MLL FOLKLOR

Aylk Uluslar Aras Halkbilimi Dergisi

International and Quarterly Journal of Folklore
Revue Internationale et Trimestrielle du Folklore

Trkiyede
ilk halkbilimi
enstits 1966
ylnda bu adla
kuruldu.

Cilt/Volume/Tome: 6 Yl/Year/Anne: 12 Say/Number/Nombre: 48

K/Winter/Hiver: 2000 ISSN 1300-3984
NDEKLER/TABLE DES MATERES
34. Ylnda "Mill Folklor" ve Kurumlama / Par l'diteur ........................................4
M. cal OUZ

Trk Destanclk Geleneine Btncl Yaklaabilme ve Alp Kavram zerine

Baz Yeni Yaklam Denemeleri /Approaching Completely to Turkish Epic
Tradition And Some New Epproaching Tests On "Alp" Concept ...................5
Yrd. Do.Dr. Mehmet AA
"Kurmanbek" ve "Seyitbek" Destanlar/ Les popes "Kurmanbek" et "Seyitbek" ...18
Do. Dr. Nerin KSE
ldrl k enlik le Narmanl k Smman'nin Karlamalar/ Les
dialogues de la posie entre Tchldrl Achk Chenlik" et "Narmanl Achk
Smman" .......................................................................................................24
Yrd. Do. Dr. Dilaver DZGN
Him Kitaplnda Trke Bir Cnk/ Un "Cnk" en turc dans la bibliothque
de "Hachim" ..................................................................................................27
Yrd. Do. Dr. Bill KEMKL
Settar Han Hikyesindeki Motifler ve Formel UnsurlarII/ Les motifs et les
lments formels dans le rcit "Settar Han"II ............................................37
Yrd. Do. Dr. Enver ARAS
Dede Korkut Kitabndaki Bams Beyrek ile Anadolu'da Anlatlan Bey Byrek
Hikyeleri ve Masallar zerine Motif Bakmndan Bir Karlatrma
Denemesi/Un essai comparatif au regard du motif sur Bams Beyrek
dans le livre "Dede Korkut" et les contes et les rcits Bey Byrek en
Anatolie ..........................................................................................................43
mer YILAR
Mill Folklor

Uygur Trklerinde Karikatr/La caricature chez les Uygur...................................48

Sedat AHN

Hacbeyov ve Halk Musikisi /Hacbeyov and Folk Music........................................52

Prof. Dr. Babek KURBONOV
Yavuz EN

Hayvanclk Terimleri le lgili Bir Makale ve Baz Kkba Hayvanclk

Terimlerimiz3/Un article sur les termes d'levage et certains de nos
termes d'levage menu btail3 ......................................................................55
Yrd. Do. Dr. Nergis BRAY

Hakas Szl Edebiyatnda "Taxpax"/"Taxpax" dans la littrature orale de

Hakas ...............................................................................................................72
Glsm KLL
Kzl Elma ve Roma Papas Efsanesi/La lgende de la pommerouge et du
PapedeRome .................................................................................................84
Prof. Dr. Pertev Naili BORATAV
ev.: Do. Dr. M. cal OUZ
Mill Folklor/Uluslar Aras Halkbilimi Dergisi Yayn lkeleri .................................89
Mill Folklor/Revue Internationale du Folklore Principes de Publication...............91
Altnc Cildin Dizini/L'index de la sixime tome .......................................................93

Mill Folklor

HAKEM KURULU
Editorial Board/Comit d'Experts

Prof. Dr. Ziyad AKKOYUNLU

Hacettepe niversitesi

Prof. Dr. Ensar ARSLAN

Dicle niversitesi

Prof. Dr. Muhan BAL

Atatrk niversitesi

Prof. Dr. lhan BAGZ

Bilkent niversitesi

Prof. Dr. kr ELN

Hacettepe niversitesi

Prof. Dr. Nevzat GZAYDIN

Ankara niversitesi

Prof. Dr. Umay GNAY

Hacettepe niversitesi

Prof. Dr. Abdurrahman GZEL

Gazi niversitesi

Prof. Dr. Metin KARADA

Dokuz Eyll niversitesi

Prof. Dr. Hasan ZDEMR

Ankara niversitesi

Prof. Dr. Saim SAKAOLU

Seluk niversitesi

Prof. Dr. Bilge SEYDOLU

Atatrk niversitesi

Prof. Dr. Fikret TRKMEN

Ege niversitesi

Prof. Dr. Dursun YILDIRIM

Hacettepe niversitesi

Prof. Dr. Kemal YCE

anakkale On Sekiz Mart niversitesi

Do. Dr. Ali Berat ALPTEKN

Seluk niversitesi

Do. Dr. Erman ARTUN

ukurova niversitesi

Do. Dr. Pakize AYTA

Gazi niversitesi

Do. Dr. Mustafa CEMLOLU

Uluda niversitesi

Do. Dr. Ali ELK

Karadeniz Teknik niversitesi

Do. Dr. Ahmet DOAN

Karadeniz Teknik niversitesi

Do. Dr. Ali DUYMAZ

Balkesir niversitesi

Do. Dr. Metin EKC

Ege niversitesi

Do. Dr. Metin ERGUN

Seluk niversitesi

Do. Dr. smail GRKEM

Erciyes niversitesi

Do. Dr. eyma GNGR

stanbul niversitesi

Do. Dr. Nerin KSE

Ege niversitesi

Do. Dr. Hayrettin RAYMAN

Atatrk niversitesi

Do. Dr. Esma MEK

Frat niversitesi

Do. Dr. Ali TORUN

Afyon Kocatepe niversitesi

Mill Folklor

34. YILINDA "MLL FOLKLOR" ve KURUMLAMA

Bir grup folklor sevdals, "zamann
neresinden dnlse krdr" diyerek 1966
ylnda Mill Folklor Enstits'n kurdular. Bu folklor sevdallarnn lenlerine
Tanr'dan rahmet, hayatta olanlarna salkl mrler diliyoruz.
Bu sevdallardan lenler ld ama,
kalanlar iin ne acdr ki, kurduklar ve
"binler yaasn" diye alk verdikleri "enstit"leri kendilerinden nce bu dnyadan gcp gitti. imdi uzmanlk alan folklor olanlarn dnda, Kltr Bakanl'na bal
Halk Kltrlerini Aratrma ve Gelitirme
Genel Mdrl'nn 1966 ylnda kurulan Mill Folklor Enstits'n yutan srecin son brokratik halkas olduunu bugn
ka kii biliyor? Kiisel olarak, ne "Daire
Bakanlar"n ne de "Genel Mdrleri"ni
sulumay, hepsinin iyi niyet ve gayretlerine tanklk etmi biri olarak hakszlk olarak deerlendiririm. Ancak, bir bakanla
bal bir birim, ister bamsz "Daire Bakanl" isterse "Genel Mdrlk" olsun ne
yazk ki, iki ekilde de "Enstit" deildir.
Genel Mdrlk, "brokratik hizmet birimi"dir, Enstit, "bilimsel aratrma kurumu"dur. Bu erevede rnein Kltr Bakanl'na bal ad geen Genel Mdrlk,
eer isterse kendi bnyesinde Trk folklorunu bilimsel olarak aratrmak zere bir
Enstit kurabilir ve yrtmekte olduu bilimsel almalar bu enstitye aktarabilir.
Ne yazk ki, Enstitnn kapatlmasyla
hizmet birimleri ile bilimsel aratrma birimleri i ie girmitir. Dileriz ki, Kltr
Bakanl bu amaz ksa zamanda grr ve
en azndan bu Genel Mdrlk bnyesinde
bir folklor aratrma enstits kurar.
Ancak bugn iin gerek olan udur
ki, Mill Folklor'un enstits kapanmtr.

Trkiye'de baarlmas zor ilerden birisi

de kurumlamadr. Trkiye'de yzyln
doldurmu kurum saysnn azl, bizim
alanmzda vehamet boyutuna ulayor. Bir
yzyln drtte birini aan ve "geleneine"
ve "geleceine" sahip karak gelien ka
kurumumuz veya ka dergimiz vardr?
Mill Folklor Dergisi kendisini, adda
olan Mill Folklor Enstits'nn yasal deilse bile "mill folklor davasna hizmet asndan" bilimsel devamcs olarak grmekte ve kendi kurumlama srecinin balang tarihini Mill Folklor Enstits'nn kurulu tarihi olan 1966 olarak deerlendirmekte, bu nedenle de bu enstitnn bilimsel ruhunu Mill Folklor Dergisi'nde yaatmaya almaktadr.
Bu anlay ierisinde Mill Folklor
Enstits'nn kuruluunun 34. yln kutluyoruz.
***
kr ELN zel Says'nn hazrlklar meslektalarmzn gsterdii byk ilgi sayesinde hzla devam ediyor. Bu
sayy planladmzdan daha abuk ve daha gl bir muhteva ile hazrlayacamz
umuyoruz ve meslektalarmzn "kr
Hoca" ile ilgili yazlarn bekliyoruz.
***
Bu say ile altnc cildimizi tamamladk. Altnc cildin dizinini hazrlayan Bahar ve Ruhsar Selenay'a teekkrler...
***
Siz sayn yazar ve okurlarmz sayg
ile selamlyor ve 2001'in Bahar'nda Mill
Folklor Enstits'nn kuruluunun 35.,
Mill Folklor Dergisi'nin kuruluunun 14.,
yayna balamasnn 13. ylnda ve 49. saysnda bulumay diliyoruz.
M. cal OUZ
Yayn Ynetmeni

Milli Folklor

TRK DESTANCILIK GELENENE BTNCL

YAKLAABLME VE ALP KAVRAMI ZERNE BAZI
YEN YAKLAIM DENEMELER*
APPROACHING COMPLETELY TO TURKISH EPIC TRADITION AND SOME
NEW EPPROACHNG TESTS ON ALP CONCEPT

Yrd. Do. Dr. Mehmet AA**

ZET
Bu makalede, Trk destanclk geleneinin farkl Trk topluluklarnn destanclk geleneklerinin mukayesesi, Trk destanlarnn din, medeniyet kavramlar ve tarih geliim erevesinde tasnifi gibi baz problemlerine dikkat ekilmitir. Daha sonra, amanizm, Kk Teri, Tabiat ve atalar klt kavramlar gzden geirilmitir. Alp kavram, Trklerin en eski dini olan Kk Tericilikle birlikte ele alnmtr. Alp kavram, Bat Trkleri ve Dou Trkleri (Gney ve Kuzey Sibirya) yaadklar blgeler olmak zere iki grupta ele alnmtr.
Anahtar Kelimeler
Alp, Ouz Kaan, Trk Destanclk Gelenei, Kk Teri, amanizm
ABSTRACT
In this article, was attracted attention on some problems of Turkish epic tradition etc. comprasion of
different Turkic communities epic traditions, classification of Turkish epics according to religion (pre-slam
and slam) and civilization, historical progress of Turkic communities. Then was examined some concepts etc.
Shamanism, Kok Teri, Cults of nature and fathers. Alp concept was examined together Kok Teri was
the oldest Turkish religion. Alp concept was examined in two part: the regions which West Turks and East
Turks lived.
Key Words
Hero, Oguz Kagan, Turkish Epic Tradition, Kok Teri, Shamanism

Trk destanclk gelenei zerine

Anadolu sahasnda yaplan aratrmalarda Gk Tanrclk, amanizm, slam,
Gebe ve Yerleik Toplum artlar, slam ncesi ve slam Dnem Trk Destanlar, Alp Tipi, Alp-Eren (Gazi) Tipi gibi baz anahtar kavramlarn n plana
kt grlmektedir. Btn bu anahtar
kavramlar, Trk toplumunun tarih boyunca tarih, sosyal, iktisad ve coraf
artlara bal olarak geirmi olduu evreler ve bu evrelerin szl gelenek zerindeki etkileriyle dorudan balantl

olarak ortaya kmlardr.

Trk destanclk gelenei incelemelerinde aratrclar, yukarda sralanan
anahtar kavramlar erevesinde destanlar belirli snflamalara tabi tutmulardr. Bu snflandrmalarda da ncelikle
Trk toplumunun girmi olduu dinler,
dahil olduu medeniyet daireleri ve yaylm olduu corafyalardaki dier toplumlar tarafndan uratld kltrel
etkilenmeler dikkate alnmtr. Tabiatyla, toplumun geirmi olduu btn
evreler ve yaad deiiklikler, doru-

** Balkesir niversitesi FenEdebiyat Fakltesi retim yesi

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
dan bir insan yaratmas olan szl rnlerde de yansmasn bulmutur. Bir dnem Gk Tanrc bir inan sistemine sahip olan Trklerin nemli bir ksm, ilerleyen dnemlerde slam dinine dahil
olup yerletii n Asya corafyasna
adapte olduka destanlarda ifade bulan
dnce ve inan kalplarnda doal olarak baz deiiklikler gzlenir olmutur.
Ouz Kaan destannn Uygurca nshasnda yer alan Ouz tipiyle Reideddin
tarafndan Fars dilinde kaleme alnan
Ouznamedeki Ouz tipi arasnda slam ve n Asya corafyasndan kaynaklanan baz ideolojik ve sosyal farkllklar
meydana gelmitir. yle ki, bu baz farkllamalar, bir takm folklorcuyu slam
ncesi Trk destanlaryla slam dnemde teekkl eden Trk destanlarn mukayese ederken baz eksik ya da yanl
yarglara bile srkleyebilmitir. slam
ncesi destanlarda kuru bir cihangirlik
ya da sadece g ve tahakkme dayal cihan hakimiyeti ideolojisinin hakim olduu, slam dnemde teekkl eden destanlarda ise yce bir ideal (la-y kelimetullah, nizam- lem) uruna yaanan
mcadelelerin yer ald, baz kaynaklarca alt izilerek dile getirilmitir. Halbuki ideoloji bata olmak zere, meydana gelen deiikliklerin zde deil de
oklukla kabukta olduu dikkate alnm olsa idi, yaplan baz deerlendirmelerin eksiklii daha balangta grlecekti. Bunun iin de gemi Trk topluluklaryla gnmz Trk topluluklarnn dnce ve inan sistemlerinin destanlar, inanmalar ve mitolojik aratrmalar vastasyla mukayeseli bir ekilde
ele alnmas gerekmektedir1.
Trk destanclk geleneini incelemede Anadolu sahas Trk aratrclar-

nn baz tespitleri eksik yapmalarnda

ve aratrmalarn doyurucu bir noktaya
gelememesinde, her halde dier Trk
blgelerinde gnmzde de ok canl bir
ekilde yaatlmakta olan destan geleneklerinin incelenememesi, aratrmalarn istenen lde mukayeseli bir ekilde
yaplamamas etkili olmu olsa gerektir.
Gerekletirilen incelemelerin bugne
kadar bilinen klasik tasnifler iinde yer
alan ve daha ok Trkln bat koluyla
ilikilendirilen destan metinleriyle snrl kalmas, Altay, Hakas, Tuva, or, Saha, Krgz, Bakurt, vs. Trk boylarna
ait destan metinlerinin incelenememesi
ve yukarda ad zikredilen ortak-byk
Trk destanlaryla mukayese edilememesi, Trk toplumunun binlerce yl
kapsayan tarihsel bir srete meydana
getirdii destanclk geleneinin gemii
ve bugnyle bir btn olarak ele alnmasn geciktirmitir. Bunda da, ad geen Trk blgeleriyle uzun yllar boyunca yaanan kopukluk, Anadolu ve dier
Trk sahalarndaki Trk aratrclarnn yaplmas gereken bu almalar iin
gerekli hazrlklar yapamamas ve en
nemlisi de Rus*** ve Batl trkologlarn
ortaya koyduu verileri, btncl ve
mukayeseli yaklamlar dourabilecek
olan Trk merkezli bir trkoloji mantn tam anlamyla oluturup yeniden
eletirel bir ekilde ele alamamas etkili
olmutur.2
Trk destanlar zerine yaplan
deerlendirmelerde, slam ncesi Trk
destanlarnn ba tipi olan alp ile slam dnem Trk destanlarnn ba tipi
olan alp-eren (gazi) zerinde zaman zaman mukayeseler yapld grlmektedir. Elbette ki bu mukayeseler, Trk
ulusunun geirdii evreler ve bu evre-

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
lerin onun szl ve yazl yaratmalarndaki etkilerinin ortaya konulmas asndan son derece gereklidir. Anadolu
sahasnda alp ve alp-eren (gazi) tipleri
zerine en kapsaml almay Mehmet
Kaplan yapmtr ve onun deerlendirmeleri, kendisinden sonra gelen pek
ok aratrc tarafndan bir k noktas olarak kabul edilmitir3. Kaplann
alp tipi iin Ouz Kaan ve Krolu
destanlarndan ve alp-eren (gazi) tipi
iin de slam dnem destanlarndan
yola karak yapt tespitleri, Trk
destanclk gelenei ve bu gelenein ortaya kard tipler zerine Anadolu
sahasnda yaplm kymetli aratrmalardandr. Kaplan, deerlendirmelerini kendi dnemine kadar yaplan almalar nda gerekletirmitir ve
o gnden bugne gerek Trk destanclk gelenei zerine ve gerekse Trklerin eski ve yeni dnemlerindeki inan
ve dnce sistemleri zerine Anadolu
ve dier Trk blgelerinde nemli almalar yaplmtr. Bu almalar ve dier Trk gruplarnn destanlarna ait
metin neirleri sonucunda Kaplann
ad geen tipler, zellikle de alp tipi
zerine yapt tespitlerini yeniden
gzden geirmek, onlara yeni katklarda bulunma zarureti domutur. Kaplan, zellikle de alp tipinin en yksek
noktasn temsil eden Ouz Kaandan
yola karak yapm olduu deerlendirmelerinde, dier Trk gruplarnn
kahramanlk destanlarndaki alplarn
yansmalarn ve zellikle de eski Trk
toplumunun inan ve dn sistemlerini dnemin aratrma artlar ve
kendisinin bir folklorcudan ziyade bir
edebiyat olmas sebebiyle fazlasyla
ele alamamtr.

Milli Folklor

Burada, doduunu sylediimiz

zaruret erevesinde, alp kavram zerinde zellikle de Ouz Kaandan yola
karak baz deerlendirmeler yaplacaktr. Bu deerlendirmeleri yaparken
de destanlar teekkl ettiren ve destanlardaki alp tipini harekete geiren Trkle ait inan ve dnce kalplar esas
alnacaktr. Yukarda da sylediimiz gibi, alp tipi etrafnda ortaya konulacak
olan grler, ileride alp ve alp-eren (gazi) tipleri arasnda yaplacak yeni mukayeseler asndan da son derece nemli
sonularn ortaya kmasn salayacaktr.
Trklerin slamiyetten nceki dnemlerdeki inan sistemi zerinde bugne kadar bilim adamlar tarafndan pek
ok ey sylenmitir. Trklerin en eski
ve en kkl inan sistemi ortaya konmaya allrken Gk Tanrclk, tabiat ve
atalar klt, amanizm, Toyinizm, Totemizm gibi kavramlar n plana karlmtr. Pek ok Rus ve Batl aratrcyla onlarn Trk kkenli takipilerinin
ileri srd ok tanrl inan sisteminden yaanan deiimler ve etkilenmeler
neticesinde Orta Dou meneli tek tanrl inan sistemine gei gr, Trklerin din tarihini inceleme almalarnda
genellikle hkim bir gr olarak ortaya
kmtr4. Fakat, meseleye Trk toplumunun szl ve yazl rnleri ile yabanc uluslarn yazl kaynaklarnda yer
alan Trklerle ilgili malumatlardan ve
en nemlisi de mitolojik verilerden yola
karak yaklaan says pek o kadar ok
olmayan bir takm Trk aratrc, Trkler arasnda en eski ve mill olma vasfna sahip inan sisteminin Gk Tanrclk
olduunu ortaya koymutur. Bunun yan
sra tabiat ve atalar kltleri de bu inan

Yl: 12 Say: 48
sistemini evreler bir durumda Trkler
arasnda son derece yaygn bir ekilde
var olagelmitir. Bugn iin en salkl
ve akla yatkn gr, Trklerin ok Tanrl bir inan sisteminden tek Tanrl
inan sistemine gemedikleri, aksine,
ok eski devirlerden itibaren tek bir Tanr olan ve insanlar yaratp kyamet gn onlar yarglayacak olan Kk Teriye
inandklardr. Tanr, her eyin zerindedir ve ancak onun rzas ile her ey olmaktadr. Onun tanrsal zelliklere sahip olan yardmclar (Peygamberler ve
melekler) vardr ve onlar Tanrnn buyruklar dorultusunda insanlara nasl
olmalar ve yaamalar gerektiini retmilerdir5. Hibir ey yokken o vard,
ancak o istedikten sonra onun iradesiyle
kinat ve insanlk yaratld. Tanr yaratan, yaatan, yarglayan; ebedi ve sonsuz olan, her eyi gren ve bilen, vs. vasflaryla her eyin stndedir. O gn
dokuzuncu katnda kendisinin yaratt
k dnyasnda, yani, Cennette oturmaktadr. Eski Trkler arasndaki Tanrnn birlii ve her eyin ancak onun istemesiyle olabilecei inanc, ayet Trk
mitolojisi (Yaratl, Tufan ve Kyametle
ilgili metinler, tabiat ve atalar klt, vs.)
ve Kk Trk yaztlar yeniden gzden geirilirse grlecektir. Ouz Kaan destannn Uygurca nshasnda ulusunu birletirip ycelten, fethettii btn blgelere bar ve huzuru gtren, ksacas
kaosu yaayan yer yzn tekrar kozmos haline dntren, yer yznde
Tanrnn kurduu nizm yeniden tanzim eden Ouzun lkesini oullar arasnda paylatrdktan sonra ulusu toplayarak dzenledii toy srasnda ban
ge kaldrp Ben Gk Tanrya borcumu
dedim!6 demesiyle Hz. Muhammetin,

slam yaydktan sonra mmetini toplayp onlarla vedalat Veda Hutbesinde

halka peygamberlik grevini yapp yapmadn sormas ve halkn da peygamberlik vazifesini yerine getirdii eklinde bir cevap vermesi zerine ge parman kaldrp kez ahid ol yarab!
demesi arasnda pek yle bir fark olmasa gerek. nk her iki ahsiyet de kendi uluslarn birletirmi, kaos iinde yzen dnyay, Tanrnn kurallarn
(Ouzun temsil ettii dnya grnde
treyi) yeniden yer yzne hkim klarak kozmosa kavuturmulardr7. Destann her iki nshasnda da Ouzun daha
doumundan itibaren bizzat Tanr tarafndan gnderildii vurgulanmaktadr.
Tanr tarafndan yer yzne gnderilmi
ve bu erevede sradan insanlarda olduu gibi bir doum olay gereklememitir. Uygurca nshada, Ouzun evlendii
kzlarn su, aa ve da kltleri ile birlikte ele alnd grlmektedir. Karlarndan birisi, bir k hzmesi iinde
gkten inerken dieri de bir aa kovuunda Ouz tarafndan bulunmutur.
Ouzun evlenecei ve alt evlat sahibi
olaca kzlar, bizzat Tanr tarafndan
Cennetten gnderilmilerdir. nk,
kutsal aa, kutsal su ve kutsal da dorudan Tanrnn Cenneti ya da kat ile ilgilidir. Kutsal aa ve dalarn zirveleri
Cennete kadar uzanrken kutsal akarsular da Tanrnn Cennetinden gelip
tekrar oraya dnmektedir. Bunda da byk ve kutsal akarsularn kutsal dalardan kaynaklanmas etkili olmutur. Ba Tanrnn Cennetine varan kutsal dan tepesinden, yani, Tanrnn katndan
indiine inanlan kutsal akarsular, Tanr meknndan gelip yine onun meknna dnmektedir. Nitekim, Anadoluda

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
Hdrellez kutlamalar srasnda gen
kzlarn dileklerini bir kda yazp
akarsulara atmalar da dorudan bu
inanla balantl olsa gerektir8.
Trk kahramanlk destanlarnda
yer alan alp tipini, Trk topluluklarnn
ok geni bir corafyaya yaylmalar ve
tarihsel srete farkl geliimler sergilemeleri sebebiyle iki ana grupta ele almak mmkndr. Kuzey ve Gney Sibirya blgelerinde yaayan Trk topluluklarna nazaran Bat Trklerinin
(Ouzlarn) ok daha erken dnemlerde
byk devletler kurabilecek seviyeye gelebilmeleri sebebiyle, Ouz Trklerinin
destan geleneinde yer alan alp tipinin
devlet kurma ve dnyaya nizam verme
dncesine erken dnemlerde sahip olduu grlmektedir. Trk destan gelenei iinde alp tipinin en yksek noktaya ulat Ouz Kaanda bu devlet kurma ve dnyaya nizam verme dncesi
ok gelimi bir ekilde yanstlmaktadr. Bat, kuzey ve dou Trklerinin destanclk gelenekleri arasnda bir gei
dnemi arz eden Manas destannda, bu
ara corafya ve gei dneminin zelliklerini grmek mmkndr. Ouzda yurdu ve halk dmana kar savunma ve
zgrl yeniden kazanma zorunluluu sz konusu deilken, Manasta ncelikle esaret altna giren Krgz topluluunu esaretten kurtarma ideali ve bu
idealin
gereklemesiyle
birlikte
Ouzda olduu gibi, bir byk devlet
kurma ideali ortaya kmaktadr9. Meydana gelen bu farkllklarn sebeplerini,
Trk gruplarnn ok geni bir corafyada birbirinden farkl geliim sreci yaamalarnda aramak gerektiini dnmekteyiz. Kuzey ve Gney Sibirya Trk
gruplarnn kahramanlk destanlarnda

Milli Folklor

bahadrlarn, daha ok yurtlarn igl

eden komu hanlara kar mcadele yrttkleri grlmektedir. Trkistan corafyasnda da Kpak gruplarnn ilerleyen dnemlerde in, Kalmuk, Mool ve
Rus basknlarna kar savunma pozisyonuna getikleri de bilinen bir husustur. Bu blgelerdeki Trk gruplarnn
yaam olduklar tarihi olaylar, tabiatyla destanlarda terennm edilmi ve
destanlardaki bahadr tipleri de tarih
olaylarn seyrine gre ekillenmilerdir.
Trk kahramanlk destanlarnda
terennm edilen olaylar ve bu olaylarda
rol alan bahadrlarn Trk toplumunun
tarihi ile dn ve inan sistemlerinden kopuk bir ekilde ortaya ktn iddia etmek, destanlar meydana getiren
toplum, evre ve artlar gz ard etmek
anlamna gelecektir. Trk ulusunun gemiteki kaan (han), devlet ve Tanr telakkileri, dorudan onun tarafndan
meydana getirilen destan metinlerinde
de yanstlmtr. Kk Trk yaztlarndaki Trk Bilge Kaan ile Kl Tiginin gece uyumadan gndz oturmadan Kk
Trkleri esaretten kurtarp yeniden byk millet ve devlet haline getirme maceralaryla10 Ouz, Manas gibi destan
kahramanlarnn maceralar arasnda
elbette ki, paralellikler olacaktr.
Trkn Tanr, kaan, devlet anlay ile
Ouz Kaan ve Dede Korkut Kitab bata olmak zere pek ok destan metinde
ortaya konulan Tanr, kaan ve devlet
anlaylar ayndr. Tanr, yukarda da
sylediimiz gibi, her eyin zerinde
olan, kinat kendi iradesiyle yaratan en
byk ve tek olandr. Onun yaratmas
kozmosun tekilidir ve onun yer yznde kurmu olduu dzenin koruyucular,
bizzat Tanrnn yer yzndeki halifeleri

Yl: 12 Say: 48
olan kaanlardr. stte Tanr, altta devlet ve onun bandaki kaan yer almaktadr. Kaanlar, bizzat Tanr tarafndan
gnderilmitir ve onlar ulusu koruyup
ycelterek kozmosun (trenin) devamlln salarlar11. Kaana ve devlete kar ba kaldrmak Tanrya ve onun kurduu dzene ba kaldrmayla e tutulmakta ve ho karlanmamaktadr. Trk
ulusu yok olma tehlikesiyle kar karya kaldnda, ki bu ayn zamanda kozmosun (trenin) bozulup kaosun hakim
olmaya balamas anlamna gelmektedir, Tanr, Trk ulusu yok olup tkenmesin diye kaanlar gnderir ve onlar da
Trk ulusunu, ok hzl yaanan, gece
uyumadan, gndz oturmadan gerekletirilen mcadeleler sonucunda yok
oluun eiinden ekip alrlar. Bylece,
devam etmesi gereken dzen (tre) varln srdrmektedir. Bizzat felaketler
annda dnyaya gelip tahta oturan kaanlar, vazifelerini tamamladktan sonra umaa vararak ya da kergek bolarak
tekrar Tanr katna giderler. Onlar, kesinlikle geldikleri yere, yani Tanr katna giderler12. te, zellikle de byk
devlet kurma idealine sahip Trk destanlarnda yer alan Ouz, Cengiz, Manas gibi bahadrlar yukarda dile getirilen telakkiler erevesinde ele almak gerekmektedir. Kuzey ve Gney Sibirya
Trk topluluklarnn destanlarnn bazlarnda da ayn eyi gzlemlemek mmkndr. Onlarda da bahadrlar, obalarnn, lkelerinin igl edildii, ailelerinin, uluslarnn yok olma tehlikesiyle
kar karya kaldklar anlarda olaanst artlarda dnyaya gelmekteler ve
zalimlerden, talanclardan alarak bozulmu olan dzeni yeniden kurma mcadelesi vermektedirler13. Onlarn bu ey-

10

lemleri, Ouz Kaan rneinde olduu

gibi, yeryzne hakim olma, byk devletler kurma idealleri erevesinde gereklemese de daha dar bir erevede ayn misyona dayanmaktadr. Zor zamanlarda dnyaya gelmek, olaanst zelliklerle donanmak, tehlikelerle kar
karya kalan toplumu tehlikelerden
kurtarmak ve zlimlerden intikam almay, Trk toplumunun Tanr, kaan ve
devlet telakkileri dnda dnmek
mmkn deildir. Bu telakkiler, Kuzey
ve Gney Sibirya Trk topluluklarnn
kahramanlk destanlarnda daha blgesel ve dar bir erevede, daha ok kendi
aileleri ve kabileleri adna mcadele
eden bahadrlarn maceralar vastasyla
yanstlmaktadr. Yukarda da sylediimiz gibi, bahadrlarla ilgili bu telakkiler,
daha erken dnemlerde byk devletler
kurma ve dnyaya nizam verme dncesine sahip olabilen Trk gruplarnda
daha kapsaml ve daha yceltilmi bir
ekilde ilenmitir. Baz Trk blgelerinde dnemin sosyal ve tarih artlar sebebiyle, bahadrlarn mcadeleleri, i
mcadeleye doru kaym ve halka zulmeden, Trk kaanlk anlay dnda
hareket eden kaan ya da beylere doru
ynelmitir. Nitekim Altay, Tuva, Hakas
Trklerinin baz kahramanlk destanlarnda bahadrlarn zlim hanlara kar
mcadele ettikleri grlmektedir14. Trk
dnyasnn geni bir blgesine yaylm
olan Krolu destann da bu erevede
ele almak gerekmektedir. Krolu, tpk
Altay, Tuva, Hakas, Bakurt Trklerinin
baz kahramanlk destanlarnda olduu
gibi, trenin gereklerini yapmayarak
halka zulmeden han ya da beylere kar
mcadele etmi, kendisi ve iinde yaad toplum adna intikam alma peinde

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
komutur15. Tanrnn nizam anlamna
gelen trenin dnda hareket etmi olan
han ya da bey, Tanr tarafndan verilen
kutu geri alnarak halk arasndan kan
bir bahadr vastasyla cezalandrlmaktadr.
Byk devlet kurma ve tre adna
dnyaya hkim olma ideolojisine sahip
bir toplumun ortaya kard alp tipi
olan Ouzun yapm olduu mcadeleler, en az bir eyh, bir rya ve onun yorumu vastasyla fetihlerinin ilah olduu vurgulanan Osman Gzinin fetih
mcadeleleri kadar ilah ya da tanrsaldr. Yukarda da vurguland zere,
Ouz ve onun gibi bahadrlar, Tanrnn
dzeni anlamna gelen trenin sreklilii iin mcadele etmiler ve bu mcadelenin meruiyetini de yine Tanrdan aldklar kut vastasyla salamlardr.
Onlarn kaotik ortamlarda (Ulusun esaret altna girip yok olma tehlikesiyle
kar karya kald anlar; trelere muhalif davranan han ya da beylerin kendi
halklarna kar uyguladklar zulmn
had safhaya ulat dnemler, vs.) olaanst doumlar, doumun hemen
sonrasnda gsterdikleri olaanst gelimeler16, stn zek ve vcut yaplar,
binit ve silahlarnn oklukla Tanr tarafndan gkten gnderilmesi17, Ouz rneinde olduu gibi, evlenecekleri kadnlarn da Tanr tarafndan gnderilmesi,
ok hzl bir ekilde harekete geip misyonlarn tamamlayp kaostan kozmosa
geii salayarak daha sonra geldikleri
Tanr katna tekrar geri dnmeleri, onlarn belirli misyonlar erevesinde grevli insanlar olarak dnyaya geldiklerine
ve Tanrdan kut aldklarna iarettir.
Onlar, tpk Trk devlet geleneindeki
kaan (hakan) telakkisinde olduu gibi,

Milli Folklor

Tanr tarafndan seilmi insanlardr.

Kuzey ve Gney Sibirya blgelerindeki
Trk topluluklarnn kahramanlk destanlarndaki bahadrlarn daha batdaki
Trk gruplarnn destanlarndaki bahadrlara nazaran daha fazla olaanstlklerle kuatlm olduu grlmektedir. Onlarn sihirli silahlar, giyimleri,
rzgrdan daha hzl, kurnaz, konuup
alplara akl verebilen, klktan kla girebilen atlar, ku ve dier canllarla olaanst gksel varlklardan oluan yardmclar vardr. Obasn esir eden yabanc hanlardan ya da obasna zulmeden
kendi hanndan intikam alma mcadelesi veren bahadrn mcadelesinin fantastik ve masals unsurlarla da sslenmi olduu grlmektedir. Fakat, bu olaanstl sadece fantezi ya da masalslkla aklamak her zaman yeterli olmamaktadr. Belirli bir misyonla kaotik
bir ortamda olaanst artlarda dnyaya gelen bahadr, olaanst zelliklerle de donatlmaktadr. Nitekim, Maaday Kara ve onun eitli varyantlarnda, bahadr Kgdey Mergene at bata
olmak zere pek ok olaan ve olaanst varlk tarafndan yardm edilmektedir. Ouz rneinde ise, btn olaanstlkler ak bir ekilde Gk Tanrya
balanmaktadr18 ve tpk dier baz
kahramanlk destanlarnda olduu gibi,
her olaanstln bnyesinde derin
bir anlam ya da yorum vardr. Ouz Kaann gkten inen k iinde ve bir aa
kovuunda yer alan Tanrsal kadnlarla
evlenmesi ilk bakta btnyle fantastik ya da olaanst bir durum gibi ortaya kmaktadr; fakat, Ouz onlar vastasyla Tanr kutunu kazanm ve bunun
sonucunda lkeyi ynetmek, yeni fetihler yaparak Tanr nizamn, yani treyi

11

Yl: 12 Say: 48
yaymak iin harekete gemitir. Trk
toplumunun han ya da beylerin Tanr tarafndan Cennetten gnderildiine dair
inanc, onlarn evlenecekleri kadnlarn
da bizzat Tanr tarafndan gnderildiine dair inancn ortaya kmasna neden
olmutur. Trk devlet dzeninde han ya
da beylerin yannda akl veren, devlet
ynetiminde etkin rol alan ak sakal ve
bilge kiiler her zaman iin olagelmitir.
Ouzun yannda da tre ve tanrsalln
temsilcisi, hakan ya da beyin manevi dayana olan bilge bir insan yer almaktadr: Ulu Trk. O, Osman Gzinin cihan
devletini kuracan mjdeleyen, kutsal
ryay yorumlayan ve Osman Gzinin
manevi ynn dengeleyen, tre ve tanrsalln kontrolr olan eyh Edebalnn prototipidir. Kuzey ve Gney Sibirya Trk topluluklarnn byk devlet
kurma idealine sahip olmayan ve daha
dar bir erevede mcadele eden bahadrlarnn yannda ise oklukla, yukarda da temas edildii gibi, konuabilen,
son derece zeki atlar yer almaktadr19.
Ayrca, baz kahramanlk destanlarnda
atalarn ruhlarnn da bahadrlara zor
durumda kaldklar dnemlerde akl verdikleri ve onlar g durumlardan kurtardklar grlmektedir.
Buraya kadar yaplan deerlendirmelerden karlabilecek sonular u ekilde maddeler halinde sralamak mmkndr:
1) Trk kahramanlk destanlar ve
alp kavram zerine yaplacak olan deerlendirmeler, mutlaka Trk toplumunun inan ve dnce kalplar zerine
bina edilmelidir. Eski Trk toplumunun
bir ve mutlak kadir olan Gk Tanr, Tanr dzeni anlamna gelen tre, hakan ya
da bey, devlet gibi kavramlar hakknda-

12

ki telakkileri dikkate alnmadan Trk

kahramanlk destanlar ve alp tipini incelemek, yeterince doyurucu olmayacaktr.
2) Eski Trklerin amanistlii ve
ok tanrl inan sisteminden tek tanrl
inan sitemine geii gibi konularda
temkinli olunmal; Trk yazl ve szl
kaynaklarnn ayrntlaryla ortaya koyduu tek tanrl bir inan sistemi anlamna gelen Gk Tanrclk ve vahdet telakkisinin eski Trk toplumunun szl
ve yazl rnleriyle ve mitolojik telakkilerini anlamada son derece hayati bir
neme sahip olduu akldan karlmamaldr.
3) Trk destanlar zerinde yaplan
tasnif denemeleri daha geni bir corafyaya temil edilmeli ve zellikle de slam
ncesi ve slam dnem Trk destanlar
snflandrmasnn mulakl ortadan
kaldrlmaldr. Yaplan tasniflerin sadece Bat Trklerinin geirmi olduu evreler dikkate alnarak yaplmasndan
vazgeilmeli, daha ok corafi dalm ve
destanlarn konular dikkate alnarak
snflandrmalar yaplmaldr. Bu tr bir
snflandrma, farkl corafyalarda yaayan ve farkl sosyal ve tarih geliim sreleri takip etmek zorunda kalm olan
Trk gruplarnn destanlarn daha kolay ele almay salayacaktr. Btn
Trk destanlarn kapsayan tasnif denemelerinde, M. Fuad Kprlnn Trk
destanlar zerine yapt tasnifler iyi
bir k noktas olacaktr.
4) Trk kahramanlk destanlarndaki bahadr ya da alp tipini, Trk topluluklarnn tarihte uram olduklar
sosyal, siyas, iktisad, coraf ve kltrel deiimler sebebiyle iki ana grupta
ele almak mmkndr. Bunlardan ilki,

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
Gney ve Kuzey Sibirya Trklerinin
destanlarnda grlen ve daha ok esaret altndaki ya da yabanc hanlar tarafndan yamalanm kabilesini ve obasn esaretten kurtarma; esir edilen ya da
ldrlen aile fertleriyle kendi hanlar
tarafndan zulme urayan ulusun intikamn alma dnceleriyle harekete geen mazlum bahadrlar kapsarken ikincisi de Ouz Kaan rneinde olduu gibi, byk devlet kurma idealine sahip,
trenin srekliliini salamaya alan,
daha meden bir toplumun temsilcisi
olan bahadrlar iine almaktadr. Bir de
her iki snflandrmadaki bahadrlarn
ortak zelliklerini yanstan bahadrlardan sz etmek mmkndr. Manas, hem
Gney ve Kuzey Sibirya kahramanlk
destanlarndaki bahadrlar gibi, esaret
altndaki ulusun yeniden zgrlemesini
salama, hem de birinci aamay tamamladktan sonra byk devlet kurma
mcadelesini vermektedir. Ouz Kaan,
alp tipinin zirveye ulam ve slamiyet
tesiriyle teekkl eden Trk destanlarnn belirgin tipi olarak grlen alp-erenle byk oranda ortak vasflara sahip
olan bir temsilcisidir. Onu harekete geiren misyon ve kut kavram, Gney ve
Kuzey Sibirya Trk destanlarna nazaran daha belirgin ve ayrntl bir ekilde
ortaya konmaktadr.
5) Alp tipini, sadece Bat Trklerinin yaam olduu sosyal ve tarih sreci dikkate alarak slam ncesi Trk destanlarnn belirgin bir tipi olarak vasflandrmak, yukarda da zerinde sk sk
durulduu gibi, Trk destanclk geleneini bir btn halinde ele almamann
dourduu hatal bir deerlendirmedir.
Alp kavramn, Altay, Hakas, Tuva, Saha, Krgz, Kazak, Bakurt, vs. Trkleri-

Milli Folklor

nin destanclk geleneklerini gz ard

ederek incelemek ve bu kavram erevesinde yorum yapmak, her zaman eksik
ve hatal tespitlerin domasna sebep
olacaktr.

NOTLAR
*
Yaz, lesam tarafndan 26-28 Mays 2000 tarihinde elde dzenlenen Uluslar aras Trk
Dnyas Halk Edebiyat Kurultaynda bildiri
olarak sunulmutur.
1

Nitekim merhum Bahaeddin gelin Trk

Mitolojisi (2 c.) adl eserinde yapm olduu deerlendirmeler, yine merhum Hikmet Tanyunun aratrmalaryla (Trklerde Tala lgili nanlar, vs.)
gnmz gen kuak trkologlarndan Metin Ergunun Trk halk inanmalar, Trk inan ve dnce sistemleri ile Trk destanlarndan yola karak
Trklerdeki aa, su kltleri zerinde yapm olduu yeni deerlendirmeler (Aada bu deerlendirmelerden sk sk faydalanlacaktr.), Trk inan ve
dnce sisteminde gemiten gnmze kadar
meydana gelen deiikliklerin byk oranda kabukta kaldn, Gk Tanr inancnn Anadolu sahas
mslman Trklerin bilin altnda gnmzde bile
canl bir ekilde varln srdrmekte olduunu ortaya koymutur.
***

Burada, bata V. M. Jirmunskiy, S. S. Sura-

zakov, Muhtar vezov olmak zere baz Rus ve Trk

kkenli aratrclarn Trk destanclk gelenei
zerinde yapm olduklar almalar hepten yok
saymak ya da kmsemek dncesinde olmadmz hemen belirtmeliyiz. zellikle de V. M. Jirmunskiyin Tyurkskiy Geroieskiy Epos (Leningrad 1974) adl eseri, gnmzde hl alamam bir
alma vasfn srdrmektedir. Son dnemlerde, dier Trk blgelerindeki Trk kkenli baz aratrclarn (kir brayev, vs.) da son yllarda yaanan
olumlu gelimeler erevesinde nemli almalar
gerekletirdikleri, dikkatli gzlerden kamamaktadr. Fakat, btn bu iyimser gelimelere ramen, bu
blgelerde hala boyculuk esasna dayal bir zihniyetin bu tr almalarda etkisini srdrdn de
zlerek belirtmek gerekmektedir.
2

Gemi dnemlerde Trk bak asn yans-

tan bir trkoloji mant erevesinde bata M. Fuat

Kprl, Bahaeddin gel gibi byk trkologlar ta-

13

Yl: 12 Say: 48
rafndan yaplan destan almalar, ilerleyen d-

olarak deerlendirdikleri bilinen bir husustur. Bu

nemlerde Trk gruplarnn siyas artlar sebebiyle

yaklam, yer yzndeki pek ok topluluun gemi-

birbirleriyle ilikiye geememesi, aratrclarn kar-

te ahlak, aile, sosyal dayanma, tek Tanr inanc gi-

lkl iletiim kurarak kaynak ve bilgi aktarmn

bi kavramlar bnyelerinde barndrmadklar, bu

gerekletirememeleri sonucunda tl kalmtr. Fa-

kavramlara daha sonraki dnemlerde, zellikle de

kat, son yllarda deien siyas artlar sonucunda

Hristiyanl ve medeniyet gtrc Bat Avrupal

baz trkologlarn byk oranda kendi abalaryla

uluslar tandka sahip olduklar genel kansnn

zlemi duyulan almalar gerekletirmeye bala-

domasna sebep olmutur. Gemite btn toplum-

dklar grlmektedir. Bu aratrclar, yakn d-

lar panteonlar sistemine sahipti ve daha sonraki d-

nemlere kadar sadece Rus ve Batl trkologlar vas-

nemlerde bu topluluklarn bazlar Orta Dou k-

tasyla haberdar olduumuz Trk topluluklarnn

kenli tek tanrl inan sistemine gemilerdir, vs.

destanclk geleneklerini mukayeseli bir ekilde in-

Gnmzde de pek ok antropolog ve folklorist, Ma-

celemeye balamlar, bu erevede Altay, Hakas,

linowski bata olmak zere yukarda ksaca zetle-

Bakurt gibi baz Trk boylarnn destan metinleri-

nen grleri ekillendiren kiileri olduu gibi bir

ni (Alp Mana, Ural Batr, Maaday Kara, Altn

tenkide tabi tutmadan takip etmektedirler. Batda-

Arg, vs.) Trkiyede ilk kez neretmilerdir. Halen

ki bu yaklam, daha sonralar Marksizmin hakim

yrtlmekte olan Trk Destanlar Projesinin de

ideoloji olarak benimsenmesiyle birlikte pek ok Rus

yakn bir dnemden itibaren meyvelerini verecei

kkenli antropolog ve folklorist (V. Verbitskiy, A.

beklentisi btn aratrclarn ortak duygusudur.

Anohin, E. M. Meletinskiy, vs.) tarafndan da kabul

Btn bu gelimeler sahann uzmanlarnn gzn-

grm ve Sibirya ile dier blgelerde yaayan ms-

den kamamaktadr. Fakat, gemite Fuat Kpr-

temleke topluluklar zerinde yaplan inceleme ve

lnn temelini att ve rencileri tarafndan sr-

aratrmalarda kullanlmtr.

drlmeye allan Trk merkezli trkoloji mant-

Bu hususu, Trk gruplar arasndan derlen-

nn tam anlamyla yeniden oluturulamamas ve

mi olan yaratl, Tufan ve kyametle ilgili mitolojik

aratrclarn Sovyet trkolojisi mensuplar tarafn-

metinler ok gzel bir ekilde ortaya koymaktadr.

dan vaktiyle ortaya konulan verileri tenkit ve bilim-

bk: Abdlkadir nan, Tarihte ve Bugn ama-

sel mantk szgecinden geirmeden Trkiye Trke-

nizm, 3. b., Ankara 1986, 13-25; Bahaeddin gel,

sine aktarma kolayclna kaabilecei endiesi,

Trk destanclk geleneini incelemede almas ge-

Trk Mitolojisi, 1. c, Ankara 1989, 419-493; Yaratl mitlerindeki Tanr ile onun yardmclarnn ko-

reken nemli birer engel olarak sahann uzmanlar-

numu hakknda bk: Mehmet Aa, Kltr-Medeniyet

nn nnde durmaktadr.

Kahramanlar ve Trk Mzik letlerinin Ortaya -

Mehmet Kaplann alp, gazi ve vel tipleri

k Hakknda Teekkl Etmi Baz Efsaneler, Mill

zerindeki deerlendirmeleri iin bk: Mehmet Kaplan, Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar, 3,

Folklor, 6 (45), Bahar 2000, 43-51. Trklerdeki tek

tanrl inan sistemi hakkndaki grler iin bk: b-

Tip Tahlilleri, 2. b., stanbul 1991, 11-28; 47-65;

101-111; 113-119; 120-131.

42-67; Hikmet Tanyu, slamlktan nce Trkler-

rahim Kafesolu, Eski Trk Dini, Ankara 1980,

Pek ok Batl sosyal bilimcinin (Antropolog,

de Tek Tanr nanc, 2. b., stanbul 1986; Hikmet

dinler tarihisi, folklorist, vs.) Darvinin tekmlc

Tanyu, Trklerin Dini Tarihesi, stanbul 1987;

grnden kaynaklanan ve Karl Marks ve F. Engels tarafndan bir sistem haline getirilen insanln

Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, 2. c., Ankara

1997, 145-150 (Eserin ikinci cildinin 1997 ylndaki

eitli ekonomik ve sosyal aamalardan geerek il-

Milli Eitim Bakanl yaymnda, gel, Trklerde-

kelden (vahilikten) moderne/medenilie (Bat Avru-

ki tek Tanr/Kk Teri inancyla slamdaki Allah

pa uluslarnn bulunduu nokta) getii grn

inanc arasndaki paralellik ve kaanlarn Tanrnn

sosyal bilimlere uygulayarak meydana getirdikleri

elisi olduu inanc zerinde ok daha ayrntl bir

tekamlc, sosyal Darvinci metotlar, yer yznde

ekilde durmaktadr.); Sait Baer, Gk Tanrnn

yaayan dier toplumlar (Asya, Afrika ve Amerika

Sfatlarna Esmal-Hsna Asndan Bak, s-

ktasnn yerli ve eski halklar) zerinde uyguladk-

tanbul 1991; Sait Baer, Kutadgu Biligde Kut ve

lar ve Bat Avrupal uluslarn geirdikleri, aamala-

Treden Sevgi Toplumuna, stanbul 1995, 1-9;

r geirmeyenleri ilkel ya da yar-medeni kavimler

Sait Baer, Yahya Kemalde Trk Mslmanl,

14

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
stanbul 1998, 28-31; Metin Ergunun Trk destan-

rnn somut bir grnts olarak alglanmaya ba-

lar ve inan-dn kalplarndan yola karak

lam ve tanrsallk kazanmtr. Da ve Hakanla

su, aa ve da kltlerini inceledii makaleleri (Aa-

birlikte bir nevi Tanrnn yeryzndeki izdm

da Ergunun bu almalarna sk sk mracaat

olarak grlr hale gelmitir. Tanr deil, fakat tan-

edilmitir.), Trklerdeki tek tanrl inan sistemini

rsal olarak kabl edilen kutsal aa, Trk dnce-

bir btn olarak ortaya koyma yolunda nemli bir

sinde ilerki dnemlerde Tanry sembolize etmeye

mesafe alnmasn salamtr.

balamtr. Kutsal aa artk mitolojinin szckle-

W. Bang-G R. Rahmeti, Ouz Kaan Desta-

rinde Tanrnn ve dnyadaki tanrsalln sembol

n, stanbul 1936, 33.

7
Dier pek ok konu ve kavramda olduu gi-

haline gelmitir. Dede Korkut hikyelerinin kelime-

bi, kaos ve kozmos kavramlarnn yorumlanmas ve

rsallkn tam karldr.

lerindeki mahiyeti de byledir. Dede Korkutta tan-

daha iyi anlalabilmesi hususunda Mircae Eli-

Trk mitolojisinde kutsal olarak kabl edilen

adeya ok ey borlu olduumuzu belirtmeyi bir

aalarn belli vasflar vardr. Bir aacn kutsal ola-

bor biliriz. Mehur dinler tarihisi Eliadenn Kut-

rak grlebilmesi iin mutlaka bu vasflardan en az

sal ve Dind (Ankara 1991), Ebedi Dn Mito-

birine sahip olmas gerekir. Bu vasflar esas itibary-

su (Ankara 1994), Mitlerin zellikleri (stanbul

la Gk Tanrnn sfatlardr. Bu vasflar unlardr:

1993), mgeler ve Simgeler (Anakara 1992) adl

eserleri, Trk inan ve dn sistemlerini yo-

a) Yalnz aa olmaldr: Bir aacn kutsal olarak ka-

rumlama abalarmzda temel kaynaklarmz ara-

yalnz bana bulunmas gerekir. Trk dncesine

snda yer almtr.

gre Tanr tektir ve ei ve benzeri yoktur. Tanry

bl edilebilmesi iin mutlaka bulunduu meknda

Trklerdeki aa, da ve su ile ilgili bu tr

sembolize eden varln da onun bu sfatna uygun

inanlar iin bk: Abdlkadir nan, Trklerde Su

olmas gerekir. b) Yapraklarn ya yaz-k dkmeyen

Klt ile lgili Gelenekler, Makaleler ve ncele-

ya da ok az dken bir aa olmaldr. Trk dnce-

meler-I, 2. b., Ankara 1987, 491-495; Abdlkadir

sine gre ebed olan tek ey Tanrdr; Tanr lmez.

nan, Tarihte ve Bugn amanizm, 48-65; Hik-

Ayn ekilde Tanry sembolize eden varlk da ebed

met Tanyu, Trklerde Tala lgili nanlar, 2. b.,

olmaldr. Yaz-k yapraklarn dkmeyen aa, bu

Ankara 1987; gel, Trk Mitolojisi, 2. c., 315-494;

haliyle sonsuzluu sembolize eder. c) Kutsal aa,

Metin Ergun, Balkesirde Aa Klt, I. Balkesir

etrafndaki aalardan ya daha uzun, ya da daha

Kltr Aratrmalar Sempozyumu Bildirileri

heybetli, daha gsterili olmaldr. Trk inancna g-

1-2 Haziran 1998, Balkesir 1999, 413-417; Metin

Ergun, Trk Aa Klt nancnn Dede Korkut Hi-

re Tanr, el-kebr, el-melk, el-azmdir. Yani Tanr,

kyelerindeki Yansmalar, kinci Milletler Aras

hakim ve daha azametli, daha gsterilidir. Tan-

Dede Korkut Kollokyumu-Bak 21-26 Aralk

rnn bu dnyadaki sembol de ayn sfatlara sahip

1998 (Bildiri metni yaymlanmamtr); Metin Ergun, Trk nan Sistemine Gre Dede Korkut Hik-

olmaldr. ) Kutsal aa, meyvesiz olmaldr. Trk

yelerindeki Su Klt nanc, Uluslar Aras Dede

nnda her eyi var eden, fakat kendisi var edilme-

Korkut Bilgi leni-Konya 6-10 Ekim 1998 (Bildiri metni yaymlanmamtr). Mitolojik dnem

yen; domam ve dourmam olmakla birlikte so-

Trk dncesinde kutsal (mbarek) aa, Tanrya

daki aalardan daha yal olmaldr. Trk dnce-

ulamann yoludur. Yani Tanryla insan arasnda bir

sinde Tanr, sonsuzluun, ebedliin semboldr.

vastadr. nanca gre kutsal dalar gibi kutsal aa-

Yallk Tanrsalln yani sonsuzluun semboldr.

larn da balar insan gzyle grlmeyecek ekilde

e) Kutsal aa, geni ve koyu glgeli olmaldr. Trk

ge doru uzanmakta ve Trk dncesine gre

dncesinde Tanr snlan eydir. Tanr zorda ka-

gkte olduu farz edilen ve bir k leminden ibaret

lanlara yardmc olur.

btn mevcdattan daha byk, daha sahip, daha

dncesinde Tanr domaz ve dourmaz. Trk ina-

nu da olmayan ey Tanrdr. d) Kutsal aa, etrafn-

olan Cennete ulamaktadr. Cennet de Trk dn-

Kutsal aala ilgili bu vasflar daha da o-

cesinde esas itibaryla mekndan mnezzeh ola-

altmak mmkndr. Bu vasflar ne kadar oaltr-

rak kabl edilen Tanrnn dnyay ve insanlar ida-

sak oaltalm, bilmemiz gereken kutsal aala ilgi-

re ettii mekndr. Kutsal aalar, zamanla bu ko-

li btn bu niteliklerin ayn zamanda Tanrnn s-

numdan uzaklaarak Trkn dncesinde Tan-

fatlar olduudur. Yeryznde Tanry deil ama

Milli Folklor

15

Yl: 12 Say: 48
tanrsall temsil eden kutsal aa, en az bir zel-

dan olan olan lmez, sulardan veya dalardan uu-

liiyle Tanry insanlarn dnce dnyasnda sem-

rulur. nanca gre bu dnyada vazifeleri bitince ve-

bolize etmektedir (Ergun, Trk Aa Klt nanc-

ya Tanrnn emir ve yasaklarnn dna knca han

nn Dede...).

soyundan gelenler, Tanr katna uarlar. Onlar iin

Manas destannn geen yzyldaki en gzel

ld denilmez. nk inanca gre onlar Tanrnn

neirlerinden birisi iin bk: Manas-Krgz Elinin

Cennetinden vazifeli olarak gelmilerdir ve vazife-

Baatrdk Eposu, 3 c., Bikek 1995. Ayrca, Manas

destann hemen her ynyle inceleyen bir ansiklo-

leri bitince tekrar Cennete gideceklerdir (Ergun,

pedi iin de bk: Manas Entsiklopediya, 2 c., Bikek 1995. Bu ansiklopedi vesilesiyle, Trkiye kken-

13
Altay Trkleri arasnda eitli varyantlaryla (Kan Pdey, sks Ool, O-Bala, vs.) birlikte yaayan Maaday Karada Kgdey Mergen, lme iyiden iyiye yaklam Maaday Karann obasn dmann yamalamak zere olduu bir anda dnyaya
gelir. Bahadrn dnyaya geleceinin haber verilmesi ve doumu srasnda ve sonrasnda meydana gelen olaanstlkler, destanda ayrntl bir ekilde

li trkologlar bekleyen bir baka grevin de Ouz

Kaan zerine Manas zerine hazrlanm bu ansiklopedi gibi bir eser hazrlamak olduunu burada belirtelim. Hazrlanacak ansiklopedi ya da kapsaml
bir eserin Ouz Kaan ya da Ouznamecilik merkezli ve Trk dnyas destanclk geleneini kapsar bir
yapda olmas gerekmektedir.
10

Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, 16. b.,

stanbul 1992, 38-39.
11

Tanr, hakan ya da beylere, tanrsal dzen

anlamna gelen Trk tresini srdrmeleri iin kut

vermekte ve ayet hakan ya da beyler, Tanr ve trenin hilafna davranrlarsa, Tanr kutu geri almakta
ve hakanla birlikte halk da zelil etmektedir. Kut,
Tanr badr ve hkmranlk tre hkmleriyle
snrldr. Eski Trklerin inan sistemini ve devlet
anlayn ekillendiren Tanr, kut, tre ve hakan
(bey) kavramlar zerinde yaplan kapsaml bir alma iin bk: Sait Baer, Kutadgu Biligde Kut
ve Trk ve Mool uluslarnn inan sistemi zerinde bir hayli mesai sarf etmi olan Batl bir trkoloun kut, kaan, Tanr ve tre kavramlar hakknda 1960l yllarda ileri srm olduu nemli grleri iin bk: Jean-Poul Roux, Eskia ve Ortaada Altay Trklerinde lm (ev. Aykut Kazancgil), stanbul 1999, 33-47; 82-88.
12

Bilge kagan ermi, alp kagan ermi. Buyru-

k yime bilge ermi erin, alp ermi erin. Begleri yime budun yime tz ermi. An n ilig ana tutm
erin. lig tutup trg itmi. zi ana kergek
bolm (Kltigin Abd., Dou cep. 3-4. satrlar.).
Tengri yarlkaduk n illigig ilsiretmi, kaganlgg kagansratm, yagg baz klm, tizligig skrmi, balgg ykndrmi. Kangm kagan ana ilig
trg kazganp ua barm (Kltigin Abd., Dou
cep., 15-16. satrlar.). Metin Ergunun u ifadeleri
Tklerdeki, zellikle de Ouz elindeki han ve han
slalesi hakkndaki inan ok gzel bir ekilde ortaya koymaktadr: Eski Trk inancnda Han soyun-

16

Trk nan Sistemine Gre Dede...)

anlatlmaktadr. Kgdey Mergenin olaanst bir

ekilde doumunun gerekleecei srada obada kaos ortam hakimdir. Yal Maaday Kara derin uykudayken kars Altn-Targa meydana gelen olaan d olaylar sebebiyle kocasn uyandrr. Maaday Karann halk yurtlarndan gp gitmi, srler de
otlaklar terk ederek kayplara karmtr. Btn
bu olaylar, ktln temsilcisi olan Kara Kula Kaann Maaday Karay ve halkn tutsak edip Altay
yamalamak iin harekete gemi olmasndan kaynaklanmaktadr. Btn bu olaylar karsnda bir
kendisine arka kacak ocuunun olmadna hayflanan Maaday Kara, eve dndnde yal karsnn
bir erkek ocuu dourduunu grmtr. Kaos ortamnda dnyaya gelen Kgdey Mergenin iki krek kemiinin ortasnda parmak izi eklinde kara
bir ben vardr. Gs batan aa saf altn, srt ise
gmtr. ki gn sonra konuup anne diyerek annesinin koyduu bezleri tepip yrtar. Alt gn sonra
babam der, aa beii tekmeleyip krar. Sol elinde
dokuz yzl kara ta, sa elinde de yedi yzl ta
smsk bir ekilde durmaktadr. Gbei yoktur ve
delii kapaldr, vs. Maaday Kara, kendisini bekleyen felaketin farkndadr ve olunu Kara Kula Kaann zulmnden kurtarabilmek iin bir beiin iine koyarak gnein gzn krelten, zil seslerinin
yankland alacakaranlk dan tepesine kar. Tepede bir kayann banda drt kaynn altna beik
kurar ve Bu kara da baban olsun, bu drt gvdeli
kayn anan olsun! der (Maaday Kara, Altayskiy
Geroieskiy Epos, Moskva 1973.). Maaday Kara,
olunu zerinde kutsal kayn aacnn bulunduu
kutsal dan-ki bu dada zil sesleri yanklanmaktadr- tepesine koymakla onu dorudan Tanrya ema-

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
net etmektedir. Burada dikkati eken bir dier husus da Kgdey Mergenin doumunun tpk Manasta olduu gibi, dmandan gizlenmesidir. Her
iki bahadr da hzl bir ekilde gelierek obay ya da
ulusu esaret altna alan dmandan intikam alarak
uluslarn tekrar hr ve gl hale dndreceklerdir. Kgdey Mergenin mcadelesi sadece obay
yamalayp ulusu esir eden kt hana ve onun olaanst glerine kar ynelikken Manasta mcadele, sadece ulusun zgrln yeniden kazanmayla snrl kalmam, ayn zamanda Ouzda olduu gibi, fetihler yaparak byk devlet kurmaya
da ynelmitir.
14

Altay kahramanlk destanlar zerinde a-

lmalar yapm olan . V. Puhov, Altay kahramanlk

destanlarnda terennm edilen konular u ekilde
snflandrmaktadr: a. Kahramann canavarlarla
mcadelesi, b. Kahramanlarn yer alt dnyasnn
hakimi Erlikle mcadelesi, c. Kahramann dnrl ve dn, . Kahramann yabanc hanlarn igallerine kar yrtt mcadelesi, d.Kahramann smrc-zulmedici kt hanlarla mcadelesi
(. V. Puhov, Altayskiy Narodny Geroieskiy Epos,
Maaday Kara, Altayskiy Geroieskiy Epos,
Moskva 1973, 30.). L. V. Grebnevin Tuva kahramanlk destanlarn konularna gre tasnifi ise u ekildedir: a. Kahramann sadece e (gelin) aramak iin
yapt mcadeleler, b. Kahramann e (gelin) aramakla birlikte hanlarla yapt mcadeleler (Burada
hanlar genellikle mitik glere sahiptirler.), c. Kahramann hanlara ya da dier yabanc istilaclara

sre sonra misyonunu gerekletirmeye giritiini

dile getirir. Kahraman, kahr ve bela srasnda doar
ve hemen yardm etmeye, ailesini ve halkn kurtarmaya balar. Kahraman, yetikin bir ekilde domaktadr; nk, yetikin olan br dnyadan gelen birisidir. Kadn, yetikin bir delikanl douramayaca iin yeni bir motif ortaya kyor ve ocuk hemen yetikin bir insana dnyor. Bu durum masallar iin de sz konusudur (V. Ya. Propp, Motiv
udesnogo Rozjdeniya-Uenie Zapiski LGU,
Seriya Filologieskaya, L. 1941, vp. 12, 18. c.,
97.).
17

Mesela, Altay Trklerinin destanlarndan

Ak-kaanda ad Ak-sakall bir ihtiyar tarafndan verilen kahramana silahlar ve at, bizzat Tanr tarafndan verilmektedir. Kahraman, evin nne Tanr
tarafndan braklan giysilerini ve atn bulur (gel,
Trk Mitolojisi, 1. c., 316-318.).
18
Ouz Kaan destannn Reideddin tarafndan kaleme alnan nshasnda, Ouza Tanrnn
nurlu feyzinin (kut) eritiinden ve g ile onu toplumun dier bireylerinden ayran vasflara (Bilim ve
hner, ok atma, karg kullanma, kl alma ve bilgi
hususunda leme n salma.) Tanrnn bu nurlu feyzi sayesinde sahip olduundan vurgulu bir ekilde
sz edilmektedir. Ancak Allah istedii ve kut verdii
iin Ouz bu tr vasflara sahip olabilmitir (A. Zeki, Velidi Togan, Ouz Destan, Reideddin Ouznamesi, Tercme ve Tahlili, 2. b., stanbul 1982,
18.). Ouzun Tanr kutunu almas, byk g ve hnere sahip olmas, Uygur nshasnda eitli sembol-

kar yrtt mcadele (L. V. Grebnev, Tuvins-

lerden (Ik, su, aa, da, k iinde gkten inen

kiy Geroieskiy Epos, Moskva 1960tan S. M.

Tanrsal kzla aa kovuunda bulunan Tanrsal

Baysklan, Poetika Tuvinskogo Geroieskiy

kz, vs.) faydalanlarak ayn dnce ve inan ere-

Eposa, Kzl 1987, 7.)

15
Mehmet Kaplann Krolunun alplk vasf-

vesinde aklanmaya allmtr.

na sahip olup olmad hakkndaki grlerini

19

Mesela, Tuva Trklerinin kahramanlk des-

tanlarndan olan Bayan Toolayda, Karat-Kaan ta-

(Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar, 3, Tip

rafndan babas ve anas ldrlen kahraman, Ka-

Tahlilleri, 2. b., stanbul 1991, 101-111.), bata Gney ve Kuzey Sibirya Trk topluluklar ve Bakurt

rat-kaann obasnda obanlk yaparken bir gn bir

Trkleri olmak zere baz Trk gruplarnn destanlarndaki zalim ve smrc hanlara kar mcadele eden bahadrlar dikkate alarak yeniden okumak
gerektii dncesindeyiz.
16

Rus aratrc V. Ya. Propp, destanlarda ve

masallarda grlen abuk byme srecinin kurtarcnn doumuyla ilgili olduunu dnmektedir. Belirli bir misyonla dnyaya gelen bahadrn kaos orta-

tayla karlar. Tay ona, maarada babas tarafndan saklanan eyalarn ve sava tehizatlarn nasl bulacan anlatr. Bu eyalara sahip olan kahraman, birden bire olaanst bir ekilde batra dnr. Kahramana yardmc olan tay da kahraman, batr ata dnr. Daha sonra at, kahramana TumanKskl Attg Mge Sagaan Tolay adn vererek kendisinden karlan nianlsn nerede ve nasl bulacan syler (Baysklan, 9.).

mnda dnyaya geldiini ve doduktan ok ksa bir

Milli Folklor

17

KURMANBEK ve SEYTBEK DESTANLARI

Do. Dr. Nerin KSE*
Bir Krgz Destan olan Seyitbek, Kurmanbekin bir devam niteliinde (1) olup Teyitbek Destannda
balayan olaylar dizisinin son bulduu
Teyitbek Kurmanbek Seyitbek triologyasnn nc ve son halkasn
tekil etmektedir. Ancak her destanda ve zellikle son ikisinde de vakann merkezini Krgz Kalmuk savalar tekil etmesine, olaylarn genellikle ayn atmay hikye etmesine hatta pekok kahramann sz konusu destanlarda yer almasna ramen tab bulduumuz paralel hususlarn yannda baz farkllklarn da olduunu grdk. Bu sebeple yazmzn konusunu Kurmanbek ve Seyitbek Destanlarn karlatrarak benzer ve
farkl ynleri yannda bunlarn sebeplerini ortaya koyma eklinde tesbit
etmeyi uygun bulduk.
Aratrmamzda Kurmanbek Destannn Kalk Akiev, Seyitbek Destannn ise tek anlatmas olan Oruzbay
Urmambetov varyantlar esas alnacak; karlatrma srasnda anlatmalarn kahramanlar ve onlarn eitli
olaylar karsndaki dnce ve yaklamlar ile sosyal ve fizik yaplar, vakann getii corafyann yansra tarih zemini vb. pek ok husus gz nne alnarak yaplan alntlarn sayfa
numaralar yanlarna verilecektir.

18

* Kurmanbek ve Seyitbek Destanlarndaki ortak noktalardan en ok

dikkati ekeni her iki anlatnn kahramanlarnn kendilerine e olarak setikleri kzlarn, dman taraftan olmalar meselesidir. Nitekim Kurmanbekin ei Kanay Kalmuk Han Bakburhann, Seyitbekin ei Ml de Kalmuklardan bir bezirganbann kk
kz Mldr.
Her iki destan kahramannn yakn evresi de onlarn kar saftan bir
e semelerine itiraz ederler. Mesel
Seyitbek, sava ganimeti olarak Kalmuk Han Dlnn yiitlerinden Torkonun byk kz Sancrgal yerine daha nceden grp sevdii Ml alacan belirtince yal Emilbek:
Te keler suluu cok bele
Ce ak kalpak Krgz kalkda?
Aytkann nege tand eken,
Krgzd nege and eken? (Seyitbek; s: 302) diyerek onun bu davranna bir anlam veremediini belirtir.
Kurmanbekte ise bu durum, biraz daha farkl bir zellik gstermektedir: Nitekim rgntn suusun keip p, meni kim sayp ksa, kzm
Kanayd bermekmin, rgnt keip kt, meni sayp kt, ant ertim boyuna kz bereminbi (Kurmanbek, s: 77) diyen Oogan Han Bakburhann kz Kanay e olarak seen

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
ve babasndan habersiz evlenen Kurmanbek, Kalmuklardan vergisini almak zere gitmesi gerektiinde krk
yiidiyle onun Teltoru Atn isteten
Teyitbek, Maga keepesten Kalmakka abuul solat, menin aytkanma bolboy z bilip katn alat, z keregim
tiybesten Teltoru Atmdn kerei tiyiptirbi? Emi men at bere albaym.
(Kurmanbek, s: 86) diye dnr ve
bunu:
Atmd berbeym krk cigit,
Aldap rgn katar it!..
..................
Menin tilimdi albastan,
zn alsa katnd (Kurmanbek,
s: 87) diye cevap verir.
* Kurmanbek Destanna adn
veren kahramann babas Teyitbek ile,
Seyitbek Destannda, Teyitbekin
lm zerine onun yerine geen Teyikan arasnda da byk benzerlikler
olduunu gryoruz. nk Teyikan,
amca olu Teyitbekin lm ve Akkann Seyitbeki Kakara gtrmesiyle basz kalan Krgz halkna gngrm ve yal Kalkanbayn Bul caman
corduk boldu go, halk karasz kalat degen emne? Tp atalar bir tuugan aga
ini emespi, Teyitbek Beknazardn uulu bolsa, Teyi Beynazardn uulu, karsa da Teyiti Kan ktrp alp, bul
cerde turbay mal can esen kezinde aytluu Aksay, Arpa, At Baga kp
kirip keteli... (Seyitbek; s: 201) eklinde dnp desteklemesiyle hkmdar olursa da Kurmanbekin bizdi
lmgTeyikan kybayt (Seyitbek; s:
202) diyerek kendisine gelen krk yiidinin hepsinin de balarn kestirip

Milli Folklor

atar; ilerinden sadece Zayrbek kaar

kurtulur.
Teyikann Kalmuklarn olas
bir saldrsn nceden nleme eklindeki bu tavrnn, Seyitbekin babas
Kurmanbekin ruhuna verdii byk
a trenine gelmemekle hal devam
ettiini gryoruz. Hatta Seyitbekin
Krgzlarn birliini, btnln
salamak iin verdii bu trene gelmeyip de onun yazd mektup zerine
bu daveti geri evirmemesinin sebebi
eskiden olduu gibi rdk cokto ulduk biy (Seyitbek; s: 305) Koyunun olmad yerde kei, Abdurrahman elebidir, atasznde de yatan men bykka Seyitbekten blnp kelgeni menen, urmattagan adam bolgon cok
(Seyitbek; s: 305) eklindeki yeniden
itibar grme ve kaybettiklerine ancak
bu ekilde alabileceine inanma isteidir.
Kurmanbekin babas Teyitbek de
menfaatini ve rahatn dnmekte
Teyikanda aa kalmaz. Nitekim Teyitbekin her yl vermeleri gereken harac vermeyen Kalmuklara sava aan
ve kendisinden uan at Teltoruyu
isteyen olu Kurmanbeke Maga keepesten Kalmakka abuul salat....z keregim tiybesten Teltoru
Atmdn keregi tiyiptirbi? (Kurmanbek; s: 86) eklinde cevab vermesinin
sebebi kendi ahsi ve mali skntsn,
huzurunu dnd, kolay yoldan
servetini arttrmak istedii iindir. O
sebeple kendi memleketini feda etmekten, z oluna tulpar ve yenilmez
atn:
Teltorumdu Kurmanbek
Ay baylasam artt,

19

Yl: 12 Say: 48
Ar ubak minip kartt...
Car atmd kartt(Kurmanbek; s:
87) diyerek vermeyip de onu dman
eline salvermesinin sebebi, budur.
*Gerek Kurmanbek, gerekse
Seyitbekte grdmz, ayn zamanda birinin dierinin devam olduunu da gsteren bir baka paralellik
de baz kahramanlarn, her iki destanda da yer almalar meselesidir. NitekimKalmuk hkmdar Dln Han
Kurmanbekte Krgzlara kar yapt aknlar, Seyitbekte de srdrmektedir; Kurmanbekin krk yiidinin ba olan Zayrbek, Teyikann yanndan
kap kurtulduktan sonra (Seyitbek; s:
202) Kakara gelerek Seyitbeki bulur
(Seyitbek; s: 203) ve birlikte Krgz lkesine dnp halkn birlii salandnda da yanndadr. (Seyitbek; s: 274)
Akkan ise dostluun en gzel rneini
her iki destanda da gzler nne serer:
Kurmanbek ve eini Turfanda gmdkten (Kurmanbek; s: 130) sonra en
iyi arkadan gzn krpmadan lme atan Teyitbeki ldren (Kurmanbek; s: 139) ve olu Seyitbeki lkesi
Kakara gtrp (Kurmanbek; s: 139)
z olundan ayrmadan besleyip byten (Seyitbek; s: 201 203), k olduu gzel Ml babas Vazilkana dnr giderek isteyen (Seyitbek; s:
289)ve bu evliliin erefine byk bir
toy veren (Seyitbek; s: 301) vefal, insancl Akkandr.
*Her iki destann asl kahramanlar olan Kurmanbek ve Seyitbek halknn birliini, huzurunu ve zgrln dnen, Krgz Boyunun menfaatini, kendilerininkinden ve hereyden nemli tutan, milliyeti kimlikle-

20

riyle karmza kmaktadrlar. Mesel Seyitbekin en byk ideali on iki

yldr vatannda oturan Kalmuklar
yenip topraklarn geri aldktan sonra
huzur ve bar iinde yaamaktadr.
nk srekli savan Krgzlarn huzurunu bozacan, nfusunu azaltacan bilmektedir. O sebeple Kalmuklar yendii (Seyitbek; s: 246 277)
halde onlarn sava ganimeti olarak
getirdikleri Torkonun kz Sanargal,
yiitlerinden Br Batra alr, Ml ile
ancak iki taraf arasnda bar salandktan sonra evlenir. (Seyitbek, ss:
277-300)
Seyitbek iin birlik, btnlk de
en az zgrlk kadar deerlidir. nk birlii, btnl olmayan halklarn dalacan, bakalarna esir olacan bilmektedir. Bu yzden babas
iin dzenledii a trenine eski yaptklarndan utanp da gelemeyen Teyikan mektupla davet eder ve ata
yadigr olduunu syleyip hrmet
ederek Caznn idaresini ona devreder. (Seyitbek, ss: 303 306).
Seyitbekin babas Kurmanbek
iin de ayn durum sz konusudur.
Onun iin lkesi ve halk, hereyden
hatta hayatndan bile deerlidir. Nitekim Kalmuklarn her yl vermeleri gereken harac vermeyileri zerine onlara bir akn dzenlemek gerektiini
dnen, boyundaki en usta savalar, hatta yaknlarndan bir ok kimseyi hazrlayan Kurmanbek, babas Teyitbekin stne binenin henz yenilmedii Toltoru Atn vermemesinin
kesin bir yenilgi ve mutlak bir lm
demek olduunu bile bile Koykrne atlar ve:

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
Tulparn tartp mineli,
Dmanga anan kireli (Kurmanbek; s: 90) diyerek, kendi gibi gz pek
yiitleriyle birlikte yola kar.
Altndaki atn Teltoru At olmadn anlayp da ldrmek iin kendisini hedef alan Kalmuklardan kamak
yle dursun, kannn son damlasna
kadar savamaktan geri kalmaz. Vatanna, halkna ball o derecededir
ki, ruhunu teslim etmek zereyken
yannda bulunan dostu Kakar Han
Akkana son sz:
Kalmaktan kantip can saktayt
Kaygram kalgan el n.
.............
Esie alp can dosum.
Eli curtka salam de (Kurmanbek,
s: 128) olur.
*Her iki destanda, anlatnn asl
kahramanlarnn yannda bulunan
yal, gngrm, akll kimseler bulunmas hususu da dikkatimizi eken
bir baka paralelliktir. Hkmdarn
yanndaki yeri ve mevki ne olursa olsun gerek devlet ynetiminde, gerekse
halkla ya da yakn evreyle mnasebetlerinde ona yol gsterecek yani hata yapmasn engelleyecek, bir yerde
onu eitecek bir klavuz, bir retmen
bulunmas geleneinin Trklerin Orta Asyadaki hayatlarnda bile nemli
bir yeri vard: Tonyukuk; Ouzun ak
sakall, boz sal, uzun akll timel
(vezir)i Ulu Trk; Fatih Sultan Mehmetin hocas Ak emsettin; Kanuni
Sultan Sleymann veziri Sokollu
Mehmet Paa gibi.
Nitekim, Zayrbek biricik kz gzel Kansay rgn Suyunu geene
vereceine yemin eden (Kurmanbek,

Milli Folklor

s:77) Oogan hkmdar Bakbura gitmek zere yola karken krk yiidin
banda ve Kurmanbekin yanndadr.
(Kurmanbek; s: 60) Bu sebeple rgn getii halde onunla savamaya
hazrlanan Bakburun niyetini duyunca Zayrbek, Kurmanbeki:
rpkb Kurmanbek,
Ar kimdin cak z eli
Dayn cok cumuka
Dayrgan menen cetebi.
...........
Szmd beker tastaba,
znn eli bolboso
km tpyt bakaga!
Saga Bakbur kz berbeyt,
Bekerinen aksaba (Kurmanbek, s:
71) diyerek uyarr.
Say olarak Kurmanbekten farkl
olsa da, ayn durum, Seyitbek Destan
iin de sz konusudur. Nitekim basz
kalan Krgz Boyunu toplamak iin
Teyikan hkmdarla getiren ve
halk Aksay, Arpa, At Ba taraflarna yerletiren Kalkanbay(Seyitbek; s:
201); Teyikann, Kurmanbekin krk
yiidi ldrdn grp oradan kaan ve Kakara gelip Seyitbeki bularak Krgz topraklarn Kalmuklardan
geri alp hkmdar olmasna yardm
ve destek veren hatta onun dnrbaln bile yapan Zayrbek (Seyitbek,
ss: 202-300); dmandan, yabandan
kz ald iin:
Te keler suluu ok bele
Ak kalpak Krgz kalknda? (Seyitbek; s:302) diyerek Seyitbeke sitem
eden Emilbek...
Adlar ve mevkileri ne olursa olsun bu yal bilgelerin hepsi de eski
bir gelenein zerinde altmz

21

Yl: 12 Say: 48
destanlardaki akisleri olarak karmza kmaktadrlar.
Gelelim Kurmanbek ile Seyitbek
Destanlarndaki farkllklara...
*Hereyden nce kahramanlarn
e olarak setikleri kzlarla evlenmeleri, anlatmalarn farkl blmlerinde
cereyan etmektedir. Nitekim Kurmanbek Destannda vaka, Kurmanbek ile Kanay evlendikten sonra da
devam etmekte ve anlat Kalmuklarla
yaplan yeni bir sava, bu savan sonunda Kurmanbekin Dln Han tarafndan ldrl, Kanayn intihar
ve nihayet Akkan Hann Teyitbeki ldrdkten sonra alt yanda yetim ve
ksz kalan Seyitbeki lkesi Kakara
alp gtrmesiyle son bulduu halde
Seyitbek Destan Seyitbek ile Mln
dnn takiben kahramann babas
Kurmanbekin ruhuna verdii a treni srasnda lkenin birliinin ve dirliinin salandnn belirtilmesi ile bitmekte; Seyitbek Destannn Kurmanbek Destannn devam ve Teyitbek Kurmanbek- Seyitbek lsnn son halkas olduunu, bir kez daha ortaya koymaktadr.
*ki destan arasndaki dier bir
farkllk ise anlat kahramanlarnn
kendilerine e olarak setikleri kadnlarn zellikleri ile ilgilidir. nk
Kurmanbekin ei Kanay da, Seyitbekin ei Ml de ok gzel kadnlar olmakla birlikte gerek bu vasflarnn
ortaya konu ekli, gerekse iinde bydkleri sosyal artlarla ona bal
olarak belirlenen eitim tarz farkllklar gstermektedir. Nitekim Oogan
Han Bakburun kz Kanay, rgn
Suyunun te tarafna kadar duyulan:

22

Tunuk suluu Kanay

On altda z ca (Kurmanbek, s:
81) bir gen kz olmasnn yansra
Atam meni Kzgzdn colooulap kelgen bir balasna bermek bolup catat,
men ool bala baatrdn barp srtnan
snayn. Klg tolso iimden tnayn, egerde klg tuura kelbese bir
o atak klayn (Kurmanbek, s: 79)
diyecek kadar cesur, iyi at binip kl
kullanan, bahadr bir kadn olmasna
ramen Seyitbekin ei Ml ise ak mamkta ayday betin nurdantp, betinen
nur tklp, Kndz an ubaltp
kaltartay kerilip.....(Seyitbek, s: 290)
ve:
olponday canp carkldap,
Ot caglp kznn.
Almaday bolgan eki emcek,
Tirelip turat tnn.
Acar candan artkca,
Nur tklp betinen.
Oymok ooz, kalem ka,
Kunduzday bolgon kara a,
Ak mnz, bir srduu (Seyitbek,
ss: 299-300) satrlarndan da anlalaca zere elma gsl, kalem kal,
nur yzl, nokta azl, olpan yldz
kadar gzel bir kzdr.
* Kurmanbek Destannn esasn, Krgz Kalmuk savalar tekil etmekte; anlatda vaka, bu temel zerine oturtulmaktadr. Kurmanbekin,
gzellii duyup kendine e olarak ald Kanayla evlenmesi, babas Kalmuk hkmdar Bakburhann dedii
kzn, ancak Urgn Suyunu geip
de kendisini yenebilen gence verecei
artn yerine getirmesine baldr
(Kurmanbek; s: 77) ; lm ise yine
kendilerine her yl demeleri gereken

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
ganimeti vermeyip, sresini geirdikleri iin Kalmuklarla tututuu savata Dln Han tarafndan snglenmesi ile (Kurmanbek; ss: 112- 113) sz konusu olur; yine Kalmuklarn her yl
haraca balanmas, Krgzlara kar
kt niyet beslediklerinin Kurmanbek
tarafndan duyulup (Kurmanbek; s:
10) onlarla savap yendikten sonra
(Kurmanbek, ss: 42-44) karara balanr.
Seyitbek Destan ise bu bakmdan olduka farkl bir zellik tamaktadr. nk Kurmanbekin devam
niteliindeki bu destanda hikyeyi anlatann bak as, kendini hemen hissettirmektedir. Mesel destann asl
kahraman olan Kurmanbekin, bir
kervancbann kz olan Mle kar
byk ak ve bu ak yznden Torkonun kz Sancrgal Brye almas,
Mle gitmesi ve onu aramas, yatt
odann penceresine trmanp bir mddet yatakta yattn seyrettikten sonra uyandrp akn dile getirmesi,
pp koklamalar, kz gremedii
iin duyduu strabndan bahsetmesi
vb. anlatld uzun satrlar (Seyitbek;
ss: 289 299) daha ok halk hikyelerimizde karlatmz durumlardr.
Ayrca Seyitbek Destanndaki
kahramanlar epik zellikler tamak
yerine gndelik hayatta grdmz
insanlara benzemekte; seven ve evlenmek zere olan bir delikanlnn yaknlar, akrabalar olarak karmza kmaktadrlar.
Btn bunlara destanda sadece
bir defa (o da Krgzlarn birlik ve beraberliini salamak zere ve olduka
ksa bir ekilde verilen) Kalmuklarla

Milli Folklor

savaldn; vakann daha ok Seyitbekin yetim ve kszl, on iki yl

Akkan tarafndan bytlp eitildii
ve Mle olan sevdas zerine kurulduu belirtilecek olursa destanlarda baka bir hayat tarz ile bu hayatn ihtiyalarnn ve beklentilerinin epik anlatmalardaki olaylarn yer deitirmeye balad aka grlebilecektir.
***
Kurmanbek ve Seyitbek destanlarnn farkl ve benzer taraflarn belirttikten sonra diyebiliriz ki ortaya kan ve epik anlatmalarda gnmz
hayatnn izlerini gsteren bu durum,
Seyitbek Destannn deerini azaltmaktan ok anlat trlerinin giderek
eski zelliklerini yitirdiini, yaygn olduu evredeki kltrel gelimelere
yabanc kalamayaca gibi anlatnn
bu konudaki grnn ve deer yargsnn da anlaty etkileyeceini gstermektedir. nk Oruzbay Urmambetovun da belirttii zere szl
rnler gemiin sesi, bugnn gerei, gelecein ise midi olmak zorundadrlar. (Seyitbek, KirisSz, s:9)

Notlar:
1- KSE, Nerin Aratrmalar V (Seyitbek
Destan) Kitabmzn ilk makalesidir.
2- KSE, Nerin Aratrmalar III (Cihan
Hakimiyeti niversalizm ve Krgz Destanlar)
Milli Folklor Yaynlar: 11, Halk Edebiyat Dizisi: 7 Ankara 1988, ss: 120 121, s: 79,
KSE, Nerin Aratrmalar IV (Bir Kazak
Destan: Bkenbay men Kyikbay) Milli Folklor
Yay., 12, Halk Edebiyat Dizisi:8, Ankara 1999, s:
142.

23

ILDIRLI IK ENLK LE
NARMANLI IK SMMANNN
KARILAMALARI*
Yrd. Do.Dr.Dilaver DZGN**
Orta Asyadaki ozan-baks geleneinin bir devam olarak Anadolu ve Azeri
sahalarnda kendine has bir slupla gelien ve zenginleen ak tarz iir gelenei, XIX. yzylda yetitirdii gl
temsilcileri ile kltrmze ve edebiyatmza nemli katklarda bulunmutur.
Bu salam gelenee XIX. yzyln ikinci
yarsnda eklenen ldrl Ak enlik ile
Narmanl Ak Smmani, yetitikleri
dnem ve etkili olduklar corafya bakmndan incelenmeye deer iki amzdr. enlik, 1850-1913 yllar arasnda
yaam, doup byd memleketi
olan ldrn Anadolu sahas ile Azeri
sahasnn ortasnda yer almas nedeniyle bu iki blgeyi birbirine balayan bir
kpr grevi stlenmitir. Prof. Dr. Ensar Aslann ifadesiyle enlik, Azeri sahasndan ald birok unsuru Anadoluya yayarak ak edebiyatmza yenilik
getirmi, bu tarzn geliip daha mkemmel eserler vermesine yardm etmitir.1
Smmani ise 1861-1915 yllar arasnda
yaam, yetitii dnemde olduu gibi
kendinden sonra da yakn evresinden
balayarak Dou Anadolu, hatta Anadolunun dier blgeleri ile Azerbaycan sahasnda kendisinden sz ettirmi bir amzdr.
Ayn ada ve ayn blgede yaayan

24

iki nl amzn bir araya gelmesi,

sazl szl sohbetlerde bulunmas ve
karlama yapmas pek doal idi. Ancak
o dnemde ldrn Rus igali altnda
oluu, Narman ile ldr arasndaki iletiimi engelleyen, yahut gletiren bir
faktrd. Btn bu olumsuzluklara ramen iki nl sanatkr bir araya gelmiler ve karlama yapmlardr. Fakat,
halk edebiyat aratrmalarnn dier
alanlarnda olduu gibi burada da baz
tereddtlere sahip bulunuyoruz. Gerek
szl, gerekse yazl kaynaklar, bu konuda birbirinden farkl bilgiler vermektedir. Szl kltr geleneini kendi artlar iinde deerlendirirsek varlan noktann tabii bir sonu olduu anlalr.nk, dilden dile dolaarak gnmze kadar ulaan bilgiler, halk muhayyilesinde
yeni bilgileri bnyesine katarak asl
olaydan byk lde uzaklaabilmekte,
bylece bilimsel aratrmalar gletirmektedir. Bir bakma sahaya ayr bir
zenginlik kazandran bu gelime karsnda folklor ve halk edebiyat aratrclar bir kiilii veya yaanm bir olay
aratrrken gerek olanla efsanevi/menkabevi olan ayr ayr tesbit ederek belli
sonulara varmaya alrlar.
Ak enlik ile Ak Smmaninin
karlamalar konusunda ilk akla gelen

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
soru, karlamann nerede ve nasl yapld hususudur. Bu konuda kesin olarak bilinen, Smmaninin doup byd yer olan Erzurumun Narman ilesine bal Samikale kynden yola kp
enliki ziyaret etmesidir. Kronolojik
olarak en eski yazl kaynaklarmzdan
biri durumundaki Nesip Yamurderelinin Ak Smmani ile ilgili eserinde
karlamann Posofta yapld belirtilir2 Mehmet Karde, karlama yeri olarak Pusut ve Suhara kyleri ile Ardahan anmaktadr. Ayrca Posofun Suskap kynde enlik-Zlali-Smmani
arasnda yaplan bir karlamadan sz
etmektedir.3 Kemal Bayrak da bu gre
katlr ve enlikle Smmaninin tanma yeri olarak Suskap kyn gsterir.4
Ensar Aslan ise hazrlad kapsaml
aratrmasnda enlikle Smmaninin
ilk kez ldra bal Purut kynde grtklerini belirtir. Ona gre, Erzurumdan pasaport alarak yola kan
Smmani, ldr merkezine gelmitir.
Bu srada enlik, ldrn yakn kylerinden olan Purutta Nebi Aann ocuklarnn snnet dnndedir. Smmani
de Purut kyne giderek dn sahibinin evine misafir olmutur. Burada balayan sazl szl sohbet, dnden sonra
Suharada, enlikin evinde devam etmitir. Ensar Aslan, anlan eserinde
Smmani-enlik-Zlali arasnda Posofun Suskap kynde gerekleen l
karlamay da dorulamaktadr.5 Bu
konudaki son yaynlardan birine imzasn atan Nizamettin Onk ise baka bir yer
ad anmakszn enlik ile Smmaniyi
Suharada kar karya getirir.6
Karlamann gerekleme zaman
hakknda kaynaklarn ou herhangi bir
tarih vermezken Nesip Yamurdereli
1901 ylnda iki an bir araya geldik-

Milli Folklor

lerini syler.7 Ensar Aslan bunu daha da

daraltr, grme ve tanma zaman
olarak 1901 ylnn ilkbaharn gsterir.8
Fahrettin Krzolu ise Smmaninin
1900 yl balarnda bu blgeye gelerek
Kars kylerini gezdiini belirtir ve Smmaninin Kazman komasn kaydeder,
ama enlikle karlamas konusuna
deinmez.9 Szl kaynaklarmzdan
Ak Hseyin Smmaniolu (Smmaninin torunu), enlikle Smmaninin
iki ayr zamanda karlatklarn iddia
etmektir.10 Ancak bu iddiay kuvvetlendirecek baka belgelere sahip deiliz. Dier kaynaklarn tm karlamann bir
kez yapld grn paylamaktadr.
enlikle Smmaninin karlamalarnda ortaya konulan iir metinlerine
gelince, bu konuda da farkl rivayetlerle
karlayoruz.Birok kaynakta paralar
halinde verilen iir metinlerini toplu
halde yaynlayan almalar da vardr.
Bunlardan Ensar Aslan ve Mehmet Kardein yukarda ad geen almalarnda
90 ar hane vardr. Nizamettin Onk, 85,
Nesip Yamurdereli 56, Adil zder11 34
drtlk vermitir. Bir hafta sreyle iir
sohbeti yaptklar tahmin edilen iki nl
amzn hayatlarnda byk nem arz
eden bu sylemede ortaya koyduklar
iirlerin tamam elbette bu kadar deildir, ama muhafaza edilerek gnmze
kadar ulatrlanlar bunlardan ibarettir.
Ensar Aslann verdii iir metinlerini esas alarak yaptmz deerlendirmeye gre enlik-Smmani karlamasnn yle gelimitir: Gelenee uyularak nce enlik ho geldin anlamnda
bir balang yapar, sonra nazire trnde verilen rneklere geilir. Divani tarznda ortaya konulan ve daha ok dini
konular halk dilinde kazand yorum,
tasnif ve tertiplerle ele alarak birikimle-

25

Yl: 12 Say: 48
rini ortaya koyduklar bu blmdeki iirler, karlamann en dolgun rneklerini
tekil eder. Saz ve sz sohbetinin ilerleyen blmlerinde karlkl soru ve cevaplarn arlk kazandn gryoruz.
nce enlik, Smmaninin sanatsal birikimini ve ldra geli nedenini renmeye ynelik sorular sorar. Bylece
Smmaninin airlik yeteneini tesbite
alr. iir halinde Osmanl lkesinden
buraya niin geldin, bizim memleketin
kark halini gryorsun, sen canndan
vaz geerek mi buraya geldin, benimle
lfet etmeye mi, yoksa imtihan olmaya
m geldin eklinde sorular sorar. Smmani de niyetinin dost ziyareti olduunu
ve sohbet iin geldiini syler. Bu blmde her iki an karlkl sayg ve hogry n plana kardklarn, tevazu
snrlarn zorlamadklarn gryoruz.
rnein enlikin

Smmani ilk sorusunu yle yneltir:

G ver bu szme ey usta enlik
Dinle ben fakirin muhabbetinden
Bu cmle ruhlarn mayas nedir?
Bil gzesin syle bidayetinden

enlik u cevab verir:

Saye-i pirimden olmazam mahzun
Syleyim anlyah kemaletinden
Bir nur-u meknundur mayas kf-nun
Sebebi resuln yz hrmetinden

Byk bir blmnn balama trndeki rneklerle dolu olduu karlamada talamaya yer verilmez ve dostane
bir atmosferde devam eder.enlikin annesi Smmaniyi gmleinden geirerek
kendisine oul eder. Bylece Smmani
ile enlik manevi karde olurlar.

NOTLAR
*
25-31 Ekim 1995 tarihleri arasnda Karsta

Kem kelam harmam asla dilimden

Gnlm yad ettin zge halimden
oh ahlar geldi getti elimden
Sen ola ki ad ane gelifsen

biimindeki drtlne Smmani u

karl verir:
Dost eline varmak aref dediler

dzenlenen I. Milli Kafkasya Sempozyumunda sunulan bildiri.

1

kara 1975, s. XL.

2

Kymet iin gevher kne gelmiem

Yine enlikin

biiminde cevap verir.

Karlamann bundan sonraki blmlerinde balama trnde rnekler verilir. Aklar birbirerine dnyann kuruluu, peygamberler tarihi ve birtakm efsanevi varlklarla ilgili sorular sorarlar.

Kemal Bayrak, Ak Zlali -Hayat ve iirle-

ri-, Erzurum 1973, AFEF lisans tezi, s. 62.

5

Bana kalsa be yaran bizde var

26

65.

Yoksa bir Kaza-i Narmanda msan?

Ben eref gzlemem syleye cihan

Mehmet Karde, Mehur Saz airi Ak

Smmani -Hayat ve iirleri-, stanbul 1963, s. 53,

Mlk-i AlOsmanda var mdr adn

sorusuna Smmani

Nesip Yamurdereli, Smmani -Hayat ve i-

irleri-, stanbul 1939, s. 53.

Dostla grmeyi eref dediler

Seni ak ehline sarraf dediler

Ensar Aslan, ldrl Ak enlik -Hayat,

Sanat ve Hikyeleri- (nceleme, Metin, Szlk), An-

Aslan, a.g.e., s. 99-100, 118.

Nizamettin Onk, ldrl Ak enlik ve

Narmanl Ak Smmani, Trk Dnyas Aratrmalar, say:50, Ekim 1987, s. 219-244.

7

Yamurdereli, a.g.e., s.53.

Aslan, a.g.e., s. 99.

Fahrettin Krzolu, Edebiyatmzda Kars,

stanbul 1958, s. 74.

10

Ak Hseyin Smmaniolu ile zel gr-

me: 17 Eyll 1995, Erzurum.

11

Adil zder, Dou llerimizde Ak Karla-

malar, Bursa 1965, s. 51-59.

Milli Folklor

HM KTAPLIINDA TRKE BR CNK

Yrd. Do.Dr. Bilal KEMKL*
Kltr tarihimizin nemli kaynaklarndan biri olan cnkler zerinde ok
sayda bilimsel alma yaplmtr.1 Bu
almalarda ele alnd ekliyle cnk
kelimesinin menei hususunda iki farkl gr ileri srlmektedir. Bunlardan
ilki, kelimenin aslnn Trke olduu,
Trklerden inlilere, onlardan Japonlara ve onlardan da Hindliler ve Avrupallara getii eklindedir.2 kinci gre
gre ise, kelimenin asl Cava ve Malaya
dillerinden gelmektedir.3 Her iki gr
de kelimenin anlamn, gemi, in yelkenli gemisi ve byk kalyon gemi eklinde tesbit etmektedirler.
Kelimenin terim manas, bu konuda bilinen ilk almay yapan Mahmud
Mesuda gre u ekildedir: Cnk, trk, mani, destan, koma, iir, bozlak, hikye, atalar sz, darb- mesel, ferman,
buyrultu, du, hutbe, nefes, mersiye gibi
mill, din, tasavvuf, felsef, ak, manzm ve gayr-i manzm eserlerin eski zamanlarda toplanp yazlm olduu mecmualara denir ki tuln alr defter eklindedir. Bu tarifte cnklerin iki nemli
zelliine iaret edilmektedir. lkin
cnklerin ieriinin felsef, ak, manzm ve gayr- manzm metinlerden
olutuuna iaret edilmektedir. Bir cnk
ierisinde, halk ve divan iirinin dnda,
masal, efsane, hikye ve halk hekimlii-

Milli Folklor

ne ait husular grmek de mmkndr.

Cngn muhtevas, cng yazan kii veya kiilerin zevkine ve ilgisine gre deiebilir.5 Bununla birlikte cnklerde daha
ok halk iirine yer verilmektedir.
Cnkn, tanmla ortaya kan ikinci zellii ise, tuln alr bir defter olmasdr. Tulni alr defter, uzunlamasna dikilerek ciltlenen yapraklardan oluan ve aadan yukarya alan bir defterdir. Adeta sr dilini andran bu ekilsel zellik dolaysyla, halk arasnda,
cnk yerine "sr dili" ve dana dili" tabirleri de kullanlmtr. Bununla birlikte sadan sola ve soldan saa alan
cnklerin olduu da ileri srlmektedir.6
Konuyla ilgili en geni aratrmay ortaya koyan O. aik Gkyay, cnk, mecmua
ve sefine tabirlerinin, hibir ayrm olmakszn yan yana kullanldklarn tanklaryla ortaya koymaktadr. Trk,
mani, nefes, halk hikayeleri ve ataszleri gibi kltrel deeri nemli olan malzemeyi ieriyor olmak bakmndan cnkler,
Trk kltrnn tapusu olarak grlmtr7. Cnkler, edebiyat ve halkyat
aratrmalarnda bir iirin kime ait olduu ve eksik bir iir veya halk hikayesinin tamamlanmas gibi hususlarda
nemli bir kaynaktr.
Burada muhtev ve ekil zelliklerine ksaca iaret edilen cnklerin iki

27

Yl: 12 Say: 48
zelliinden daha bahsetmek gerekir. Bu
zelliklerden ilki kaytlarla, ikincisi de
iirlerin isimlendirilmesiyle alakaldr.
Pek ok cnk rneinde, cng yazan /
tutan kii veya kiiler ile yazl tarihine
ilikin bilgiler bulunmakla birlikte, bir
ksm cnklerde bu anlamda bir kayda
rastlanmamaktadr. Baz cnklerde ise,
cnkn kime ait olduuna ilikin temellk kayd verilmitir. Kimi cnklerde ise,
bu kayt yerine cngn herhangi bir kesine kaydedilmi bir isme rastlanmaktadr. Bu ismin sahib-i cnk olma ihtimali kuvvetle muhtemeldir. te yandan
cnklerde yer alan iirlerin isimlendirilmesi de farkl biimlerde yaplmaktadr.
Bu meyanda, her hangi bir cnkde iirin
tr ve airinin (Gazel-i Vsf gibi) ismi
birlikte zikredilebildii gibi, bazen sadece airinin ismi belirtilmekle yetinilmi,
kimi zaman da iirin konusu (Nat- Resl gibi) belirtilerek bir isimlendirilmeye
gidilmitir. Keza kimi zaman ark olarak nitelendirilen bir iir mseddes ya
da koma formunda, semai olarak verilen bir iir de ilh olabilir. Bu nedenle
cnklerde verilen iir isimlerinin hangi
gerekelerle verildiine dikkat edilmelidir.
Ksaca tantm yaplan kltr tarihimizin bu nemli kaynaklarna yurtii
ve yurtdnda bulunan ktphanelerin
yazma kolleksiyonlarnda ska rastlamak mmkndr. zelikle uzunca bir
dnem Trk kltr ile yakn iliki ierisinde olan Ortadou ve Balkan lkelerinin ktphanelerinde nemli oranda
cnk, mecmua ve divnn bulunmas ihtimal dahilindedir. Buralarda yaplacak
almalar kltrmzn yayld corafyann tesbiti bakmndan nemlidir.
Bu dnceden hareketle, daha nce

28

aratrmac olarak bulunduumuz rdn niversitesinin ktphanesinde inceleme ve aratrmalar yapm, zellikle
Him ailesinden intikal eden kitaplardan oluan Him Kitaplnda bulunan yazmalar arasnda, Trke iir mecmualar ve cnkler tesbit etmitik. Bu
alma, szkonusu inceleme ve aratrmalarn yeniden deerlendirilmesi sonucunda ortaya kmtr.
Bilindii gibi Himler, X. yzyldan XX. yzyln ilk ereine kadar
Mekkenin ynetimini elinde bulunduran emrlerle I. Dnya Savandan sonra bir mddet Hicaz, Suriye, Irak ve halen rdnde hkm sren krallarn
mensub olduu ailenin addr. Hz. Hasann soyundan gelen bu aile, Mekke
emirleri olarak tannmtr. Emirlik, nakbl-erflk gibi, ynetimle ilgili bir
messesedir. Hicz blgesinin, emir ailesinin ngilizlerle ibirlii neticesinde Osmanl hkimiyetinden kmas zerine
emirlik messesi Mays 1919da Meclis-i
Vkel kararyla kaldrld.8 Him Kitapl, en son Mekke emiri olan Hseyin b. Ali ve ocuklarndan intikal eden
kitaplarla tesis edilmitir. Bu aileden
erif Hseyin b. Ali ur-y Devlet zas
ve rdn krallnn kurucusu olan olu
Abdullah b. Hseyin de Meclis-i
Mebsnda Hicaz temsilcisi olarak
uzunca bir dnem stanbulda kalmlardr. Dolaysyla ailenin Trk kltr ve
edebiyatna ilgi duymu olmas kuvvetle
muhtemeldir. Kitaplkta bulunan Trke iir mecmuas ve cnkler de bu gerei aka ortaya koymaktadr. Burada
tesbit ettiimiz Trke iir mecmu'as ve
cnkler unlardr:
1. iir Mecmuas: Him Kitaplnda 24 numara ile kaytl olan bu mec-

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
muann / cnkn yazarna ve sahibine
ilikin bir kayt bulunmamaktadr. Ancak batarafnda mecmuann medhi sadedinde u beyitler yazlmtr:
Bahr-i irfnda u mecmua
Old tlibde sefne misl
Kymet olur mol sefneye kim
Ola drr gevheri ml--ml9
***
Bahr-i nazmiyle bu mecmua
Marifet bahrin sefnesidir
Her sahfe marifetle dolu
Gy ehl-i k sefnesidir
Cnk yazana ait olduu kuvvetle
muhtemel olan bu beyitler, seilen iirlerin her bir msrann drr-i gevher olduunu beyan etmenin yannda, btnyle mecmuann marifet bahrinin sefinesi ve ak ehlinin defnesi olduuna
da iaret eder. Mecmuann sfat olarak
kullanlan marifet bahrinin sefinesi
(marifet denizinin gemisi) tabiri, cnkn
sefine olarak ta tannmasna tanklk
eder. i inci ve elmas gibi paha biilmez
zinet eyalaryla dolu olarak tavsif edileni bu mecmua, Nzm elebi, bn. Keml, Fehim, Nbi ve Bki gibi klasik
Trk iirinin nde gelen airlerinin iirlerini iermektedir. Buradan hareketle
mecmu'ay tutan kiinin klasik iirden
holandn sylemek mmkndr.
2. iir Mecmuas: Bu mecmua /
cnk, Him Kitaplnda 25 numara ile
kaytldr. erik itibariyle Trk halk
edebiyatnn hikas olan Kerem ile Asl hikayesinden blmleri ihtiva etmekte
olan cnkn, temellk kaydndan Ah-

Milli Folklor

med Efendi'ye ait olduunu renmekteyiz. Hakknda bilgimiz olmayan cnkn

sahibi Ahmet Efendinin ayn zamanda
cngn yazcs olmas da ihtimal dahilindedir.
3. Mecmuatu Egn: Trke iirlerden oluan bir cnk olan bu eser, Him Kitapl yazmalar ierisinde 26
numara ile kaytldr. Temellk kaydndan anlaldna gre cnk, Ali b. Hseyine aittir.
Bu cnkn sahibi olan Ali b. Hseyin, erif Hseyinin drt olundan biri
olan Ali olmaldr. Bildiimiz kadaryla
erif Hseyinin itilaf devletleriyle anlaarak Trklere kar balatt ayaklanmada oullar Faysal ve Abdullah nemli rol oynamlardr. I. Dnya savandan sonra ise, bu iki karde itilaf devletleri nezdinde sahip olduklar itibara binaen Ortadounun yakn dnem tarihinde etkili olmulardr. Buna mkabil,
erifin teki oullar Zeyd ve Alinin sz
konusu siyasal zemine herhangi bir mdahaleleri bilinmemektedir. Fakat cnkn Aliye ait olmas durumunda, cnk
sahibi olmann gerei olarak, seici olabilecek bir nitelikte Trk kltr ve edebiyatna aina olan bir kiiliin, iinde
yer ald kltrel dokuya kar, ngiliz
ibirliine scak bakmasn dnmek
zor olacaktr. Nitekim cnkte, ak n
plana kartarak dnyann geicilii
dncesini ileyen Trk tasavvuf iirinden semeler vardr. Bu semelerin
sahibi, belki de bu nedenle airin nanma dnya kavline ki ahdine vefaszdur
dedii gibi, ur-y Devlet ve Meclis-i
Mebsanda birlik ve beraberlik yemini
etmi olan babas ve iki kardei nezdinde etkili olamad iin ke-i uzlete ekilmitir.

29

Yl: 12 Say: 48
Ksaca iaret ettiimiz bu cnklerden, siyasi arenada temayz eden erif
ailesinin bir yesi olan Ali b. Hseyine

Beni d eyle dey kimlere feryd ideyim

ait Mecmuatu Egninin metnini burada vermemiz, erif ailesinin Trk kltr ve edebiyatna olan ilgisine iaret
etmek bakmndan nemlidir. Bu cnkde
Fzl, Vsf, Glen, Sadr, Dedeli, Yunus, Emir Sultan, Leyl Sultan, Hseyn
Dede, Him Baba, Hatay, Resm ve
Gevhernin iirleri bulunmaktadr. airler nazar- dikkate alnrsa, cnkn, divan, halk ve tasavvuf iirinden mteekkil olduu ortaya kar. Dolaysyla cnkn sahibi olan Ali b. Hseyinin, Trk
iirinin her alanna da ilgi duyduu
aktr.
Bugn bir ada Arap tarihisinin
yaad lkenin zgn ve vesikaya dayal gerek tarihini yazmak iin Osmanl Arivlerine muracaat etmesinin gereklilii aktr. Ayn ekilde yakn dnem Arap corafyasna hkmeden iradenin zihinsel durumu ve dnmnn
tahlilinde, Trk kltr ve edebiyatnn
bir ekilde katk salayaca gzard
edilmemelidir. teyandan Trk kltr
ve edebiyatnn daima edilgen bir evrene
sahip olduu fikri, Balkanlar ve Ortadou, hatta ran ve Hint ktphanelerinde
yaplan almalarla restore edilecektir.

Dil-i ndm bu hlet ile d ideyim

Kime takrr-i gumm- dil-i nd ideyim

Dahi kimden taleb-i himmet u imdd ideyim
Bir yanar yok benim in cierimden gayr
Bir acr m bulunur yrelerimden gayr12
Meded ey feyz-i Hud derdime bir re meded
Ya eer itmez ise derdime bir pre meded
Ya kim itsn dil-i mihnet-ke u gam-hra meded
te-i mihnete yand dil-i bmra meded
Bir yanar yok benim in cierimden gayr
Bir acr m bulunur yrelerimden gayr13
Ne arar var ne sorar hl-i dil-i nd
lemin imdi vefszlk olup mutd
Kimseye Fzl iitdiremedim feryd
Kald dnyda hemn merhametin bir ad
Bir yanar yok benim in cierimden gayr
Bir acr m bulunur yrelerimden gayr14

MSEDDES15
Kim olur zor ile maksduna reh-yb- zafer
Gelr elbette zuhra ne ise hkm-i kader
Hakka takvd-i umr et ne elem ek ne keder
Kl szm rif isen g- kablne gher16
Mihneti kendine zevk etmedr lemde hner
Gam u d-i cihn byle gelr byle gider17
Reh-i irfn- hakkatte budur deb u usl18
Matlab terk iledr menzil-i maksda vusl
Ne ili kma nola kat- umd ile mell19
Yr ise bana akln szm eyle kabl

AL B. HSEYNN CNK:
MECMUATU EGN

Mihneti kendine zevk itmedr lemde hner

Gam u d-i cihn byle gelr byle gider

MSEDDES10
Rahm ider yok bana hi nlelerimden gayr

Tut reh-i ak ili menzile bir rehbere uy20

Yola gel rind-i kalender-ve olup pendimi duy

Hibir alar bulamam em-i terimden gayr

Cme-i fikr-i sivdan dil-i dvneyi soy

Hemdemim yok benim h u errmdan gayr

Gft u g-y gamem kimdr ki sana gna koy

Beni yoklar bulunur mu kederimden gayr

Mihneti kendine zevk itmedr lemde hner

Bir yanar yok benim in cierimden gayr

Gam u d-i cihn byle gelr byle gider

11

Bir acr m bulunur yrelerimden gayr

30

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
Seni vsl idemez ehr-i merma bu gidi21

Senin itdiklerin ey dinsiz imansz olamaz

Meclis-i ak u mahabbette edeb ren ili22

Ko bu bgnelii mrid-i rh ile bili

Yri kassb- ecel gamzeleri kan idici

Aceb var m virp cnn cnn idici

Yr iin htr- ehl-i dile ekv deil i23

Mihneti kendine zevk itmedr lemde hner

Seni bu ism u resm-i ak- mahabbetde kod

Gam u d-i cihn byle gelr byle gider

Dil-i ufteleri Glen hayretde kod

Alup em-i siyh goncam hasretde kod

Merd olan sohbet-i lm diline dolamaz24

Dil-i ehl-i dile gam ann in yol bulamaz

Yri kassb- ecel gamzeleri kan idici

Aceb var m virp cnn cnn idici

Dola dnya gam ile htr- rif dolamaz

Mihneti kendine zevk itmedr lemde hner

MUHAMMES31
Hatr itmi bana yr zencir-i zlfn resenn

Gam u d-i cihn byle gelr byle gider

Nie hlim kime arz ideyim h u esenn

Elemi zevke buludurma kadar zevk olamaz

Seher gonceyi grdm henz am dehenn

Zhir-i hle bakup etme dahl bir ferdi

Hele g eyle gzm blbl-i akn suhenun

ekilir ile deil ille-i serd-i merdi

Gle bekci mi kodun drr-i meded de dikenn

Kendi hlince olur her kiinin bir derdi

Tkenir mi felein mihnet-i germ serdi

Gl ile blbln arzusn hasretde kodun

Mihneti kendine zevk etmedr lemde hner

Hr ile gonca-i hikmeti vuslatda kodun32

Bu garib blble yazk eb-i zulmetde kodun

Gam u d-i cihn byle gelr byle gider

Hele g eyle gzm blbl-i akn suhenun

Bir zamn nefha-i ney nleme nisbet neyidi25
Tbi-i mihr-i mahabbetle yam eridi

Gle bekci mi kodun drr-i meded de dikenn

Zevki fehmeylememek gamdan o demlerde idi26

Kime gamdan bunlp yandm ise bana dedi

Bana ey yr senin hsnin gibi glen olamaz33

Nice dehrin gzeli derdime dermn olamaz

Mihneti kendine zevk itmedr lemde hner

Bu garib Sadr gibi blbl-i nln olamaz

Gam u d-i cihn byle gelr byle gider

Hele g eyle gzm blbl-i akn shenun

Gle bekci mi kodun drr-i meded de dikenn

Dinleme bir birini nsn abestir fazl27

Kalmasun jeng-i nedmetle dernun pasl28
Elemin an asl lemde emeldir asl
Vsf zevka bak yok gamn asl vasl29
Mihneti kendine zevk itmedr lemde hner

DSTR
Ecel desti irince hep tabbn aresiz kald
Uup ten kafesinden murg- rhum lnesiz kald

Gam u d-i cihn byle gelr byle gider

Krld e-i mrm iridi kabza-i kudret
MUHAMMES30
Bu gice grdi gzm gzleri cevln idici

Cihndan dmenm ekdim serm-hem-presz

kald

Nice bin b kesici zlfne evgn idici

Sana bende olamaz k- kurbn idici

lh zt- pkn hrmetine mafiret eyle

Yri kassb- ecel gamzeleri kan idici

Meded mecma-i lem meded rzesz kald

Aceb var m virp cnn cnn idici

BEYT
Akn ekdicei ahd emnsz olamaz

Kendisi muhtc- himmet bir dede

Ne vefsz ne sefsz ne zamansz olamaz

Kande kald gayrya imdd ide

Milli Folklor

31

Yl: 12 Say: 48
BEYT

Blbl olup dost banda tegr

Khne sat gibidr cism-i zaf-i prn

Ey amelleri bugn tuta gr

Ana dr-y mdvt ile kuvvet gelmez

Efendimin kervnna yite gr

Gdi kervn kaldk dalar banda40

BEYT
Adn gzini grdn zini

Ynus bu dnyya sen niye geldin

Bildin szini buldun izini

Gece gndz Hakk zikr etsn dilin

Enbiyya uramaz ise yolun

GAZEL- DEDEL

Gdi kervn kaldk dalar banda41

Gnl gel gitme yabana satu pzr bu dkkanda

Sermyeden zarar itme bulunur kr bu dkkanda34
Kimi ald kimi satd kimisi vahdete yetdi

LH42
Geri klara sal denldi

Kimi glp ferah etdi kimi yanar bu dkkanda

Derdi olan gelsin dermn buldum43

h ile vh ile cevln iderken

Ezelden ahd-i peymnum Hak bilmeklie geldm

Cnmun iinde cnn buldum44

Olur irfn ile tahsl her eya var bu dkkanda

klar sdklar dor varurlar
Dem--dem yle gafletle bilinmez ehl-i ak zhid

Anda cem olmular virp alurlar

Aup dil-dde sen seyr it tolu gevher bu dkkanda

Cmle evliylar dvan dururlar

Hakka makbl olan dvn buldum45

Bilindi birlii birden grndi Musya Trdan

Bizi de rama ordan konan vardr bu dkkanda35

Alm dkkanlar kurulmu bzr

Cnlar mezd olmu delllda gezer

Dereli cmle mevcdt indimde imdi hatrda

Oturmu mmetin bertn yazar

Kam noksan cem itdm hemn vardur bu dkan-

Cevhir-bah olan dkkan buldum46

da
Akar gzlermden ya yerine kan
Zerrece grnmez gzme cihn
LH- YUNUS36
Nice bir uyursun uyanmaz msn

Derylar n edp kanmaz iken cn

klar kandran ummn buldum47

Gdi kervn kaldk dalar banda

Dellllar arr inanmaz msn

Emir Sultan din ne ho bzr imi

Gdi kervn kaldk dalar banda37

klar seyr idp gezerler imi

Cmlenin maksd ol ddr imi

Emir Hc() geli hayli zamandr

Hakka kar duran dvn buldum48

Muhammed cmleye dndir mndr

Delilsiz gidilmez yollar yamandr
Gdi kervn kaldk dalar banda38

GAZEL- LEYL SULTN49

ki lemde bize reh-nm Haydardur

Irlmad u dalarn duman

Rz- maherde mun-i zuaf Haydardur

kar gnlndeki ekki gman

Cmlemize yolda eyle mn

Nr- ak ile ann snemizi k idelm

Gdi kervn kaldk dalar banda39

Merhamet itse nola h- bek Haydardur

32

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
Bu ne devlet ne erefdr ola damd- Resl

Niedr kum sana itdgi fend

Rehber-i ehl-i tark- fukar Haydardur

Ik senn k senn mak senn55

Didi hem lahmuke lahm o Resls-sekaleyn

Mahs- ltfn ile ey Kdir lh

Beden u cna viren nr- ziy Haydardur

kun hline eyle bir nigh

Rfizdr diselerde ne gerek Leylya

Bir geddur Nr kulun ey pdh56

Ik senn k senn mak senn *

Yine evrd anun subh u mes Haydardur

50

NAT-I LEYLA SULTAN

Bu emim te-i aknla yansun y Reslallah
Du-emm hb- gafletden uyansun y Reslallah51

KITA- HM BABA57
Rh- Hak gyetle ince imi
Lk glk Hakka irince imi
stedine Hak kolay getrr
Az zamanda muradna yetirr

Gidp boynumda zencrimle ben ol Ravza-i pke

Grenler hep beni dvne sansun y Reslallah
O rtbe alayam llerde feryd eyliyem ben kim

HAZRET AH HATY58
h- merdn kullaryuz kolayna i degiliz

Sirik-i ddem al kana boyansun y Reslallah

Kanaat ile yrrz ill tokuz a degilz

u kfir nefsin elinden bu dil-i b-reyi kurtar

Evliy gnlmz ald kalbimiz nr ile doldu

Yeter fsk u kabhatden usansun y Reslallah

Gzmz ddr grdi Cennete muhtc deiliz59

Kulun Leyly maher ehline sen eyleme rsv

Evvel biziz hir biziz hemn leyl nehr biziz

Gnhndan bu dnyda utansun y Reslallah

Gl alm bahar biziz yaz olduk biz k deiliz

MURABBA52

Bir gnlden krklara erdik tarkat evinde durduk

Ey beni kn odna yanduran53

Ik senn k senn mak senn

Yedilerden haber verdik lerdeniz hi deiliz60

Hem seven hem sevilen hem sevdren

h Hatym gr gn dnyy terk itmek in

Ik senn k senn mak senn

Szdk eridik Hak in altun olduk tun deilz61

Yanar ise k ile cn u tenm

Geer ise ak ile dn gnm

KITA62
nanma dnya kavline ki ahdine vefaszdur

Hep senndr arada nem var benm

Yalan syler seni aldar ki fnidr vefszdur

Ik senn k senn mak senn54

Eer zerrn libs ile seni zerrn itse aldanma

Zira bir ton biilr kim yeni yokdur yakaszdur

kun kalbine klsan bir nazar

M-sivdan anda kalmaz hi eser

MUHAMMES63

Sana iren cenneti hri nider

Ne srem var ne de cn tketmedi yre benim64

Yetir nn in minnetim ayre benim

Ik senn k senn mak senn

ekemem t u cefsnda ciger yre benim

Lutf ile ana disen ey derdmend

Sebeb-i mevtim olur ka gzi kara benim

Nie oldun kmun kaydna bend

Meer Allahtan ola derdime bir re benim

Milli Folklor

33

Yl: 12 Say: 48
Kimi ak ehli gibi bir kur mtem ekemez65
kn ekdiini gayr bir dem ekemez

Dolunca severim seni bilmi ol

Nice Zlol gibi shib-i Rstem ekemez

Kii sevdiinden umar vefy

Sebeb-i mevtim olur ka gzi kara benim

Rz- Kymetde maher dvn

Meer Allahtan ola derdime bir re benim

lnce severim seni bilmi ol73

Yoluna koymu idim sana fed cn u teni

Kuru sevd ile yakdun yakar Allah da seni
Bu kadar yakma nedir te-i hicrna beni

Gevher der ki get itdim cihn

GAZEL74
Bi-hamdillah selm aldm bugn cnnn azndan
Sanursn dklm inc leb-i mercnn azndan

Sebeb-i mevtim olur ka gzi kara benim

Meer Allahtan ola derdime bir re benim

Yrek nr harretden yanar em gibi her eb

Grenler zannider ate kar klhnn azndan

Ne kadar hasm u gadab eyledi bir dnesine66

Merhamet eylemeyp bu dil-i dvnesine
Kolda kalkan snemi sitemi bgne sine67
Sebeb-i mevtim olur ka gzi kara benim
Meer Allahtan ola derdime bir re benim

Deli midir baz ahmaklar diline geleni syler

kar m kem kelm kmil olan insnn azndan
Rakibler yrimi sormular elimden almak isterler
Ne mmkndr ikr almak kedi arslann azndan

Resmiy eyledi cd gazeli

Kimi klara dil-c ezerler gzeli
Ak- esrrullahdur ol zt temeli
Sebeb-i mevtim olur ka gzi kara benim
Meer Allahtan ola derdime bir re benim68

KITA75
Kii chil olur ise ne bilsn kim nedr mezheb
Kemli kimden rensn eer grmez ise mekteb
Gerek zerrn ab-p it gerek lal-i cevhir hep
Eek altun klah giyse ann ad yine merkeb

KOMA69
Gnl gemez senden ey kerem kn
lnce severim seni bilmi ol

BEYT
Eylik gibi sermye-i lal gevher olamaz
Sabretmek gibi dmna t u teber olamaz

Cism-i zafimden Azril cn

Alnca severim seni bilmi ol
NOTLAR
1
Bu almalardan bazlar unlardr: Mahmud

Rahmet kapusna tutdum yzm70

Hak iin sylerim herbir szm

Mesud (Koman), Cnk, Adana Mntkas Maarif

Belki musallda halk namazm

Mecmuas, 1(3), 15 Nisan 1928, 3-4; kr Elin,

Klnca severim seni bilmi ol

Cnkler ve Mecmualar zerine", Trk Yurdu,

(278), Kasm 1959; Elin, Cnkler ve Mecmualar
zerine", Halk Edebiyat Aratrmalar, Anka-

ef olsun Resl hem Eb Bekir

71

Heryanmda tesbh okuyub zikir

Kabrime sle Mnkerle Nekir
Gelince severim seni bilmi ol

ra,1976, 17-18; Elin, Cnkler ve Mecmualar zerine", Halk Edebiyatna Giri, Ankara, 1981, 8-10;
M. akir lktar, Halk Edebiyat Aratrmalarnda Cnklerin Yeri", Trk Kltr, 5(60), Ekim 1967,
905-907; Mjgan Cunbur, Foklor Aratrmalarnda

Cemlin greli old aklm k

Ne hb yaratm seni yaradan pk72
Mezarm iinde gzlerime hk

34

Cnklerin Yeri", I. Uluslararas Trk Folklor Semineri Bildirileri, Ankara, 1974, 61-73; Vehbi Cem Akun, Yazma, Cnk ve Sr Dili", Sivas Fokloru,

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
3(33), Ekim, 1975, 3; Murat Uraz, Cnkler ve Sefineler", Trk Foklor Aratrmalar, 17(337), Austos
1977, 8057-8059; Orhan aik Gkyay, Cnkler ze-

14

lemn: herkesn D // Kald dnyda: Dnye-

de kald M
15

Enderunlu Vsfa ait olan bu iir Haluk pek-

rine", Foklor ve Etnorafya Aratrmalar, stanbul,

tenin Enderunlu Vsf (Ankara, 1989, 92-95) isimli

1984, 107-173; Gkyay, Cnkler zerine", Eski Ye-

almasnda da yaymlanmtr. Metinde Gazel-i

ni ve tesi, I, st. 1995, 73-147; Saim Sakaolu,

Vsf olarak isimlendirilmi olmakla birlikte nazm

Cnkler Arasnda", Trk Fokloru, 5(58), Mays

ekli itibariyle bir mseddestir. Burada pek-

1984, 6-8; Sakaolu, Cnklerin Kltr Tarihimizde-

ten(=)in almas da esas alnarak mukayeseli

ki Yeri", Frat Havzas Yazma Eserler Sempozyumu,

metni verilmitir.

Elaz, 1987, 219-226; A. Berat Alptekin, Frat

16

g- kablne: gna meng- M

Havzas ve Dou Anadoluda Yazlm Cnkler", F-

17

d-i cihn: d-i felek

rat Havzas Yazma Eserler Sempozyumu, Elaz,

18

deb. b M

1987, 227-232; Doan Kaya, Sivas Kaynakl Cnk-

19

Kma nola: kmile nol M

lerde Yer Alan airler ve iirleri", Trklk Bilimi

20

Bu bend de bulunmamaktadr.

Aratrmalar, 43-70; Burhan Paacolu, Bir Cnk

21

ehr-i merma: ehr-i murda

ncelemesi", Trklk Bilimi Aratrmalar, II (Sivas,

22

ak u mahabbet: ehl-i mahabbette M

1996), 187-207;

23

iin: olup M

Bkz. Mahmud Mesud, 3.

24

Bu bend de bulunmamaktadr.

Gkyay, Cnkler zerine", Eski Yeni ve tesi,

25

Nefha-i ney: name-i ney

26

fehmeylememek: fark eylememek M

73.
4

Mahmud Mesud, 3.

27

Dinleme bir birini: Deil mi her birini M

Orhan Yavuz, Trk Edebiyatnda Cnkler, Hu-

28

Jeng-i nedmetle: Jeng-i mezelletde M

susiyetleri ve Dili", Trk Dnyas Aratrmalar,

29

Metinde bu beyit Vsf zevka vaktine bak

Haziran, 1988, 17.

6

A. Berat Alptekin, 227.

Sakaolu, Cnklerin Kltr Tarihimizdeki Ye-

yok gamn asl vasl" eklindedir; vezin gerei vaktine" kelimesi okunmmamtr.
30

Metinde Gazel-i Glen olarak geen bu iir,

ri", 220.

nazm ekli olarak bir muhammes-i mtekerrirdir.

Konuyla ilgili bkz. Eyb Sabri Paa, Mirtl-

Bilindii gibi Trk iir tarihi ierisinde en mehur

Haremeyn, I-III, stanbul, 1301; smail Hakk

iki Glen vardr; Sezy-i Glen (ahsever eli-

Uzunarl, Mekke-i Mkerreme Emirleri, Anka-

kolu, Sezy-i Glen Divan, stanbul, 1985) ve

ra,1972; Zekeriya Kurun, Himler", DA, XVI,

brhim Glen. Kez brahim Glen isimiyle de

412-415.

maruf airimiz daha vardr. Bunlardan ilki Hal-

Metinde dr u gevher, drr-i gherle eklinde-

vetiyyenin Gleniyye kolunun kurucusu olan brahim Glen (.1533) (Bkz. Kasm Kufral, Gle-

dir.
10

Enderunlu Fzla ait olan bu iir (Bkz. Divn-

n", .A., IV, 835-836.), ikincisi Glen dervilerin-

Fzl- Enderun, Bulak, 1258, 17) metinde Gazel-i

den Edirne doumlu brahim Glen (.1688) ve

Fzl olarak isimlendirilmitir. Nazm ekli itibariy-

ncs de hakknda pek fazla bilgi sahibi olama-

le mseddes-i mtekerrir olan iir Divn (=D)da

dmz stanbul doumlu brahim Glendir. Bir

arkiyyt blmnde bulunmaktadr.

de Fatih dneminde yaam ve Maklt isimli bir

11

Benim h u: dah h- D.

manzum pendnme yazm olan Saruhanl Glen

12

Dil-i ndm bu hlet ile d ideyim: Dil-i n-

vardr. dolaysyla bu iirin hangi airimize ait oldu-

d bu hletle nice d ideyim D.

13

Bu bendin ilk drt msra' Dde u ekildedir:

u tarafmzdan tespit edilememitir.

31

Metinde Gazel-i Sadr olarak geen bu iir bir

Meded ey feyz-i Hud derdime bir re meded

muhammes-i mtekerrirdir. Tezkirelerde yedi tane

te-i mihnete yand dil-i b-re meded

sadr mahlasl air bulunmaktadr (Bkz. Haluk

Sen eer itmez isen lutf ile bir pre meded

pekten ve dierleri, Tezkirelere Gre Divan Edebi-

Ya kim itsn dil-i mihnetke-i gam-hra meded

yat simler Szl, Ankara, 1988, 406-407.); bu itibarla iirin hangi aire ait olduu hususu tarafm-

Milli Folklor

35

Yl: 12 Say: 48
53

Ikn odna: k teine A

32

Bu msran vezni bozuktur.

54

Cn u: cnum A // dn : dnm A

33

Senin" kelimesinde vezin bozulmaktadr.

55

Bu bend Mde yoktur.

34

Sermye" kelimesinde vezin bozulmaktadr.

56

Geddur Nr: geddur M

35

Irama" kelimesi metinde ayrma" eklinde

* Bu beyit metinde Bir geddur yz yigirmi se-

zdan tespit edilememitir.

daha kolay bir okuyua sahipse de vezin gerei bu

ekilde okunmutur. Bilindii gibi arkaik bir kelime

kiz kulun ey pdh" eklindedir.

57

Him Baba Divannn Muzaffer Ozak I-154

olan ramak", uzaklamak, ayrlmak, uzakta kal-

numarada bulunan nshasnda bu kta bulunma-

mak ve uzamak anlamlarna gelmektedir.

maktadr.

36

Bursal k Yunusa ait olan bu ilhi iin bkz.

58

Hatyye ait olan bu musammat gazel, S.Nz-

Mustafa Tat, Yunus Emre Divn (k Yunus), IV,

het Ergnn Haty Divn ah smil-i Safev Ha-

stanbul, 1997, 225 (=D).

yat ve Nefesleri (=E) (stanbul, ?, ) isimli alma-

37

Metinde bu son iki msra bulunmamaktadr.

38

Bu bend Dde nc bend olarak gemektedir.

Delilsiz: Mridsiz M.

syla karlatrlmtr.
59

Gzmz ddr: gzlerimiz ddr E.

60

Bir gnlden: Binlerden krklara E.

Gr: ben ger M.

39

Bu bend Dde bulunmamaktadr.

61

40

Amelleri bu gn: amellerle ykn D // Efen-

62

airi tespit edilememitir.

dimin kervnna yite gr: Dn-i Muhammed katar-

63

Metinde Gazel-i Resm" bal ile geen bu i-

na yite gr M.

ir bir muhammes-i mtekerrirdir. Tezkirelerde on

41

Bu dnyaya sen niye: sen bu dnyya niin D.

ayr Resmden bahsedilmektedir (Bkz. Tezkirelere

42

Metinde bu iir Emir Sultan Hazretleri" bal-

Gre Divan Edebiyat simler Szl,280-281). Ay-

ile eksik olarak verilmektedir. H.insi oruhun

n ekilde Gubr ve Hzrnin airnmelerinde de

Emir Sultan (stanbul, 1973, 19) ve H

XVIIII.yzylda yaam bir Resmden bahsedil-

43

Bu iki msra Mde bulunmamaktadr.

mektedir (Bkz.Doan Kaya, airnmeler, Ankara,

44

Cnmun iinde. cnm iindeki M

1990, 15,33). Bu iirin sz konusu airlerden hangi-

45

Bu bend de u ekildedir:

sine ait olduu tespit edilememitir.

Erenler meydana dor varurlar

64

Vezni problemlidir.

Anda cem oluban virr alurlar

65

Kimi" kelimesi Mde Kimseler" eklindedir;

Cmle enbiylar dvn dururlar

vezin gerei kimse, kimse ki, kimisi ve kim anlam-

Hakka mahbb olan sultn buldum

na gelen Kimi" kelimesi kullanlmtr.

46

olmu: olup M

47

66

Mde yok.

dab" eklinde kullanlmtr; mana asndan bu e-

48

Mde yok.

kilde okunmutur.

49

Bu iir, XIX.yy. airlerinden olan Leyl Ha-

67

nma aittir. Kr. Dvn- Leyl Hanm (nr.Mehmed

68

Bu bendin ilk msra eksiktir.

Efendi, 1260/1844, Bulak Matbaas, s.8)

69

Gevherye ait olan (Bkz. Divn, Haz.kr El-

Hasm u gadab" kelimesi metinde Hasm- ga-

Vezin ve mana itibariyle bozuktur.

50

Kr. Dvn- Leyl Hanm (=D), 4.

in, Ankara, 1984, 164-165 =D) bu iir metinde Ga-

51

emim: cismim D

zel-i Gevher" olarak isimlendirilmi olmakla birlik-

52

Bu iir metinde Gazel-i Hseyn Dede" bal

te 6 + 5 hece lsnde yazlm bir komadr.

ile verilmektedir. Hereyden nce bu bir gazel deil,

70

Rahmet: merhamet M.

bir murabba'- mtekerrirdir. Yine bu iir Hseyn

71

Bu msra Dde Melekler yanmda eylesin ziki-

Dedeye ait de deildir. Esasen Hseyndedenin

kim olduu da malumumuz deildir. Ancak bu iir
nl mutasavvf ve air Abdlahad Nrye aittir.

r ekildedir.
72

Bu msra Dde Ne de hb yaratm seni yez-

dn-pk eklindedir.

Bkz. Hseyin Akkaya, Abdlahad Nur ve Divan,

73

get itdim: gte idersem M // vefy: ihsn D.

Yaynlanmam Eser, Sivas, 1998, 253-254. Burada

74

Tc beyti eksik olduu iin airi tespit edilme-

iir Akkaya (=A)nn almasndaki metinle karlatrlmtr.

36

mitir.
75

airi tespit edilememitir.

Milli Folklor

SETTAR HAN HKYESNDEK

MOTFLER VE FORMEL UNSURLAR-II*
Yrd. Do. Dr. Enver ARAS**

Kuzey Azerbaycanda Settarhan

Dastan, Gney Azerbaycanda ise Goag Settar adyla bilinen Settar Han hikyesinde dier halk hikyelerimizde olduu gibi eitli motifler vardr. Bu hikyede geen motifler, on sekiz ana epizot
bal erevesinde ele alnp incelenmi ve olaylarn gelime seyrine bal
kalnarak ortaya konulmutur.
A. HKYEDEK MOTFLER:***
1.Kahramanlarn Aileleri ve
Sosyal Durumlar Epizotuna Bal
Motifler:
Azerbaycan Trk halk hikyelerinin en yaygn epizotlarndan olan ocuksuz yal padiah, ocuksuz ihtiyar
vb.lerini Settar Han hikyesinin iki varyantnda da gremiyoruz. SHD varyantnda, Settar Hann ailesi ve sosyal
durumu hakknda bilgi verilmemitir.
Fakat, GS varyantnda, kahramann
babas Hasanla, aabeyi smailin, kardeleri Gaffarn ve Ezim (Azim/in isimlerine yer verilmitir. Hikyenin her iki
varyantnda da rann padiah Mehmet
Ali ahn ad gemektedir.
Hikyenin iki varyantnda da karmza ilk olarak zengin padiah motifi
kmaktadr. Gerek hayatta yaam bir
**

kahraman olan Settar Hann liderliini

yapt azatlk harekt etrafnda teekkl eden bu hikyenin temeli zalim
ran ah ve kahraman Settar Han
epizotu zerine kurulmutur. Settar
Han hikyesinin en nemli epizotlarndan birini bu epizot oluturmaktadr.
Settar Han, Memmedeli ahn yoksulluk iinde yaayan Azerbaycan Trklerini bask ve zulm altnda tutmasna ok
zlmektedir.
2. Kahramanlarn Doumu Epizotuna Bal Motifler:
Hikyenin gerek SHD ve gerekse
GS varyantnda geen Memmedeli
ahla Settar Hann doumu epizotuna
bal motifler yer almamtr. Sz konusu varyantlarda, dier halk hikyelerinde olduu gibi mucizev doum veya
Dede Korkutta grlen ad koyma vb.
motifler de yoktur. ki varyantta da kahramanlarn eitimi hakknda herhangi
bir aklama yaplmamtr.
3. Kahramanlarn k Olmas
Epizotuna Bal Motifler:
Settar Han hikyesinin iki varyantnda da halk hikyelerimizin ounda
kahramanlarn eitimi srasnda grlen ve ryada bade ime, ryada buta

Frat niv. Fen-Ed. Fak. Trk Dili ve Ed. Blm retim yesi

Milli Folklor

37

Yl: 12 Say: 48
verme, uzaktaki sevgiliyi iki parman
arasndan gsterme eklinde ortaya kan k olmaepizotuna rastlanmaz.
Hikye kahraman Settar Hann
iki varyantta da saz alma yeteneinin
olmad grlmektedir. Ancak, SHD
varyantnda Settar Han, askerlerine,
iinde bulunduklar durumu her zaman
iir syleme motifiyle anlatr. Settar
Han, ahn ordusunu malup edip Tebrize dnerken yolunu kesen gocayla
karlkl deyime yapar. Yalnz, GS
varyantnda, iir syleme motifi yoktur.
4. Settar Hann Memmedeli
ahla Grmek in Gurbete kmas Epizotuna Bal Motifler:
Halk hikyelerinde sevgiliyi arama,
daha ok birbirine k olan farkl meknlardaki kahramanlardan erkek kahramann sevgiliyi aramas eklinde cereyan eder. Trk halk hikyelerinin hemen hemen hepsinde ortak olan bu motif SHD ve GS varyantnda bulunmamaktadr.
Anadolu sahasnda olduu gibi
Azerbaycanda da anlatlan halk hikyelerinin ounda kahramanlar his, duygu
ve dncelerini manzum paralarla ifade ederler. Settar Han hikyesinin
SHD varyantnda da duygu ve dnceler ou zaman manzum paralarla
ifade edilmitir. Yani, hikyenin bu varyantnda iir syleme motifi vardr.
Settar Han hikyesinin nemli epizotlarndan biri olan gurbete kma epizotunda, Memmedeli ahla grme yapmak zere, Tahrana davet edilen kahramann, memleketi olan Tebrizden ayrlmas ve dostlarna iir okuyarak helallemesi motifi vardr.

38

5. Settar Hanla Memmedeli

ahn Grmesi Epizotuna Bal
Motifler:
Settar Han, hem SHDnda hem de
GS varyantnda ahla buluur. Ancak,
duygu ve dncelerini iir syleme
motifiyle dile getirmez. Memmedeli
ahn saraynda gllerle, ieklerle karlanan kahraman, ahla azatlk harekt meselesi zerinde konuur; kendisine teklif edilen altn, mevki ve
makam reddeder.
SHD varyantnda ah, kahramann ldrlmesi iin cellatlarna emir
verdii srada Settar Han, iir sylemez
ve tabancasn ekip saraydan darya
kar. GS varyantnda da azatlk harekt baarldktan sonra Tahrana davet
edilen ve halk tarafndan byk bir cokuyla karlanan kahraman iir sylemez.
6. Settar Hanla Azerbaycann
Azatl Arasna Engellerin Girmesi
Epizotuna Bal Motifler:
Settar Han hikyesinin her iki varyantnda da birok halk hikyesinde grlen ve sevgililerin kavumasn engel
olan cad veya sihirbaz gibi tipler yoktur.
Bu epizotta, Settar Hann balatt
azatlk harektnn engellenmesi birtakm olaylar zinciriyle devam eder.
Kahraman, gelien olaylar karsnda olduka aktif bir davran sergiler.
SHD varyantnda Azerbaycandaki azatlk isyann renen ah, Settar
Han Tahrana davet eder ve anlaamaynca da onu ldrtmek ister. Fakat kahraman, silahn ekip saraydan kar ve
Tebrize gelir.
GS varyantnda kahraman, Memmedeli ahn Tebrize gnderdii Ekre-

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
ml-sultan tarafndan ldrlmek istenir. Yine kahraman, her iki varyantta da
ahn ordu komutanlar tarafndan ldrlmek istenir.
7. Settar Hann Memleketi Tebrize Geri Dnmesi Epizotuna Bal
Motifler:
Birok halk hikyesinde grlmeyen kahramann geri dnmesi meselesi,
SHD varyantnda grlr. Ayrca,
SHDnda savaa hazrlk motifi vardr. Tebrize geri dnen Settar Han, mcahitlerine aha kar savamalar gerektiini gelmiem redifli iiriyle anlatr. Ancak GS varyantnda, kahramann geri dnmesi konusu yoktur. Bu varyantta azatlk harekt zaferinden sonra Tahrana davet edilen kahraman, bir
grubun silhl saldrs sonucunda yaralanr ve Tebrize geri dnmez. Kahramann savalardan geri dnmesi ise, her iki
varyantta da mevcuttur.
8. Settar Hann Arkada Bar
Han Durumdan Haberdar Etmesi
Epizotuna Bal Motifler:
SHD varyantnda Tahrandan
Tebrize gelen Settar Han, batan geeni hikye etme ve iir syleme motifiyle kaleme ald mektubunu bir gasidle
arkada Bar Hana gnderip onu durumdan haberdar eder. Bar Han, arkadann mektubunu alr almaz atna binip onun yanna gider. ki arkada, oturup konutuktan sonra Azerbaycanda
azatlk mcadelesini devam ettirmeye
karar verirler. Settar Han, olsun redifli bir iirle mcahitlerine hitap ederek
onlara durumla ilgili bilgi verir. GS
varyantnda bu epizot verilmemitir.
9. Mcahitlerin Memmedeli
aha Azerbaycandaki Azatlk Ha-

Milli Folklor

rektnn Devam Edeceini Haber

Vermesi Epizotuna Bal Motifler:
Mcahitler ran ahna azatlk
iin savaacaklarn iir syleme motifiyle bildirirler. SHD varyantnda mcahitlerin mektubunu alan ah, Tebrizde balayan azatlk harektn bastrmak iin kendisini destekleyen birtakm Trk kabilelerine ve komutanlarna
emir verir. Bu epizot, GS varyantnda
yoktur. GS varyantnda, Azerbaycandaki isyan duyan ah, Tebrizdeki
azatlk harektn bastrmak zere komutanlarn gnderir.
10. Settar Han ve Bar Han Komutasndaki Mcahitlerin Tebrize
Hcm Eden ahn Ordusunu Malup Etmesi Epizotuna Bal Motifler:
SHD varyantnda savan birinci
gn dman askerlerini geri pskrtp
mcahitlerine gelsin redifli iirini okuyan Settar Han, gerek Tebrizin kuatlmas srasnda ve gerekse dier savalar
srasnda mcahitlerine iir syleme
motifiyle hitap eder. ahn baz askerlerinin yollar kestiini haber alan Settar
Han, mcahitlerine iir syleme motifiyle seslenir. Hikyenin her iki varyantnda da ahn ordular Tebrize sokulmaz.
11. Settar Han ve Mcahitlerin
Mak Serdar Teymur Aann Ordusunu Malup Etmesi Epizotuna Bal Motifler:
Mcahitlerine iir syleme motifiyle hitap eden Settar Han, Teymur
Aann ordusunu da yener ve Alvara kadar kovar. GS varyantnda Mak Serdar Teymur Aann ismi zikredilmez.
12. Mcahitlerin Eynldv-

39

Yl: 12 Say: 48
lenin Ordusunu Malup Etmesi Epizotuna Bal Motifler:
SHD varyantnda Settar Hann
iir okuyarak emir verdii mcahitler,
Eynl-dvlenin ordusuna byk zayiat
verip Gzlca Meydanna kadar kovarlar. GS varyantnda da Eynl-dvlenin askerleri Tebrize giremez.
13. Mcahitlerin Rehim Hannn
Ordusunu Malup Etmesi Epizotuna Bal Motifler:
SHD varyantnda Settar Han, ordusuyla Tebrize dayanan ve savamak
iin deil, Tebrizin emniyetini salamak
iin geldiini syleyen Rehim Hana iir
syleme motifiyle cevap verir. Ayrca
Settar Han, mcahitlerine savaa hazr
olmalarn iir syleme motifiyle bildirir. GS varyantnda burada olduu gibi
geni olarak verilmeyen bu epizotta sadece Rehim Hann Tebrize sokulmad
belirtilir.
14. Mcahitlerin Rehim Hannn
Ordusunu Tebrizden karmas
Epizotuna Bal Motifler:
SHDnda Bar Hanla grp savaa karar veren Settar Hann, mcahitlerine iir syleme motifiyle emir
vermesi neticesinde Rehim Han ve ordusu Tebrizden karlr. GS varyantnda
Rehim Hann askerleri Tebrize giremez.
15. Memmedeli ahn Eprim
Han Komutasndaki Orduyu Tebrize Gndermesi Epizotuna Bal
Motifler:
SHD varyantnda drt bin kiilik
bir kuvvetle Tebrize gelen Eprim Han,
Settar Handan grme talep eder ve
talebi kabul edilir. Bu epizot, GS varyantnda yoktur.
16. Settar Hann Eprim Hanla

40

Antlamas Epizotuna Bal Motifler:

Settar Han, Eprim Han, birka
gn misafir eder. Yaplan grmeler neticesinde Eprim Han da yanna alan
Settar Han, askerlerine yerisin redifli
iir syleme motifiyle sava emri verir.
Settar Han, Eprim Hanla birlikte ahseven Beyleriyle Rehim Hann zerine
yrr. Bu epizot da GS varyantnda verilmemitir.
17. ahseven Beylerinin Teslim
Olmas ve Rehim Hann Yakalanmas Epizotuna Bal Motifler:
SHD varyantnda Settar Han,
ahseven Beylerine gelmiem redifli
bir iir gnderip teslim olmalarn isteyince ahseven Beyleri onun emrine girer. Settar Han, iir syleme motifiyle
mcahitlerine Mekin Dalarnn alnarak Rehim Hann yakalanmasn emreder. Netice itibariyle Settar Han, Rehim
Han yakalar ve Emir-i Ered ordusuyla
birlikte teslim olur. Bu epizot da GS
varyantnda geni olarak ele alnmamtr.
18. Settar Han, Bar Han ve Eprim Hann Tebrize Dnmesi Epizotuna Bal Motifler:
SHD varyantnda Settar Han, Bar Han ve Eprim Hanla birlikte sava
kazanp Tebrize dnerken, zaferin kazanldn haber alan bir goca, ordunun
nne kar. Bu goca, iir syleme
motifiyle Settar Hanla Bar Hann kim
olduunu sorar.
Settar Han, gocaya menem redifli iirle cevap verir. Goca, kahramanlara bakarak; Oul, ne ola idi ki,
menim on olum olayd....Azadlg yolunda glnc vurub hemie lmez olayd. Ya

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
da ki reyim tek cavan olaydm. Seninle
iyin iyine dava dib tarihin a sinesine
gzl hett ile yazlaydm... der ve Serdarm redifli iirini okur. Settar Han,
kendisine dua eden gocayla grp
ayrlr.
Settar Han, Bar Han ve Eprim
Hanla birlikte Tebrize gelince Tebriz
redifli bir iir syledikten sonra, Bar
Hana ve Eprim Hana dnp, oh kr Allaha. ...Her vaht men Allahdan
arzu derdim ki, Allah mene mr vrsin, bu mezlum milletime bir ho gn yaradm. kr Allaha, meni hecalet tmedi... eklinde dua eder. Bu varyantta,
azatlk savan kazanan kahraman
Tebrizde yaamaya devam eder. Hikye,
musannif tarafndan sylenen ve Settar
Hana thaf baln tayan oldun redifli bir iirle son bulur.
Bu epizottaki motifler GS varyantnda ok farkl olarak verilmitir.
GSda, azatlk zaferinden sonra Tahrana davet edilen Settar Han orada bir
grubun silhl saldrs sonucunda ar
yaralanr ve drt yl sonra vefat eder.
GS varyant hikye anlatcsnn;
...Olanlarm... mid direm ki siz de
Settar Han kimi azadlg yolunda alasz. eklindeki ifadesiyle son bulur.
B. HKYEDEK FORMEL UNSURLAR:
Azerbaycanda anlatlan Trk halk
hikyelerinde balay, gei ve bitiri
formellerinin yannda birtakm formlistik saylar da yer almaktadr.
1. Balay Formelleri:
Settar Han hikyesinin her iki varyantnda da Azerbaycanda anlatlan
halk hikyelerinde grlen ustadname

Milli Folklor

ve masal formelleri yoktur. Hikyenin

SHD varyant, Memmedeli ahn Keyan tahtnda oturduu, ran torpana
padahlg lediyi zamanlar idi... cmlesiyle; GS varyant ise, bir k gnnde
eitli meyvelerle sslenen sofrann,
kaynayan semaverin ve ay servisi yapan hanmlarn bulunduu byk bir
odann tasvirinden sonraki Yz il bundan evvel Azerbaycann Garada vlayetinde Hac Hesen adl dz, insafl, zehmetk bir kii yaard.... ifadesiyle
balamaktadr.
2. Gei Formelleri:
Settar Han hikyesinin SHD varyantnda, Azerbaycan halk hikyelerinde, daha ok karlkl konumalar srasnda mracaat edilen manzum paralardan sonra kullanlan ve birbirine ok
benzeyen Sz tamama ytdi; Szler tamama ytdi, szler tamam oldu, sz
tamama ytende1 gibi ksa gei formellerinin benzerlerine rastlanmaktadr.
SHD varyantnda birbirinden
farkl vaka birimlerine geite, sz tamam olan kimi, sz tamam olan tek,
szleri tamam olan tek, szleri tamam
leyib, dyib atna sevar oldu, yoluna
hd, dost - ana ile halallab ayrlanda, ne gn at srb, ble gerara geldiler, ble gerara geldi ki, bu szleri
dyib, ytien tek, bu sz iden tek
vb. gei formellerine bavurulmaktadr.
GS varyantnda ise, at minib, tfenk gtrb, birgn, gnler tdi, aylar gdi, iller doland, bu iden heber
tapr, elli il bundan evvel, ble bir
movgde, bir ne gn vb. gei formelleri kullanlmtr.
3. Bitiri Formelleri:

41

Yl: 12 Say: 48
Azerbaycanda anlatlan halk hikyelerinde, bazen gerek stat klar ve
gerekse hikyenin kahraman olan klar tarafndan sylenen duvaggapmann kendisi bir bitiri formeli olabilir. Duvaggapmalar stat klara ya
da hikyenin kahraman olan klara
ait kalplam ifadelerden sonra da sylenebilir. Bazen duvaggapmayla bitmeyen hikyeler, duvaggapmadan sonra
sylenen belirli kalp ifadelerle de bitebilir.
SHD varyant, hikyenin musannifi k Hseyin Cavan tarafndan gelenee uygun olarak sylenen ve Settar
Hana ithaf edilen bir duvaggapmayla
son bulur. Yani bu varyantta duvaggapmann kendisi bal bana bir bitiri
formeli durumundadr. Bu varyantta
dinleyici veya okuyucularla ayn atmosferi paylaan anlatc k, duvaggapma yerine syledii Settar Han ven
oldun redifli bu iirle dinleyici / okuyucu zerinde inandrc bir tesir brakr.
GS varyant ise, hikye anlatcsnn; ...olanlarm bu da Settar Hann o
vahtda salnm ekslerinden biri, yadigr olarag sahlayn, mid direm ki siz
de Settar Han kimi azadlg yolunda alasz. ifadesiyle son bulmaktadr.
4. Formlistik Saylar:
Azerbaycan halk hikyelerinde
Anadolu sahasnda olduu gibi , yedi
ve krk saylarna rastlanmaktadr.
Birok halk hikyesinde gn, gce
yol gtmek; ydi gn, ydi gce dn
yapmak veya on be gn dn yapmak szleriyle karlamaktayz.
Settar Han hikyesinin her iki varyantnda da yukarda zikredilen saylara veya benzeri ifadelere rastlanmaz.

42

Ancak, SHD varyantnda bir ne

gn, drt be gn, yetmi yanda,
elli il, yz il, yz atl, bin sekiz yz
atl, drt min atl, drt min goun gibi ifadelere rastlamaktayz. Hikyenin
GS varyant ise, bir ne gn, birinci gece, on iki-on yanda, on bir
ay ve drt il gibi ifadelere yer verilmitir.

NOTLAR
*

Bu hikyeyi, konu/vaka, ahs kadrosu,

mekn ve zaman bakmndan Settar Han Hikyesinin ncelenmesi-III adl yazmzda ele alacaz.
***

Tekrara meydan vermemek iin hikyenin

Settarhan Dastan varyant SHD; Goag Settar

varyant ise GS eklinde ksaltlarak yazlmtr.
1

Ehliman Ahundov, Aydn Ahundov, Dastan-

lar, Bak 1993, s. 9, 11, 22, 23.

KAYNAKLAR:
Cenubi Azerbaycan Edebiyyat Antologiyas, Bak 1983, C. II. (Tertib edenler: Mireli Menafi, Zahid Ekberov, Refige Gasmova, Tamilla Memmedova, Huraman Guliyeva, Ferman Helilov).
Cenubi Azerbaycan Edebiyyat Antologiyas, Bak 1988, C. III. (Tertib edenler: Zahid Ekberov, Teymur Ehmedov, Behlul Abdullayev, Mireli
Menafi, Refige Gasmova, Tamilla Memmedova, Huraman Guliyeva, Nazim Rizvan).
Doktor S. Cavid, Azerbaycan Folklorundan Numuneler,ntiarat Ferzane, Tahran 1356
[1977]
Ehliman Ahundov, Aydn Ahundov, Dastanlar, Bak 1993.

Milli Folklor

DEDE KORKUT KTABINDAK BAMSI BEYREK LE

ANADOLUDA ANLATILAN BEY BYREK HKAYELER
VE MASALLARI ZERNE MOTF BAKIMINDAN BR
KARILATIRMA DENEMES
mer YILAR*
Her milletin kltr tarihinde gemiine k tutan eserleri vardr. Trk
kltr tarihinde bu noktada ele alnacak
pek ok numune bulunmasna karlk
bunlardan en nemlisi ve rabet greni
Dede Korkut Kitabdr.
Dede Korkut Kitabnda yer alan on
iki hikyeden ncs Kam Pre Olu
Bams Beyrek Boyu dur. Bu hikye, konusunun gzellii ve zenginliinin yannda tad motiflerin fazlal ynnden de mhim bir yere sahiptir.
Bu gne kadar yaplan bir ok derlemeden anlalaca zere Trkiyenin
eitli blgelerinde, zaman ve evreye
gre muhtelif ekiller alan hikye, bazen
ilk destani vasfn korumusa da ounlukla masal mahiyetini almtr. 1
Pertev Naili Boratav, halk hikyelerinin konularndan bahsederken Bams
Beyrek hikyesini en eski mevzulardan
biri olarak niteler. 2 Yine Boratav, Dede
Korkut Kitabnda yer alan bu hikyenin,
kitabn telif tarihinden nce halk arasnda anlatldn u cmlelerle zetlemektedir: Bugn iin tesbit edebildiimiz en
eski mevzu da Beyrek (bugnk ekliyle
Bey Byrek) mevzuudur. Ana hatlariyle
bu hikyenin mevzuunu Dede Korkut
Kitabnda buluyoruz. Fakat Anadoludaki halk hikyelerine Dede Korkut
Kitabndan deil, Dede Korkut Kita*

bna ve Anadolu dndaki baz Trk

zmrelerindeki (Kara Kalpaklar, Krgzlar gibi) varyantlarna kaynak olmu daha eski bir rivayetten gemi olmak icabeder. Beyrek ismine, Ouz kahramanlarnn isimlerini veren baka metinlerde de rastlyoruz. Anadoludaki Bey Byrek rivayetlerinde ise, manas bilinmeden, Beyrekin memleketi olarak hep
Ouz-ili zikrolunur. u halde Beyrek
mevzuunu, Dede Korkutun telif tarihi
olan XV. asr balarndan ok daha evvele karmak mmkn oluyor.3
Bu konuyla ilgili bir alma yapan
Metin Ekici, Bey Byrek hikyesinin
oluumunu u cmle ile anlatmaktadr:
Bey Byrek hikyesi Dede Korkut hikyelerinden Bams Beyrek hikyesinin ve
dier Dede Korkut hikyeleriyle baz
masal ve hikye unsurlarnn birletirilmesiyle meydana getirilmitir. 4
almamzda Dede Korkut Kitabndaki Bams Beyrek hikyesi ile Anadoluda halk arasnda anlatlagelen Bey
Byrek hikyesini karlatrmaya altk. Bunu yaparken de bu gne kadar
yaplm olan almalardan farkl olarak daha geni bir rneklem gurubu kullanmakla birlikte, benzer ve farkl noktalar daha somut olmas asndan bir
tablo ile netletirmeye altk.
lk bakta halk arasnda anlatlan

Atatrk niv., Sosyal Bilimler Enstits, Trk Halkbilimi Doktora rencisi.

Milli Folklor

43

Yl: 12 Say: 48
Bey Byrek hikyesi ile Dede Korkut kitabnda yer alan Bams Beyrek hikyesi
arasnda konu bakmndan byk lde
farkllklar bulunduu izlenimi edinilmektedir. Ancak motifler baznda yaplan karlatrma sonucunda ortaya kan tablo, benzerliklerin daha fazla olduunu gstermektedir.
Bilindii gibi zellikle 20. yzyln
ortalarndan itibaren anlatm esasna
dayal trler zerinde yaplan almalarda motif aratrmalar nemli bir yer
tutmaktadr. Bu nedenle ncelikle, bat
dnyasndan balayan ve lkemizde de
yank bulan motif kavram zerinde durmak gerekmektedir.
Masal aratrclarndan Max Lthi, motifin hikye etmenin en kk unsuru olduunu ve bu unsurun geleneksel
olarak hikye etme eklinde muhafaza
edilen bir gcnn mevcut olduunu belirtir. Veselovskiyye gre motif, hikyenin paralanmayan en kk parasdr.5
Goethe, edebi motifi, insan dehasnn tekerrr etmi ve edecek olan fenomenleri olarak tanmlar. W. Fleminge
gre olayn akna yn veren impulslar-itepiler, J.Kornera gre ise, edebi
konunun ilk ve tek bir paras olarak
tanmlanmtr. 6
Rus formalistlerinden B.Tomachevskyye gre farkl eserlerde tekrar
tekrar karmza kan blnmez, paralanmaz tematik niteler motif olarak adlandrlr.7
Muhan Bali, halk hikyesinde motifi yle tanmlamtr: Muhtelif halk hikyelerinde tekrarlanan ve hususi bir
mana ifade eden hikye unsurlarna motif diyoruz.8
Ali Berat Alptekin, halk hikyeleri
zerinde yapt, motif artrmalarn
ieren eserinde motifle ilgili olarak u
arpc sonulara varmtr: Halk nes-

44

rinde motif olabilmesi iin olaanstln olmas gerekmektedir... Eer halk

hikyesi masal kaynakl ise motif ynnden zengin, deilse motif itibariyle
zayf kalmaktadr.9
Btn bu tanmlardan anlalaca
zere motif, edebi eserlerde benzer ekillerde vurgulanan ve insanlarn zihninde
kalc izler brakan en kk anlatm ifreleridir. yle ki bu ifreler bir araya getirildiinde olay rgs benzer metinlere
aina olanlarca anlalm olur.
Bu dnceden hareketle Muharrem Ergin tarafndan yaymlanan Dede
Korkut Kitabndaki ekliyle 10 Bams
Beyrek hikyesinden 26 motif tespit
edilmitir. Bu motifler, almada kullanlan 23 szl varyantta taranp bir tablo oluturulmutur. Belirlenen motifler
tablonun sol ba tarafnda bulunan ilk
stunda, varyantlar da en stteki satrda sralanmtr. Bu karlatrmada yer
alan motifler ve varyantlar hakknda
aklayc bilgiler aada sralanmtr.
Ayrca tabloda bulunan x iareti,
bu motifin hangi varyantta yer aldn
belirtmektedir. Bylece elde ettiimiz
tablodan, hangi motiflerin daha arlkl
olarak ilendiini, hangi motiflerin halk
anlatmalarnda bulunmadn bundan
hareketle halk arasnda anlatlan hikyeler arasnda benzerlik bulunup bulunmadn veya hangi ynlerden benzerlik
bulunduunu grmek kolaylaacaktr.
almamzda kullandmz, aada aklayc bilgiler verdiimiz ve tabloda da ayn numaralarla belirttiimiz 23
szl varyanttan ilk 18i Saim Sakaolununun Dede Korkut Kitabndan,11 19.
varyant bir lisans tezinden12, 20-21. varyantlar Pertev Naili Boratavn Folklor
ve Edebiyat isimli eserinden 13 ve 22-23
numaral olanlar Bilge Seyidolunun
Erzurum Masallarndan14 alnmtr.
Ayrca incelemede esas aldmz

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
Tabloda kullanlan 21 szl varyant hakknda ksa bilgiler:
Derleme Yl

K.Kiinin D.Tarihi

K.Kiinin Cinsiyeti

1.

Derleme Yeri
Erzurum (Horasan)

1973

1927

Kadn

2.

Erzurum (Pasinler)

1965

3.

Erzurum (Umudum)

1980

1921

Erkek

4.

Erzurum (Topalavu)

1977

1907

Kadn

5.

Erzincan (ayrl)

1973

1933

Kadn

6.

Urfa

1976

1956

7.

Sivas (arkla)

1990

Kadn

8.

Sivas (arkla)

1995

1929

Erkek

9.

Kayseri (Fettahdere)

1989

1932

Erkek

10. Kayseri(Akmesit)

1988

1947

Kadn

11. Konya (Ilgn)

1990

1937

Erkek

12. Konya (Ilgn)

1992

1924

Kadn

13. Konya (Akehir)

1994

1940

Erkek

14. Konya (Karatay)

1994

1935

Erkek

15. Afyon (Emirda)

1989

1934

Erkek

16. Afyon (Emirda)

1989

1933

Kadn

17. Zonguldak

1996

1939

Erkek

18. Kayseri(Develi)

1969

1909

Erkek

19. Konya (Karapnar)

1973

1888

Kadn

20. Beyehir

1934

1894

Erkek

21. Konya

Kadn

22. Erzurum

1967

1912

Kadn

23. Erzurum

1967

1897

Kadn

anlatmalarn tr konusunda bir belirsizlik olduunu belirtmekte fayda grmekteyiz. Bu konuda ayrntya girmek
almamzn snrlarn amaktadr. Ancak bizim de bu almada genel olarak
Bey Byrek Hikyesi olarak adlandrdmz anlatmalar, kimi zaman masal, kimi zaman hikye, baz almalarda ise
Bams Beyrek hikyesinin varyant olarak karmza kmaktadr.15
Hikyelerin balklar (adlar) genellikle olay kahraman veya kahramanlarnn adlar ile zdelemitir. yleki
bizim incelediimiz anlatmalarn byk
ounluu Bey Byrek baln tamaktadr. Bunun yannda u balklar
da kullanlmtr: Bengiboz, Bengilboz,
Bag Bgrek, Bay Byrek, B Brek-Dengiboz, B Brek, Be Beyra ile Bengiboz,

Milli Folklor

Ba Byrek, Bey Beyrek, Be Brekle

Karatay, Be Brek ile Benliboz, Akkavak Kz. ncelenen metinlere bu isimlerin anlatc veya derleyenler tarafndan
verildii sanlmaktadr.
imdi de tabloda sol tarafta ilk stunda sadece numaralarn yazdmz
ve mukayesede esas aldmz Dede Korkut Kitabndaki Bams Beyrek destanndan tespit edilen 26 motifi srasyla
veriyoruz:
Tabloda kullanlan motifler:
1. ocuksuzluk (zrriyetsizlik)
2. Beikkertme
3. Dua neticesinde ocuk sahibi olma
4. Adsz ocuk
5. Ad verme merasimi
6. Yardmc at
7. Kuvvetli kadn

45

Yl: 12 Say: 48
8. Ak imtehan
9. Kyafet deime
10. Dnr olma
11. Kskan erkek karde
12. Evlenme artlar
13. Formlistik say: 40
14. Esir olma
15. lm sembol kanl gmlek
16. Hain arkada
17. Yas
18. Sembolik renk: siyah
19. Sevgilinin bakasna verilmesi
20. Yardmc tccar
21. Yardmc kral kz
22. Kahramann geri dn
23. badet
24. Ktlerin zor duruma dmesi
25. ok ele evlenme
26. Mutlu son

46

Yukarda sraladmz bilgiler sonucunda yaptmz karlatrmada

aadaki tablo ortaya kmaktadr.
SONU:
Tabloda grld zere Bams
Beyrek hikyesi ile Anadoluda anlatlan
Bey Byrek hikyeleri arasnda byk
bir benzerlik vardr. Bu sonu bize Anadoluda anlatlan Bey Byrek hikyeleri
ile Dede Korkut Kitabnda bulunan
Bams Beyrek hikyesinin ayn kaynaktan beslendiini gstermektedir. Bunun
yannda 2-3-11-15-16 numaral 5 motifin
incelemeye esas aldmz anlatmalarn
hi birinde yer almamas szl anlat-

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
mn ve halk muhayyilesinin ileyiinin
bir tezahr olsa gerektir.
Tablonun 26. satrna bakldnda
grlecei gibi btn hikyeler mutlu
son motifi ile nihayet bulmaktadr. Bu
sonu bize Trk halknn destan ve hikye yaratcl hakknda nemli bir ipucu
vermektedir.
Bilindii gibi halk arasnda yazya
geirilmeden, dilden dile yaylarak anlatlagelen hikyeler zaman iinde pek ok
deiiklie urarlar. Bizim yaptmz
bu karlatrmada da bu faktr tabodaki stunlar aka gstermektedir.
Baka bir deyile tablodaki stunlar
arasndaki deiiklikler, szl olarak yaylan hikyelerdeki insan faktrnn ortaya koyduu farkllamay gstermektedir.
Btn bunlarn yannda gerek
Bams Beyrek hikyesindeki motiflerin
halk arasnda anlatlan Bey Byrek hikyelerinin byk ounluunda yer almas gerekse bu anlatmalarn motif bakmndan birbirleriyle olan benzerlii,
bu hikyelerin ayn kaynaktan beslendiini gstermektedir. Ancak, Anadoluda
halk arasnda anlatlan Bey Byrek hikyelerinin Dede Korkut hikayelerinden
mi kaynakland veya ona kaynaklk m
ettii konusunda kesin bir hkm vermek bugn iin mmkn deildir.
almamzda dikkatimizi eken
nemli noktalardan biri hatta en nemlisi de anlatm esasna dayal trler iinde
olay rgsnn zamanla ok byk deiikliklere urasa da motiflerin bu durumdan fazla etkilenmemesidir. Bu yzden, anlatma esasna dayal trlerde zamanla pek ok unsur yznden (anlatc,
evre v.b) bir metnin olay rgs deie-

Milli Folklor

bilir, tamamen ortadan kalkabilir fakat

kalc olan motiftir diyebiliriz.

NOTLAR
1
P.Naili Boratav, Folklor ve Edebiyat 2, stanbul,1991. Adam Yay. s. 141
2
P.Naili Boratav, Halk Hikyeleri ve Halk Hikyecelii, istanbul 1988. Adam Yay. s.40
3
Boratav, a.g.e. s.41
4
Metin Ekici, Dede Korkut Hikyeleri Tesiriyle
Teekkl Eden Halk Hikyeleri,Ankara, 1995. Atatrk Kltr Merkezi Yay. s.11
5
Bilge Seyidolu, Erzurum Halk Masallar zerinde Aratrmalar, Ankara, 1975. Atatrk niversitesi Yay. s.83
6
Metin Karada, Erzurum ve evresinden Derlenen Halk Hikyeleri zerinde Aratrmalar, Erzurum, 1984. Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi (Baslmam doktora tezi) s. 84
7
Ensar Aslan, Yaral Mahmut Hikyesi zerinde Bir Aratrma, Diyarbakr, 1990. Dicle niversitesi Yay. s.43
8
Muhan Bali, Ercili Emrah ve Selvi Han Hikyesi Varyantlarn Tesbiti ve Halk Hikyecilii Bakmndan nemi, Ankara, 1973. Atatrk niversitesi
Yay. s. 206
9
Ali Berat Alptekin, Halk Hikyelerinin Motif
Yaps, Ankara 1997, Aka Yay. s.297-298
10
Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab, Boazii Yay. stanbul, 1981.
11
Saim Sakaolu, Dede Korkut Kitab ncelemeler-Derlemeler-Aktarmalar I, Konya, 1998, Selcuk
niversitesi Yaatma ve Gelitirme Yay. s. 247-444
12
Saim Sakaolu, Dede Korkut Kitab ncelemeler-Derlemeler-Aktarmalar I, Konya, 1998, Selcuk
niversitesi Yaatma ve Gelitirme Yay. s. 247-444
13
P.Naili Boratav, Folklor ve Edebiyat 2, stanbul,1991. Adam Yay. s. 147-159, 199-206.
14
Bilge Seyidolu, Erzurum Masallar, stanbul, 1999, Erzurum Kitapl: 11, s. 61-74.
Bilge Seyidolu, Erzurum Halk Masallar zerinde Aratrmalar, Ankara, 1975, Atatrk niversitesi Yay. s. 191-201
15
Bu almada kullanlan metinlerden bazlar
nazm-nesir karm olmakla beraber ounlukla
sadece nesir olarak anlatlmtr. Metinlerin yer ald kaynaklar bu metinleri masal, hikye, Bams
Beyrek hikyesinin varyant veya Trkiye anlatmalar eklinde sunmaktadrlar. Bu konuda bilgi iin
nceki sayfalarda zikredilen kaynaklara baklabilir.

47

UYGUR TRKLERNDE KARKATR

Sedat AHN*
Uygurlarla ilgili bilgiler youn olarak in kaynaklarndan elde edilmitir.
Uygurlarn nce amanizmi ve daha da
sonra Manihanizmi benimsedikleri bilinmektedir. Bozkr ve step hayatnn
kltrel unsurlarn kendi bnyelerinde
yukarda saydmz inan unsurlaryla
sentezlemiler ve bu sentezleme, yerleik hayata getikten sonra kendilerine
birok alanda yeni perspektivler kazanmalarn salamtr. Yine in kaynaklarna gre Uygurlarn Dou-Hun Trklerinden geldii bilinmektedir. 6.yy. sonlarna doru, Gktrk egemenliinde yaamalarna ramen Gktrklere kar
ayaklanmlardr. 630 ylnda Gktrklerle giritikleri savatan zaferle kmlar, anak Gktrk egemenliini Bilge
Kaan'n lmnden sonra 742'de tahta
Kutluk Bilge'nin gemesiyle balamtr.
Bu olaydan sonra Gktrk egemenliindeki topraklar da Uygur hakimiyetine
girmitir. Snrlar batda Tola nehreni
douda ise in snrna Huanga'ya kadar uzanmtr.
inlilerle bu dnem youn ilikiler
yaamlar; ipek dokumacl, madencilik, kat imali ve basm tekniklerini renmilerdir. Bu kltr alverii ilerde
daha ayrntl deineceimiz zere onlarn Trk tarihi iinde zel bir rol stlenmelerini salamtr. Uygurlar idari ve
askeri ynetimi Gktrk Devletinden alm, sanatta ise inlilerin etkisinde kalmlardr.

Uygurlarn Trk tarihinde zel bir

yere sahip olmalarnn nedeni gebelikten kurtulup Cerhun Irmann kysna
Ordu-Balk Kentini kurarak yerleik hayata gemeleridir. Bizi ilgilerinden asl
konu da bu sreten itibaren balamaktadr. 751 ylnda inlilerin Mslman
Araplar karsnda yenilgiye uramas
zerine Talas Irma kylarndaki bu
otorite boluunu Uygurlar doldurmutur. 756 ylnda Uygurlar in'in bakentini iuu srece varln devam ettirebilir.
Uygurlarn bugk anlamda karikatr izdikleri, birok sanat tarihcisinin gznden kaan bir gerektir. zellikle Ordu-Balk Kentinin tapnak duvarlarnda sadece 18 harfli alfabelerinden rnekler yoktur, inlilerle yllardr
devam eden mcadelenin onlara sadece
mcadeleci bir toplum olma zellii kazandrmakla kalmad bu durumun onlara byk bir mizah unsuru da katm
olduu yine ayn tapnak duvarlarndan
renmekteyiz. nk yaanan ilikiler
bir topluma sadece politik ve ekonomik
kazanmlar salamamaktadr. Her ilikinin mizahlar asndan ortaya konulmas gereken bir yn ve sreci vardr.
Papirus ve hiyeroglifleri karikatrn temeli olarak kabul eden birok sanat tarihisi vardr. lk bilinen karikatr M..3000 ylnda yaplan Msr papirsnn olduu iddia edilir. Buna karlk daha baka sanat tarihileri Grekli

* H. . Edebiyat Fakltesi Alman Dili ve Edebiyat Blm Aratrma Grevlisi

48

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
Pauson'u ilk karikatrist olarak kabul
eder. Sz edilen Msr papirs, deiik
hayvan klndaki figrleri aldklar
deiik mzik aletlerini gstermektedir.
Ancak birok lkenin maara duvarlarnda bulunan hayvan ve insan figrleri
bu dncenin adeta yalanlaycs gibidir. nk sz edilen papirs ve hiyeroglifler de ilkel ada maara duvarlarna cizilen figrler gibi iki ana konu
zerinde odaklanmlardr: Soyut ve somut figrler. Soyut figrler, daha ok bir
ulusun sahip olduu inalarn ve manevi kltrlerin toplamdr. Soyut konular
ise bir toplumun gncel yaamn ele
alr. Burada dikkat edilmesi gereken husus udur; bu figurler gerek eski msrllarda ve ilkel insanlarda sanat rn ortaya koymak amacyla yaplmamtr.
Bunlarn amac bilinmeyen ve kendi yaamlarn gvence altna alabilmek iin
yaplan ayin niteliindeki rnlerdir.
Dolasyla bu papirslerde ve hiyegroflerde mutlak amac sanattr tezi doru olamaz. Hele eski Msr Uygarlnda bu
tr papirsler tamamen toplumsal katmalar iaret etmektedir. Hayvan balar sosyal snflarn imgesidir. Bu imgeleri o dnemde karikatr ercevesinde irdelemek ve eletirmek o dnemin sanatclar iin mmkn olamaz. Buna halk
yklerini de eklemek mmkndr. Ortaya konulan eserler metafizik dnyaya
bir yakartan baka bir ey deildir. yle olsayd msrllar mezarlara lnn
zel eyalarn ve ait olduu sosyal snfla ilgili belirli imgeleri izmezlerdi. Buna
ramen bu eserlere karikatrn kayna
olarak bakmak duygusal bir yaklamdan baka bir ey deildir.
Gerekten Pauson yeryzndeki ilk
karikatr izen kiimidir. Kaynaklar ilk
defa Aristo'nun karikatr sanatndan
bahsettiini gstermektedir. O karikat-

Milli Folklor

r insanlar yanstan kaba bir ekil olarak tanmlamlardr. Ancak Aristonun

yapm olduu bu tanma bir ok ulusun
ortaya koyduu cizimler de girmektektedir. Oysa Pauson eski Yunan uygarlnn klassik unsurlarn abartl biimde
cizmitir. Bu gelenek zaten eski Yunan
heykelerinin ve kabartma yaztlarnn
zellikleri arasnda vardr. Pauson eserlerinde eletiri ve hiciv sz konusu deildir. Sadece bu cizimlere bakarak Msr
Papirslerini ve Pauson ortaya koyduu
eserlere bakarak karikatr sanatnn zgn yapsn anlamak mmkn deildir.
Sonuta her ulus mizahla ilgilindii gibi
bu konuda da saysz eserler ortaya konulmutur.
Yaz dilinden nce konuma dili
vard; ayn ekilde papirus ve hiyerogliften nce cizgi vard. Dolaysyla bizler
uygur karikatrnn niteliini ortaya
koymadan nce karikatrn ne olduunu ortaya koymamz gerekir. Ancak unu da eklememiz gerekir ki karikatrn
sadece beyaz bir kada ya da gazete kelerine izildii dncesinin hibir bilimsel mant yoktur. Bunun dndaki
karikatrleri ilkel, bgnk anlamndan uzak gibi tanmlarla ifade edip sonrada bu sanat daln hiciv (ironi), elence (humor) ve eletiri (kritik) gibi kavramlardan soyutlamak sanrm Karikatr Sanat'nn varolma nedenini kabul
etmeme gibi bir olgudan baka bir ey
deildir. Dolasyla biz karikatrn neyin
zerine yapldna deil ilevinin ne olduuna bakyoruz. Ayrca biraz nce szn ettiimiz kavramlar kullanarak
bir izim ortaya konulmusa bilinmelidirki o cizilen obje bir karikatrdr. Daha baka bir deyile karikatr gerekliin gln bir ekilde ortaya konulmasdr. Bu gereklik ortaya konulurken tarafszlk sz konusu deildir. Nesnel ger-

49

Yl: 12 Say: 48
ek karikatrc tarafndan eletirilebilir
ancak bu eletiri mekanizmas mutlaka
gln olmaldr. Biz burada derin bir
karikatr ercevesi cizme amacnda deiliz. Karikatur szcnn Romallardan kt ve Franszlar tarafndan gelitirdii yaln bir gerektir. Anak Franszlarn cartoon szcne ykledikleri
anlam kabul edilir deildir. (Hfz Topuz,
Dnya Karikatr) nk 18.yy. Franszlar cartoon szne humor (elence) kavramn eklediklerini ve yeni bir
kavram ortaya koyduklarn sylemilerdir (Humorgraffik). Oysa Franszlarn
ortaya koyduklar bu kavram uygur
trkleri tarafndan 7. ve 12. yzyllar
arasnda tapnak duvarlarna izilmitir.
zellikle Bezeklik tapnanda cizilen
uygur soylularnn figrleri sanat rn
ortaya koymak iin cizilmitir. Bu tapnak duvarlarnda sadece uygur soylular
cizilmemi, uygur devletini tehdit eden
trk beylikleri ve zelliklede inliler karikatrze edilmitir. Uygurlarn bunu
yapmakdaki amac dmanlar zerine
elenmeleri ve kk drmek istemeleridir. Neden byle figrler izdikleri ortadadr. Yllarca, hem inliler hem kendi
soydalar tarafndan egemenlik altna
alnmlar, hem de bu egemenlik esnasnda kendi kltrlerini yaama imkanlar tam anlamyla bulamamlardr. te
bu durum onlarn yerleik hayata getikten sonra gl klan unsurlarn banda gelmektedir. inlilerden izim tekniklerini ve yaz figrlerini rendiklerini sylemitik. in alfabesi resim ve figrleri andran harflerden oluur. Uygurlarla inlilerin kullandklar mevsim
ve zaman birimleri birbirine benzerlik
gstermektedir. Ama bu youn kltr
alveriine ramen onlar tapnak duvarlarnda grld gibi bakaldrmay
ve baka topluluklar hicvetmeyi, kendi-

50

lerini elendirrmeyi bir kenara brakmamlardr. (Hfz Topuz, Dnya Karikatr)

Gerek Hun devletinin ykln, gereksede Gktrk devletinin kn
(kendi paylar byk olsada) iyi gzlemlemiler, bunlarn nedenlerini tapnak
duvarlarna karikatrize etmilerdir.
Dolasyla uygur karikatr kendi iine
dnk, sonraki kuaklara -t- gibi aktarlan izimlerinin tmdr. ada
olan uluslar ve halklar uygurlar kadar
kendilerini eletirmemi dolasyla mizah
anlaylar uygurlar kadar hogrl
olamamlardr. nk izimlerinde
abartdan ok doalama hakimdir.
zelliklede halk ykleri bir ok tapnan duvarlarnda film eridi gibi sahnelenmi, izilen figrlere haraket (Aktion)
katlmtr. Bezeklik tapnanda ve Ordu-Balk ehrindeki baz evlerde soylularn neden bu kadar resmedildii pek
ak deildir. nk bu figrlerde soylularn gnlk yaamlarn sahnelemilerdir. Ancak bu figrlere dikkatle baklrsa
birounda abartnn sz konusu olduu
gzkr. ok sonralar, Franszlarn teorik olarak ortaya koyduklar Humorgrafik teknii yllar nce farkl bir corafyada farkl bir ulus tarafndan uygulanmtr. Bu durumda sorulmas gereken
soru udur. Uygurlar btn bu izimlerini karikatr terimini gznne alarak
m gerekletirdiler? Bu soruya olumlu
cevap verebilmek oldukca gtr. Ancak
Uygurlar ortaya koyduklar sanatsal
rnlere tanm getiremedikleri, stelik
almalar ne in eserlerine benzettikleri iin, bunlarn zgn birer sanat rn olduunu anlayamamlardr.
Acaba bunun nedeni ne olabilir?
Eer bir ulus baka bir ulusun stratejik
basks altnda yayor ve bilimsel geliimi o ulusun yntemlerine gre gerekle-

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
iyorsa, bu durumda ortaya kolar rnlerde bir taklidin sz konusu olaca gzden uzak tutulmamaldr. Birok sanat
dal arasnda benzerlikler olabilecei gibi, birbirini destekleyen eler de iirebilirler. Anlatlmak istenen udur: Gebe
bir toplumun yerleik hayata gemesinden sonra yaayaca sre ok nemlidir. Uygurlar yaam olduklar bir kltr yerleik hayata uyarlarken nceki
deerleri kendilerinden soyutlamamlardr. Bunun en gzel kant da OrduBalk Kentinde kurmu olduklar sanat
atlyeleridir. Bu atlyeler daha sonra
Trgal etmilerse de inliler ve dier
Trk beylikleriyle yaplan mcadelelerde paralanma sresine girmi, sonra da
Krgzlarn egemenliinde varlklarn
devam ettirmilerdir.
Uygurlar bu zaman zarfnda 18
harfli uygur Alfabesini oluturmular.
Uygur metinleri gnmze kadar varlklarn srdrmler, ancak byk bir
blm in topraklarnda kalmtr. Ordu-Balk Kentinin tapnak duvarlarna
cizilen freskler, onlarn yerleik hayata
gemelerinde byk bir adaptasyon sorunu yaamadklarn ortaya koymaktadr. zellikle inlilerden rendikleri izim tekniklerini gelitirmeleri minyatr
sanatnn gnmze kadar ulamasn
salamtr. Uygurlarn inlilerden rendikleri izim tekniklerini olduu gibi
kopya etmedikleri ortadadr. nk gebe hayatnn yerleik hayattaki yansmalar izlenmekteydi, yleki giyim kuam yine allageldik biimi korumaktayd. Birok defa inanlarn deitirmi olan Uygurlarn dilsel ve imgesel
dnyalarnn eitli ve ok anlaml olmas, yaanlan bu srecin bir rndr.
Bir ulusun varolma nedeni sadece
maddi ve manevi ihtiyalarn gidermek
iin ura vermek deildir, ayn zaman-

Milli Folklor

da kendi ulusunun varolu alglamasn

salayacak zgn, ama kendi ulusuna
yabanc olmayan olgularn farkl biimde ortaya konulmas ile varln devam
ettirecektir. Bunun anlam udur; bir
ulus ancak maddi ve manevi rnler ortaya koydk minyatrnn temelini oluturacaklardr. Uygurlar gcebeyken kullandklar renkleri, giysileri ve aletleri
yerleik hayatta da kullanmaya devam
ettikleri gibi, yeni rendikleri bilimsel
teknikleri de kendi ulusal kltrlerinin
bir devam olarak gelitirmilerdir.
Sonu olarak; her ne kadar Trklerin karikatr ile 17. ve 18. yzylda tantklar tandklar iddia edilse de, bu
sanat dal Trklerin hayatna birok bat lkesinden daha nce alm ve bu sanata ynelik youn bir kullanm alan
olumutur. unu da eklememiz gerekir
ki, gnlk yaammzn belli bir kesitine
girmi olmasna ramen popleriteden
ok uzaktr. Trk karikatrnn temelini ok eski calara uzand dnlrse
bu sanat dal hak ettii konuma getirilmelidir. Trk Karikatr Sanat Uygurlarda da olduu gibi sadece resim sanat
ve yaz sanatna baml deildir, her iki
sanat dalnn birlekesidir. Bu zengin
mirasa Trk toplumunun dikkati ekilmelidir. Bunun iin de Uygur karikatr
itici bir g oluturacaktr. (Hfz Topuz,
Dnya Karikatr)

Kaynakca:
1. Dnya Karikatr, Hfz Topuz,
nkilap Kitapevi.
2. Karikatr zerine Yazlar, Turgut
eviker, ris Mizahi Kltr.
3. Yaza ize, Tan Oral, ris Mizahi
Kltr.
4. Sanatta Karikatr (Carton in
Art), 9-13 Mays 1997, Karikatr Vakf.

51

HACIBEYOV VE HALK MUSKS

Prof.Dr. Babek KURBANOV*
Yavuz EN**
Azerbaycann nl bestekr zeyir Hacbeyov, daha yaratclnn ilk
dnemlerinden itibaren halkn manev
mirasna ve zengin folkloruna kar bir
an bile eksilmeyen bilakis her geen gn
biraz daha artan bir ilgi gstermitir.
Byk sanatkr btn yaam boyu
halk yaratcl rneklerinin korunup
saklanmas, muhafaza edilmesi, halk
kltrnn iyi aratrlmas ve estetik
srete ondan yaratclkla istifade edilmesi gibi sorunlara son derece ciddi bir
nem gstermitir. Bestekrn derin fikr ierie, ayn zamanda tr ve biim eitliliine sahip yaratclk mirasnn
mzik folklorumuzla her ynl mnasebetini bir kez daha ispatlamaktadr.
Klsik dnya bestekrlarnn, bunun yansra profesyonel Rus musikisinin yaratcs M..Glinkann halk musikisi ile bal ilerici geleneklerini devam
ettiren bestekr, Azerbaycan halk musikisinin spesifiklii ve zengin estetik potansiyele sahip olmasn iyi anlamakla
birlikte, bu tkenmez manevi servetten
yaratclkla, yksek maharetle istifade
etme yollarn ilk olarak gsterebilmitir.
z.Hacbeyov halkmzn musiki
folkloru rneklerinden arasz olarak, olduu gibi istifade ettiinde bile bu ilerici
yaratclk usuln nemli saymtr.
Onun, ilk mill profesyonel operamz sa*
**

ylan Leyla ve Mecnn (1908) eseri fikrimizi biraz daha aklayabilir. Bestekr
bu eserinde iki nemli sorunu zmeye
muvaffak olmutur. O, bir ynden ilk defa halkmz arasnda zellikle sevilen
klasik muamlarmzdan (makamlarmzdan) sentetik sahne janr olan operann estetiine uygun olarak istifade edebilmi, dier ynden de halkn musikiestetik eitiminin gelime eilimlerini
derinden dikkate alabilmitir.
Opera gibi zengin ve karmak psikolojik imgeler lemine, emosyonel (duygusal) nanslar, kompozisyon ve form
zellikleri ile farkllaan bir sahne janrnda (trnde) z.Hacbeyov ilk defa
hakl olarak muamlarmzdan geni bir
ekilde istifade etmitir.
Bestekr her bir muama has olan
idea-emosyonel ierii, onlarn insana
olan somut psiko-fizyolojik etkisini derinden bildiinden dolay eserin esas
idea-ieriine, imgelerin aklanmasna,
genellikle oyunun mantki gidiine uygun olarak onlarn her birinden yerinde,
bedii hakikate uygun olarak istifade edebilir. Bestekr kendisinin 1945 ylnda
yaynlad Azerbaycan Halk Musikisinin Esaslar isimli temel monografisinde (eser 1985 ylnda Azerbaycan, Rus,
ngiliz dillerinde tekrar yaymlanmtr)
her bir muama has emosyonel ierik ve
etki zelliklerinden bahsederek yazyor-

Atatrk niv., Gzel Sanatlar Fakltesi, retim yesi.

Atatrk niv., Gzel Sanatlar Fakltesi, Mzik Bil. Blm Aratrma Grevlisi

52

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
du: Bedii-ruhi tesir ynnden Rast
dinleyicide mertlik ve aktiflik hissi,
ur en, lirik ahvali-ruhiye (ruh hali),
Segah muhabbet hissi, ter derin
keder, ahargh heyecan ve ihtiras,
Bayat-iraz kederlik Hmayun ise
tere nazaran daha derin bir keder
hissi uyandrr.
Operada da bestekr imgelerin
emosyonel-psikolojik durumlarn dikkate alarak muamlarmzdan ustalkla istifade eder ve bunun sonucunda, klasik
muam rnekleri vastasyla eserin imgelerinin zengin i lemini amaya muvaffak olurdu.
Bylece operann musiki dili, mill
musikimizin esaslarna uygun olumu,
dinleyicilerimizin de estetik beeni ve isteklerine uygun idi, ayn zamanda profesyonel musikinin opera gibi karmak
bir janrn (trn) onlarda derin ilgi ve
sevgi hissi uyandrmak isteinden ileri
gelirdi. Bestekrn opera janr, onun
idea-eitici fonksiyonu hakknda syledii ayn zamanda halkmzn musiki-estetik eitimi ile ayrlmaz ekilde ilgili
olup, dahi bestekrn halk mill musikisi
uurunun snrlarn daima zenginletirmek, gelitirmek arzusundan ileri gelirdi. Bestekrn ilk operas iin Fuzulinin
Leyla ve Mecnun eserinden faydalanmas tesadfi deildir.
Btn Dou leminde byk n
bulmu bu muhabbet efsanesinin opera
sahnesine getirilmesinin seyircilerimizin byk ilgisine sebep olabileceini
bestekr iyi hissetmitir. Tesadfi deildir ki, meydana gelmesinden, 70 seneden fazla bir zamann gemesine ramen
opera yine de byk sevgi ve hrmetle
karlanr, seyircilerimize byk estetik
haz verir. Operann hakikaten milli zelliini, millliini gsteren zelliklerden

Milli Folklor

biri de onun musiki dilinin muam (makam) intonasyonlar ile zengin olmas,
muam icraclna has zelliklerin burada zgr bir ekilde kendi ifadesini bulabilmesidir.
Halk alg aletleri ansambllarnn
(birliklerinin) seslendirilmesi, bu srada
mill musiki enstrmanlarmzdan
tarn, kemanenin, balabann burada ilk
defa senfoni orkestra ile yaratc ekilde
uzlatrlmas da operann mill intonasyonlarla zengin olmasn, spesifikliini
ve kendine hasln gsterir.
Bilinmelidir ki, bestekr yaratclk
srecinde mill musiki intonasyonlarna
mnasebette dikkatli olmay, onlara yzeysel yanamamay, sahte milllik hatrna yerli-yersiz onun spesifik zelliklerinden, zellikle de artrlm sekunda
(artrlm ikili) intervalinden (aralndan) istifade etmeyi ciddi bir ekilde haberdar ediyordu. O, bir daha gsterirdi
ki, yzeysel stilizasyon musiki eserine
asla asl mill ruh getirmeyip, aslnda
onu hayat hakikatinden, samimilikten
ve genellikle estetik ve bedii deerden
mahrum klyor.
Operann baars sahne yaamn
nl halk sanatlarmzn, hanendelerimizin (halk arkclar) yaratclk mirasnn dnda dnmek mmkn deildir. Ayn zamanda opera eserini trl
muannilerimize (arkclarmza) sahne
tecrbesi veren sihirli sanat mabedi olarak adlandrmak mmkndr. Halk musikisi icraclnn tannm birok sanats, Hacbababeyov, H.Rzayeva,
G.Pirimov, E.Bakhanov, B.Mensurov,
S.Gedimova, E.Guliyev, Z.Hanlarova,
A.Babayev, B.Mirzeyev, R.Guliyev ve dierlerinin adlar ebedi olarak bu operann tarihi, genelde Azerbaycan opera sanatnn gelime aamalar ile arasz
olarak ilgili olmutur.

53

Yl: 12 Say: 48

z.Hacbeyovun muam operalarnn (Leyla ve Mecnun, eyh Senan,

Rstem ve Zbrab, ah Abbas ve Hurud Banu, Asl ve Kerem, Garun ve
Leyla) ananeleri Azerbaycan profesyonel musikisi medeniyetinde kendisine
hakl olarak birok taraftar buldu ve dahi bestekrn klasik muamlarmza ilgisinin nemini ispatlam oldu. Bu bakmdan bestekrn bunun gibi ilgi ekici
ve orijinal eserlerini zellikle belirtmek
mmkndr.
z.Hacbeyovun halk musikisi yaratclna hassas mnasebetinin yksek ifade tarz profesyonel musikimizin
zirvesi saylan Krolu (1937) operasnda izlemek mmkndr. Bestekr burada klasik muamlarmzla birlikte
halk musikimizin dier nemli bir dal
olan k (ozan) poetik ve musikili yaratclndan baaryla istifade edebilmitir. Hi kukusuz, byle bir mnasebet
her eyden nce metnin idea-ieriinden
ileri gelirdi. Malumdur ki, halkmz arasnda geni n bulmu Krolu destan
k musiki yaratcl rnekleri ile zengindir. Bestekr hakl olarak bu tarihi
kahramanlk halk destanna has zgrlk urunda mcadele fikirlerini, bu yolda Krolunun kahramanlk ve eilmezlik timsaline evrilmesi, onun saf muhabbeti ve zarif kalpli sanatkr-k olmas gibi ynleri n plna karmtr.
Zengin k yaratcl buna son
derece geni imknlar tanmaktadr. Krolunu epik havalar (arklar), ayn
zamanda kahramanlk, lirik, yumoristik
(mizah) karakterli arklar operann genel emosyonel (duygusal) ruhuna, ideaieriine uygun gelmektedir.
Bestekr bu arklarda, genellikle
k yaratcln derinden hissederek

54

anlayp, onlardan retkenlikle yararlanyordu. Kendisinin yukarda da bahsettiimiz nl monografisinde bestekr

bununla ilgili zel sohbet etmeyi gerekli
grr ve yle bahsederdi. Azerbaycan
halk musikisinin esaslarn renmek
sahasndaki iimin, bir bestekr olarak
benim iin fiili, nemi olduundan ben
Krolu operasn yazdm.
Bestekr burada k musikisine
zel lad-intonasyon (makam), metro-ritim zelliklerinden, ayn zamanda k
musikisine has seslenmelerden baaryla istifade ediyor, senfoni orkestrasnn
yardm ile gereken bedii-sanatsal tasvir
vastalar ve mill musiki koloriti (ahengi) meydana getiriyordu.
Yukarda sylenenler XX.asrn byk bestekrlarndan saylan zeyir
Hacbeyovun halk musikisine, musiki
folkloruna ne kadar byk nem verdiini, yaratclk srecinde ondan faydalanmann ne kadar zaruri olduunu bir kez
daha kantlamaktadr.

KAYNAKA
1.Hacbeyov zeyir; Azerbaycan Halk Musikisin Esaslar, Bak limler Akademisi Yay.,
1985.
2.Hacbeyov; Leyli ve Mecnundan Kroluya Kadar, Bakininsky Raboy, 16 Mart 1938.
3.Kurbanov Babek; Mzik ve Edebiyatn
Karlkl likisi, (Rusa), Bak limler Akademisi Yay., 1972.
4.Komisyon; Azerbaycan Mzik Tarihi,
(Rusa), Bak, Maarif Yaynevi, 1992.
5.en Yavuz; Azerbaycann Mzik Yaps
ve Ses Sistemi zerine Bir Aratrma, Mill
Folklor, Uluslar Aras Halkbilimi Dergisi, Feryal
Matbaaclk, Say.41, s.70-73, Ankara, 1999.
6.Vinogradov, Victor; Dou Mzii, (Rusa), Moskova, 1968.

Milli Folklor

HAYVANCILIK TERMLER LE LGL BR MAKALE VE

BAZI KKBA HAYVANCILIK TERMLERMZ3
Yrd. Do. Dr. Nergis BRAY*
(Yaznn ba taraf 47. sayda)

Kei (A-225)
Ko (A-234)
Koybala (A-237)
Kuzu (A-244)
Olak Han (A-312)
Yaylak (A-432)
Kk ba hayvan isim ve terimlerinin yer adlarnda kullanlna
rnekler:
Kkba hayvan isimlerinin yer adlarnda kullanl btn Trk topluluklarnda yaygndr.
Ky Adlarnda:
Adal, Aka, Ala, Kara + KUZU (75)
Aca, Ak, Aka, Ala, Kara, Kzl, Sar + KEL (TYAK- 73)
Aca, Aka, Ala, Kara, Krk, Mor +
KOYUN (TYAK-75)
Al (ba, +ck, +dere, +kaya, +ky,
+lar, +l, +n, +z, +yaz, +yolu)
(TYAK-1)
Ak, Kara + KUZULU (TYAK-75)
Ak, Aka, Bulacak, Kara, Kzl + KOYUNLU (TYAK-75)
Ala, Kara + KOLU (TYAK-74)
Boz, Kara + OLAK (TYAK-76)
akr, Kara, Kaca, Sar + KO
(TYAK-74)
ebi (+ler) (TYAK- 12)
oban + YILDIZI (TYAK-81)
Damz (lk) (TYAK-15)
Erke (li) (TYAK-19)
Erkek (arpa, +li) (TYAK-19)
Kara (+boynuzlar) (TYAK-28)
Kara (+ebi) (TYAK-28)

Kara (+kei (li)) (TYAK-29)

Kara (+ko (lar / lu) (TYAK-29,74)
Kara (+koyun (lu)) (TYAK-29)
Kara (+kuzu (lu)) (TYAK-29)
Kara (+olak) (TYAK-29)
Kara (+otlak) (TYAK-29, 77)
Kara (+ren) (TYAK-29)
Kara + TEKE (TYAK-79)
Kara (+teke (li)) (TYAK- 29, 79)
Kara + TOKlu (TYAK-79)
Kara (+yn) (TYAK-29)
Kei (al, +dere(si), +kalesi, +kaya(s), +kran, +ky, +ler, +li (ler / oba),
+men, +muhsine) (TYAK- 30)
Krk (+koyun) (TYAK-32)
Kzl (+keili, +koyunlu, +ren(cik))
(TYAK-32)
Koca (+oban, +ko) (TYAK-33)
Ko (al, +ali, +baba, +ba, +bayr,
+beyi, +beyli, +caz, +az, +gedii,
+gden, +harman, +hisar, +kale, +kar,
+kaya, +kran, +kona, +kpr, +ky,
+kuyusu, +lar, +lu, +olu, +ovas, +ren,
+pnar, +srt, +tepe, +yaka, +yata,
+yayla, +yaz, +yiit (ler), +yolu, +yurdu) (TYAK-33, 74, 80, 81)
Konur (+alan, +at, +ca, +hacobas,
+kale, +lar, +lu, +ren, +tay, +tepe)
(TYAK-33)
Koyun (+abdal, +al, +alan, +aliler,
+ard, +baba, +beyli, +cu(lar),+dere, +eli,
+evi, +gl, +hamza, +hisar, +kaya, +kran, +krtk, +ky, +lar, +lu, +oba, +olu,
+ren, +pnar, +tepe, +ua, +yeri,
+yurdu) (TYAK-34, 74)
Kr (+teke) (TYAK-34)

* Pamukkale niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi retim yesi.

Milli Folklor

55

Yl: 12 Say: 48
Kuzu (cak, +cu (belen / lar), +arda,
+gden, +gdenli, +ini, +kaya, +ky,
+kuyu, +lu, +luk, +pnar, +yata)
(TYAK-36)
Kuzulu +SNR (TYAK-78)
Kk (+ko (pnar)) (TYAK-36)
Maran (keili) (TYAK-37)
Mor (+koyun) (TYAK-38)
olak ((lar), +kaya, +l, +ren, +z,
+suyu, +tepe) (TYAK-39)
ve (+ler, +li) (TYAK-40)
Sar (+oban) (TYAK-43)
Sar (+keili) (TYAK-43)
Sar (+ko) (TYAK-43)
Seydi (+kuzu) (TYAK-44)
Srme (li ko) (TYAK-46)
Sr (gden, +yolu) (TYAK-46)
Teke (+ba, +ciler, +deresi, +dz,
+kran, +ky, +ler, +li(ler / olu /ren),
+olu, +ta()) (TYAK-48)
ve (+li) (TYAK-52)
Ky adlarnda kullanlan ikinci adlar:
Acaal (TYAK-57)
Aca, Ak, Aka, Ala, Kara + KE
(TYAK-73)
Ahrlar (BTYAK-55)
Ak-koyun (BTYAK-58)
Ba KARA ko (TYAK-73)
oban / oban-dere / oban-ky / oban-kuyusu / oban-Nasuh / oban- tepesi / obanlar (BTYAK-123)
oban (+DVAN) (TYAK-69)
oban + KAZAN (TYAK-73)
oban-mahalle (BTYAK-392)
obanyata (TYAK-59)
Divaneoban (TYAK-59)
Efras-keiler (BTYAK-150)
Has-keiciler (BTYAK-180)
di (TYAK-60)
Kale + BOYNUZ (TYAK-66)
Kaln, Kara, Kzl + AIL (TYAK-63)
Karaboynuz (TYAK-60)
Kara + OBAN (TYAK-67)
Kara-ko (BTYAK-214)

56

Kara-mal (BTYAK-215)
Kei (TYAK-60)
Kei-dere (BTYAK-236)
Kei-deresi (BTYAK-237)
Keiky (TYAK-60)
Keiler (TYAK-60 - BTYAK-237)
Keiler mahalle (BTYAK-237)
Keili (TYAK-60)
Kzlcakeili (TYAK-61)
Ko, Kuzu + GDEN (TYAK-71)
Ko + KAR (TYAK-73)
Koyuneli (TYAK-61)
Koyunlu (BTYAK-257)
Koyunlu-ky (BTYAK-257)
Koyun-pnar (BTYAK-256)
Koyun-tepe (BTYAK-256)
Kuzu (TYAK-61)
Kuzu + GDENli (TYAK-71)
Kuzular (BTYAK-270)
Kk + OBANLI (TYAK-68)
Tekirkoyuncu (TYAK-62)
Yayla (BTYAKL-371)
Yaylack (BTYAK-371)
Yayla-ky (BTYAK-371)
Yaylal (BTYAK-372)
Yazla (BTYAK-372)
Belde Adlar:
Ahrl (TYAK-86)
Bozolak (TYAK-87)
di (TYAK-90)
Karacaren (TYAK-91)
Karakei (TYAK-91)
Karakeili (TYAK-91)
Kocako (TYAK-92)
Kuzucubelen (TYAK-92)
Koali (TYAK-93)
Teke (TYAK-94)
le Adlar:
erefli Kohisar (TYAK-101)
Kkba hayvanlarla yaplan
yemekler ve baz yiyecekler ile bu
sahadaki terimlerin yemek isimlerinde kullanl:
Kkba hayvanlarn rnleriyle
yaplan yemekler, hayvanclkla uraan
Trk topluluklarnn en sevdii ve en

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
ok itibar ettii yemekler arasnda yer
almaktadr. Kaynaklardan tesbit edebildiimiz yemekler ve isimleri unlardr:
bulama: Koyun ve kei stnden yaplan bir eit yemek. (Der.S.-785-786)
ebi gmmesi: Olak, kzleme.
(TKTG, III.C./339)
oban kebab (TS-316)
oban salatas (TS-316)
guyrug ya: Koyun kuyruunun eritilmesiyle elde edilen ya. (ADL-565)
koyun kzlemesi (TKTG, IV.C./331)
koyun kurudu: Koyundan elde edilen
bir tr peynir. (TKTG, III.C./34)
koyun kuyruu, kkrdak: Gnete
kurutulup yemee konan i koyun kuyruu. (TKTG, III.C./380)
koyun pastrmas: Kurutulmu koyun eti. (TKTG, IV.C./34)
koyun st (la olarak da kullanlm.) (TKTG, IV.C./352)
kozkaldran: Bir yemek. (TKTG /
2946)
kuyruk ya (TS-941)
kuzu buulamas / kuzu bulad
(TKTG, IV.C./331)
(TKTG,
kuzu
evirmesi
III.C./233,331), (TS-943)
kuzu gmmesi (TKTG, IV.C./339)
kuzu gzlemesi (TKTG, III.C./371-5)
kuzu kzlemesi (Krileme / Krpleme) (TKTG, IV.C./331, 371)
kuzu s (TKTG, IV.C./389)
olak gmmesi (TKTG, IV.C./339)
tilik: ile kzartlan kuzu eti, kuba. (K.ay LS-87)
tulum kordo (Krgzlarda): Btn
halinde piirilmi (evrilmi) koyun veya
kei. (TKTG, IV.C./331)
Kkba hayvanlarla ilgili kelimelerin bitki adlarnda kullanlmasna rnekler:
Kkba hayvan isimleri daha ok
benzerlik ynnden ele alnarak bitki
ismlendirmesinde de kullanlmtr.
boynuzlu gelincik (boynuzlu haha)
(TBAS -51,52,121,122,124,169,219,220).

Milli Folklor

boynuzlu yonca (TBAS-52,103,181).

boynuz otu (TBAS - 52,154).
buga ko boynuzu (TKTG-366)
buynuzba (ADL-321)
buynuzgl (ADL-321)
buynuzlale (ADL-321)
buynuzlu (ADL-321)
oban antas (TS-316)
oban
ras
(TBAS
27,75,178),(Der.S.-1254)
oban iei (TBAS - 75,78).
obankerten (TBAS - 75,88); oban
keren (Der.S.-1254)
oban daarc (TS-316)
oban denei (TS-316), (Der.S.1254)
obandikeni (TBAS - 75,225).
oban dnei (Der.S.-1254)
obandei (TBAS - 75,200), (Der.S.1254)
obandd (TBAS - 22,75), (TS316)
obanekmei (TBAS - 75,199).
oban elmas (Der.S.-1254)
obaninesi (TBAS - 75,141), (TS316)
oban gauu (Der.S.-1255)
oban slatan (Der.S.-1255)
obankaldran (TBAS - 75,225,267).
oban kalgdan / galgdan (Der.S.1254-1255)
obankavurgas (TBAS - 75,163).
oban kstei (Der.S.-1255)
oban llesi (TBAS - 75,195-196).
obanpskl (TBAS - 75,140), (TS316)
oban szgeci (TS-316)
oban takkesi (Der.S.-1255)
obantara (TBAS - 75,106), (TS316)
oban tuzluu (TS-316)
obanzm
(TBAS
68,75,191,197,275,282,283,285).
obanyast (TBAS - 76,228),(Der.S.1254)
deli boynuz (TBAS - 87,100).

57

Yl: 12 Say: 48
erkesakal (TS-463)
gazel boynuzu (TBAS - 112,240).
goyun (TBAS - 120,252), (Der.S.2111)
goyunboan (ADL-539)
goyun gula (Der.S.-2111)
gozkou (TBAS - 120,180,182,186).
kara kolama mantar (kolama
mantar) (TBAS - 157,164,180,254).
kei alc (al) (TBAS - 29,166).
keibicii (TBAS - 69,115,166),
(Der.S.-2716)
keiboynuzu (TBAS - 129,130,132,
150,166,169,204), (TS-829)
kei alas (TBAS - 63,166).
kei geveni (TBAS - 115-116,180).
kei kiraz (Der.S.-2716)
kei kmreni (kei krmeni) (TBAS
- 166,246), (TS-829)
kei mantar (TBAS - 104,166,228),
(TS-829)
kei marulu (TBAS - 82,166).
keimemesi
(TBAS
167,190,199,248),(Der.S.-2716), (TS-829)
keimen (Der.S.-2716)
keisaan (TS-829)
keisakal (TBAS - 112,167), (TS-829)
keisedefi (TS-829)
kei sd (TBAS - 167,248), (TS829)
keitaa (TBAS - 167,246).
Kei yemii (TS-829)
koboynuzu (TBAS - 180,181),
(TKTG-366)
kokuyruu (TBAS - 115-116,180).
kokuzu (TBAS - 180,182),(der.S.2895);kokuz (Der.S.-2895)
Ko Mantar (Kk Ko Mantar)
(TBAS - 95,136,151,180,193).
ko Otu (TBAS - 180).
kotaa (TBAS - 180).
koyun alc (al) (TBAS - 29).
koyun baca (Der.S.-2943)
koyun baklas (TBAS - 93-94,183).
koyun iei (Der.S.-2943)
koyun dibi (Der.S.-2943)

58

koyunekmei (TBAS - 95,169,183).

koyungbei (TBAS - 104,183).(TS906),(Der.S.-2944)
koyungz (koyun iei) (TBAS 67,183,200).(TS-906). koyungz (Tara.S-2686), (Der.S.-2944), goyungz
(Der.S.-2111)
koyun mantar (TBAS - 163,183).(TS906), (Der.S.-2944)
koyunkran (TBAS - 152,183),
(Der.S.-2944)
koyun otu (TBAS - 107, 183).
Koyun sarma (TKTG-271)
koyun yoncas / Krgzlarda: koyun
bede) (TKTG-361,364)
koyun yuma (TBAS - 183,288).
kozukarn (Kr.S-495)
qozquyrq (KTS-169)
kozu uyak (Kr.S-790)
kuzuba (TBAS - 192), (Der.S.-3010)
kuzubprei (Der.S.-3022)
kuzudili (Der.S.-3022)
kuzu gevrei (TBAS - 103,192).
kuzugbei
(TBAS
120,184,192,285), (TS-943)
kuzu spana (TKTG-270)
kuzukemirdi (TBAS - 192), (Der.S.3010)
kuzu kestanesi (TS-943)
kuzukran (TBAS - 152,192).
kuzu kinii (TBAS - 192), (Der.S.3010)
kuzukula (TBAS - 86,97,98,99,104,
123,192,193,267), (TS-943), (Der.S.3010), guzgulak (TDS-202). guzugula
(ADL-565),(Der.S.-2205) kozu kulak
(K.ayLS-57)
kuzukrk (TBAS - 103), (TKTG276)
kuzu mantar (TBAS - 192,193), (TS943)
kuzu otu (TBAS - 80,115,193,210,
283).
kuzu ptra (TBAS - 183,193).
kuzu sarma (TBAS - 193,200),
(TS-943)

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
olakkaras (Der.S.-3267)
olakkula (TBAS - 192,217).
otlak ayr (TBAS - 297).
Tekecen (Der.S.-3863)
teke dikeni (Anadolu teke dikeni)
(TBAS - 31,264,283).
tekesakal (TBAS - 86,91,152,168,
176,264,278), (TS-1441), (Der.S.-3864);
dekesakal (Der.S.-1407), tekesakal
(TDS-642)
tekesakall (TBAS - 264).
yayla ay (TBAS - 81,260,282).
yayla iei (TBAS - 220,282),
(Der.S.-4212)
yayla gl (TBAS - 220,282), (Der.S.4212)
yayla gzeli (Der.S.-4212)
yayla kekii (TBAS - 206,282).
yayla kestnesi (TBAS - 72,282).
yayla llesi (TBAS - 298).
yayla liforu (TBAS - 75,282).
yayla likapas (TBAS - 75,283).
yayla otu (TBAS - 220,282).
yayla salebi (TBAS - 234,283).
yayla sseni (TBAS - 252,283).
yayla yavan (TBAS - 20,283,284),
(TS-1611)
Kkba hayvan isimlerinin baz aletlere ve ilemelere ad olmas:
Kkba hayvanlarn baz organlarnn, benzetme
yoluyla bir ok alet edavata isim olarak konduunu
da grmek mmkndr.
boynuz tarak (TS-216)
oban ilii: obanlarn ekmek torbalarn vcutlarna balamak iin kullandklar engel biimindeki aa. (Der.S.1254)
kei a: ukur yan az olan bir eit ak. (Der.S.-2716)
kei emcei: Bir eit inci. (Der.S.2716)
kei trna: Kesici az gen biiminde olan oyma kalemi. (TS-829)
ko ba: 1.XV. yzyln sonuna kadar

Milli Folklor

kullanlan, kuatlan bir ehrin veya kalenin sur ve kaplarn ykmaya yarayan,
ba taraf ko bana benzeyen ar direk. (TS-882); goba (ADL-554); 2.
Evin duvarlarn yamurdan korumak
iin yaplan saak. (Der.S.-2894)
ko boynuzu: 1. zerine ip ilitirmeye yarayan, iki kulakl aa veya metal
engel. (TS-882); 2. Demir ya da pirinten yaplm ip balamaya yarayan ara.
(Der.S.-2894)
koburun nacak: Odun kesmeye yarayan bir eit balta. (Der.S.-2894)
ko kulak: ki kulplu kk kp.
(Der.S.-2895)
qoyar: Eski zaman tfeinin addr. (Kr.S.-494)
qoy tas: Su konulan yuvarlak tas.
(Kaz.T.S.-169)
kozuluk: atya alan kap. (Der.S.2946)
kuyruklu ku: Uurtma. (Der.S.3021)
kuzu kerpi: Dikdrtgen prizma biimindeki kerpi. (Der.S.-3022)
kuzuluk: hlk. Byk kaplarn ortasndaki kk kap. Kuzuluk kaps:
Hanlarda byk kap zerindeki kk
kap. (TS-943), (Der.S.-3023)
teke ba: Bir eit byk bak,
saldrma. (Der.S.-3863)
goak: Koun boynuzuna benzeterek,
halya, kadn elbiselerine yaplan nak.
(TDS-183)
go boynuzu: Bir eit yn dokuma
motifi. (Der.S.-2090)
go buynuz: 1. Aslnda kee konulan
koun boynuzuna benzer nak; 2. Mezarlkta mezarn bana konulan boynuza benzer iaret. (TDS-183)
qoqor myz: Ko boynuzu eklinde
olan mimar tezyint. (Kr.S.-580)
guzu: Yn dokumada bir motif. (Der.
S.-2205)
ko boynuzu: Kadn orabnda kullanlan bir nak motifi. (Der.S.-2894)
Tabiat olaylar, yl, ay ve burlar-

59

Yl: 12 Say: 48
da kkba hayvan isimleri:
Hayvanlar ve hayvanclkta nemli
olan tabiat
artlar o kadar hayatmza girmitir
ki, bir ok
tabiiat olayna, ay ve yl isimlerine ve
baz burlara
onlarn ad verilmitir.
oban keren: Yava yaan yamur.
(Der.S.-1254)
oban karan: Mays scaklar.
(Der.S.-1254)
oban kurtaran: Birdenbire yamaya
balayan yamur. (Der.S.-1254)
oban sargs: Lapa lapa yaan kar.
(Der.S.-1254)
oban yldz: Vens. (TS-316)
davar bezei: Kurban bayram.
(Der.S.-1378)
davar dn: Koyunlar kuzulad
zaman yaplan enlik. (Der.S.-1378)
davar yolu: Kei yolu. (Der.S.-1379)
go ay: Kasm ay. (Der.S.-2091)
goyun eya: Ekin boyunun ne ok
uzun ne de ksa olmas hali. (Der.S.2111)
guzudii: Kk taneli dolu. (Der.S.2205)
kei yolu: Patika. (TS-829)
ko: Bur ismi. Zodyak zerinde Balk ile Boa burlar arasnda bulunan
bur. Zodyak. (TS-882)
ko ay / ko koyan: 1.Ekim ay, 2.
Kasm ay. (Der.S.-2894); kohar - kohan ay: (Eskiden) Aralk ay. (K.ay L.S.55)
koy yol: Samanyolu. (K.ay L.S.-56)
koyun al: Kk ay burcu.
(Der.S.-2943)
koyun aya: Ahmak slatan yamur.
(Der.S.-2943)
koy yl: Koyun yl. Trklerin on ikili yllarndan biri. (DLT-351); qoy jili: Koyun yl (12 hayvan takvimine gre 1907,
1919, 1931, 1943, 1955 yllar koyun yldr. (YUTS-246)
koz: Ko burcu, burc- hamel.

60

(Ks.En.-377)
qoz k: ok ksa mesafe. (Kaz.T.S.169)
qozu km: Yakn yere tanma.
(Kr.S.-497)
kuyruk doumu: Yaz sonu. (Der.S.3020)
oglak: Olak burcu, burc- cedi. (Ks.En.-471); olak: Zodyakta Yay ile Kova
arasndaki bur. (TS-1100)
olakbal: Kuyruklu yldz. (Der.S.3267)
olak dnencesi: Gney yar krenin
23 derece 27lk enleminde, gnein 23
aralkta, le zeri dimdik durduu ember, k dnencesi. (TS-1100)
olakkran: 1. Kuzeybatdan esen
yel, karayel. (Der.S.-3267); 2. Her mevsim ve hatta her ay esen kara yel. (Anadoluda) (TKTG-457)
Baka hayvan isimlerinde kkba hayvan isimlerinin kullanlna rnekler:
boynuzlu teke: Bir bcek. (TS-216)
goyin emen: Koyunlar emdii sylenen, kertenkeleye benzer bir hayvan.
(Der.S.-2111)
kara kei: Sazana benzer bir tatl su
bal. (TS-792)
keiemen (keemen, keemek, keemene): Koyun ve inek memelerini emen
bir cins yeil kertenkele. (Der.S.-2715)
Koyun bilekli: Sol ayak bilei eri
olan at. (Der.S.-2943)
toklutay: Hindikular familyasndan
olan, llerde yaayan byk bir av kuu. (TDS-653)
Oyun adlandrmalarnda kkba hayvan isimlerinin kullanl:
Bu oyunlarda kkba hayvanlarn
bir organlar oyun malzemesi olarak kullanlmaktadr.
go dydrmek: -eskiden- Kolar
dtrmek. (ADL-553)
guzlatg: ocuk oyunu. (TDS-202)
qoqar uritiri:1. Ko d; 2. Bir

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
ocuk oyunu. (TL-642)
olak: Bozkai (Kesilen olan at stndeki ekime oyunu.) (YUTS-293)
olak ekime: Bir eit spordur.
Ulak tartmak: Olak ekimek. Olak
ekime srasnda ekime maddesi olarak kullanlan kei yavrusu. (Kr.S.-781782)
ovlakgapd: At zerinde oynanan bir
oyun. (TDS-478)
sokur teke: Bir oyun ad. (Kr.S.-721)
tak teke: 1.Bir oyun ad; 2.plik zerindeki palyao (ocuk oyunca).
(Kr.S.-721)
Baz hastalk ve ila isimlerinde
kkba hayvan isimlerinin kullanlna rnekler:
oban merhemi: Terementi ve mum
ya ile yaplm yara merhemi. (TS-316)
kei zakkumu (keeba): Davarlarda
olan akcier hastal, verem. (Der.S.2715)
kuyruklu biber:Kebabe denilen bir
nevi ila. (Tara.S.-2685-2686)
malkran: Hayvan vebas. (TS-984)
Kkba hayvan isimlerinin
kullanld deyimlerden birka rnek:
Ahfein keisi gibi ban sallamak.
(TS-829)
Boynuz isterken kulaktan olmak.
(TS-216)
Boynuz kula gemek. (TS-216)
oban kulbesinde padiah ryas
grmek. (TS-316)
Goyunu gurda taprmak. (ADL538)
Guyrug ele vermemek (ADL-566)
Guyrugda ba dndrmag (ADL566)
Keileri karmak. (TS-829)
Qoy azidan p alma- (TL-631)
Qoy oozunan p albaan (Koyun azndan p almayan) (Kr.S.-493)
Koyun kaval dinler gibi dinlemek.
(TS-905)

Milli Folklor

Kuyruuna basmak. (TS-941)

Kuyruu titremek. (TS-941)
Kuyruu zlp kalmak. (Kr.S.-532)
Kuzu kesilmek. (TS-943)
Kuzu postuna brnmek. (TS-943)
Tekeden st karmak. (TS-1440)
Deerlendirme:
lk zerinde duracamaz konu;
Trkmen Trkesinden aktarlan makalede, Ebulgazi Bahadr Hann ecere-i
Terkime adl eserinden alnm olan blmle ilgili olacaktr.
Bu alntda, piirilmi bir koyunun
beden paralarnn boy beyleri arasnda
paylalmas anlatlmaktadr.44 Bu paylama, Trklerdeki l veya pay sistemini gstermesi asndan nemlidir.
Bu konuda Prof. Dr. Bahaeddin GEL
unlar yazmaktadr: Ouz Kaan destannda, byk ziyafetlerde kesilecek
koyunun, hangi paralarnn hangi boylar tarafndan yenilecei ak olarak belirtilmiti. Boylar ve Trk kesimleri arasnda kavga kmamas iin, hangi Trk
blnn, hangi paray yiyecei, nceden kesin bir tre olarak ilan edilmiti.
Bu dnce, Trklerde l veya pay
sisteminin bir grnts idi. Bir koyundaki et pay, ok daha geni bir mnada,
bir devlet ve hukuk anlaynn, baka
bir ekilde anlatl idi.45
Kkba hayvanlarla ilgili genel adlandrma
Kkba hayvanlarn genel adlandrmasnda davar kelimesi kullanlmaktadr.
tawar / tavar (ETG, Mayt., DLT, KB,
Tara.S); towar (Ks.En.); davar (TS,
ADL, Der.S, Tara.S, Az).
Kkba hayvan terimi de bu anlamda kullanlmaktadr. kkba (Ts);
usaq mal (Kaz.TS, uaq mal TL, uak mal YUTS), candk mal (Kr.S); ovnuk ml (TDS); kiik boynuz (ADL).
Daha ok bykba hayvanlar iin

61

Yl: 12 Say: 48
kullanlan mal kelimesi baz kaynaklarda hem kkba hem de bykba
hayvanlar iin kullanlan bir terim olarak karmza kmaktadr.
Kkba hayvanlarn kendi
gruplar iinde adlandrlmas:
A. Koyunla lgili Terimler
1. Koyun iin: kon, koy, koyun, goyun kullanlmaktadr.
qon (ETG, DLT); qoy (ETG, DLT, KB,
Ks.En., NF,L,A, TKTG, TL, Kaz.TS,
Af.KA, Kr.S, YUTS, K.ay LS, Kum.Bal., Tara.S, Az.); qony (ETG); qoyn
(Mayt.); koyun (Mayt., DK, TKTG,
Der.S, Az.); goyun (ATS, ADL, TDS,
Az.).
Sadece Mayt. ve DLTte farkl olarak
irk kelimesi koyunu karlamaktadr.
Ayrca Derleme Szlnde koyun iin
meli ve tldavar; azlarda ise davar, kn ve mi kelimelerinin kullanld grlmektedir.
2. Kuzu iin: kuz, koz, kuzu, guzu
en yaygn kullanlan ekillerdir.
koz / kozu (ETG, KB, Ks.En., NF,
TL, Kaz.T.S., Af.KA, Kr.S, YUTS,
Kum.-Bal., Der.S, Az); kuz / kuzu
(Mayt., DLT, KB, L, A, DK, TS, Az);
guz / guzu (ATS, ADL, TDS, Az).
Kuzu kelimesinin yerine zbek
Trkesinde qoziaq, Kazak Trkesinde qoaqan, Kgz Trkesinde
marqa, Derleme Szlnde barhk,
bk kelimeleri de kullanlmaktadr.
3. Ko iin: ko, kokar, go,
go/gar en ok kullanlan ekillerdir.
Ko (Mayt., DLT, Ks.En., DK, TKTG,
TS, Tara.S); kokar (Ks. En., NF, TS,
TL, YUTS, konar DLT, qoqar
Kaz.TS, qoqor Kr.S, kohar K.ay
LS, kohar, kogar Der.S, gokar
Az.); go (ATS, ADL, TDS, go/
Az); gogar (ATS, ADL, TDS, gogar
Az).
Kgz Trkesinde qoqoroq; Azlarda da beran kelimesi kou karla-

62

yan kelimeler olarak karmza kmaktadr.

4. ve iin: genel olarak g7e,
ve, vekullanlmaktadr.
ge (DK, Az); e (Der.S,Tara.S,
Az); ve (TS, TDS, Az); ve / uve
(Der.S).
Bu kelimeye, Trkiye Trkesi ve
azlar, Trkmen Trkesi ve Dede Korkut dndaki kaynaklarda rastlamadk.
Yukardaki kullanlar yannda Derleme
Szlnde oe, e, , ke,
ne, ne, vey, ove; azlarda hge, ge kullanlarna da rastlanmaktadr.
5. iek iin: tiek, siek, ilik, iek, isek, istek, iek, ieh kullanlmaktadr.
iek (Kr.S, Der.S, Az); iek (TS,
ATS, ADL, TL, Kr.S, Der.S, Tara.S,
Az); tiek (DLT); siek (Ks.En.); ilik
(DK); isek (Kaz.TS); istek (Af.KA); iek
(YUTS); ieh / ieyh (Az).
6. Toklu iin: tokl, toklu, tohlu, tohla, tokt, tol.
tokl (DLT, KB, TDS, TL, Az);
toklu (DK, TS, K.ay LS, Der.S, Tara.S,
Az); tohlu (Der.S, Tara.S, Az); tohla
(YUTS); toqt (Kaz.TS, Af.KA); toqtu
(Kr.S); tol / tolu (Der.S).
Azlarda tohlumen kullan da
karmza kmaktadr.
Trk dilinin baz tarih ve bugnk
lehelerinden taram olduumuz rnekler bize kk ba hayvanlarn genel
isimlendirmesinin (koyun, kei, kuzu,
olak vs.) ses deiiklikleri dnda ayn
olduunu gstermektedir.
B. Kei ile ilgili terimler
1. Kei iin: eki/, ke/ii, ge/ii, eki - ye/ki, gee.
eki (DLT, TL, Kr.S, YUTS, K.ay
LS, Ks.En.); ek (ETG, DLT, YUTS,
Ks.En., Az); kei (DLT, TS, ATS,
ADL, Az); kii (DK); eki (DLT,
Kaz.TS, Der.S); yeki (Af.KA); yeki

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
(K.ay LS); gei / gii (TDS, Az); gee
(Az)
Ksasl-Enbiyda eki ekline de
rastlanmaktadr.
2. Olak iin: og/lak, ovlak, u/lak,
laq, gi/lik, kidik kullanlar karmza
kmaktadr.
Og/lak (Mayt., DLT, KB, Ks.En.,
NF, TKTG, TS, YUTS, Der.S, Az); ovlak (TDS); ulak (TL, Kr.S, K.ay LS,
Az); lak (Af.KA); laq (Kaz.TS); gilik/
glik /kidik (Der.S).
Bunlar dnda Derleme Szlnde
mecik, azlarda ise bijek kelimeleri
de olak iin kullanlmaktadr.
3. epi iin: ebi/, epi/,
/ib/i, ivi.
ebi/ (TS, TDS, Der.S, Tara.S.,
Az); epi/ (DLT, ATS, ADL, Der.S,
Tara.S, Az); ivi (YUTS); b
(Kaz.TS); ibi (Af.KA).
4. Erke iin: erke veya irke.
erke (Mayt., DLT, KB, TS, ATS,
ADL, TDS, Kr.S, Der.S, Tara.S, Az);
irke (DK, Tara.S).
Azlarda erge, erke; Krgz Szlnde ise erke ekline de rastlanmaktadr.
5. Teke iin: teke / deke.
teke (Mayt., DLT, DK, TS, TDS,
TL, Kaz.TS, Af.KA, Kr.S, YUTS,
K.ay LS, Der.S, Tara.S, Az); deke
(Der.S, Az).
Kkba hayvanlarla ilgili genel adlandrmalarn ses deiiklikleri dnda
ayn olduu grlmektedir. Bu konudaki
farkl kullanlar, daha ok hayvann ya veya cinsi ile ilgili tanmlardadr.
Tarih ve bugnk leheler ile Trkiye Trkesi azlarnda, kkba hayvanlarn ya ve cinsi ile ilgili kelimelerde byk bir farkllk bulunmamaktadr.
Ya anlatan ve, kuzu, teke, ko, epi
gibi kelimeler, ayn zamanda hayvann
cinsi iin de kullanlmaktadr. Teker teker ele alnacak olursa:

Milli Folklor

Koyunun yan anlatan kelimeler.

Kuzu: Taradmz ve derlediimiz
btn kaynaklarda koyun yavrusu
eklinde tanmlanmaktadr. TDSde ya
snr 6 aya kadar diye belirtilirken
TL de 1 yana girmemi eklinde
nitelendirilmektedir. Bunun dnda,
kaynaklardaki aklamalarda ok bariz
farkllklar olmadn gryoruz.
Toklu: Kaynaklarda 6 ayla 2 ya
arasndaki kuzuya toklu denmektedir.
DLT, KB ve azlarda ya snr 6 aylk
iken Kaz.TS, Der.S ve azlarda 6 ay - 1
ya aras; DK, TS, TDS, Af.KA, Der.S,
Tara.S ve azlarn bir ksmnda 1 ya;
Der.S, ve baz azlarda da2 ya eklinde verilmektedir. Kr.Sde henz dourmam gen koyun olarak tanmlanmaktadr.
iek: Taranan ve derlenen kaynaklarn bazsnda, 2 yala 3 ya arasndaki koyuna; bazsnda ise kuzulam veya kuzulayacak koyuna ya da idi
edilmi koa iek denilmektedir.
Ks.En., Kaz.TS, Af.KA, Kr.S, Tara.S ve
baz azlarda 2 yandaki; DLTde 3 yana girmi; TS, TL ve Der.S.de 1-2
ya arasndaki; ATS, ADLde 2-4 ya
arasndaki; Der.S ve baz azlarda 1 yandaki, 1 yan stndeki koyun eklinde tanmlanmaktadr. TS ve Der.Sde
kuzulayacak veya kuzulam koyun tanmn, Kr.S.de idi edilmi 2 yana
basan ko ifadesini grmekteyiz.
ve: Kaynaklarda ve iin genellikle 2/3 ya snr konulmaktadr. DK,
Der.S ve baz azlarda 2 yanda; TS,
TDS, Der.S, Tara.S ve baz azlarda 2-3
yanda veya 3 yana girmi; Der.Sde 1
yanda; baz azlarda 1-4 ya arasndaki koyun olarak ifade edilmektedir.
Der.Sde 3-4 aylk kuzu iin de ve kelimesinin kullanldn gryoruz.
ve kelimesi keilerin yan anlatmak iin de kullanlmaktadr. Ya snr-

63

Yl: 12 Say: 48
landrmas ise yukarda koyun iin verilenle ayndr.
Koyun: Kaynaklarda koyunun ya
snr ile ilgili bir bilgi verilmemektedir.
Sadece yazmzda aktarmas verilmi
olan Trkmen Dilinde Dovardarlk
Leksikasnn Tematik Toparlar adl yazda koyun iin bir ya snr izilmektedir. Yazya gre koyundaki ya snr
3tr.
yan zerindeki koyunlarla ilgili
kelimelere szlklerde pek rastlanmamaktadr. Bulabildiimiz rneklerden
yola karak gerek leheler gerek azlarda ya zerindeki koyunu ifade
eden terimlerin farkl kelimelerle ifade
edildiini sylemek mmkndr. Birka
rnek vermek gerekirse:
man yal koy: 4 yan geen koyun.
(DLT); ma: 4 yandaki koyun. (TDS);
maramaz: 5 yandaki koyun. (TDS);
mlemez: 6 yandaki koyun.(TDS); savlq: 3 yandan byk, kuzulayacak koyun. (Kaz.TS); dnen koy: 4 yal koyun.
(YUTS); balta: 4 yandan yukar koyun.
(Der.S); kocalama: 6 yan gemi koyun.(Der.S); marman: 4-5 yandaki koyun.(Der.S); azman: 4 yandaki koyun.
(Az); balta: 3-4 yandan byk koyun.
(Az).
Bunun dndaki farkl kullanlar
da u ekilde sralayabiriz:
1 yandaki koyun iin: oo, tohluman, rge v.s. (Der.S).
2 yandaki koyun iin: tusaq
(Kaz.TS), gerdezan, gerdazan, gerderan, gezin (Der.S), gerdezan (Az).
3 yandaki koyun iin: tusak
(Af.KA), gerdezan, gezyazma, kezin,
kezleme, mazman, maz (Der.S).
Keinin yan anlatan kelimeler.
Olak: Derlenen ve taranan kaynaklarda kei yavrusu olarak tanmlanmaktadr. Sadece TDSde 6 aya kadarki
kei yavrusu eklinde bir ya snr be-

64

lirtilmitir.
epi: Kaynaklarda epi iin 6 ayla
2 ya arasnda farkl ya snrlar belirtilmektedir. (DLTde 6 aylk; TS, ATS,
ADL, Kaz.TS., YUTS, Der.S, Tara.S.,
Az.da 1 yanda; TDSde 6 - 11 ay arasnda; Der. Sde 2 yanda.) Bir iki kaynakta sadece kei yavrusu eklinde ifade
edilmekte ve belirli bir ya snr verilmemektedir.
ve: ve kelimesinin kei iin de
kullanld ve ya snrnn ne ekilde
olduu, koyunun yan anlatan kelimeler konusunda verilmiti.
Kaynaklarda, 3 yan zerindeki keiyi ifade eden kelimelere hi rastlanmamaktadr.
Yukarda genel kullanl verilmi
olan ya snrlandrmasyla ilgili kelimeler dnda gerek bugnk Trk lehelerinde gerek Trkiye Trkesi azlarnda farkl terimler de kullanlmaktadr.
rnek:
1 yandaki kei iin: tekee (Kr.S),
dekimen, gez, gezem, gezen, kezin, kezleme, klkesik, krkk, korit, kort, olakman (Der.S), hasi, korut (Az).
2 yamdaki kei iin: tuva
(Kaz.TS), yazlama, gezdan, gezgecik,
gezlam, gezyazma, gezyazd, hevir, kelyazan, krit, olama (Der.S), gezlam
(Az).
Bu gruplamada ya snrlamas yannda hayvann cinsi, ksr olup olmamas vs. gibi zellikler de belirtilmitir.
Hayvann yan belirtmek iin bir
tane kuzulayan koyun / kei; iki tane kuzulayan koyun / kei gibi ifadelere rastlamak da mmkndr. Bu tr tanmlamalar, hayvan biyolojik adan da ele
alan tanmlamalardr. Hayvann bir veya iki tane kuzulamas gibi ifadeler yannda aadaki baz farkl kelimeler de
bu tanmlar iin de yer almaktadr: evinme: Henz iki kez kuzulam koyun.(Der.S); gerdezan: ki yavrulu ya-

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
nda koyun. (Der.S); gezyazl: 2 kuzulu
koyun. (Der.S); gezem, gezen, gezlam,
gezyazm v.s.: Bir olakl kei. (Der.S).

Hayvann cinsi ile ilgili terimler

Hayvann cinsini belirtmek iin en
ok kullanlan iki kelime erkek ve dii kelimeleridir.Erkek kelimesi, erkek,
irkek, yerkek ve er gibi sadece ses deiikliine uram ekilleriyle karmza
kmaktadr.
erkek (ETG, DLT, KB, Ks.En., NF,
TS, ADL, TDS, TL, Kaz.TS, Kr.S,
YUTS, K.ay LS, Kum.-Bal., Der.S,
Az); irkek (ETG); yerkek (Af.KA, K.ay
LS); er (Tara.S).
Diilii gstermek iin kullanlan kelime iki tanedir: tii (ETG, KB, Ks.En.,
NF); t (DLT); dii (Ks.En., DK, TS,
ADL, Der.S, Az); ura / urat / uraa (TL, Kaz.TS, Af.KA, Kr.S).
Trkiye Trkesi azlarnn bir kanda dii kelimesi yerine ganck/h kelimesi de kullanlmaktadr.
Baz terimler tek bana kullanldklarnda da erkeklik, diilik anlam vermektedirler. Koyun-ko, kei-teke gibi.
Ko: Damzlk erkek koyun. (TS,
ATS, ADL, Kr.S, Der.S)
TDS ve TLde enenmemi byk
koyun, enenmemi erkek koyun;
Kr.Sde -qoqoroq iin- enenmi gen
ko eklinde tanmlar da bulunmaktadr. Der. S ve Trkiye Trkesi azlarnda 1 yandaki erkek koyun, 1 yan
gemi erkek koyun tanmlarna da
rastlanmaktadr.
Teke: Erkek kei, damzlk kei.
(DK, TS, TDS, Der.S, Az).
Teke iin, Kr.Sde enenmemi;
Af.KA ve Trkiye Trkesinin baz azlarnda 2-3 yanda kei, 3 yanda erkek olak tanmlar da bulunmaktadr.
Keilerde cinsi belirten dier kelime

Milli Folklor

erke tir.
Erke: Erkek kei. (DK, TS, ATS,
ADL, Der.S., Az). TDS, Kr.S, Der.S,
Azlarda enenmi, idi edilmi erkek
kei; Tara.S,de 3 yan bitiren erkek
kei; Der.Sde 3-4 yanda enenmi erkek kei; Az. da 1-1,5 yanda erkek
kei; 3-4 yanda enenmi erkek kei tanmlarna da rastlanmaktadr.
Cins ve yala ilgili terimlere bakldnda, zellikle alt gruplandrmalarda
koyunlarla ilgili terimlerin daha belirgin
olduu ve bu gruplamalarn keiler iin
de uyguland grlmektedir.
Tarih ve bugnk Trk leheleri ile
Trkiye Trkesi azlarnda baz terimlerin ya ve cins asndan karklk arz
ettii de gze arpmaktadr.
epi kelimesi, Der. S ve baz azlarda dii olarak belirtilmekte iken bazlarnda ise erkek olarak tanmlanmaktadr.
iek kelimesi, TS, Der.S ve baz
azlarda dii koyun olarak; Kaz.TS,
Kr.S ve Der.S.de erkek koyun olarak tanmlanmaktadr.
Toklu da da bu farkllk gze arpar.
TL ve Kr.S.de dii kuzu; Der.S, Tara.S ve Azlarda erkek kuzu olarak
ifade edilmektedir.
Bu farkl tanmlamalar, kuzu, olak,
koyun, kei kelimelerinde hi karmza
kmamakta; sadece epi, iek ve toklu
kelimelerinin tanmlarnda ortaya kmaktadr.
Kkba hayvanlarn tryle ilgili terimler
Kkba hayvanlarn tryle ilgili
kelimeler zerinde salkl bir deerlendirme yapmak zordur. Elimizde her
Trk topluluunun hayvanclk terimleriyle ilgili bir kaynann olmamas sebebiyle, derleme ve tarama yoluyla sadece Trkiye Trkesindeki trlerin bir
ksm tesbit edilebilmitir.

65

Yl: 12 Say: 48
Bugnk Trk lehelerinin szlklerinden trle ilgili sadece bir kelime tesbit edebildik.
Merinos: Yumuak tyl koyun, spanya koyunu. (Kaz.TS, Kr.S, TS).
Trkiye Trkesindeki trlerle ilgili
tesbitlerimiz, TS, Der. S ve azlardan
elde edilmitir. Bu kelimeler, listelerde
yer ald iin buraya tekrar alnmamtr.
Hayvanclkla ilgili kelimeler
I. Bakmak, Beslemek
Hayvanlarn baklmas ve beslenmesi ile ilgili olarak genellikle bak- fiili
kullanlmaktadr.
baq- (Ks.En, TS, TDS, YUTS, Kr.S);
asra- / asra- (Ks.En., Kaz.TS, Kr.S,
K.ay LS); bordagla- (ADL); baur
(Kaz.TS); sahla- (Az).
II. Anamak: Yere yatp debelenmek, yuvarlanmak.
agna- (ETG, KB, TDS); agna- (ETG,
DLT, Ks.En., NF, YUTS); ana- (TS,
ATS, ADL, Der.S, Tara.S, Az); ala(Az).
III. Sr
1. srg (ETG, DLT, KB, Ks.En.,
NF); srk (DLT); sr (DLT, TKTG, TS,
Az); sri (TDS); srv (TL). 2. gr
(ETG, DLT, Der.S); yr (YUTS);
gr (KB). 3. vrek (Az). 4. grpe /
gorpe (Der.S). 5. Ilk/g / rh (Der.S). 6.
Tokat / otak (Der.S)
IV. Otlak: Hayvan otlatlan yer, mera.
1. otlag (Ks. En., TDS); otlak (DK,
TS, TL, YUTS, Az); otluk (TDS,
YUTS, ottk Kaz.TS); otar (TDS,
Kaz.TS, otor Kr.S, Kum.-Bal.). 2. r
(TKTG, Kr.S.,Der.S, Az, r, r
Der.S, ri TDS); rm (TS, Der.S, Az,
orum, rm Der.S); r (TKTG, Kr.S,
Der.S, ris Kaz.TS); rt (Kr.S).
Ayrca: mera (TS, Az); aslm, bozant, gd yeri, salmalk, bienek, rek,

66

ren, rene (Der.S); ayr, otlagye (Az).

3. yaylag (ETG, DLT, DK, ATS,
ADL, TDS); yaylak (TKTG, TS, TL,
YUTS, Der.S); yayla (DK, TKTG, TS,
TDS, caylav Kaz.TS, yaylav TL,
Az). 4. yaz (ETG, Mayt., DLT, KB,
Ks.En., DK, TS, ATS, ADL, cazq
Kaz.TS, Az); 5. Yaylm (DK, TS, ATS,
ADL, TDS, caylm / cayls Kaz.TS,
Der.S, Az). Ayrca: yaygan (TKTG,
Der.S); yazlag (TDS, TL); caylk
(K.ay LS); yaylah (Der.S, Az); yaym,
yayma, yazla, yazlama (Der.S); yleg,
yli, yayli, yeyla (Az).
V. Otlamak: Hayvanlarn dolaarak
yerdeki ot, imen, yaprak vb. yemeleri.
Maln yaylmas iin otla-, otar-, yayl-,
yaz-, gt- terimleri kullanlmaktadr.
1. otgar- / otar- (DLT, TS, TDS, Der.S,
Tara.S); otla- (DLT, Ks.En., NF, DK, TS,
TDS, TL, K.ay LS, Az,ottav
Kaz.TS, otto- Kr.S, otli- YUTS); otlan- (DK); otarla- (Kaz.TS); otorlo(Kr.S); ottuv (Kaz.TS); otqoz- (Kr.S);
otlat- (TS, YUTS); otuk- / otuh- (Der.S);
ota sal- / ota ko- (Tara.S). 2. Yay- / yayl(ETG, Mayt., KB, Ks.En., NF, DK, TS,
TDS, KUM.-Bal., Der.S, Az, cayl-
Kaz.TS, yeyil- YUTS) / yayla- (ADL,
Der.S, yayli- YUTS). 3. Yaz- / yazl(Ks.En., TDS, TL, yazil- YUTS,
caz- Kaz.TS, yazla- TDS). 4. yayra- /
yayrat- (TDS, DL).
Bu kullanlar yannda, Der.Sde otlamak yerine, gt-, gder-, r-, ple-,
r-, yamr-, y- kelimeleri de kullanlmaktadr. Karaay Lehesi Szlnde
kt- kelimesi, otlamak anlamyla verilmitir.
VI. Semirmek / Semiz
Hayvanlar besleyip tavl hale getirmek iin kullanlan terim semir-, semri; besili hayvan iin kullanlan terim ise
semizdir.
Semiz (ETG, DLT, KB, Ks.En.,
TKTG, TS, TDS, Kaz.TS, Kr.S, YUTS,

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
K.ay LS, Az); semz (DLT, Ks.En.,
NF, DK, Der.S); semis (DLT); semir
(TKTG).
Semiz kelimesi, btn tarih ve bugnk Trk leheleri ile Trkiye Trkesi azlarnda kullanlmaktadr. Bunun yannda bir ka farkl rnee de
rastlyoruz: mapra, iik TDS; etti
Kaz.TS; bodaq, etlik YUTS; ibli, ileli, semirek Der.S; ileli Az.
Semir- (TKTG, TS, Kaz.TS, Kr.S,
YUTS, K.ayLS, Az); semri- (ETG,
DLT, KB, Ks.En., TKTG, Der.S, Tara.S);
semr- (Ks.En., Der.S); semre- (TDS,
Der.S); sem- (Der.S); semizde- / semizle(TS, Kr.S); ilelen- (Der.S, Az).
VII. Barnma
Kaynaklarda, kkba hayvanlarn
barnd
yer, genellikle al kelimesiyle karlanmaktadr. Aslnda bykba hayvanlar iin kullanlan ahr kelimesinin, kkba hayvanlar iin de kullanld birka rnek de grlmektedir.
1. agl / al (DLT, DK, TKTG, TS,
ATS, ADL, TDS, Der.S, Az); aayl
(TDS); aal, ala, aul, alek (Der.S).
Al kelimesinin yannda u kelimeler de kullanlmaktadr: dam (TS, ATS,
ADL, Der.S, Az); kom (TS, Az, gom
Der.S); guren (Kum.-Bal.); arka, arga,
almar, elki, okal, ten, delme, dikme,
dom, erek, kem, km, kn, km,saya
(Der.S); qotan (YUTS); ks, , km,
km, saya (Az).
Trkiye Trkesi azlarnda al,
stnn kapal veya ak olmasna, kuzu ya da olak iin olmasna gre farkl
isimler de alabilmektedir: koz / kozluk:
Evin altndaki al (Der.S); salma: st
ve yanlar kapal al. (Der.S); i: Olak
al; iten: Kuzu al. (Der.S) vs.
VIII. Sulamak
Hayvann suya gtrlmesi ileminin addr.
Suwgar- / suwar- / suvar- (DLT, NF,

Milli Folklor

TS, TDS, Kaz.TS, Der.S, Tara.S); suar/ sugur- (Kaz.TS, Kr.S, YUTS); svar(Tara.S); sula- (Ks.En., TS, Az).
Hayvanlarn suland yere, suvat,
sulak gibi isimler verilmektedir.
suwla / suwlag (DLT, Ks.En.) = sulag (Ks.En.); suvat / suat / svat (TS,
Kaz.TS, Kr.S, Der.S, Tara.S); hatl
(Az).
IX. oban
Hayvanlarn otlatlmas, beslenmesi
ile ilgilenen kii iin oban, koy, bakc, gden kelimeleri kullanlmaktadr.
koy/u (KB, Ks.En., TKTG, TL,
Kr.S, Kum.-Bal., K.ay LS, YUTS, qoy Kaz.TS); oban / ban / opan (NF,
DK, TS, TDS, K.ay LS, Az, YUTS);
gden, gdeki, gdc, gtleki, gtteki, km (Der.S).
Ayrca u kullanlar da vardr: guzuu, guzu otaran (ADL); qoyivan
(TL); qozu bala, qoyuman (Kr.S);
bakkui, padii (YUTS); koyun eri, koyun olan (Tara.S); saya, van, gden
(Az).
X. Samak / Salmak
A. Yaplan i: sa- (Dlt, Ks.En., NF,
DK, TS, TDS, TL, YUTS, Az); sav(Kaz.TS); segil- / segi (YUTS); sau /
sau- (K.ay LS); sa sa- (TDS).
B. in zaman ve miktar: sam
(DLT, TKTG, TS, TDS, TL, Der.S, Tara.S, Az); san (Ks.En., Tara.S); sa
(TKTG); savm (Kaz.TS); saam (Kr.S).
Salan, st veren hayvana samal,
salm, san, saglk, savn, savl, saan,
saan gibi adlar verilmektedir. samal
(TS, Az); salm (Az); san (DLT,
TL, Der.S, Az); saglk (DLT, Ks.
En., NF); sanlk (TDS); savn (Kaz.TS);
savl (Kaz.TS); saan / saanlk (Kr.S); saan, sanr, salr (Der.S).
Yeni douran hayvann ilk st iin
az terimi kullanlr. Aguj (DLT);
aguz / auz (DLT, TKTG, ATS, ADL,
Der.S, Tara.S, Az); az (TKTG, TS,

67

Yl: 12 Say: 48
Der.S, Tara.S); avuz (TKTG, Der.S); z /
uwuz / uuz (DLT, Kr.S, Der.S); aan
(Az, Der.S); aaz (Az, Der.S); glemez
/ glmez (Der.S); az st, an, azlk,
aoz, avz, avur, bulama, bulama, koyultma, koyurtma, koyutma (Der.S).
Hayvanclkla ilgili terimlerin, tarih
ve bugnk Trk leheleri ile Trkiye
Trkesi azlarnda, ses deiiklikleri
dnda farkllk arz etmedii grlmektedir.
Hayvann boynuzu ve kuyruu
ile ilgili kelimeler
Hayvann boynuzu iin bir iki istisn
kelime dnda, mngz, boynuz kelimelerinin kullanld grlmektedir.
Miiz, mz, mngz (ETG, DLT,
Ks.En., YUTS); myiz, mgz, myz
(ETG, TL, Kaz.TS, Kr.S, K.ay LS);
moynuz (Ks.En., NF); muynuz, muyuz
(Ks.En., Kum.-Bal.); boynuz (TS); buynuz (DK, ATS, ADL, TDS, Der.S, Az);
buynus, buinuz (Az).
u kelimeler de boynuz iin kullanlmaktadr: dal, golak, ko, kalak. (Az)
Kuyruk kelimesi, hem tarih ve
bugnk Trk lehelerinde hem de Trkiye Trkesi azlarnda kullanlmaktadr. Tek fark, kelimedeki ses deiiklikleridir.
qudruq (ETG, DLT, KB, Ks.En., NF);
kuyruk (Ks.En., DK, TS, Kr.S, YUTS,
K.ay LS, Der.S, Tara.S, quyrq
Kaz.TS); guyruk (ATS, ADL, TDS,
Az.)
Hayvanlarda iftleme ve yavrulama
iftleme iin genellikle ko koyvermek, kosamak, tekesemek kelimeleri
kullanlmakta, bu kelimelerin yannda
lehe ve azlarda farkl ekillere de
rastlanlmaktadr.
1. al- (DLT, KB, DK); a-, an(Der.S); am (TS, Der.S). 4. 2. Ko kat-

68

m, ko salm, koa gelmek, ko kam,

kosrak olmak, go gatm, go goyurmak (TKTG, TS, Der.S, Az). 3. iftlemek (TS, cple- YUTS, tle-
Der.S, cftlen- Tara.S). 4. kosa- (TS,
Der.S, Az). 5. quuduruu (Kr.S). 6. tekelen-/ tekese- / tekesi- / teksek ol- / dekeye gel- (Der.S, Tara.S, Az).
Derleme Szlnde es-, pleme,
ala-, bozkra kelimelerinin de ko
katmn ve bu iin yapld zaman
(ekim ay sonlar, kasm ay balar) anlatmak iin kullanld grlmektedir.
Hayvanlarn yavrulamas ile ilgili
olarak kullanlan kelimeler unlardr:
1. Gebelii iin: boaz (DK, ADL,
TDS, booz Kr.S, boyluk YUTS,
buaz K.ay LS).
2. Yavrulama iin: a. tle- / tlet(DLT, dl, dlle- TDS, dl dk-, dl
d- Der.S, dle-, dl dkm Tara.S).
b. kuzulamak (TS, guzula- ADL,
guzla-, guzlat- TDS, qozila- TL,
qozda- Kaz.TS, qozula- Kr.S, qozila, qozili- YUTS, kozla- K.ay LS, kuzla- Der.S, Tara.S, guzla-, guzula- Az.
c. ovlaklamak (TDS, laqta- Kaz.TS)
Kaynaklarda, hayvann idi edilmesi konusunda
tesbit edilen kelimeler unlardr:
art- (DLT); argla- (DLT); ene- /ine(TS, Der.S, Tara.S, Az); ahtala- / atala- (ADL, Der.S, TDS, YUTS); bur(ADL, Der.S, Az); bi- (TDS, TL,
K.ay LS); idi/ et- (Der.S, Az).
di edilen hayvan iin de DLTde
beel, ADLde ahta, TDSde ata,
Kaz.TSde azban, YUTSde axta,
Der.Sde ahda, burga, burgu, burkuk,
burma, ekme, enek, enenik, hevir, idi/ kelimeleri kullanlmaktadr.
Hayvann ksrlatrlmas konusunda, leheler ve azlar arasnda farkl
kullanlar ortaya kmaktadr.
Hayvana iaret koymak

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
Hayvanlara konulan iaret bir ka
trl olabilmektedir. Bunlardan biri
damga basarak; ikincisi kula keserek;
ncs de hayvann srtnda bir para
krplmam yn brakarak yaplan iarettir. Bu konuda kullanlan terimler
unlardr:
1. tamga / damga (ETG, Mayt., DLT,
KB, Ks.En., TS, ADL, TL, Kr.S,
K.ay LS, Der.S, Tara.S, Az, taba
Kaz.TS).
2. en / ene- (DLT, Kaz.TS, Kr.S,
YUTS, Der.S, e Az).
3. alk (TDS, Der.S).
Bu konuda, kullan sklnn damga ve en kelimelerinde olduu grlmektedir. Alk Trkmen Trkesinde ve
Trkiye Trkesi azlarnda kullanlmaktadr. Trkmenlerde kulak kesilerek
yaplan iarete; Trkiye Trkesinin
azlarnda ya kulak kesilerek ya da
hayvann srtnda yn braklarak yaplan iarete ad olmaktadr. Trkiye Trkesi azlarnda bu kelimenin yannda enle-, mantka, mengillemek, ged,
dala, mar gibi kelimeler de kullanlmaktadr.
Hayvanlarn ayrt edilmesinde,
isimlendirilmesinde kullanlan huyu ve baz baka zellikleri
Kkba hayvanlarn zelliklerine
gre snflandrlmasnda en ok kullanlan kelimeler, renk isimleridir. Rengine
gre hayvan adlandrma, btn Trk
topluluklarnda da en yaygn vasflandrma ekli olmutur. Ak koyun, kara
koyun, kara kei, alaca olak, boz kei,
gour goyun vs. Bu adlandrma, tarihte
hem bir Trk topluluuna (Karakeililer) hem de XV. yzylda iki Trk devletine (Akkoyunlular, Karakoyunlular)
ad olarak da karmza kmaktadr.
Hayvanlar, boynuzunun olup olma-

Milli Folklor

masna, kulann kk veya byk olmasna, bedenindeki lekeye, srnn

nnde gidiine gre de isimler almlardr. Huylar da hayvanlarn vasflandrlmasnda kullanlm olan zelliklerindendir. rnekler:
Ksa veya kk kulakl hayvan iin:
krk, kr, krs, krz, kr, togu, omu, omak, mmen, dldl, gmrk
(Der.S)
Boynuzsuz hayvan iin: tok ylk
(DLT), boynuzsuz (TS), toqal (Kaz.TS,
YUTS); toqol (Kr.S); omar, omuk, dobak, teki (Der.S); gabak (Az).
Kuyruuna gre: bicik, prlak
(Der.S); guyrukman (TDS).
Rengine gre: yaal, yanl, alaba,
alager, alaei, yamakl, bozal, bozerke
(Der.S); kour (TDS, DLT, DK, TL,
Kaz.TS, Kr.S, Der.S); targl (DLT).
Bedenindeki lekeye gre: bal koy,
kaga koy (DLT); saqar (DK, TS); aktma
(TS, Der.S); tbel / tbl (Kaz.TS, Kr.S);
kaha (K.ay LS); be, beik, kaka, krdou, yamakl(Der.S).
Srnn nnde gitmesine gre: garaaz (ADL); serke (Af.KA); erke
(Der.S)
Huyuna gre: elkoyun: nden nden
giden (Der.S); sseen (DLT, Kaz.TS,
Der.S); oulsuz: ksr hayvan (Der.S);
melemez: tembel. (Der.S)
Huyla ilgili olarak btn lehelerde
ulaabildiimiz tek kelime sseen kelimesi oldu. sseen (DLT, DK, Der.S,
Tara.S, Az); ssgen (DLT, Der.S, Tara.S, Az); ssek (TDS, Der.S, Tara.S);
szegen (Kaz.TS, szgn Kr.S); ssnk (Kr.S); uru (K.ay LS).
Kk ba hayvanlarn ya ve cinsle
ilgili isimlendirmeleri, hemen hemen ayn olmakla birlikte, baz lehe ve azlarda bir terime verilen ya snr dierinden farkl olabilmektedir. Bu isimlendir-

69

Yl: 12 Say: 48
melerde Trkiye iindeki azlar arasnda bile kk farkllklar mevcuttur. Fakat zellikle Trkmen Trkesindeki
isimlendirmeler, Trkiyedeki Trkmen
(Yrk)lerin ounlukta olduu ve hayvanclkla uralan blge azlarnda
hemen hemen ayndr.
Hayvanlarn baklmas, beslenmesi
ile ilgili terimlerde de bir iki kelime dnda fazla bir farkllk gze arpmamaktadr.
Hayvann tr ile ilgili isimlendirmelerde, yetitirildii blgenin adyla
isimlendirme yapldn Trkiyede kullanlan rnekler yannda, aktarmasn
vermi olduumuz yazdan da anlamaktayz. Bu konuda kaynaklarda pek rnek
bulamadmz iin deerlendirme yapmak mmkn olmamaktadr.
Genel bir deerlendirmeye tbi tutulduunda gemiten gnmze kadar
hayvanclkla uram, ayn sosyo-kltrel hayat tarznda yaam ve yayor
olan Trk topluluklarnn, kkba
hayvanlar iin hala ayn kelimeleri, - 12
/ 13 asrlk bir gemi dnldndeok kk ses deiiklikleri ile kullandklar grlmektedir. Aralarndaki
farkllklar daha ok alt snflandrmalarda karmza kmaktadr.
Bu yazda, konunun ok geni olmas
sebebiyle kkba hayvanlarn bakmnda, beslenmesinde vs. kullanlan
alet isimlerine hi temas edilmemitir.
Tarama ve derleme yaparken bu alet
isimlerinde de benzer kelimelerin kullanld dikkatimizi ekti.
Hayvanclk terimleri zerinde, blgeler teker teker ele alnarak kapsaml
bir alma henz yaplmamtr. Yukardaki rneklere, daha ok szlklerden
veya eserlerin indeks blmlerinden tarama yoluyla ve ksmen de azlardan
derleme yoluyla ulald. Hayvanclkla

70

ilgili isimlendirme ve terimler zerinde

daha geni aratrmalarn yaplmas, ortak kelimelerin belirlenmesi, bu terimlerin lehelere, azlara ve hatta blgelere
gre dalmnn tesbit edilmesi; Trk
dili asndan olduu kadar, tarih ve
coraf adan, glerin yapld blgelerin dil incelemeleriyle belirlenmesi bakmndan ve sosyo-kltrel hayat tarz
asndan byk bir nem arz etmektedir.
Ksaltmalar ve Bibliyografya:
1. M. Trker ACAROLU; Bulgaristanda
Trke Yer Adlar Klavuzu, Ankara 1988.(BTYAK)
2. Seyfettin ALTAYLI; Azerbaycan Trkesi
Szl I-II; stanbul 1994. (ATS)
3. Reit Rahmeti ARAT (Nere Haz.: K. ERASLAN, O.F. SERTKAYA, N. YCE); Kutadgu BiligIII- ndeks, stanbul 1979.(KB)
4. Dr. Aysu ATA; Nsrd-dn Bin BurhndDn Rabgz - Ksasl-Enbiy (Peygamber Kssalar) II, Dizin; Ankara 1997.(Ks.En.)
5. Dr. Aysu ATA; Nehcl-Ferds (Dizin - Szlk), Ankara 1998.(NF)
6. Besim ATALAY; Abuka Lgat veya aatay
Szl, Ankara 1970.(A / L)
7. Besim ATALAY; Divan Lgat-it-Trk -IV
(Endeks), Ankara 1986. (DLT)
8. Azerbaycan Dilinin zahl Leti, I-IV; Azerbaycan SSR Elmler Akademiyas Neriyyat, Bak
l964. (ADL)
9. Prof. Dr. Turhan BAYTOP; Trke Bitki Adlar Szl, Ankara 1997.(TBAS)
10. Nergis BRAY; Afganistan Kazaklar Az;
(Baslmam Doktora Tezi), Gazi nv. Sosyal Bil.
Enst., Ankara 1995. (Af.KA)
11. Ahmet BURAN; Keban, Baskil ve An Yresi Azlar, Ankara 1997.(KBAYA)
12. Ahmet CAFEROLU; Orta Anadolu Azlarndan Derlemeler, Ankara 1995.(OAAD)
13. Hseyin DALLI; Kuzeydou Bulgaristan
Trk Azlar zerine Aratrmalar, Ankara 1991.
(KBTAA)
14. Derleme Szl I - IX, TDK Yay., Ankara
1993.(Der.S)
15. Urfal Kemal Edip; Urfa Az; Ankara 1991.
(UA)
16. Emir Necipovi Necip (ev.: klil KURBAN);
Yeni Uygur Trkesi Szl, Ankara 1995.(YUTS)
17. Gran ERBEK; Anatolan Klms-1, Kltr

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
Bak. Yay., Ankara 1995.
18. Dr. Ahmet Bican ERCLASUN; Kars li
Azlar, Ankara 1983. (KA)
19. Prof. Dr. Muharrem ERGN; Dede Korkut
Kitab II, Ankara 1991.(DK)
20. Aydil EROL; Adlarmz(arklarla iirlerle
Trklerle ve Tarih rneklerle), Ankara 1992.(A)
21. Yard. Do. Dr. Mnir ERTEN; Diyarbakr
Az, Ankara 1994.(DA)
22. A. von GABAN (ev.: Mehmet AKALIN);
Eski Trkenin Grameri, Ankara 1988.(ETG)
23. Efrasiyap GEMALMAZ; Erzurum li Azlar, III. Cilt; Erzurum 1978.(EA)
24. Do. Dr. Tuncer GLENSOY; Ktahya ve
Yresi Azlar, Ankara 1988.(KYA)
25. Prof. Dr. Tuncer GLENSOY - Yard. Do.
Dr. Ahmet BURAN; Tunceli Yresi Azlarndan
Derlemeler, stanbul 1992.(TYAD)
26. Prof. Dr. Tuncer GLENSOY - Yard. Do.
Dr. Ahmet BURAN; Elaz Yresi Azlarndan Derlemeler, Ankara 1994.(EYAD)
27. Prof. Dr. Tuncer GLENSOY; Trke Yer
Adlar Klavuzu, Ankara 1995.(TYAK)
28. Do. Dr. Zeyne smail, Muhittin GM;
Trke Aklamal Kazak Ataszleri, Ankara 1995.
29. Yard. Do. Dr. Emin KALAY; Edirne li Azlar, Ankara 1998.(EdA)
30. Karlatrmal Trk Leheleri Szl, KB.
Yaynlar, Ankara 1991.
31. Zeynep KORKMAZ; Bartn ve Tresi Azlar, Ankara 1994.(BvYA)
32. Prof. Dr. Zeynep KORKMAZ; Nevehir ve
Yresi Azlar, Ankara 1994.(NYA)
33. Prof. Dr. Zeynep KORKMAZ; Gney-Bat
Anadolu Azlar, Ankara 1994. (GBAA)
34. rfan nver NASRATTINOLU - Mehmet
nver NASRATTINOLU; Afyonkarahisar Az,
Ankara 1986.(AA)
35. Prof. Dr. Selahattin OLCAY; Erzurum Az,
Ankara 1995.(EA)
36. Prof. Dr. Selahattin OLCAY; Dou Trakya
Yerli Az, Ankara 1995.(DTYA)
37. Prof. Dr. Selahattin OLCAY - Dr. A. Bican
ERCLASUN- Dr. Ensar ASLAN; Arpaay Kylerinden Derlemeler, Ankara 1976.(AKD)
38. Hasan ORALTAY, Nuri YCE, Saadet PINAR; Kazak Trkesi Szl, stanbul 1984.
(KTS)
39. Prof. Dr. Bahaeddin GEL, Trk Kltr Tarihine Giri I-IX, Ankara, 1991.(TKTG)
40. zbek Tilining zahli Luati I - II, Moskova,
1981.(TL)
41. Yard. Do. Dr. Sadettin ZELK; Urfa

Milli Folklor

Merkez Az, Ankara 1997. (UMA)

42. Dr. Fatma ZKAN; Osmaniye Tatar Az,
Ankara 1997. (OTA)
43. Dr. Wilhellm PRHLE (ev. Prof. Dr. Kemal
AYTA), Karaay Lehesi Szl. Ankara
1991.(K.ay LS)
44. Yard. Do. Dr. Mukim SAIR; Erzincan ve
Yresi Azlar, Ankara 1995.(EvYA)
45. eyh Sleyman Efendi; Lugat-i aatay ve
Trk- i Osman, stanbul l297.(L)
46. Tarama Szl, TDK Yay., Ankara
1963.(Tara.S)
47. Dr. inasi TEKN; Uygurca Metinler II Maytrsimit, Ankara 1976.(Mayt.)
48. Trke Szlk 1-2, TDK Yay., Ankara 1988.
(TS)
49. Trkmen Dilini Szlgi, Trkmenistan
SSR Ilmlar Akademiyas Dil Bilimi nstitut, Agabat 1962.(TDS).
50. Prof. K.K. YUDAHN (ev. Abdullah TAYMAS); Krgz Szl I, II, Ankara, 1988. (Kr.S)
51. Metin YURTBAI; Snflandrlm Trk
Ataszleri, 6. Bask, stanbul 1996.
52. Zhal YKSEL; Polatl Krm Trkesi Az, Ankara 1989.(PKTA)

Derleme yaplan kiiler:

1. Yard. Do. Dr. Sleyman SOLMAZ, Pamukkale niv. Fen-Edb.Fk. Trk D.ve Edb.Bl. (Keskin)
2. Yard. Do. Dr. Saadet KARAKSE, PA
Fen-Edb.Fk. Trk D.ve Edb.Bl. (Kayseri)
3. ret. Gr. Ekrem KIRA, PA FenEdb.Fk. Trk D. Ve Edb.Bl. (Afin)
4. ret. Gr. erif KUTLUDA, PA Eitim
Fk. Trkenin rt. Bl. (Denizli / Gney)
5. Ara. Gr. Metin TRKTA, PA Eitim
Fk. Trkenin rt. Bl. (Alanya)
6. Emekli memur Hasan U (Denizli / Merkez)
7. Ev hanm Saniye BRAY (Ktahya /
Domani)
NOTLAR
44
Bu konu, yaznn 2. sayfasndadr.
45
Prof. Dr. Bahaeddin GEL; Trk Kltr
Tarihine Giri - 4, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1991, s. 335.

71

HAKAS SZL EDEBYATINDA TAXPAX*

Glsm KLL**

Gney Sibiryada yaayan Trk

halklarndan biri olan Hakaslar, 1989 ylnda yaplan saymlara gre 80 300 kiidir. Bunun 63 000i Hakas Cumhuriyetinde (genel nfusun % 80i), 2300 Tuva Cumhuriyetinde, 6500 Krasnoyarsk Kraynda yaamaktadr. Hakaslar, eitli dnemlerde baz boylarn dier boylar iinde erimesiyle, 20. yz yl
bandan bu yana temel olarak 4 grup
olarak ele alnmaya balamlardr: Ka,
Sagay, Koybal ve Kzllar. Bunlarn dnda daha geen yz ylda Sagaylar
iinde eriyen Beltirler ve Tatp rayonunda yaayan ve kendilerini Sagay sayan, ancak son zamanlarda kendilerini
staastar olarak ayrmaya balayan
orlar bulunmaktadr.
1. Hakas Szl Edebiyatndaki
Dier Trler inde Taxpax:
Hakas halknn i dnyasnn zenginlii halk edebiyat rnlerinin zenginlii eklinde ortaya kmaktadr. Hakas halk edebiyatnda en yaygn tr
kahramanlk destanlardr (fksgns
ysvf[- alpt nmax). Hakas halk edebiyat rnleri iinde btn Orta Asya
ve Gney Sibirya halklarnn konu, motifler bazen adlandrmann bile ayn olduu olaanst masallar da byk yer

**

tutar. Hakaslarda 'rbg-xjj[ - kip-o:x

denilen epik anlat tr mit ve efsaneyi
kendinde birletirmektedir. Szlerin iyi
ve kt bysel etkisinin olduu inancnn ortaya kard hayr dualar fksc-als ve beddular- [ffhsc
xa:rs, halk bilgeliinin rnleri ataszleri- ccgtr- sspek, bilmeceler cucner-sispek dier halk edebiyat trlerini
tekil eder. Xfq- xay denilen ve grtlan zel bir biimde kslmas ve azn
biraz almas ile sylenen tr de Hakaslarda ok yaygn olarak kullanlan bir
trdr. Bu tr, Hakaslar dnda Altay,
Tuva, or ve Bakurtlarda da vardr.
Hakas szl edebiyatnda ok zengin olan ark tr, aa yukar her edebi trn iinde ska kullanlr. zellikle
yus bozkrlarnda, Kuzey Hakasyada
yaayan halkn szl edebiyatnda ark
tr ok daha zengin, melodiktir. ark
tr de kendi iinde r (~ Sagay ve orlarda sarn) ve taxpax trlerine ayrlmaktadr. Irlar da konularna gre de
kendi iinde eitli alt gruplara ayrlr.
lm trenlerinde sylenen at (css),
obanlarn syledii ve sadece fwfys
fw fy - ayanm-ayan ya da fw,sfw,s- aydm-paydm gibi iki kelimeden oluan ve belirli bir ritm ile sylenen
tik sarnlar (wr cfhsy) bunlardan ba-

Ankara niv., Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm, Kuzey-Do-

u Trk Leheleri ve Edebiyatlar Anabilim Dal Aratrma Grevlisi

72

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
zlardr. Konumuz olan taxpaxn ise,
rdan sadece ekil bakmndan ayrld
sylenebilir (<enfyftd 1998: 259-284).
2. Taxpax Kelimesinin ncelemesi:
Taxpax, ya da daha eski ekliyle
taqmaq, R. R. Aratn tespit etmi olduu
Eski Trk iiri trlerinden biridir. Taqmaqn muhtemelen taqut~tagut ile
ayn kkten olduunu belirten Arat, taqut ya da tagutu da taq- fiili ile ilgilendirmitir (Arat 1991; XIII-XIV).
Hakasa-Rusa Szlkte (Moskova 1953) taxpax: tahpah, (genellikle 8
dizelik olan) ksa lirik ark (HksRusSl.,
221b) eklinde tanmlanmtr. Bugn
Hakas Trkesinde bu szckten taxpaxta- tahpah- ksa lirik ark sylemek, taxpaxtas- tahpah- ksa lirik arky ortak sylemek; tahpah sylemede
yarmak, taxpaxtat- tahpah-ksa lirik
ark syletmek, taxpax arkc, tahpax-ksa
lirik
ark
syleyen
(HksRusSl., 221b) kelimeleri bulunmaktadr. Hakasa-Rusa Tarihi-Etnografik
Szlkte taxpax karlama-ark, taxpax da ark sylemede yarabilan kii (storiko-EtnogSl. 139a) eklinde tanmlanmtr.
Taxpax, szc yaps bakmndan;
nmax (<*yo- ~ *yu- sylemek1 masal
(HksRusSl. 119b), oymax (< oy- oymak)
ukur;
derinlik;vadi;
ukurluk
(HksRusSl., 124b), paspax fare, ku kapan; Sag. el deirmeni, paspax suna odr- bacak bacak stne atarak
oturmak (< pas- bas-; yazmak) (HkaRusSl., 145a), aymax (< ay- alkalamak; dkmek; serpmek; yaymak) bardak taba (HksRusSl., 308a) vb. gibi
kurulularla karlatrlabilir.
Bugn Hakas Trkesinde tax- fiili

Milli Folklor

bulunmamakla birlikte bu kelime taq- fiil kk ile ilgili olmaldr. (taxpax < taqpaq< taqmaq < taq- takmak, yerletirmek [kr. ET. taq- id. (Clauson 464b;
Rsnen 456b), DLT er burunduq butluqa taqd adam yular burunsala takd. Ouzca. Baka bir eye balanan her
ip iin de byle denir (Atalay, II, 16)]
maq/mek fiilden isim yapma eki).
Altaylarda ark tr genel olarak
qojo olarak adlandrlmakta ve qojolar da kendi iinde iki alt gruba ayrlmaktadr. Uzun ve ar sylenie sahip
qo: qojolar ile ksa ve hareketli qsqa
qojolar. Ancak Altay boylarndan Bayatlar ve Kumandlar qo: qojou tabr,
qsqa qojou taqpaq diye adlandrmlardr (Surazakov1975; 81-82).
or Szlnde taqpaq: 1. Koma,
halk iiri, 2. Gldrc, komik, esprili,
aka dolu; 3. ark, trk; 4. Fabl anlamlaryla verilmitir (orSzl. 109a).
Drenkova ise, or Folkloru adl eserinin
Giri ksmnda genel olarak sarn olarak
adlandrlan ark trnn, ekil bakmndan uzun sarn ve genellikle iki ya
da drt dizeden oluan taqpaq alt trlerine ayrldn belirtmitir. (lshtyrjdf
1940; XI)
Radloff, Trk Leheleri Szlnde, taqpaq szcn Hakas Trkesinin Koybal ve Ka az ile or Trkesi, Altay Trkesinin Altay-Kiji ve Lebed azlar ve Krgz Trkesi iin kaydetmitir: taqpaq 1. aka, nkte, nkteli ark, karlama-ark; 2. masal, bilmece taqpaq tapt2 bilmeceyi bildi
(RSl, III/1, 793). Bu szckten taqpaqta(Alt., or, Leb., Krg.) aka yapmak,
taqpaq (Alt., Leb.) akac, nkteci,
arkc, taqpaq (Krg.) id. (RSl, III/1,
793) szckleri de verilmitir.
Radloffun Szlnde, taq- fiili ise,

73

Yl: 12 Say: 48
sadece Osmanl Trkesi, aatayca, Altay Trkesinin Telet, Asl Altay, Lebed, Tuba azlarnda, Hakas Trkesinin Ka aznda ve Kazan aznda verilmitir: taq- balamak, tutturmak, raptetmek, dmleyerek balamak, saplamak. Bu kelime, Hakas Trkesinin
Ka aznda bir eyi birka kez yapmak, tekrarlamak anlam ile de verilmitir (RSl., III/1, 778-779). Hakas ve
or Trkesinde bugn taq- fiili yoktur.
Altay Trkesinde bu fiil taq- eklinde
vardr3: taq- 1.tekrarlamak; taqp ayt
tekrar syle; 2) bktrmak, srnamak;
tap taqp sura- bktrana kadar sormak; 3. (matematikte) arpmak (OyrRuSl., 139b).
Radloffun yaymlad ve N. F. Katanovun Uryanhaylar (Soyotlar), Abakan Tatarlar ve Karagaslardan derleme
ve tercmelerinin bulunduu Proben der
Volkslitteratur der trkischen Stmmenin IX. cildinde taqpaq kaydyla biri
altlk, dieri drtlk iki manzum metin
verilmitir: Bu taqpaqlar 30 yanda,
bekar, babas Eplenin yurtunda yaayan, hayvanclk, tarm ve avclk ile geinen, Rusay kt konuan Su
Qaraz soyundan Eple olu Ola Kzlasovtan derlenmitir (Radloff 1907: 613).
Drtlk olan taqpaq, Olann bir akrabas olan kann bir kza syledii taxpaxtr. Altlk olan taxpax aktarann
kk kz kardeinin evlenirken syledii taqpaqtr:
Tabraq aqqan sudu
Qar su: ticnr,
Amr aqqan sudu
Aq tasxl su: ticnr!
Amrlap o:qta:n o:q
Ara ona arazaq!

74

Mn meni kz: paran qs tumam salan. Ol amd pist raq ems

odr-: (Radloff 1907: 606)
Hzla akan suya
Kar suyu derler,
Sakin akan suya
Ak kayann suyu derler!
Tatllkla sylenen sz
Btn halka uzlama getirir!
Bunu benim kocaya varan kz kardeim syledi. O imdi bize yakn oturuyor

Yine ayn eserde, Oltokov ulusunda yaayan Sagaylardan derlenmi 4

adet taxpax verilmitir. Bunlar 22 yandaki Muklas olu Oltook (Varlaam) ertkovtan derlenmilerdir. Oltook, Turan
soyundan olan bir Sagaydr (Radloff
1907: 556-557). Oltookun anlatt aslnda ikisi manzum ikisi mensur fabl
olan taxpaxlar unlardr: Qozann taqpa (tavann taxpax), toray qustu
taqpa (toygar kuunun taxpax); qusqun taxpa (kuzgunun taxpax), a:tt
taxpa (atn taxpax) (Radloff 1907:
472-474). Bunlardan kuzgunun taxpax
yledir:
Qusqun taqpa:
Talay satqz talay tbndeg palqt kr tapqay! Men, qusqun alton periste
paznda qann kr tapqaym! Mayqqan maln qaran su:r :yim!
(Radloff 1907: 473)
Kuzgunun taxpax.
Deniz kartal deniz dibindeki bal
bakp bulur! Ben, kuzgun, altm verstten kan grr bulurum! Yorulan maln gzn ben karp yerim!

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
3.1. Taxpax trnn zellikleri:
Hayattaki her hadiseyi konu alabilen taxpax ve rlar (Sagay ve orlarda
sarn) halk arasnda geni bir kullanma
sahiptir. zellikle dn trenlerinde bu
trler ska kullanlr. Karlamalarda
taxpaxlar, taxpaxlar aracl ile birbirleriyle syleirler. Bunlar annda, irticalen yneltilen soru-cevap eklindeki
taxpaxlardr.
Daha nce de belirttiimiz gibi gibi,
r ile taxpax ancak ekil bakmndan birbirinden ayrlmaktadrlar. Drenkova,
orlardaki taqpaq trn Rus halk edebiyatnda astuka denen, bizdeki mani
trne benzeyen bir tre benzetmitir
(Lshtyrjdf 1940; XI) Ancak, M. A. Ungvitskaya bu benzetmeye kar kar.
nk Rus halk edebiyatndaki astukalar dans ritminde olduka canl bir
trdr. Taxpaxlar ise, dans ile alakal
deildirler ve ar bir ritm ile sylenirler.
Bunun dnda astukalarda paralelizme genellikle uyulmaz. Mesela, astukalarda ilk iki dize birbiri arasnda
uyaklandrlr, daha sonrakik dizelerde
ise, uyaa baklmayabilir. Paralelizmin
tamamen ortadan kalkt durumlar da
bulunmaktadr. Oysa ki, taxpaxlarda
paralelizm daima korunur. Paralelizmin
olmad durumlar ok seyrektir. Taxpax
ve astukann birletii nokta, her ikisinin de doalama syleniyor oluudur.
Bu noktada r, hem taxpax, hem de astukalardan ayrlr. nk rda kuaktan kuaa, ya da azdan aza aktarlan, ancak eitli varyantlar olabilen bir
metin sz konusudur (Eyudbwrfz_
Vfqyjufitdf. 1972: 224),.
Taxpax trnn balca zellikleri
ylece sralanabilir:
Drtlklerden
olumas:Tax-

Milli Folklor

paxlar Trk dilinin genel nazm birimi

olan drtlkler halinde sylenirler ve bir
ya da iki drtlkten oluurlar. Eski Trk
iirinin genellikle n uyakl drtlklerin
kendi iinde bir btnlk oluturmas
zellii (Barutcu 1991: 75) taxpaxlarda
da bulunur.
kili ifade ekli: Taxpaxlar iki ksmdan oluurlar. Ancak, birinci ve ikinci ksmda ayn dnce, sadece biraz
farkl bir ekilde ifade edilir. Mesela,
taxpax tek bir drtlkten oluuyorsa, ilk
iki dize ile son iki dize dnce bakmndan tamamiyle ayndr. Ya da dnce
ilk drtlkte gelitirilir ve ikinci drtlkte ayn konu dinleyicinin uurunda pekitirilir. Verilen her bir rnekle ayn dnce ya da durum adeta kantlanmaya
allr. Mesela, ilk drtlkte tabiat
hakknda bir yargya varlr, ikinci drtlkteyse insan hayatnn geliimiyle ilgili. Ancak her iki drtlkte de verilmek
istenen dnce tamamiyle ayndr
(Eyudbwrfz_Vfqyjufitdf. 1972: 244245).
arx kimene kiskence
ar xastap rbes pe,
abal o:llara paranca,
als pos rbes pe.
Xomay kimene kiskence,
Xr xastap rgen axs,
Xomay o:llara paranca,
Xara als rgen axs
Yark kaykla gemektense
Ky yaya geilmez mi,
Fena olana varmaktansa,
Yalnz olunmaz m.
Kt kaykla gemektense,
Yama yaya geilmez mi,
Kt olana varmaktansa,
Yapayalnz olunmaz m.

75

Yl: 12 Say: 48
(Eyudbwrfz_Vfqyjufitdf. 1972: 239).
Yukardaki rnekte her iki drtlkte de nce tabiatla ilgili bir yarg ortaya
konuyor. Bu kt yaplm, ya da su alan
bir kayn insan sa salim istenilen yere ulatramayaca, bu kaykla gitmektense zor da olsa yaya olarak gitmenin
daha akllca olaca yargsdr. Daha
sonra her iki drtln de son iki dizesinde insan hayatndaki bir gerek dile
getiriliyor. Bu gerek, yanl e seimi
yaparak mr boyu mutsuz olmaktansa,
yalnz olmann daha iyi olacadr. Her
iki drtlkte de tamamiyle ayn dnce, biraz farkl olarak dile getiriliyor.
Paralelizmin bulunuu: Taxpaxlarda dizeler arasnda paralelizm
mutlaka bulunur. Uyaklan ok eitlidir. V- ya da CV- durumundaki n uyaklar ile birlikte msra sonunda yarm
uyak ska grlr. Kelimelerin uyaklannda kelimelerin nlleri arasndaki
kaln-ince sradan olu uyumuna da
zen gsterilir: Eski Trk iirinde de
yaygn olarak kullanlan n uyaklarda
a~e, ~ i, o ~ u, ~ deiiklikleri uyaklan bozmamaktadr (Sertkaya 1994:
90). Taxpaxlarda ise, bu tr deiiklikler grlmemektedir. Kelime sonunda
ayn kelimeyi tekrarlamak suretiyle
uyaklann salanmas ska bavurulan bir yoldur. Bunun dnda, bir dizede
birden ok kelimenin uyakl oluu da sz
konusu olabilir. Uyaklan kelime sonunda genellikle arpraz ekildedir (a b
a b) (Eyudbwrfz_Vfqyjufitdf 1972:
246-247):
Adam xulun ax poram (a)
Alton srmestg xs osxas, (b)
Altanp alp r sxsam, (a)
Azr xanatt xus osxas (b)

76

(Eyudbwrfz_Vfqyjufitdf. 1972: 233)

n uyaklarn dzeni olduka eitlidir. Ancak a a a a eklindeki uyaklana daha ok rastlanmaktadr. Bunun dnda a a b b ve a b a b eklinde uyaklana da ska rastlanmaktadr. Ancak n
uyan olmad rneklere de seyrek olmakla birlikte rastlanabilmektedir (Bkz.
Taxpaxnn ustal hakknda taxpax).
Eski Trk iirlerinde de grlen ve
Hakas ark ve iir trlerinin vazgeilmez unsuru olan n uyan cmle vurgusunun yeriyle ilikisinin olup olmad
henz aratrlmamtr. Ancak, Uzbek
Bayurann fonetik laboratuarlarnda
yapt titiz almalar Hakasada soru
cmleleri dnda tm durumlarda bata
ykselen, sonda ise, den bir vurgu olduunu ortaya koymutur. (Baitchura
1978:9). Bu durum eski Trk iirinde de
olduka yaygn olarak kullanlan n uyan Trk dilindeki bata ykselen vurgu
ile ilgili olabilecei teorisini destekleyebilir (Barutcu 1994: 81).
Taxpaxlarda dizelerdeki hece says
7 ile 10-12 arasnda deimektedir. Bir
taxpaxta btn dizeler ayn hece saysnda olmayabilir. Ancak atxan ya da
xoms eliinde sylenen taxpaxlarda ksa olan dizeler uzatlmak suretiyle sre
bakmndan dier dizelerle eitlenir
(Eyudbwrfz_Vfqyjufitdf. 1972: 247).
3.2. Taxpaxlarda lenen Konular:
Taxpaxlar konu bakmndan ok
eitlidir. Sosyal ilikiler, yaant tarz,
snflar aras farkllklar, halkn dmana bak as, erkein kadna bak as, kadnn aile iindeki yeri gibi konular
taxpaxlarda ele alnabilirler. Halkn yaants, treleri ok ynl ve renkli olarak taxpaxlarda ifade edilir. Yine Hakas
halknn tabiata, kendi halkna, vatan-

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
na sevgisi, sevilen kadn ya da erkee
kar duygular taxpaxlarda ifadesini bulur.
Taxpaxn lirik kahraman genellikle fakir kyl, avc , zenginin emrinde
alan renber ya da taxpaxdr
(Eyudbwrfz_Vfqyjufitdf. 1972: 231243).
Taxpaxarda en sk ielenen konular
yledir:
, emek, ustalk: Taxpaxlarda en
ok ilenen konulardan biri i, ustalktr.
Usta kendi iini ver. Bu avc, balk, ya
da at bakcs olabilir. Daha nce Sagaylar ve Kalar daha ok hayvanclk ve tarmla, Kzl ve orlar ise, avclk ve balklkla geimlerini salamlardr. Bu
durum bu boylarn taxpaxlarna da yansr: Aadaki taxpax avcnn yaantsn
anlatr:
Pulann irde urttbn
Pulan atamn treml,
Snn irde urttbn,
S:n atahmn treml,
Geyii bol yerdedir evim,
Geyik vururdum durmadan ben,
Dalk yerdedir evim,
Maral vururdum durmadan ben.
(Eyudbwrfz_Vfqyjufitdf. 1972: 232).
Kzakla avlanan avcnn taxpax:
grlep itken sanalar
zerlep mner at polar,
grlep sken tayalar
rtste xonar ir polar
Eilip yaplan kzaklar
Eyerlenip binilen at olur,
epeevre yetien taygalar
Geerken konulan yer olur.

Milli Folklor

(Eyudbwrfz_Vfqyjufitdf. 1972: 232).

Tarm hakknda taxpax:
Tabrax axxan sular
Tasxln su pola;
Tarlal azlara ay parza,
Tadl tamax sedr.
alayp akan sular
Kayalarn nemi olur;
Ekili yazlara yaylsa,
Tatl ekin byr.
(Eyudbwrfz_Vfqyjufitdf. 1972: 234).
Ormanc hakknda taxpax:
Paltna sapxan tal aas
Aron taxpayl polbas pa?
Pavel oolda kg sxsa,
Aron sltelg polbas pa?
Balta vurulunca stten
Ayr yongalar kmaz m?
Delikanl Pavel ark sylese,
Ayr ezgili olmaz m?
(Eyudbwrfz_Vfqyjufitdf. 1972: 234).
Hakaslarn hayatnda at nemli
bir yer tutar. nsan atyla adeta btnlemitir. Bunun yansra atlk halkn
ounun geim kayna olmutur. Bu
yzden at ve atlk zerine taxpaxlar da
olduka fazladr.
Adam xulun ax poram
Alton srmestg xs osxas,
Altanp alp r sxsam,
Azr xanatt xus osxas
nem xulun kk poram,
lg srmestg xs osxas,
zerlep alp, r sxsam,
gr xanatt xus osxas

77

Yl: 12 Say: 48
lenir.
Babamn tay ak boram
Altm rgl kz gibi,
Binip stne yola dsem,
ki kanatl ku gibi
Anamn tay gk boram,
Elli rgl kz gibi,
Eyerleyip yola dsem
Eri kanatl ku gibi.

Adam ir all ir
Ax ot sken ir polan
An sanzam pozmn
Ala xaraamna as axa
nem ir ilbek ir,
rben se ir polan,
zeptep an sanzam,
k xaraamna as axa

(Eyudbwrfz_Vfqyjufitdf. 1972: 233)

Fakirlik ve hakszla bakaldr: Fakirlie, zengin beylerin smrsne bakaldr da taxpaxlarda ele alnan
konulardan biridir. Aadaki renperin
taxpax bu isyan ifade ediyor:
abdax att obatxan
as tayalar xayda ox?
abal paylarda obalan
alc mindegler xayda ox?
zerlg att obatxan
rettg taya xayda ox?
Xusxun paylar iletken
Xul mindegler xayda ox
Eersiz ata eziyet veren
Ayak dememi taygalar nerede yok?
Acmasz beyler elinde ezilen
Ben gibi renperler nerede yok?
Eyerli ata eziyet veren
Gr taygalar nerede yok?
Kan iici beylerin ezdii
Ben gibi kullar nerede yok?
(Eyudbwrfz_Vfqyjufitdf. 1972: 235)

Vatan: Vatan ve onun tabii zenginlikleri, gzellikleri en ok ilenen konulardan biridir. zellikle vatana zlem,
hzn konusu hzn dolu bir ifade ile i-

78

Babamn topra engin,

Ak otu bitiren yer idi,
Onu ne zaman dnsem,
Ala gzmden ya akar.
Anamn topra geni,
rben otunun bittii yer idi,
Onu dnr dnmez
ki gzmdem ya akar.
(Eyudbwrfz_Vfqyjufitdf. 1972: 235)
Gelenekler: Hakaslarda zellikle
evlenme ile ilgili gelenekler zerine pek
ok taxpax vardr. Hakaslarda ayn soydan kiiler karde sayldklar iin soy ii
evlilikler yasak olmutur. Bu gelenek ile
ilgili taxpaxlar da oktur. Ayrca denmesi g olan ve kalm denilen balk paras da taxpaxlara konu olmutur.
Xara tan tlgzn
Xara adm itse soxxaybn.
Xaralarn xstarn
Xali:m itse alarbn
Sar tan tlgzn
Saraadim itse soxxaybn.
Sarlarn xstarn
Sazm itse alarbn.
Kara dan tilkisini
Kara atm yetise vururum.
Xaralarn kzlarn
Balk paras yetse alrm.

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
Sar dan tilkisini
Sar atm yetise vururum.
Sarlarn kzlarn
Aklm yetse alrm.

Enine salp gelirsin;

Bilge domu zn
Eim yapmay dlerim.
(Eyudbwrfz_Vfqyjufitdf. 1972: 238)

(Eyudbwrfz_Vfqyjufitdf. 1972: 236)

Bazen damat kalm denen balk
parasn deyebilecek durumda deilse,
gelini kamaya ikna eder. Kz karma
gelenei de taxpaxlarda ifade edilmitir.
Tirekte itken xazaca:m
Tire zen xaznda.
Tiskrp parar xzca:m
Tilekey onn xolnda
Kavaktan yaplm pipom
Derin ukurun kenarnda.
Karacam kz
Ellerin elinde.
(Eyudbwrfz_Vfqyjufitdf. 1972: 237)

Aile hayat: E seimi, elerin birbirine davran, ailenin dayanmas gereken temeller taxpaxlarda ska ilenen bir konudur:
Alton srmezn,
Araa tastap kilgeyz;
Artx tre:n pozn
A:rl xat tip sanam
lg srmezn,
ne tastap kilerz;
Klk tre:n pozn
pm iderge sanam.
Altm rgn
Arkana atp gelirsin;
Kusursuz doan zn
Kymetli e diye beklerim.
Elli rgn

Milli Folklor

yi e seiminin nemi hakknda

taxpax:
arx kimene kiskence
ar xastap rbespe,
abal o:llara paranca,
als pos rbes pe.
Xomay kimene kiskence,
Xr xastap rgen axs,
Xomay o:llara paranca,
Xara als rgen axs
Yark kaykla gemektense
Ky yaya geilmez mi,
Fena olana varmaktansa,
Yalnz olunmaz m..
Kt kaykla gemektense,
Yama yaya geilmez mi,
Kt olana varmaktansa,
Yapayalnz olunmaz m.
(Eyudbwrfz_Vfqyjufitdf. 1972: 239)
Ak: Taxpaxlarda en ok ilenen konulardan biri de aktr.
Ak iin her trl gle katlanlmas gerektii hakknda taxpax:
Sar tu:p mayma:mn
Saya paspa:nda su:rbaspn.
Sas salann alba:nda,
Sar oramna tspespn.
Xzl tu:p mayma:mn
Xra paspa:nda, su:rbaspn,
Xnan xzmn alba:nda,
Xr oramna tspespn
Sar deriden izmemi

79

Yl: 12 Say: 48
akla basmadan karmam.
Aklma deni almadan,
Sar yorgamdan inmem .
Kzl deri izmemi
Kuma basmadan karmam,
Sevdiim kz almadan
Kr yorgamdan inmem.
(Eyudbwrfz_Vfqyjufitdf. 1972: 238)
Ax poron araznda
Ax poroca:m tanst.
Ara onn araznda
Abaxaym tanst.
Kk porolar araznda
Kk poroca:m tanst
Kp onn araznda
K:lengenm tanst.
Ak iekler arasnda
Benim ak ieciim tandk.
Btn halkn arasnda
Benim yakklm tandk.
Gk iekler arasnda
Gk ieciim tandk
Kalabaln arasnda
ark okuyanm tandk.
(Eyudbwrfz_Vfqyjufitdf. 1972: 244)
Gen kzn sevgisi azalan sevgilisine taxpax
Ax tigrn pulud
Ayasxa tur taridr,
Abaxaym Ayoin
Ayan sazn tastad.
Kk tigrn pulud
Kgere tur taridr,
K:lengenm Ayoin
Kre tur tastad.
Ak gn bulutu
Dalp gitmektedir,

80

Yakklm Ayoin
Bana akn terketti.
Gk gn bulutu
Gerip dalmaktadr,
Sevdiim Ayoin
Beni grmeyi kesti.
(Eyudbwrfz_Vfqyjufitdf. 1972: 244)
Taxpaxnn ustal: Taxpaxnn ustal da ska ienen konulardandr: Taxpaxnn sz sylemedeki ustal zellikle karlamalarda sylenen
taxpaxlarda ska dile getirilir:
Altan mnce kre:ce:m
O sarinda tamal.
Ada palaz Paveln
Szn paz taxpaxt
stnde gezdiim kahverengi atm
Sa tarafnda damgal.
Babasnn olu Pavelin
Her sznn ba taxpaxl.
(Eyudbwrfz_Vfqyjufitdf. 1972: 242)
Ax tasxln stnde
Ax sula as tara:m, ssn tp,
Ara onn alnnda
Ayt saldm issn tp.
Kk tasxln stnde
Kk sula as tara:m, ssn tp,
Kp onn araznda
Kgleg saldm, issn tp.
Ak kayann stnde
Ak arpa ektim bitsin diye,
Btn halkn nnde
Syleyiverdim duysunlar diye.
Gk kayann stnde
Gk arpa ektim bitsin diye,
Kalabaln arasnda
ark syledim duysunlar diye.

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
(Eyudbwrfz_Vfqyjufitdf. 1972: 240)
4. Taxpaxlar: Taxpax, taxpax
syleyen kiidir. Taxpax kadn ya da
erkek olabilir. Taxpax kendi taxpaxlarn irticalen syledii gibi, baka nl
taxpaxlarn taxpaxlarn da syleyebilir. Bahadrlk destanlarnn anlatclar
olan xayclarn da taxpax syledikleri
olur.
Taxpaxlar halk arasnda daima
ok byk sayg grmlerdir. Taxpax,
en doru fikirlerin, halkn duygu ve dncelerinin ifade edicisidir. Taxpax
ak fikirili, cesur, ahlaki bakmdan yksek, gvenilir olmaldr.
Taxpaxnn ustal taxpaxlarda
rdeklerin dal, kularn gkyzne
ykselii, atlarn kouu ile karlatrlmtr. Taxpaxnn sahip olmas gereken zellikler zellikle taxpaxlarn
karlamalar srasnda taxpaxlarn
taxpaxlarla adeta karlkl konumasnda ortaya dklr (Eyudbwrfz_
Vfqyjufitdf. 1972: 240-242).
Karlamalara katlan taxpaxlar gerekten yenilmekten dolay endie duyarlar. nk, Hakaslarn inancna gre taxpaxn ruhu (uf[gf[= PPP=) her
yenilgide taxpaxnn mrn bir miktar ksaltr (<eufyftd 1998: 280).
Erkek taxpax hakknda taxpax:
Palast irlerde ortarga
Pata tspes at axs,
Par on alnnda rlira
Pazm rektg ir axs
Sast irlerde ortara
ada tspes at axs;
axs on alnnda rlira
axs rektg ir axs.
amurlu yerlerde gezmeye
Batp kalmayan at iyi,

Milli Folklor

Herkesin nnde ark sylemeye

Geni yrekli er iyi.
Bataklk yerlerde gezmeye
Dp kalmayan at iyi
yi halk nnde ark sylemeye
yi yrekli er iyi.
(Eyudbwrfz_Vfqyjufitdf. 1972: 240)
Kadn taxpax hakknda taxpax:
Ax pulutt tali sabara
Azr xanatt xus kirek,
Kp on alnnda rlira
Pik rektg xs kirek.
Kk pulutt tali sabara
Xat xanatt xus kirek.
Kp onn alnnda rlira
Xat rektg xs kirek.
Ak bulutlar datmaya
Ayrk kanatl ku gerek,
Kalabalk nnde ark okumaya
Pek yrekli kz gerek.
Gk bulutu datmaya
Kat kanatl ku gerek.
Kalabalk nnde ark okumaya
Kat yrekli kz gerek.
(Eyudbwrfz_Vfqyjufitdf.. 1972: 241)
Taxpax sylemenin atalardan kalma gelenek ve gemi kuaklardan geen bir ustalk olduu hakknda taxpax:
Alton o:rxal ol adr,
Apsaxtar pasxan ol poltr,
Amd kgle:n kgler
Apsaxtarda isken kg.
lg o:rxal ol adr,
rgler pasxan ol poltr.
brlp rla:n rlarm
rglerde isken r poltr.

81

Yl: 12 Say: 48
Altm kvrml yol gider,
Bu yallarmzn bast yol imi,
imdi sylediin ezgilerin
Yallardan duyulan ezgi imi.
Elli kvrml yol gider,
Bu eskilerin bast yol imi,
Size sylediim arklar
Eskilerden duyulan arklar imi.
(Eyudbwrfz_Vfqyjufitdf. 1972: 242)
nl taxpaxlar arasnda, taxpaxlarnda daha ok fakirlerin g yaantsn dile getiren Sraka Adanakov, renperin hayat hakkndaki taxpaxlaryla
Varvara Rudakova, Hakas kadnn ilelerini anlatan taxpaxlaryla Mariya
Burnakova ve Paruna Sulekova saylabilirler.
nl taxpaxlar iinde, hem air,
hem sarnc, hem de taxpax olan Sagay
boyundan Yevdokiya Tgdmayevann
zel bir yeri vardr. zellikle 1970li yllarda ok popler olan, ancak sal bozulduu iin artk taxpax sylemeyen
Tgdmayeva, sevilen halk arklarn
ok iyi icra ettii gibi, kendi taxpaxlarn
da irticalen sylemitir. Taxpax sylemeyi anne-babasndan renen Tgdmayeva, defalarca yurt iinde ve dnda festivalere katlm, onun pek ok taxpax
plaklara kaydedilmitir. eitli kylerden taxpaxlarn katld taxpax karlamalarnn da devaml katlmcs olmutur. Onun taxpaxlar Lenin ol
(Bugn Xakas iri) gazetesi, Ax Tasxl dergisinde, hatta okul kitaplarnda
da yaymlanmtr (Vjqyfufitdf 1977:
13)
Daha gen kuak taxpaxlar iinde
ise, en nl taxpaxlardan biri Kzllardan Kurbijekova Alevtina Vasilyevnadr. kuaktr taxpax syleyen bir
ailenin yesi olan Kurbijekova, hem ai-

82

lesindeki kendinden nceki taxpaxlarn taxpaxlarn, hem de kendi taxpaxlarn irticalen baaryla sylemektedir.

NOTLAR
**
Bu makalede Hakas Trkesindeki kelimelerin transkripsiyonundaki x
iaretinin deeri szc kk dil nsz
/h/ ; q iaretinin deeri, art damak /k/
sesi; nin, genizsil kk dil /n/si; nin,
ksa /i/ sesidir.
1

Bkz. zkan, . Trk boylarnn

Szl
Edebiyatndaki
nmah/comok/cumbak/yomak anlatm tr zerine bir etimoloji denemesi, Trk Dili Dil
ve Edebiyat Dergisi, Say 556, Nisan
1998, s.369-378)
2

Hakasada bilmece karlnda

cbcgtr - sispek (HksRusSl.188a) (Ka
aznda ve edebi dilde) ya da tap- fiil kknden nfgzfa ysvf[ - tapca nmax
(RusHksSl., 224b) (Sagay aznda) kelimeleri kullanlmaktadr. Bilmece zmek anlamnda ise, edebi dil ve Ka aznda cbcgtr ysvf[ cfk gbhthut sispek
nmax sal pirerge (RusHksSl., 224b), Sagay aznda ise, 'nfgzfa ysvf[ cfk
gbhthut - tapca nmax sal pirerge ifadeleri kullanlr. Radloffun bilmece anlamyla verdii taqpaq maddesi ve taqpaq
tapt- bilmeceyi bildi ifadesindeki taqpaq sz taq- deil, tap- bulmak fiil kk ile ilgili olmaldr.
3
taq- ekli, taq- fiil kk ve /-i fiilden fiil yapma eki ile tekil edilmi olmaldr. qaz- ve qaz- fiillerinde olduu
gibi. Bu ek iin bkz. Rsnen M. Materialen zur Morphologie der trkischen
Sprachen, Helsinki 1957, s.152.

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48

KAYNAKA
ARAT, R. R., (1991c). Eski Trk iiri,
Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara.
ATALAY, B., (1985). Divan Lugat-ittrk Tercmesi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara.
BATCHURA, U., (1978), Instrumental-phonetic data on the word stress and ntonation in Khakas and Buryat, Central Asiatic Journal, V.XXII, The Hague; Wiesbaden.
BARUTCU, S.F., (1994). Maniheist ve
Buddhist evrelerde Trk iiri, TDAY-Belleten 1991, Ankara niversitesi Basm Evi, Ankara.
CLAUSON, G., (1972). An etymological
Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish,
Oxford At the Clarendon Press.
SERTKAYA, O.F., (1994). Trk iirinde
Drtlk Tarznn Douu ve Gelimesi,
TDAY-Belleten 1991, Ankara niversitesi Basm Evi, Ankara.
KURPEKO-TANNAGAEVA
N.N.,
AKALIN .H. (1995). or Szl, Trkoloji
Aratrmalar, Adana, 1995 ( =ortSzl.).
ZKAN, . (1998). Trk boylarnn Szl Edebiyatndaki nmah/comok/cumbak/yomak anlatm tr zerine bir etimoloji denemesi, Trk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, Say
556, Nisan.
RADLOFF W. (1905). Versuch eines Wrtebuches der Trk-Dialecte, Dritter Band, St.
Petersbourg (= RSl. ).
RADLOFF, W. (1907). Proben der Volkslitteratur der trkischen Stmme, IX. Theil,
Mundarten der Urianchaier (Sojonen), Abakan-Tataren und Karagassen (Texte gesammelt und bersetzt von N.
Th. Katanoff), Petersburg.
RSNEN M. (1957). Materialen zur
Morphologie der trkischen Sprachen, Studia
Orientalia, Edidit Societas Orientalis Fennica
XXI, Helsinki.

Milli Folklor

RSNEN M. (1969). Versuch eines etymologischen Wrterbuchs der Trksprachen,

Helsinki.

<FCRFRJD Y7F76 NJIFRJF N7V7!($&6

Jwhjcrj-heccrww ckjtfhm6 ujcelfhcndtyyjt Bplfntkmcndj byjcnhfyys[ b yfwbjyfkmys[ ckjdfhtq6 Vjcrdf (=OyrRusSl.).
<FCRFRJD Y7F76BYRB:TRJDF-UHTREK
F7B7 !(%# {frfccrj-heccrww ckjtfhm6
UKFDBPLFN6 Vjcrdf (=HksRusSl.).
<ENFYFTD D7 !((*7 "ywxtcrfz rekmehf [frfcjt6 Bplfntkmcndj {frfccrjuj
ujcelfhcndtyyjuj
eybdthcbntnf
bv7
Rfnfyjdf6 F,frfy7
<ENFYFTD D7 !(((7 {frfccrj-heccrww
wcjhwrj-pyjhfawxtcrww
ckjtfhm6
Kf,jhfnjhbz pnyjuhfabb YBX {UE6 F,frfy (=
storiko-EtnogSl.).
LSHTYRJDF Y7G7 !($)6 Ijhcrww ajkmrkjh6 Bplfntkmcnmj frfltvbz yfer CCCH6
Vjcrdf Ktybyuhfl7
VFQYJU FITDF D7T7 !(&&7 4Tdljrbz
nsulsvftdf rfr nf[gf[xb b gjpntccf-frsy46
Djghjcs [frfccrjw awkjkjww C,jhywr
yfexys[ he,jt6 F,frfy7
VFQYJU FITDF D7T7 !(&&7 4Tdljrbz
nsulsvftdf rfr nf[gf[xb b gjpntccf-frsy46
Djghjcs [frfccrjw awkjkjww C,jhywr
yfexys[ he,jt6 F,frfy7
CEHF"FRJD C7 |!(&%\7 Fkfw ajkmrkjh6
Fknfqlsy ,bxbrnth xsfhfh bplfntkmcndjpsysy Neeke Fknfqlfs ,jkeu=6 UjhyjFknfqcr7
EYUDBWRFZ V7F76 VFQYJUFITDF D7 T7
|!(&@6 {frfccrj yfhj,yjt jtwxtcrjt
tjhxtctj6 {frfccrjt jnltktybt rhfcyjzhcrjuj ryb;yjuj bplfntkmcndf6 F,frfy7
XFYRJD L7Y7 |gjlfrwbtq |!(,!6 Heccrj[frfccrww ckfhm6 Ujcelfhcndtyyjt yplfntkmcndj byjcnhfyys[ b yfkmys[ ckjdfhtq6
Vjcrdf (= RusHksSl.)

83

EVRLER... EVRLER... EVRLER

KIZIL ELMA ve ROMA PAPASI EFSANES*

La Lgende da la PommeRouge et du PapedeRome

Yazan: Prof. Dr. Pertev N. BORATAV

eviren: Do. Dr. M. cal OUZ**
Muhtemelen XV. yzyln balarnda, Hristiyan topraklarnn Osmanllar
tarafndan ard ardna fethedilmesiyle,
Hristiyan ve Trk topluluklarnn szl
geleneklerinde "lkesini geri almak iin
uygun gnn beklentesi iinde uzun uykusuna dalan Hristiyan Egemen ve Kzl
Elma" eklinde adlandrlabilecek bir efsaneler karm biimlendi. Bu efsane,
iki topluluk tarafndan farkl yorumland. Trkler iin Kzl Elma, fetih hedeflerinin sonuncusunu simgeleyen Avrupa'nn farkl byk ehirleriyle zdeleti.1 Ayn zamanda baz benzer metinler
(versiyon) imparatorluun dou snrlarnn tesine odaklanmt.2 Uyuyan
kral, son olarak ahiret gnnde hayata
geri gelecekti. Hristiyanlara gelince, Kzl Elmay Trklerin asla geemedii bir
snr ta gibi gryorlar ve Kzl Elmann (veya Kzl Elma aacnn) tesinde
Trkleri avlamak iin, dalp gittii uzun
uykusundan Hristiyanlarn kralnn bir
gn uyanacana inanyorlard.3
Bu efsane zerine, Ettore Rossi ve
Jean Deny4 gibi iki deerli trkolog alt. Ben de tesadf olarak "L'Ecole des
Hautes Etudes" konferanslarmda ve bir
makalemde bu efsaneden sz ettim ve slam Ansiklopedisi'ndeki kk bir ma-

kalemi bu konuya ayrdm.5 Bu almalarmda yaynlanmam metinlere iaret

etmitim ve Deny ile Rossi'nin almalar ile kendi kaynaklarm kaynatrmtm. Efsanenin yazl bir metnini ve
evirisini, Anadolu szl geleneinden
derlenen iki benzer metinle birlikte eksiksiz olarak, Maxime Rodinson'a Sayg
Kitab'nda bana sunulan frsattan yararlanarak yaynlyorum.
Yazl Benzer Metinler6
1. Metin A. Hikyeti Kzl Alma
Sa'detl mekremetl yoldaum
Hasan Aa hazretlerinn huzr
sa'detlerine selmlar olunur ve mbrek htr serfleri su'al olunur.
Benm karndaum, tarafmzdn
su'l olunur ise, biminnehi Ta'l bu
mektb vusluna degin vcdumuz shhat zre bilesiz. Bu (5) mektb size tahrir olmadan mermn budur ki hayr
du'aya vesile olsun in ve dah Dn slm iinde olan m'min karndalarmza gaa'ibne selmlar olunduktan sonra
bu tarafun hli n beyn olunur ki
'lemi enmda mehr olan Be kal'esi
ve KzlAlma vasf olunur ki Be
kal'esinde bizm skin olduumuz KzlAlmaya gelince her bir kona on (10)

** H.. Ed. Fak. Trk Halkbilimi/Universit d'Hacettepe, Facult des lettres, dpartement du folklore turc.

84

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
bir buuk s'at olmak zere yz yetmi
konakdur. KzlAlmanun vasfndan
su'l olunur ise kal'esinn etrfnda krk
'aded kapus vardur cmlesi alur ve
kapanur. Kal'e kapularnn halkas cmlesi gmdur ve kal'enn dvarnda
yz 'aded emesi tekmildur, Ab Hayta benzer. (15) Ve andan yz seksen drt
drevn vardur, suy Abi Hayta
benzer. Ve dah kal'enn sol kapusnda
bir tekyesi var yedi bin yedi yz kubbeli,
n drt bin yz somaki direkli kiliseleri vardur, iinde yedi bir rhbnlari
vardr her biri ol kubbeleri beklerler. Ve
ol kubbe kapularnun st eigi altundan
ve alt eigi gmdendur. Bunlarun
cumlesin defter ile zabt etmilerdr. Ve
bundan byle Kaasm Dedenn turbesi
(20) ba kubbe olanun altndadur. Tuna
ol kubbenn altndan geer, lkin grldusi krk sekiz s'at mahalde sad verr.
Tuna deyu sylenen bu mahalde gider. Ve
dah ol ba kubbesi KzlAlma dey sylenen seksen drt kantar altundan bir alma eklindedr, imdi KzlAlma demeden murd budur. Ve dah ol ba kubbesi
KzlAlma dedkleri mahalde gece (25)
ve gndz dini slm du'lar ederler
d'im her gece ve ahm on iki binden
tecvuz li Osmn Padihi arpa versnler dey, ertesi aham byle ederler.
Ve dah RumPapadan su'l olunursa: Senede bir kerre dirilr kalkar ve
bu kadar yannda olanlara syler ki:
"Beyz kd stinde kara yaz (30) var
mdr? Mslimn diyrnda msliman
ocuklar mekteblerinde okurlar m? Ve
koyunlar kuzlar m? Ve karlar dourur mu? Padiahlar sefere gider mi?"
dey su'al eder. Yannda Kfirler dahi:
Bunlarn cmlesi vardur." Andan sonra
mel'n (...?): "yle ise dah vakt vardur."

Milli Folklor

dey lokma ekmek ve kadeh arb

iup gine devrilur, (35) yatar. Ve bu
mel'n tamm bin seksen sene (...) yedi
bin yl mr srmidr. Hazreti Ali ile
ceng edp ol zamnda/Ali/kerrem Allhu vecdehu ol mel'nun koln almdur. O zamndan ber kan akar asl
dinmez. Ali bu mel'na du' temidr ki:
"Ey mel'n, t Kymete kadar ne li ol
ve ne diri ol. Bu hl zere kalasn." dey
beddu' etmidr. (40) Bu mel'n bir
byk kilisede olup ve senede bir kerre
kalkup ol kiliseyi tara karurlar. Ve kdug vakt be yz Kfir yannca yrrler, cmle eli baltaldr. Be yz nince
byk vzlar ile kitblarn okurlar. Bu
keyfiyet ne zamndan beri? su'l ederler
ise: Kaasm Dede KzlAlma ehrinde
ehd oldugndan beri.
(45) Kaasm Dedenn asln su'l
edersenz: Sultn Sleymn Be kal'esine varup anda bir gece r'ysnda grdi
ki krk bin kurbn istemiler. "Padiahum, krk bin kurbn vermeyince gerek
sen ve gerek asker birince selmet kmayuz." dey cevb dedklerinde Pdiah
uykudan uyanup Shibi mhr ve Paalar agrup Dvn- Hmynda bu ryy (50) syleyince anlar dah: "Gerekdr Pdiahum, byle etmek gerekdr."
dey. Ol zamnda Pdiah bunlara:
"Hele sizden bu kadar koyun olmaz." derken ol vakit Kaasm Dede nmnda bir
kimesne karu gelp Sultn Sleymn
Hazretlerine temenn eyleyp divn durup syledi ki: "Ey Pdiahum, kurban
eyle, gazn mbrek olsun. Hak Ta'l
vcudn (55) hfz eyleye. Kasm Dede
kuluna emreyle, krk bin er kii verp
dini mbn ugrna ehid olayuz." dedklerinde Padiah da krk bin kii
Kaasm Dede'ye teslm edp anda

85

Yl: 12 Say: 48
KzlAlma kurbnda Kafire gnderdiler.
Ol dah varup Kfir ile mukaabil olup
ceng ede t ki KzlAlmaya varup ol mahalde ehid old. Krk bin kii ehid ve
kurbn oldlar. Krk kii (60) amn deyp Kfirler amnn tutup krk kiiye
krk kz verp KzlAlmanun etegine
bunlara bir lke verp anda bir ehir bin edp ol krk Mslimn kii hem anda
konup, imdi ehri azm, yetmi ta minreli cmi' ve hezr mescidler bin eylemiler. Hl ma'mr ve mehrdur. Lkin ol ehrn iinde olan mmeti Muhammed ol vaktdan (65) beri ol havlde olan Kfire cizye ve harc verrler. Bu
Kfir kadimden byle balam. yle ki
ol harc Kfir kendi haznesine gtrr.
Vermesi cmle 'ciz kalmdur. Hak
Ta'l ehli slm hrmetine ve Enbiy
hrmetine hals eyleye. Amin.
Benm karndaum, bu mektb stanbulda Dergh 'Al Yenieriyn (70)
Otuz Yedi Cem'atun klasna gnderesiz.
Seksen drt senesi mh a'bn
on inci gni Kbrz'da klaya geldi.
Budim ve KzlAlma ve Be kal'esi
vasf olnup du'y vesile iin yazlmdur. Temmet.
te iki metnin (A ve B) Ayrlan
Blmleri:
Metin A/satr 89: Be kal'esinde;
metin B: Be kal'esinden.
A/12: Kal'e kapularnun halkas
cmlesi gmdur; B: Ve kal'enun yz
altmi halkas vardur, cmlesi altundur.
A/13: Kal'enn duvarnda; B: Kal'e
iinde.
A/14: Yz seksen drt 'aded drevni; B: Seksen dne drevni
A/19: et passim: Kaasm Dede; B:

86

Kaasm Voyvoda.
A/21: Seksen drt kantar altundan;
B: Seksen vakyya altundan.
A/2427: KzlAlma dedkleri mahalde (...) byle ederler: B: Ve ba kubbede her gece bir ipriim torba ile bir yem
arpa asarlar li 'Osmn Pdiah geldkde alsun. Her gece ol yemi tzelerler,
Pdiahun at gelr de tze arpa yesn
dey.
A/28: RumPapadan; B: RimPapadan.
A/3536: Ve bu mel'n tamm bin
seksen sene yedi bin yl 'mr srmidr;
B: RimPapadan bin seksen yaamdur.
A/42: Be yz nince; B: Ve yigirmi
be nefer kei ninde.
A/4344: Bu keyfiyyet (...) Kaasm
Dede KzlAlma ehrinde ehd oldugndan beri; B: Ne zamndadur ve Kaasm
Voyvoda bunda ddi deli ne kadar old.
A/49: Shibi mhr ve Paalar agrup; B: Vezri agrup.
A/50: Anlar dah; B: Veziri.
A/51: Pdiah bunlara: "Hele sizden
bu kadar koyun olmaz."; B: Pdiah aytd: "Hele amm ko koyun olmaz, bizden
insan isterler."
A/5759: Ol dah varup (...) ol mahalde ehd old; B: Cmlesi atlarn drst nallayup Kfir memleketine gitdiler.
Kffr hkisr ile sava ve mukaabele
edp ol mahalde ehid ve kurbn oldlar.
A/5961: Krk kii amn deyp (...)
bir ehir bin edp; B: Amn dileyp
amn verp anlardan krk kz alup AlamanDag eteginde bir ehir bin etdiler.
Ol krk erden reyp imdi ol ehrn yetmi ta minareleri ve cmi'leri vardur.
A/6869: Benm karndaum (...)
gnderesiz; B: Bu mektb yazup gnd-

Milli Folklor

Yl: 12 Say: 48
reni su'al ederseniz du'cndan esr olan
OtuzYedi Cem'atun yoldalarndan
Budimli brhim Bese.
A/7071: Seksen drt senesi (...) geldi; B: Mh cemzi elhir 15 sene 1179.
Altta yer alan iki szl benzer metin, analiz edilen yazl iki benzer metin
iinde anlatlan "Uyuyan Kral"la ilgili
baz paralar ieriyor.
2. Hanky ve Akdere Benzer
Metinleri7
Bu lkenin eski efendisi, kfirlerin
padiah lmt. Cesedi mezara konulmamt. Sadece uzun uykusuna yatm
ve pamua sarlmt. Ylda bir defa uyanyor ve "Gemiler Hanky'n yaknndaki am Deresi'nde yzmeye devam
ediyorlar m?" diye soruyordu. Ona
"evet" deniliyordu. Bir defasnda "artk
deniz bu yerden ekildi" diye cevap verildi. O da "amlar denizi itti, deniz de kurudu ve bu lke artk Trklerin eline
dt" dedi.
(Bana bu efsanenin bir ka bozulmu biimini daha anlatan Hankyleler,
Rum Kral'nn "amlar, Kilise Ky yaknndaki Keten Deresi'ni itti mi?" dediini de naklettiler. Kyllerin anlatmna gre eski zamanlarda burada deniz
varm, gemiler yzermi. amlar denizi
itmeye balaynca deniz kaybolmu.
nk, bir am bir gnde bir at kadar su
iermi.)
3. Meyre Benzer Metni8
Gneydeki Meyre kynde, Dereky kynden yreyerek yirmi veya otuz
dakika, aacn yannda ve Meyre balarnn solunda, 4050 metre ykseklikteki bir tepenin zerinde, yayla grnml ykseke bir blmde bir kaya var.
Burada eskiden yaayanlara tanklk

Milli Folklor

eden yap kalntlar grlr. Ahali buraya Gavur Asar ve yakndaki balara da
Gavur Asar Balar der. Buralarn efendisinin Trkler gelmeden nce burada
yaadna, evinde pamua sarl olarak
yattna inanlr. Ylda bir defa kalkyor, harabelerin en yksek tepesine kadar gidiyor ve saltanatnn eski gnlerini hatrlyor.
Bu metinlerin karlatrlmas:
Bylece bu metinler, yenierilerin geleneinde, efsanelerin iki serisi ve inanlarn Kzl Elma ve eski kraln lm uykusu motifleriyle birletiini gzlemeye
izin veriyor. Roma Papas uyuyan kral
yerine geiriliyor. Buna bal olarak da
Roma'nn SaintPierre Kilisesi'nin byk kubbesi ile Kzl Elma zdeletiriliyor. Yenierilerin benzer metinlerinde
Roma ile Viyana (Be) devaml kartrlyor. Hikyenin tarih ierii, tarih kiilie sahip Kaasm Voyvoda'nn kahramanlklar ve lm ile Muhteem Sleyman'n Viyana'ya kar 1532 ylnda
dzenledii seferin evrelerinden baka
birey deildir.
NOTLAR
* Makale, 1982 ylnda Paris'te yaynlanan
"Mlanges Maxime Rodinson" armaan kitapta yer
almaktadr. Bugn seksenin zerinde bir yaa sahip
olan ve slam lkeleri tarihi ve etnolojisi zerine
yapt almalarla tannan Maxime Rodinson'a
sayg dncesiyle hazrlanan bu kitapta, Boratav'n bu makalesinden baka Michle Nicolas'n
"Un lectuarie de jouvence et une fte de printemps
Manisa (Turquie)" ve Claude Cahen'in "Le rle des
Turcs dans l'Orient musulman mdival" adl makaleleri, Trkiye zerine yaplan iki aratrma olarak
dikkati ekiyor.
Boratav bu makalesinde, Metin A adn verdii yazma "Hikayeti Kzl Alma" ile Metin B adn

87

Yl: 12 Say: 48
verdii benzer metni karlatrmaktadr. Metin A'y

tudes byzantines, Roma, 1936, pg. 542553.

tam olarak Trke ve Franszca yaynlarken, Metin

(TrkBizans Kzl Elma Efsanesi", Bizans Etdleri

B'yi sadece karlatrmada kullanyor. Karlatr-

Uluslar Aras 5. Belgesi, Roma 1936, s. 542533.)

ma ksmn da Trke veren Boratav'n Franszcaya

J. Deny, "Les pseudoprophties concernant les Turcs

evirdii Metin A yerine, orijinalini vermeyi uygun

au xve siecle", Revue des tudes islamiques, x, 1936,

grdk. Ayrca, yazarn evirisi srasnda Fransz

pp. 201220. ("XVI. Yzylda Trklerle lgilenen Ya-

okuyucusu iin gerekli grd baz aklamalar,

lanc Peygamberler", slm Etdler Dergisi, X,

dipnota almay bilinenin tekrar olaca dncesiy-

1936, s. 201220.)

le gerekli grmedik. rnein Be'in Viyana olduu-

P. N. Boratav, "Les Noirs dans le folklore turc

nu aklamas gibi... Boratav Anadolu'dan derledii-

et le folklore des Noirs de Turquie", Journal de la So-

ni ifade ettii iki szl benzer metnin Trkelerini

cit des Africanistes, XXVIII, 1958, p.16, note:2.

vermemitir. Bu metinler franszcadan Trkeye ak-

("Trk Folklorunda Siyahlar ve Trkiye'de Siyahla-

tarlmtr.

rn Folkloru", Afrikallar Toplumu Gazetesi XXVIII,

Peev'ye gre Estergon (Peev 1,115,165 ve

1958 s.16, not:2); "Rapport sur les conferences", An-

devam); E. elebi'ye gre Roma, Budapete, Viyana

nuaire 19661967 de la IVe Section de l'Ecole prati-

(elebi 1, 24,162,174,203; VI. 235237; VII. 248 ve

que des Hautes Etudes, pp. 263264. ("Konferanslar

devam; IX. 122).

Hakknda Rapor", L'Ecole pratique des Hautes Etu-

Dastan'da Derbent Demir Kapu geidinin

des'n

IV.

Blmnn

19661967

Yll,

tesinde, Kars blgesi halk geleneklerine gre (Bak-

s.263264.; "KzlElma" Encylopedie de l'slam, no-

nz: F. elik, "KzlAlmann yerleri", naralt,

uvelle dition ("KzlElma", slam Ansiklopedi-

Ocak 1942 ve Mart 1942; B. Krzolu, "Kars ili ve

si'nin yeni yaymnda yer alan makale)

evrelerindekilere gre Kzl Alma", TFA, no.181,

1964.)

Benzer Metin A: Ankara Mill Ktphane

yazmalarndan Mustafa Kayhan cngnden aktar3

Efsanenin bir Trk benzer metnine gre,

ma. Cnk no.72, varak 14. Benzer Metin B: Daha

(Baknz: Ylmaz Elmas, "Kzl Elma", TFA, no.146,

ge dneme ait, Koleksiyonumdaki derleme bir cn-

1961) Sultan Murad'n mucizev glere sahip olan

gn iinde yer alyor. Varak no. 3132. Bu yazma, s-

yol arkada bir oban tarafndan dikilen ve elma

tanbulda kitaplk yapan merhum Raif Yelkenci'ye

aac olarak yeeren ubuktan sz ediliyor. "Kzl El-

aitti. Bu yazmadaki metin de ayn efsanedir. Muhte-

ma Aac" olarak adlandrlyor. Bu aa, Osmanl

melen iki yazma da daha eski bir metinden farkl za-

snrlarndan dmanlarn asla geemeyecei bir s-

manlarda istinsah edildi. Hikayenin iki benzer met-

nr ta olmutur. Modern Yunan romanclarndan

ni de gndereni de alan da yenieriler olan mektup

D. Sotrou, romannda (D'un Jardin d'Anatolie,

biiminde yazlmtr. Metin B, 1942 ylnda . Elin

Franszca evirisi Paris, 1965) Anadolu'nun Efes

tarafndan "Tarihi Kzl Elma" bal altnda De-

blgesinden bir Yunan efsanesinin de ayn elma aa-

nizlinan (no.69, Yl VI, 1942) dergisinde yayn-

c problemine yer verdiini nakletmektedir. Bat

lanmtr. Bu sebeple bu metni burada tekrar ver-

Anadolu Blgesi Yunanllar tarafndan istila edildi-

meyi gerekli grmedim. Birbirlerini dzelten ve ta-

i zaman (19201922) yerli Rumlarn takn heye-

mamlayan ynlerini gstermeyi yeledim.

canlarna katlan istilaclarn "Sahip ol. Onlar burada bitirelim. Trkleri Kzl Elma Aacna kadar

3 Eyll 1950 Afyon Hanky ve Akdere kyle-

rinden az derlemeleri.

geri srelim" szleri dikkat ekiyordu.

4

E. Rossi, "La legganda turcobizantina del

Pomo Rosso", Actes du Ve Congrs International des

88

Milli Folklor