DOSYA: EMEK TARH

kyller, iiler
ve kyl-iiler
sinan yldrmaz
Kylln dnm ve ii snfnn oluumunda Trkiyenin kapitalizme
eklemlenme srecinde yaad zgn tarihsel srecin dorudan belirlenimi olmu
ve snfn politik tavr bu belirlenim ile ekillenmitir. Kyllk ve ii snf zerine
tarihsel veya sosyolojik alma yrten ou aratrmac bu tarihsel etkiyi dikkate
alarak Trkiye kapitalizminin ortaya kartt mlkszleme ve iileme srelerine
odaklanmam ve snfn tarihsel oluumunun bilgisine uzak kalmlardr.

ngilterede
tarada hayat.

46

Eric Hobsbawm Arlklar anda,

dnyada kylln geirdii dnm anlatrken unlar syler: Ancak Avrupa ve Ortadou yresinde
sadece bir kyl kalesi kald: Trkiye. Burada kyllk zayflad, ancak
1980lerin ortasnda hl mutlak bir
ounluk olmaya devam ediyordu.1

Hobsbawmn bu saptamas aslnda

Trkiye toplumsal yapsnn, emek
tarihi almalar asndan, olduka nemli bir zelliinin altn izmektedir. Trkiye Cumhuriyetinin
kurulu yllarnda yaklak yzde
75i kyl olan nfus, ou lkeye
gre olduka hzl bir biimde olsa

bile, ancak 1980lerin ortalarnda

eitlenecektir.2 Kr-kent nfusunda yaanan bu dnm temelde
Trkiyenin kapitalizme ge eklemlenmesiyle ilikilendirilebilir. Ge
kapitalistleen bir Osmanl-Trkiye
corafyas ierisinde kylln dnm de bu gecikme ile balantl

maddi bir gereklikmi gibi grlecektir. zellikle 1950 ve 1960larda

farkl bir motivasyonla ortaya km
olsa da yaygn bir etki alanna sahip
ky almalar disiplininin ilerleyen dnemlerde daha st soyutlamalar karsnda geri kalmas, teorik
gelikinlii besleyecek monografik
almalarn da eksikliini getirecektir. Bu yzden Trkiyedeki ii snf
oluumunu tanmlayabilmek iin gerekli olan, bir ksm Trkiye sosyal
bilimler alannn eski sorun alanlarnn yeniden tanmlanmasyla zmlenebilecek, kyllkle ilgili baz
kavramlarn gzden karlmamas
gerekmektedir. i snfnn temelde
kylln dnmyle olutuu
kabul edilirse, bu dnmn analizi
ayn zamanda ii snf oluumunun
da nasl gerekletiine dair yol gsterici ipular sunacaktr. Bu makalede ksaca emek tarihinin kyllk
ile balantl baz kavramlarna ve bu
erevede Trkiyede kylln ii
snfnn oluumuna etki eden zgn
dnmne deinilecektir.

biimine dnt etrafnda sren

teorik bir tartma iken, tartmann
ilerleyen aamalarnda dnyann
eitli yerlerinden gelen katklarla
genilemitir.3 1950lerde balayan
bu tartma aslnda kapitalizmin ne
olduunu aramann bir yolu olarak
balam, devam eden tartmalarla
her yerde geerli bir feodalizm ve
kapitalizm tanmnn yaplmas abalaryla gelimitir. Bu tartmann
nemli bir blm feodal kylln
tasfiyesi ve cretli emein ortaya
kna ayrlmtr. Pazar iin retim yapmak zere feodal dnemin
serf ve klelerinden ayran cretli
emek toplumsal yapnn kapitalizme eklemlenme dzeyini de ortaya
koymaktadr. Bu tartmann temel
ynlendiricisi aamal bir tarihsel
yaklamdan yola karak, feodal bir
toplumun kapitalizme gei srecini
belirleyerek, ayn toplumsal yapnn
sosyalist bir dnm gerekletirebilecek gleri kendi ierisinde gelitirip gelitiremeyeceini belirleme
abasndan ibarettir aslnda.

feodalizmden kapitalizme
gei

Tartmann kyllk ve emek sreleriyle ilgili ksm, ncelikle kapitalizmin doduu veya erken dnemlerde
yayld blgeler asndan ok byk
bir sorun oluturmazken, zellikle

Gei Tartmas temelde Avrupada

feodalizmin nasl kapitalist retim

TOPLUMSAL TARH 245 MAYIS 2014

olacaktr. Emek tarihi almalar

asndan kylln dnm, en
bata bu gecikmiliin toplumsal etkisini belirlemek ve ardndan snfsal
yapnn dnmn anlamak asndan ncelikli olarak analiz edilmesi gereken bir olgudur. ou emek
tarihi almas teorik dzeyde ii
snfnn mevcut varl zerinden
hareket ederken, ii snfnn gemiine yani olgusal dzeyde oluumuna odaklanmamakta, bylelikle
de kylln ii snfna kaynak
oluturan gemi yapsal durumunu
gz ard etmektedir. En kaba biimiyle kylden iiye dzeyinde
tanmlanan bu yapsal dnmn
aamalar, ou ii snf analizinde
neredeyse mekanik bir dzlemde ele
alnmakta, teorik olarak kapitalizmin
erken dnem rneklerinin analizlerine yasland iin de, Trkiye gibi
ge kapitalistleen corafyalardaki
ii snf oluumunun kkenlerini
tanmlarken ayn mekanik kurguyu
uyarlamaktadr. Makineleme, mlkszleme ve benzeri srelerin, erken dnem kapitalist ekonomilerde
yaand gibi, dorudan ve kesin bir
dnm etkisi yaratt ynndeki
olgusal aratrmalara dayanmayan
bu analizler, bir sre sonra birbirlerini tekrarladka sanki teorik ve

Fabrika iileri
1913. Akam
9:00da, gen
iiler makine
banda.
Indiana Glass Works.

47

DOSYA: EMEK TARH

ge kapitalistleen toplumlar asndan cretli emein azgelimilik seviyesi bu aamal srecin tamamlanmasna engel oluturacaktr. Bylece
Trkiye tarihilii asndan zellikle
1960larda giderek yaygnlaan bir
tartmann balad grlmtr:
Osmanl toprak sisteminin feodalizm ile ilikisi.4 Tartmann politik
gerekesi bu alanda yaplacak olan
almalar artrc bir etkiye sahip
olmutur. Osmanl toprak sistemi ve
devamnda yaanan dnm zerine olduka gelikin almalar ortaya
km ve Trkiyede belki de hibir
alan ve dnem zerine olmad kadar youn bir bilgi birikiminin olu-

nayi ve tarm arasndaki ticaret hadlerinin dengesizliinin de bir sonucu

olarak giderek yoksullaacak ve en
sonunda geinemedii topran satarak emeini satmak zere iileecektir. Fakat bu srete yaanan
temel sknt iilemenin yani kyllerin mlkszleme srelerinin
nasl bir hz ve ilikisellik izleyeceine dnk olmaktadr. Klasik Marksist
literatrde bu soruna iki temel cevap
bulunmaktadr. Marx, kylln
er ya da ge sahip olduu mlkiyeti
kaybederek iileeceini, iilemeye direnen kk toprak sahibi kylln ise tarmda tekellemenin
bir sonucu olarak kapitalist tarm

Trkiye rneinde kylln mlkszlemesi ve

dolaysyla iilemesi zerine tarihsel dzeyde ok geni
bir bilgi birikiminin oluturulmu olduunu sylemek pek
mmkn gzkmyor. zellikle kylln dnmne
ilikin monografik almalarn eksiklii bu alanda teorik
bilgiyle birletirilebilecek bir mlkszleme analizinin
toplumsal ve politik sonularna dair sylenebilecek
szleri de eksik brakmaktadr.
masna yol amtr. Bu alanda retilmi olan bilginin Trkiyede kylln zlne ve iilemesine olan
etkisi zerinden yeniden bir deerlendirmeye tabi tutulmas gerekmektedir. Trkiyenin kapitalizme gei
srecinde yaad dnmn nitelii, kylln ve dolaysyla emein
oluum srelerini de tanmlamamza
imkn salayacaktr. O yzden, gei
tartmas hl Trkiyede kyll
ve ii snfnn oluumunu anlamamz asndan nemli bir alan olmay
srdrmektedir.

mlkszleme-iileme

48

Feodalizmden kapitalizme gei sonras zgr cretli emein olumas

sreci yani iileme, ayn zamanda
kyllerin de mlkszlemesi zerinden gerekleecektir. Daha nce
kendilerine ait bir retim aracna
yani topraa ve onu ilemeye yarayan aletlere sahip olan kyllk, sa-

iletmelerinde almak durumunda kalacan belirtmektedir. Buna

karlk Kautsky Tarm Sorunu kitabnda kk kylln kapitalizm
altnda da devam edebileceine dair
zellikle Prusya rneine dayanarak
baz karmlarda bulunmaktadr.5
Trkiye rneinde kylln mlkszlemesi ve dolaysyla iilemesi
zerine tarihsel dzeyde ok geni
bir bilgi birikiminin oluturulmu
olduunu sylemek pek mmkn
gzkmyor. zellikle kylln
dnmne ilikin monografik almalarn eksiklii bu alanda teorik
bilgiyle birletirilebilecek bir mlkszleme analizinin toplumsal ve politik sonularna dair sylenebilecek
szleri de eksik brakmaktadr.
Trkiyede kk kylln
srekliliine dnk analizlerin vard en genel sonu kylln tam
manasyla mlkszleememesinden

dolay tam olarak iileemedii olmutur. Burada bu trden yaklamlarn ii snfnn oluumuna dair
zc bir yaklam ierisine girmi
olduklar sylenebilir. zellikle Trkiye gibi ge kapitalistlemi bir toplumsal yap ierisinde yaanan mlkszleme ilikilerinin ve bununla
beraber iilemenin kapitalizmin ilk
defa ortaya kt toplumlarla ayn
sonular veren bir geliim izgisi
iermesi beklentisi, toplumsal yap
analizinin mekanik bir biimde ele
aln anlamna gelmektedir. Kylln dnm ve ii snfnn oluumunda da Trkiyenin kapitalizme
eklemlenme srecinde yaad zgn tarihsel srecin dorudan belirlenimi olmu ve snfn politik tavr
da bu belirlenim ile ekillenmitir.
Kyllk ve ii snf zerine tarihsel
veya sosyolojik alma yrten ou
aratrmac bu tarihsel etkiyi dikkate
alarak Trkiye kapitalizminin ortaya
kartt mlkszleme ve iileme
srelerine odaklanmam ve snfn
tarihsel oluumunun bilgisine de bu
yolla uzak kalmlardr. Hlbuki ii
snf oluumunu kylln dnm ile birlikte ele alan baz almalarda ii snf bilincine etki eden
faktrleri belirlemek daha mmkn
hale gelebilmektedir.
Kapitalistleme srecinde kylln
dnmn dikkate alan almalar
farkl bir iileme srecine iaret
edebilmektedirler. Avrupa emek
tarihi almalarnda teorik olarak
da gelitirilmi bu yaklam ii ve
kyller ile birlikte bir gei formu
olarak kyl-iilerden bahsetmektedir. Kk kyl mlkiyetine ek
olarak tarmda allan zamann
dnda ii olarak hayatn kazanmak durumunda kalan bu kesimler
zellikle ge kapitalistleen toplumsal yaplarda yaygn bir biimde
gzlemlenebilmektedir.6 Benzer bir
tanm, zellikle ge dnem Osmanl
ve erken dnem Cumhuriyet emek
tarihiliinde ii devir daimi sorunu ele alnrken dile getirilmektedir.7
Zamanlarnn bir ksmn kyde tarmsal retim iin, geri kalan ksmn
ise zellikle kye yakn fabrika ve sanayi tesislerinde ii olarak geiren
bu kyl-iiler farkl bir iileme

Aslnda bilindik kaynaklar dnda baz tarihsel-edebi metinlerin

analizi yoluyla bile Trkiyedeki
kyl-iilerin durumuna ilikin bilgi
edinebilmek mmkndr. rnein
Orhan Kemalin Bereketli Topraklar
zerinde roman aslnda tam da iilerin bu tamamlanmam dnmn anlatmaktadr. Bir ii roman
olarak deerlendirilen bu kitab, bir
kyl roman olarak okuduunuzda tam olarak anlaml bir yere oturmaktadr. Roman tam olarak kyliilerin oluumunu anlatr aslnda.
Fethi Nacinin de belirttii gibi gzleri bireysel kar perdesi ile rtl
el yordamyla bireysel kurtulu yollar arayan,8 bir anlamda kyl iken
ii olmaya alan bir grup insann
hayatndan bahsedilir. Roman saf
bir ii roman olarak deil ama bu
dnm iaret eden ruhunu dikkate alarak deerlendirdiimizde bile,
Orhan Kemalin kendi evresinde II.
Dnya Savann hemen ertesinde
gzlemledii dnmn iaretlerini
grebilmek mmkn hale gelebilmektedir.

krdan kente g
ve kentleme
Kk kyl mlkiyetinin sreklilii
ve iilemeye dair zerinde durulmas gereken bir baka nemli alan
ise krdan kente g ve kentlemedir. Teorik olarak iilemeden bahsedildiinde, tipik olan, kyllerin
mlkszleerek kentlere g etmesi
ve orada ii olarak almaya balamalardr. Bu sreci ortaya kartan, kyllerin mlkszlemesini
hzlandran ise en genel dzeyde
tarmda kapitalistlemenin bir grnts olan makineleme olarak

tanmlanmaktadr. Trkiye rneinde tarmda makinelemenin ge

ve mlkszletirmeye olan etkisinin
zannedildii kadar youn olmad
grlmektedir.9 zellikle kyden
kente g eden kyllerin birounun aslnda geldikleri yerde kk
de olsa toprak sahibi olmay srdrdkleri bilinmektedir. Bylece
aslnda erken Cumhuriyet dneminde grlen ii devir daimi meselesinde olduu gibi, kyllerin hem
toprak sahibi kyller olarak hem de
meknsal deiiklie uram iiler
olarak var olmaya devam ettikleri
sylenebilir. Bu trden bir iileme,
ii snf oluumu srecinde orta-

TOPLUMSAL TARH 245 MAYIS 2014

analizi yapmay gerekli klmaktadr.

Zira bu erken dnem kapitalist gelime srecine geici olarak grlen
bu olgu, kk kylln srekliliiyle birlikte farkl ve azalan dzeylerde de olsa devam etmektedir. Bu
yzden Trkiyenin mlkszleme ve
iileme srelerini analiz edebilmek iin kyllerin yaad dnmn tam olarak anlalmasna dnk
almalar yaplmasna da ihtiya
vardr.

plama biimi olarak tanmlanabilir.

Aslnda gl bir kent ve ii kltrne sahip olan Osmanl-Trkiye
kentleri, kent ve ii kltrnn taycs kesimlerin sava, tehcir ve
mbadele gibi ykmlar sonucunda
ortadan kaldrlmas sonrasnda yeni
gelen kyl-iilerin baskn kltrel
etkisi altnda yeniden ekillenecektir. Bu hem kent hem de ii kltr anlamndaki yeniden yaplanma
kylln dnm ve iileme
srecinin yerel dinamikleri gz ard
edilerek anlalamayacaktr.
Kentlere ynelik bu yeni kyl istilas kenti eski sahipleri tarafndan asOrhan Kemalin
Bereketli
Topraklar
zerinde
roman iilerin
tamamlanmam
dnmn
anlatmaktadr.
Bir ii
roman olarak
deerlendirilen
bu kitab,
bir kyl
roman olarak
okuduunuzda
tam olarak
anlaml bir yere
oturmaktadr.
Roman kyliilerin
oluumunu
anlatr.

ya kan bilincin yaratlmasna etki

edeceinden genel anlamda politik
bir zne olarak ii snfnn varlna
dnk analizleri bu duruma uygun
bir ierikte oluturma ihtiyacn ortaya koymaktadr.
Trkiyede kylln dnm
kentlerin de dnmesini getirecek
bir etkide bulunacaktr. Daha nceki
dnemlerde iileen kyllerin sanayi iisi olarak uyumlu almasn
salamak zere konut ve eitim gibi
meselelerde yatrm yapma ihtiyac
hisseden devlet, krsal yapnn II.
Dnya Sava sonras dnemde hzl
bir dnme girmesiyle birlikte bu
yatrmn masrafn kente g eden
yeni kyl-iilere ykleyecektir. Bir
ii konutu olarak gecekondu, aslnda barnma maliyetinin iveren ve
devlet tarafndan stlenilmemesi sonucu ortaya km enformel bir ya-

lnda pek ho karlanmayacak. Hem

kltrel dzeyde hem de ii snfnn
btnsellii anlamnda kentte yeni
bir paralanmlk yaratlm olacak.
Bir yanda eskinin daha nce iilemi, greli olarak ok daha rgtl,
bilinli bir ii kitlesi, te yanda snf
bilinci anlamnda ok zayf, rgtsz
fakat ncekilerle i piyasasnda rekabet iinde olan iki farkl dzeyde
paralanm bir ii snf, bundan
sonraki toplumsal hareketliliin dzeyini de belirleyecektir.10 g sonras kentlerdeki yap hakknda Sema
Erderin yorumu bu paralanmln
kltrel boyutunu da ortaya sermektedir: Kente g edenlerin yeni
hayatlar kylerinden tadklar kltrel zellikleri, kentte yaadklar
deneyimlerle, byk lde yeniden
biimlenmitir. Bu etkileimin sonucunda da, eskisinden ok farkl nitelik tayan yeni kentliler () ortaya

49

Ya iskelesinde
i bekleyen
hamallar.

DOSYA: EMEK TARH

Ara Gler.

kmtr.11 Btn bu farkllama ve

paralanmlk kentlerdeki ii snfnn yapsn da deitirecek ve dardan gelen, tam anlamyla mlkszlememi ve kltrel olarak da kentli
kltrden daha baskn karakterde bir
yapnn belirledii bir ii snf oluumu gzlemlenecektir.
***
Sonu olarak Trkiyede ii snf
oluumunu anlamak iin ncelikle
kylln dnmn anlamak
gerekmektedir. Bunun iin eski ve
yeni sorularn ve yaklamlarn sos-

yal tarih alannn ierisinden gelitirilmesine ihtiya vardr.12 Kylln

dnrken iileri oluturduu gerei aslnda Trkiye kapitalizminin
dinamiklerini de anlamamz salayacaktr. Bununla birlikte, ii snf tarihi, kltr ve politik hareketliliini
zmleyebilmek iin yeni sorunlarn
ortaya kartt yeni aralarn gelitirilmesi gerekmektedir. Gemiten
gelen monografik almalarn eksiklii, tarihsel aratrmalar iin arivlerin hl en nemli kaynaklardan biri
olduunu gstermektedir. Fakat bu
arivlerin bir ksmnn fiilen kapal
olmas, zellikle kyllerin tarihinin

dipnotlar
1

2
3
4

50

Eric Hobsbawm, Ksa 20. Yzyl 1914-1918,

Arlklar a, (stanbul: Sarmal Yaynevi, 1996),
s. 338-339.
http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.
do?istab_id=202
Bkz. Paul Sweezy, Feodalizmden Kapitalizme
Gei, (stanbul: Metis Yaynlar, 1984).
Bu konuda iyi bir tartma iin bkz. Suavi Aydn,
Aydnlanma ve tarihselcilik problemleri arasnda
Trk tarihyazcl: Feodalite rnei, Toplum ve
Bilim, no: 91, K 2001-2002, s. 39-80.
Tarmda kapitalizme dnk teorik tartmalar
iin bkz. Zlkf Aydn, Kapitalizm, tarm sorunu
ve azgelimi lkeler (I)-(II), Onbirinci Tez, no:
3-4, 1986.
Bkz. Douglas R. Holmes, Jean H. Quataert, An
Approach to Modern Labor: Worker Peasantries
in Historic Saxony and the Friuli Region over

Three Centuries, Comparative Studies in

Society and History, Vol. 28, No. 2, (Apr., 1986),
s. 191-216.
Yiit Akn, kyl-iilerin erken dnem
Cumhuriyet dnemi emek tarihiliindeki
nemini ortaya koyan birok olgunun varlndan
bahsetmektedir. Erken Cumhuriyet dnemi
emek tarihiliine katk: Yeni yaklamlar, yeni
kaynaklar, Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar,
no: 2, Gz 2005, 73-111.
Fethi Naci, 100 Soruda Trkiyede Roman ve
Toplumsal Deime, (stanbul: Gerek Yaynevi,
1981), s. 345.
Bu srecin geni bir analizi iin bkz. Sinan
Yldrmaz, Kente Ynelen Kyller: Krsal
Yapnn Dnm, G ve Gecekondu, Tarih,
Snflar ve Kent iinde, der. Besime en ve Ali
Ekber Doan, (Ankara: Dipnot Yaynlar, 2010), s.
398-464.

allmasnn nnde ok byk bir

engel oluturmaktadr. Kyllerin
devletle en sk kar karya olduu
alanlar asayi ve emniyet konusundadr. Bu yzden de devletin jandarma
ve emniyet arivleri Trkiye kyllnn tarihsel bilgisinin en youn
bulunabilecei kaynaklarn banda
gelmektedir. Bu arivlerin kullanclara neredeyse kapal olmas, kyllerin ve bununla birlikte iilerin de
tarihinin anlalabilmesi nndeki en
byk engellerden birisidir.
sinan yldrmaz
yrd. do. dr. istanbul niversitesi,
siyasal bilgiler fakltesi

10

11

12

Ahmet duygu, brahim Sirkeci, smail Aydngn,

Trkiyede g ve gn i Hareketine
Etkisi, Trkiyede g iinde, (stanbul: Trkiye
Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, 1998), s. 211.
Sema Erder, stanbula Bir Kent Kondu:
mraniye, (stanbul: letiim Yaynlar,
1996), s. 13.
Trkiyede kylln toplumsal dnmn
sosyal tarihin imknlaryla aklamaya alan
almalarn says olduka azdr. Bu alanda
yaplacak olan her trden almann yalnzca
toplumsal yap analizine deil, emek tarihi
alanna da nemli katklarda bulunacan
dnyorum. Bu yndeki bir abann rn
olan kendi almamn da bu sene ierisinde
yaynlanacan belirtmek isterim. Bkz. Sinan
Yldrmaz, Politics and the Peasantry in
Post-War Turkey: Social History, Culture and
Modernization, I.B. Tauris Publishers, 2014.