Drutvo urbanista Beograda

2011.

BUDUNOST RAZVOJA NASELJA

U SVETLU KLIMATSKIH PROMENA

Urednitvo:
Vesna Zlatanovi-Tomaevi
Ranka Gaji
Faketa Kai

Sponzor Inenjerska komora Srbije

U saradnji sa Udruenjem Urbanista Srbije

IMPRESUM
Naslov
BUDUNOST RAZVOJA NASELJA
U SVETLU KLIMATSKIH PROMENA
Recenzenti
Dr Vesna Zlatanovi-Tomaevi
Mr Ranka Gaji
Izdava
Drutvo urbanista Beograda
Za izdavaa
Dr Vesna Zlatanovi-Tomaevi
Urednitvo
Dr Vesna Zlatanovi-Tomaevi
Mr Ranka Gaji
Faketa Kai
Dizajn korica
Ana Radovanovi
Tehnika obrada
Mr Ranka Gaji

tampa
Zonix
Beograd,
Ruzveltova 6
Tira
100
Beograd, 2011.
ISBN 978-86-907727-7-3
Sva prava zadrava izdava, reprodukcija nije dozvoljena

50 GODINA OD OSNIVANJA DRUTVA URBANISTA

BEOGRADA
Pedeset godina je dug period u trajanju i radu Drutva urbanista
Beograda, ali je i relativno kratak period u poreenju sa
viemilenijumskom tradicijom planiranja i graenja gradova. Za vie
generacija urbanista Beograda ovo je period vredan panje i potovanja,
u kome su oni veliki deo svoje stvaralake energije ugradili u strunu i
drutvenu afirmaciju delatnosti urbanizma, radei na prostornim i
urbanistikim planovima, ucestvujui u realizaciji planova kao i u izradi
propisa iz oblasti prostornog i urbanistikog planiranja.
Drutvo urbanista Beograda je nastalo pod okriljem Udruenja urbanista
Srbije, teritorijalno vezano za podruje grada Beograda, instituisanog
kroz organizovane aktivnosti urbanista i organizacija u oblasti prostornog
i urbanistikog planiranja. Formirano je kao prvo gradsko drutvo 15.
novembra 1961. godine kao Urbanistiko drutvo Beograda. Obnovljeno
je 28. marta 1987. godine, sa istim nazivom, a od 24. avgusta 1992.
godine nosi dananji naziv Drutvo urbanista Beograda koje je nastavilo
aktivnosti Urbanistikog drutva Beograda
Organi Drutva, preko kojih se organizuje rad su: Predsednik Drutva,
Predsednitvo i Nadzorni odbor. U periodu do 1961. godine, prema
nedostajuoj evidenciji, Predsednici Drutva urbanista Beograda bili su:
arh. Mile Glaviki, arh. Gordana Tolmaev, ekon. Rade Glaviki, arh.
Milica Jovanovi (Jaki), arh. Kosta Karamata, arh. Ranko Radovi, arh.
Branislav Stojanovi, arh. Branko Bojovi, arh. Mia David, arh. Tihomir
Obradovi, arh. Miodrag Ferenak, arh. aklina Gligorijevi, arh. Dragana
Bazik i arh. Ruica Bogdanovi. Organe DUB-a danas ine: arh. Vesna
Zlatanovi-Tomaevi, Predsednik, arh. Ranka Gaji, sekretar
Predsednitva i lanovi predsednitva: arh. Ruica Bogdanovi, arh.
Nataa Danilovi, arh. Marina Nenkovi-Rizni, arh. Faketa Kai, arh. Emil
Dimitrov i arh. Marina Boi..
Period rada Drutva od 50 godina moe grubo da se podeli na tri faze: od
1961. godine do 90-tih godina 20. veka, zatim 90-te godine 20. veka i
treca faza od 2001. do 2011. godine.

Prvi period od 1961. godine do 90-tih godina 20. veka je vreme velike
izgradnje Beograda, kada je godinje poinjala izgradnja oko 15 000
stanova, a zavravalo se oko 7 500 stanova. To je bio period velike
angaovanosti strunjaka urbanistike delatnosti u izradi urbanistikih
planova. U ovom periodu su strunjaci Urbanistikog zavoda, Direkcije za
izgradnju grada i ostalih gradskih strunih slubi uz saradnju Drutva
urbanista Beograda, uradili "Prostorni plan Beograda", "GUP Beograda"
1972. godine, "Izmene i dopune GUP-a" 1985. godine, "Programe razvoja
grada Beograda do 2000. godine" i dr. Ovaj period je pratilo uee
Urbanistikog zavoda i Direkcije za izgradnju grada na mnogim
savetovanima, simpozijumima, okruglim stolovima... u organizaciji grada,
Drutva urbanista Beograda i nadlenih institucija.
Period poslednje decenije 20. veka je period burnih promena u oblasti
planiranja i graenja i vreme u kome je u jednom trenutku dolo do
zaustavljanja planiranja, odnosno vreme kada su urbanistiki planovi
postali ''kiobran'', za donoenje problematinih odluka o ureenju
prostoranju, uz podrku dva suprostavljena sektora: drutvenog koji je
imao politiku podrku i individualnog koji je pokazao maksimalnu
ilavost u bespravnoj gradnji. To je bilo i vreme koje nije prihvatalo
mehanizme monetarne, fiskalne, kreditne, hipotekarne, zemljine, urbane
politike i kad je u toj situaciji urbanistiko planiranje postalo ''ardak ni na
nebu ni na zemlji''. Umesto investicionog i preduzetnikog planiranja
prostora, prolazilo se kroz politike obraune, kroz pet ustavnih promena,
deset reformi drutveno-ekonomskog sistema, dvadeset devalvacija
valute, kao i vie Zakona i propisa iz oblasti planiranja i graenja.
Trei period rada Drutva urbanista Beograda odvija se u poslednjih 10
godina, od 2001. do 2011., kada je naa zemlja ula u promene
politikog i drutvenog sistema, u period tranzicije sa najniim dohotkom
po stanovniku u Evropi i sa visokom stopom nezaposlenosti (oko 30 %),
sa
velikim brojem bespravno izgraenih objekata
veinom
neevidentiranih, nesreenim katastrom i neureenim svojinskim
odnosima, sa ''zaspalom'' imovinom i sa najniim prirodnim priratajem u
Evropi. Urbanisti su u ovom periodu dobili teak zadatak da u vrlo
kratkom vremenskom periodu urade planska dokumenta koja treba da
budu usaglaena sa novim pristupom planiranju (a prema novom Zakonu
o planiranju i izgradnji). Planovi, u ovom periodu se rade i donose pod
velikim pritiskom investitora i politike - na delu je tzv. investitorski
urbanizam.
Delovanje Drutva u ovih 10 godina je skoncentrisane na obavezne
aktivnosti u praenju izrade planske regulative na teritoriji grada
Beograda i na aktivnosti u okviru Udruenja urbanista Srbije.
Aktivnosti Drutva u Udruenu urbanista Srbije su se odvijale preko
predstavnika Drutva, koji je u Udruenju potpredsednik Udruenja i
kroz aktivnosti u okviru aktivnosti Udruenja, Salona urbanizma, u izradi

propisa iz oblasti planiranja i gradjenja i u ostalim zajednikim

aktivnostima, kao to su savetovanja, simpozijumi, letnje kole urbanista
i drugo.
U okviru osnovne delatnosti, aktivnostima vezanim za teritoriju grada
Beograda, Drutvo je, sa manje ili vie uspeha, ostvarilo osnovne ciljeve i
zadatke; izmedju ostalog - okupljanje i strukovno organizovanje
urbanista, prostornih planera, strunih institucija, lanova Drutva i
Udruenja, na podruju Beograda, kroz organizovanje savetovanja,
simpozijuma, okruglih stolova, izrade projekata, uee u izradi studija,
analiza i informisanje lanova i ire strune javnosti o svom radu. Neke
od glavnih aktivnosti su: prisustvo predstavnika Drutva na sednicama
Gradske komisije za planove (bez prava glasa u odluivanju pri donoenju
planskih dokumenata, zbog ega je Drutvo stalno pokretalo pitanje kod
nadlenih institucija, ali ovo ni do danas nije regulisano); zatim uee u
radu Urbanistikog zavoda Beograda u raspravama, diskusijama o
planiranju i razvoju grada Beograda, u izradi "Regionalnog prostornog
plana Beograda" (2002.), "Generalnog plana Beograda" (2003.), u vie
desetina urbanistikih planova i planova generalne regulacije, na izradi
"Studije o Savskom Amfiteatru" (2007.), na "Studiji visokih objekata"
(2010.), "Studiji priobalnog podruja" (2011.) i dr. Aktivnosti Drutva su
bile i u uestvovanje u izradi raznih projekata, na primer: u toku 2001.
godine je prihvaena inicijativa Drutva da konkurie za uee u
"Projektu Marketinga Lokalne Agende 21" kod REC-a, zatim Drutvo je
uestvovalo u okviru "Dana urbanizma u Beogradu" (2001.), u
Permanentnoj edukaciji Urbanistikog zavoda projekat (7+7) - GUP
Beograda i integracija GIS-a i CAD-a (programa za primenu u
urbanistikom planiranju), zatim u projektu "Povratak rekama - Pokreta
ivota u gradu", uz podrku IKS-a (2009. sa izlobom u okviru nedelje
arhitekture), zatim na projektu "Napravi korak unapredi okruenje"
(2010.), na projektu Gradovi u globalizaciji - Alisa u zemlji uda (u
saradnji sa Ministarstvom za nauku i tehnoloki razvoj Republike Srbije,
Saobraajnim fakultetom Univerziteta u Beogradu - Katedre za
urbanizam, Evropskim centarom za kulturu i debatu, Gradom Beograd,
International Society of City and Regional Planners, ISOCARP-2010).
Pored navedenog Drutvo je uestvovao u iriranju na vie urbanistikoarhitektonskih konkursa, u periodu od 2001. do 2009. godine, a u toku
2011. godine na samo jednom konkursu; zatim na prezentaciji web sajta
DUB-a, na prezentaciji 100 dana gradskog arhitekte, na organizovanju
tribine - "GP Beograda godinu dana posle usvajanja", organizovanju
okruglog stola sa temom "Odnosi i relacija institucija u toku izrade i
sprovoenja planova" (2010.), okruglog stola Napravi korak unapredi
okruenje (2010.). Pored navedenog, Drutvo je organizovalo
simpozijume i savetovanja: "Urbani dizajn" (2005.); "Rekonstrukcija i
revitalizacija grada" (2006.); "Nova urbanost, Globalizacija Tranzicija"

(2007.); "Nova urbaniost - integracija dezintegracija grada?" (2008.);

"Kontinuitet, diskontinuitet u razvoju gradova" (2009.), zatim kao
suorganizator sa UIB-om u Nauno-strunoj Konferenciji Saobraaj i
ivotna sredina u urbanim podrujima povodom 50 godina UIB-a
(2009.); zatim u organizovanju Simpozijuma Budunost razvoja naselja
u svetlu klimatskih promena (2011.) i sa UIB-om u pripremi IV Naunostrune konferencije - ivotna sredina i energetska efikasnost (2011).
Drutvo je u toku ovog perioda uestvovalo i u donoenju "Zakona o
planiranju i izgradnji" (2003. i 2009.), usvojen je "Pravilnik Drutva
urbanista Beograda o sprovoenju konkursa u oblasti urbanistikoarhitektonskog stvaralatva" (2007.)
Pored navedenih aktivnosti Drutvo je, saglasno Zakonu o udruenjima,
usaglasilo svoja akta (mart 2011. godine) i upisano je u registar drutava
kod Agencije za privredne registre, kao pravno lice, za samostalno
obavljanje osnovne delatnosti za oblast ostvarivanja ciljeva za razvoj i
unapreenje prostorne i urbanistike delatnosti i oblast obrazovanja i
zatite ivotne sredine i upisano u registar za privrednu delatnostArhitektonska delatnost, u okviru Udruenja kao pravnog lica.
Na kraju treba rei da su generacije vrhunskih urbanista, inenjera,
tehniara, strunjaka svih profila u oblasti prostornog i urbanistikog
planiranja dali znaajan doprinos u razliitim etapama razvoja, ali su isto
tako bili svesni injenice da su pratee krize u planiranju i graenju grada
Beograda posledica njihove sopstvene slabosti, slabosti strukovnih
udruenja, kao i slabosti celog drutva. Danas se od strunjaka, urbanista
i planera, oekuje da pomognu da se u planiranju i razvoju grada izvre
odgovarajue kvalitetne promene radi unapreenja postojeeg stanja u
planiranju i razvoju Beograda, to e ujedno biti i zadatak za budue
aktivnosti Drutva urbanista Beograda.
Predsednik Drutva urbanista Beograda
Vesna Zlatanovi-Tomaevi

SADRAJ
Predgovor
1 Planiranje i ivotna sredina
UTICAJ OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE NA PROSTORNI RAZVOJ
NASELJA U SRBIJI U SVETLU KLIMATSKIH PROMENA
Mila Pucar, Marina Nenkovi-Rizni ................................................................... 17
ADAPTACIJA GRADOVA NA KLIMATSKE PROMENE ULOGA ZELENE
INFRASTRUKTURE
Jasminka Cveji, Aleksandar Bobi, Andreja Tutundi, Stojanka
Radulovi ........................................................................................................ 27
PODRKA SMANJENJU EMISIJE CO2 U GRADOVIMA - PREDLOG ZA
UNAPREDJENJE PEAKE DOSTUPNOSTI SADRAJA NA NOVOM
BEOGRADU SA STANOVITA URBANE MORFOLOGIJE
Ranka Gaji .................................................................................................... 45
BRAUNFILD KAO EKO-PARK EDUKACIJE
Ana Nikezi, Nataa Jankovi, ......................................................................... 65

2 Socio ekonomski aspekti

IDEJA ODRIVOSTI U SAVREMENOM GRADU
Vera Backovi.................................................................................................103
RAZVOJ NASELJA U MALIM DRAVAMA USLED KLIMATSKIH PROMJENA
UZROKOVANIH DJELOVANJEM EKONOMSKI RAZVIJENIH DRAVA
Dragan F. Komatina ........................................................................................113

ENERGETSKA EFIKASNOST U PLANIRANJU NASELJA-METODOLOKI

PRISTUP I ZAKONODAVNI OKVIR U BiH
Brankica Milojevi ...........................................................................................123
(NE)ODRIVO 2D PLANIRANjE STRUKTURA URBANOG I PREDEONOG
PEJZAA U USLOVIMA KLIMATSKIH PROMENA
Velimir Lj. erimovi .......................................................................................137

3 Edukacija i participacija
ENVAJRONMENTALNI ASPEKTI KAO OSNOV INOVACIJE KURIKULUMA U
VISOKOKOLSKOM OBRAZOVANJU ARHITEKATA: NOVI PRISTUPI
PROUAVANJU ISTORIJE I TEORIJE MODERNE I SAVREMENE
ARHITEKTURE
Ljiljana Blagojevi, Dragana orovi ................................................................175
UEE JAVNOSTI, LOKALNE SAMOUPRAVE, NVO I PARTICIPACIJA
GRAANA U RAZVOJU NASELJA
Vesna Zlatanovi-Tomaevi ..........................................................................189
UEE JAVNOSTI NA PRIMJERU CVJETNOG PROLAZA U ZAGREBU
Denis Ambru, Vlatko Duspari ........................................................................201
GRAANI U PROCESU UNAPREENJA KVALITETA PEAKOG
OKRUENJA NA VRAARU
Milena Vukmirovi, Mira Milakovi ....................................................................211

4 Primeri iz prakse
ANALIZA PRILAGOENOSTI OBRAZACA URBANE STRUKTURE
KLIMATSKIM PROMENAMA: PRIMER NACRTA PLANA DETALNE
REGULACIJE "ADA CIGANLIJA"
Marija Maruna, Nada Lazarevi Bajec, Vladimir Mihajlov ....................................227
KADA EMO SE POETI BAVITI RAZVOJEM NASELJA U SVETLU
KLIMATSKIH PROMENA U SRBIJI ? Al, stvarno!
Faketa Kai ....................................................................................................247
PROJEKTOVANJE KONSTRUKCIJA ODRIVIM MATERIJALIMA SA
MEMBRANSKOM STRUKTUROM NA MODELSKOM PRIMERU ETFE
Dragana Vasilski, Svetlana Stevovi .................................................................265

SAVREMENI TEHNOLOKI POSTUPCI DETEKCIJE ENERGETSKIH

GUBITAKA GRAEVINSKIH OBJEKATA
Toa Ninkov, Zoran Sui, Vladimir Bulatovi, Dejan Vasi ...............................277

PREDGOVOR
Bilo da su indukovane delovanjem oveka ili deo prirodnog ciklusa planete
Zemlje, strunjaci se u jednom slau, KLIMATSKE PROMENE moraju biti shvaene
kao ozbiljna pretnja odrivom razvoju oveanstva sa oekivanim tetnim
posledicama po ivotnu sredinu, zdravlje ljudi, dostupnost hrane i prirodnih
resursa, ekonomiju i fiziku infrastrukturu.
Neposredno su, i u veoj meri, ugroeni manje razvijeni ali posredno, razarajue
posledice klimatskih promena sasvim sigurno e uticati na sve. Ozbiljnost
problema izmedju ostalog potvruje i injenica da se njim bave svi znaajni
svetski forumi i strune organizacije relevatnih profila.
Oekivano je da URBANE SREDINE pretrpe najtee posledice klimatskih promena,
sa najveim stradanjima ljudi. Kada se zna da Zemlja postaje URBANA PLANETA,
da sve vie stanovnitva ivi u gradovima, jasna je potreba za multidisciplinarnom
razradom problematike budunosti razvoja naselja u svetlu klimatskih promena.
Tematski okvir za razradu ove problematike je sistematizovan kroz sledee
oblasti:
1. PLANIRANJE I IVOTNA SREDINA

Prostorni aspekti razvoja naselja i klimatske promene

Ekoloki aspekti razvoja naselja i klimatske promene

Energetski aspekti razvoja naselja i klimatske promene

Infrastrukturni aspekti razvoja naselja i klimatske promene

2. SOCIO EKONOMSKI ASPEKTI

Ekonomski aspekti razvoja naselja i klimatske promene

Drutveni aspekti razvoja naselja i klimatske promene

Zakonska regulativa, strategije, politike, podsticajni elementi

Upravljanje odrivim razvojem

3. EDUKACIJA I PARTICIPACIJA

Obrazovanje, informacione tehnologije

Uee javnosti, lokalne samouprave, NVO, participacija graana

4. PRIMERI IZ PRAKSE

Zatita ivotne sredine i odrivi razvoj u planovima i implementaciji

Nove tehnologije i materijali

Primeri dobre prakse

Nauni odbor simpozijuma se zahvaljuje svim autorima na doprinosu u radu
skupa kao i autorskim prilozima koji su objavljeni u ovoj knjizi.
Urednitvo

1 PLANIRANJE I IVOTNA SREDINA

UTICAJ OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE NA PROSTORNI

RAZVOJ NASELJA U SRBIJI U SVETLU KLIMATSKIH
PROMENA1
IMPACT OF RENEWABLE ENERGY SOURCES IN SPATIAL
DEVELOPMENT OF SERBIAN SETTLEMENTS - CLIMATE CHANGE
CONTEXT
Mila Pucar, Marina Nenkovi-Rizni
Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd

APSTRAKT
U strategijama i planovima koji se poslednjih godina donose u Srbiji, sve
vie je zastupljen koncept odrivog razvoja, koji je preduslov za reavanje
problema koji imaju uticaj na stanje ivotne sredine i klimatske promene.
Investiranje u obnovljive izvore energije (OIE) jo uvek nije oblast koja je
dobila znaajnije mesto u prostornom, privrednom i energetskom razvoju
Srbije. Razlozi za to su, pre svega, jo uvek relativno jeftina elektrina
energija, nedovoljna informisanost kako strunjaka, tako i javnosti o
prednostima korienja obnovljivih izvora energije, nepoznavanje
tehnologija, nepostojanje ekonomskih i ekolokih pokazatelja o faktorima
koji bi uticali na njihovu iru primenu itd. Srbija je veliki uvoznik energije,
tako da e u budunosti morati da pokloni vie panje racionalnom
korienju energije i primeni OIE. Takoe, Srbija ima dobar potencijal za
proizvodnju energije iz obnovljivih izvora. Dananja pozicija OIE moe se
sagledati prema mestu koji ima u stratekim, zakonskim, bilansnim
dokumentima, kao i prostornim i urbanistikim planovima. U Prostornom
planu Republike Srbije, OIE su dobili znacajno mesto. Obraeni su
prostorni aspekti pojedinih izvora energije kao i njihovi potencijali na
celoj drzavnoj teritoriji. U planovima nieg reda dati su uslovi koji
omoguavaju primenu OIE.

Kljune rei: obnovljilji izvori energije, strategije i planovi, Srbija

Ovaj rad je nastao kao rezultat istraivanja u okviru naunog projekta: Prostorni,
ekoloki, energetski i drutveni aspekti razvoja naselja i klimatske promene medjusobni
uticaji, koji je u okviru programa Tehnoloki razvoj finansiran od strane Ministarsva za
prosvetu i nauku Republike Srbije u periodu od 2011. do kraja 2014. godine.

17

ABSTRACT
The strategies and plans adopted in recent years in Serbia, has
increasingly represented the sustainable development concept, which is a
prerequisite for solving problems that have influence on the environment
and climate change. Investing in renewable energy sources (RES) is still
not an area that has received a significant place in the spatial economic
and energy development in Serbia. Main reasons for this are, first of all,
still relatively cheap electricity, lack of information (both between
professionals and the public) about the benefits of using renewable
energy sources, lack of technical and technological knowledge, lack of
economic and ecological indicators of factors that could affect their wider
application etc. Serbia is a large energy importer, so that in the future it
will have to give more attention to the rational use of energy and
implementation of renewable energy sources. Also, Serbia has a good
potential for producing energy from renewable sources. The current
position of RES can be viewed from the place that has the strategic,
legal, revenue documents and acts, as well as spatial and urban plans. In
The Spatial Plan for the Republic of Serbia, as the most important
Serbian document for spatial development, the RES received an
important place. The study included spatial aspects of other energy
sources and their potential in the whole national territory. Plans of lower
order (urban, regional) are about to give the conditions that allow the
application of renewable energy.

Keywords: renewable energy sources, strategies and plans, Serbia

UVOD
Klimatske promene na Zemlji i ekoloka kriza su nastale kao posledica
nekontrolisanog industrijskog razvoja, neefikasnih tehnologija i
prekomernog korienja fosilnih goriva. Zagaenje atmosfere gasovima
koji prouzrokuju tzv. "efekat staklene bate", unitavanje ozonskog
omotaa koji titi ivi svet na zemlji od prekomerne radijacije, globalno
otopljavanje, su problemi koji ugroavaju dananje generacije, a ako se
ovakav trend nastavi, ugroavae i budue. U naunim izvetajima se
naglaava, da e adaptacija na ove efekte zahtevati dobro poznavanje
drutveno-ekonomskih i prirodnih sistema, njihove osetljivosti i ranjivosti
na klimatske promene, kao i njihovog sopstvenog kapaciteta adaptacije.
Jedan od veih globalnih problema jeste i energetska kriza, nastala 1970tih godina, kao posledica poremeaja na tritu nafte. Rezerve fosilnih
goriva (otkrivene i pretpostavljene) su ograniene i prema prognozama,
zavisno od vrste energenata i potronje, mogue je da e veina nestati
do sredine ovoga veka, kada bi mogla da nastupi sledea energetska
kriza. Stepen iskorienja konvencionalnih prirodnih resursa, pre svega
uglja i nafte, kao izvora energije ulazi u fazu kada se mora razmiljati o
18

njihovom proirenju i raznovrsnosti, kako bi se adekvatno odgovorilo na

sve vee potrebe oveanstva za energijom. To se jednako odnosi na
problem porasta stanovnitva, na potrebe za hranom i vodom, i
civilizacijski napredak. Reavanje ovih problema nije mogue bez
energije, kao vanog inioca razvoja. Klasini izvori u budunosti nee biti
u stanju da sve te potrebe jednoznano razree. Zbog viestrukih
problema izazvanih energetskom krizom, veina zemalja sveta su se
obavezale razliitim konvencijama i deklaracijama da e deo klasinih
energetskih izvora, zavisno od mogunosti, zameniti obnovljivim.
Upotreba OIE u svetu poprima znaajne razmere. Osim to spreava
emisiju gasova, obnovljiva energija moe da obezbedi energetsku
nezavisnost. Jedan od vanih zadataka korienja obnovljive energije je
da omogui lokalnim potroaima veu energetsku samostalnost i
nezavisnost, pre svega od uvoza, a zatim i od nacionalnog i regionalnog
snabdevanja energijom putem velikih distribucionih sistema. Samim tim,
na dravnom nivou zemlje sveta su se obavezale da e, kroz strategije,
planove i legislativu izmeniti postojee naine korienja energetskih
izvora u pravcu veeg korienja obnovljivih izvora.
REPUBLIKA SRBIJA POSTOJEE STANJE U KORIENJU OIE
Srbija ima prirodne pogodnosti i dobar potencijal za proizvodnju energije
iz obnovljivih izvora, to bi moglo da doprinese smanjenju uvozne
zavisnosti i umanji tetne efekte staklene bate. U OIE iji potencijal
postoji u Srbiji se ubrajaju energija biomase, malih hidroelektrana,
energija sunca, energija vetra i geotermalna energija. Svaki od navedenih
izvora ima svoje specifinosti i uslove pod kojima je njihovo korienje
ekonomski opravdano.
Osnovnu barijeru u Srbiji predstavlja injenica da je stepen korienja
OIE veoma nizak, ako se izuzme iskorienje velikih vodenih tokova
(hidroenergetsko iskorienje i potencijal u Srbiji su izuzetno veliki).
Glavni razlog je u tome to su trokovi korienja obnovljivih izvora
energije znatno vii od trokova korienja konvencionalnih izvora
energije. Energetski potencijal obnovljivih izvora energije u Srbiji iznosi
preko 3 miliona tona ekvivalentne nafte (M t.en) godinje, (sa
potencijalom malih hidroelektrana od oko 0,4 M t.en). Intenzivnije
korienje OIE zavisie prevashodno od drutvenog podsticaja za
zasnivanje i sprovoenje nacionalnog Programa obnovljivih izvora
energije. Dalji razvoj novih tehnologija, koje koriste lokalne izvore
energije dao bi pozitivne rezultate koji se, pre svega, odnose na
niskotemperaturne
energetske
potrebe.
Potencijali
obnovljivih
energetskih izvora moguih za korienje u svrhu proizvodnje elektrine
energije u Srbiji su relativno veliki. U sledeem grafikonu 1. prikazana je

19

planirana proizvodnja elektrine energije iz obnovljivih izvora u Srbiji do

2012.
Grafikon 1. Planirana proizvodnja elektrine energije iz obnovljivih izvora
u Srbiji do 2012
.
10,800
BIOGAS
10,600
BIOMASA

GWh

10,400

SOLARNA ENERGIJA

10,200

ENERGIJA VETRA

10,000
9,800

HIDROELEKTRANE
DO 10 MW

9,600

HIDROELEKTRANE
PREKO 10 MW

2007

200
8

2009

2010

2011

2012

PROBLEMI U PROSTORNOJ DISTRIBUCIJI OIE U SRBIJI I

STRATEKE PREPORUKE ZA NJIHOVO KORIENJE
Osnovni problemi koji se odnose na prostorni aspekt OIE su: nedostatak
pouzdanih podataka o potencijalima na celoj teritoriji Republike Srbije,
promenljivost stanja i kapaciteta pojedinih obnovljivih izvora koji zavise
od klimatskih uslova (sunce, vetar itd) kao i neravnomerna prostorna
zastupljenost (biomasa, geotermalni izvori, mali vodotokovi), mogui
negativan uticaj na druge privredne grane i ivotnu sredinu, esto
neregulisani vlasniki odnosi (zemljite i dr.). Medjutim, glavni problem u
primeni obnovljivih izvora je svakako relativno niska trenutna cena
elektrine energije koja direktno utie na smanjeno investiranje u
obnovljive izvore. Srbija, koja je uslovljena sa jedne strane svojim
sopstvenim resursima i stanjem izgradjenosti i upotrebljivosti postojeih
kapaciteta, a sa druge strane i sama je deo regiona Evrope i sveta, mora
da odgovorno postavi svoj dugoroni strateki interes i nae naina da ga
ostvari. U tom smislu, neophodno je da se hitno koncipira strategija
energetike Srbije do 2030. sa vizijom do 2050. zasnovana na realno
sagledanim mogunostima i perspektivi, uzimanjem u obzir dugoronih
nacionalnih ciljeva u kontekstu svetske proklamovane energetske politike
i postavljenih ciljeva odrivog razvoja. Da bi se stanje u Republici Srbiji
pokrenulo od praktino nulte take u institucionalizovanoj primeni
obnovljivih izvora energije (OIE), neophodna je harmonizacija lokalne

20

legislative (strategija, zakona i pravilnika) u oblasti energetike sa

evropskim direktivama.
PLANERSKI PRISTUP UPOTREBI OIE U NASELJIMA SRBIJE
Na osnovu analize stanja, stratekog opredeljenja i vaee legislative,
moe se konstatovati da je cilj Republike Srbije poveano korienje
energije iz domaih izvora, smanjenje uvoza energenata i smanjenje
negativnih uticaja na ivotnu sredinu. OIE zadovoljavaju sva tri cilja.
Objekti koji se planiraju u svrhu proizvodnje energije iz OIE moraju se
graditi u skladu sa uslovima zatite prirodnih i kulturnih vrednosti, a
naroito sa uslovima zatite kvaliteta parametara ivotne sredine, kroz
izradu odgovarajuih procena uticaja objekata na ivotnu sredinu. Autori
ovog rada bili su lanovi radnog tima za izradu Strategije prostornog
razvoja Republike Srbije (SPPRS) i Prostornog plana Republike Srbije
(PPRS) i predloili su metodologiju u oblasti OIE u ovim planskim
dokumentima, kao i metodologiju koja bi se primenjivala za planove
nieg reda. U okviru SPPRS i PPRS identifikovani su problemi, uraena je
SWOT analiza, predloeni su strateki prioriteti kao i osnovni i operativni
ciljevi sa predlozima implementacije plana.
Operativni ciljevi koji se odnose na promociju i podsticanje primene OIE
radi ouvanja prirodnih resursa i zatite ivotne sredine su: efikasnije
korienje sopstvenih potencijala u proizvodnji energije; razvoj
adekvatnog informacionog prostornog sistema i uvoenje GIS tehnologije
prilikom odreivanja potencijala i lokacija za proizvodnju energije iz OIE;
utvrivanje baze podataka o svim obnovljivim izvorima sa njihovim
potencijalima i aktivnostima u kojima bi mogli biti korieni (regionalna i
lokalna rasprostranjenost, sirovine, proizvoai, korisnici, institucije i dr.);
utvrivanje kriterijuma za izbor lokacija; izrada akcionog plana za odrivo
korienje OIE u Srbiji i realizacija demonstracionih projekata; smanjenje
zavisnosti od uvoza fosilnih goriva; razvoj slabije razvijenih regiona i
posebno ruralnih sredina otvaranjem postrojenja za proizvodnju energije
iz OI i otvaranje novih radnih mesta; smanjenje emisija gasova staklene
bate itd.
Neki od predloenih programa vezanih za implementaciju PPRS u su
sledei: izrada studije potencijala OIE sa ekonomskim pokazateljima
kojima bi se utvrdila rentabilnost, rizici i trini uslovi za svaki pojedinani
izvor; unapreenje postojee i izgradnja nove infra i suprastrukture za
potrebe distribucije i korienja OIE;definisanje sistema primene na
odreenim (povoljnim) lokacijama; jaanje svesti i znanja u pogledu
korienja OIE; podsticanje novih istraivanja, finansiranih od strane
dravih institucija ili ino partnera, koja bi determinisala nove potencijalne
lokacije za eksploataciju. Na nivou regionalnih planova potrebno je izvriti
identifikovanje i kvantifikovanje lokalnih OIE; izraditi bazu podataka sa
21

podacima o OIE u regionu; utvrditi energetske potrebe u vremenskom

periodu za koji se plan radi; izvriti mapiranje (kartiranje) OIE i mogue
veze sa postojeom i planiranom infrastrukturom (energetska mrea);
identifikacija energetskih potreba i potencijala; vrednovati potencijalne
OIE pod datim trinim uslovima itd.
Karakteristike postojeeg i rekonstruisanog fonda zgrada odreuju
optimalne tipove snabdevanja energijom.
Na nivou naselja potrebno je izvriti detaljna istraivanja i procenu
razliitih sistema grejanja u kontekstu kvantitativnih i ekolokih aspekata i
izvriti optimizaciju njihovih specifinih karakteristika u odnosu na
strukturu naselja i mogunost korienja OIE. Dobar raspored i
grupisanje objekata mogu znatno doprineti smanjenju gubitaka toplote,
kao i omoguiti primenu OIE, posebno solarnu energiju
Da bi mogli da se analiziraju razliiti tipovi naselja, kao prvo je potrebno
formirati bazu podataka za svaki tip naselja, to se vri kroz studije
modela. Ova baza podataka treba da sadri podatke o lokaciji (mikroklima likacije, konfiguravija terena, osunanost, izgradjenost lokacije i
vrste objekata).
Ovakvu bazu podataka trebalo bi raditi za par
karakteristinih naselja (jedno individualno, jedno kolektivno, jedno
meovito, jedno staro gradsko jezgro itd). To bi omoguilo formiranje
jedinstvene metodologije za energetsku analizu objekata i primenu OIE.
Potrebno je obezbediti koordinaciju u procesu donoenja odluka na nivou
lokalne uprave u oblastima urbanistikog planiranja, proizvodnje i
potronje energije u sektoru zgradarstva, stambene izgradnje, ouvanja
ivotne sredine, resursa itd.
Tehnoekonomske performanse sistema za primenu OIE u velikoj meri
zavise od lokacije. Tehniki parametri su esto u koliziji sa ekonomskim ili
trinim. Moe se rei da su, ipak, najznaajniji socio-ekonomski
parametri, pored parametara zatite ivotne sredine.
ZAKLJUCI I PREPORUKE
Koncepcija planiranja seoskih i gradskih naselja na osnovu energetskih
principa, a u skladu sa klimatskim promenama podrazumeva energetski
racionalnija i efikasnija naselja od postojeih. Ova koncepcija ujedno
sadri humanu i ekoloku dimenziju, koju malo naselja danas ima.
Planiranje, bez obzira o kom nivou se radi (prostorni, regionalni,
generalni planovi ili urbanistiki projekti) mora da sadri energetsku i
ekoloku komponentu.
Koncepciju i pravce razvoja OIE mogue je obezbediti na sledei nain:
1. Ustanoviti vrstu komunikaciju sa odgovarajuim vladinim i
drugim organima i institucijama sa ciljem uestvovanja u razvoju
energetske strategije. Zajednike radne grupe ili odbore treba

22

uspostaviti na operativnom nivou radi lake meusektorske

saradnje.
2. Omoguiti pristup informacijama i obrazovanje iz oblasti
obnovljivih izvora energije energije, svim zainteresovanim
stranama (razliitim nivoima upravljanja i donosiocima odluka,
strunim institucijama, NVO, zainteresovanim grupama i
organizacijama) kroz osnivanje Edukacionog centra za obnovljive
energetske izvore.
3. Razvijati i realizovati projekte na lokalnom nivou u funkciji
edukacije zainteresovanih u procesu planiranja i donoenja
odluka, uea lokalnog profitnog sektora i lokalnog zajednice, u
najirem smislu.
4. Pokrenuti inicijativu za osnivanje Nacionalne mree za upravljanje
obnovljivim izvorima energije koja e raditi na promociji upotrebe
obnovljivih izvora i na programima za tednju i efikasno
korienje energije. Mrea bi takoe trebalo da da podrku u
obezbeivanju pristupa finansijskim izvorima za male i srednje
proizvoe energije.
5. Uvesti ekoloku/energetsku/ekonomsku tematiku, u najirem
smislu, u kolski sistem.
6. Mobilisati finansijske institucije kako bi podstakle investiranje u
ovaj sektor.
7. Raditi na unapreenju mera koje e dati podrku kroz fiskalnu i
finansijsku politiku (nii porezi, nie kamatne stope, subvencije za
cenu energije iz obnovljivih izvora).
8. Podrati istraivanja i razvoj tehnologije.
Da bi se obnovljiva energija prihvatila na irem planu potrebno je
sprovoditi brojne akcije koje obuhvataju rad sa javnou kroz programe
permanentne edukacije. Cilj je da se na irokom planu prihvati ideja o
prednostima primene obnovljivih goriva u naseljima Srbije (ekonomske i
ekoloke prednosti). Za ove akcije potrebna je jaka vladina politika koja
donosi propise o deliminom oslobaanju poreza na proizvodnju i
primenu proizvoda koji doprinose racionalnoj potronji energije.
Jaanje fokusa prema organizacijama koje koordiniraju ove poduhvate,
zatim privatnih i javnih preduzea, kao i akcije vlasti npr. grupa
organizacija koje podravaju razvoj, finansiranje i koordinaciju izmeu
stakeholder-a (razne vrste industrija, biznisa, Vlade, univerziteta i
istraivakih instituta i korisnika usluga). Osim toga neophodna je pomo
i konsultacije vladinih agencija investitorima prilikom izrade biznis planova
i studija izvodljivosti, stvaranje jakog menaderskog tima od strane
investitora (biznis, finansije, eksperti, projekt menaderi), razvijanje
strategije u sluaju rizika proizvodnje itd. Nakon donoenja odluka o to
veem korienju lokalnih izvora energije potrebno je definisati
metodologiju rada i doneti akcioni plan.
23

Medjutim, na osnovu pregleda programa, dokumenata, odluka i obaveza

koje su donete u Srbiji, moe se zakljuiti da bi njihova direktna primene
doprinela racionalnijoj potronji energije u seoskim i gradskim naseljima
kao i smanjenju emisija gasova staklene bate. Vraanjem odluka u ruke
lokalnog stanovnitva i zatitnom politikom i praksom, koja obezbeuje
pravedan pristup raspodeli dobara (ume, vode i rude), uinio bi se vaan
korak na putu ka smanjenju siromatva lokalnih zajednica i dao doprinos
zatiti resursa. Iako Republika Srbija u prethodnom periodu nije
znaajnije niti organizovanije koristila potencijale svojih obnovljivih izvora
za proizvodnju elektrine energije, na osnovu prethodne analize mogue
je uoiti da povoljna prostorna distribucija ovih izvora, kao i mogui
kapaciteti iskorienja u znaajnom procentu mogu zadovoljiti lokalne
potrebe seoskih i gradskih naselja.
Implementacija novog Prostornog plana Repbulike Srbije, kao i donoenje
novih zakonskih i podzakonskih akata u oblasti energetike, ali i
inkorporiranje pojedinih stavova o korienju obnovljivih energetskih
izvora u zakonske akte o planiranju i izgradnji, moe doprineti
znaajnijem poveanju korienja obnovljivih izvora energije i postizanju
veeg stepena usaglaavanja stratekih pravaca razvoja energetike u
kontekstu novonastalih klimatskih promena.
LITERATURA
A "grant night out" for sustainable energy, Energy Globe Awards 2000,
Renewable Energy World, (REW), James &James, Vol 3, No 3, p.24, 2000.
Prostorni plan Republike Srbije, Slubeni glasnik RS 88/2010
Pucar, M.: Svetska i domaa iskustva u planiranju i primeni obnovljivih izvora
energije (Internatonal and Domestic Experiences in Plnning and
Application of Renewable Energy Sources), Poglavlje u monografiji:"
Prilog unapreenju teorije i prakse planiranja i implementacije", izdanje:
IAUS, str.209-225, 2002.
Pucar, M.: Odrivo planiranje gradova i uticaj potronje energije u zgradama na
promenu klime, Poglavlje u Monografiji IAUSa: Odrivi prostorni razvoj
grada 2005, str.71-94.
Pucar, M.:, Keynote paper: Principles of Ecological and Energy Efficient Urban
Planning and Application of Renewable Energy Sources Present Conditions
and Possibilities, International Scientific Conference: Sustainable Spatial
Development of Towns and Cities, Thematic Conference Proceedings Volume 1, Institute of architecture and urban&spatial planning of Serbia,
Beograd, pp. 247-278, 2007.
Pucar, M., Nenkovi, M., Investiranje u obnovljive izvore energije u Srbiji put ka
odrivom razvoju - strateki, legislativni i prostorni aspekti, Letnja kola
urnbanizma: Investitori-investicije mesto i znaaj u izradi strategije
prostornog i urbanog razvoja Srbije, Tara, pp. 223-241, 2007.

24

Pucar M., Nenkovi M.: Mogunosti primene geotermalne i energije iz

komunalnog vrstog otpada u Srbiji, (Possibilities of solar, geothermal and
solid waste energy application in Serbia) asopis Energetika br. 1-2/god
H/mart 2008.Savez energetiara ENERGETIKA, pp. 114-120, 2008.
Pucar, M.; M. Nenkovi-Rizni and B. Josimovi: Keynote paper: "Environmental
Protection in the Function of Regional Development in Serbia" International
Scientific Conference", Thematic Conference Proceedings Vol.1 Regional
Development, Spatial Planning and Strategic Governance" Institute of
Architecture and Urban&Spatial Planning of Serbia (IAUS), pp. 287-319,
2009.
Pucar, M., Nenkovi-Rizni, M., Strategija prostornog razvoja Republike Srbije,
Studijsko-analitika osnova, Tematska sveska: Prostorni i ekoloki aspekti
korienja obnovljvih izvora energije i energetska efikasnost, Republika
Agencija za prostorno planiranje, Beograd, 2009.
Pucar, M., Nenkovi-Riznic, M., Prostorni raspored, mogunosti i potencijali
proizvodnje elektrine energije iz obnovljivih izvora energije u Srbiji,
Konferencija o obnovljivim izvorima elektricne energije, SMEITS, Beograd,
2011.
Petrovi, S., Pucar, M., Energetika i prostorni razvoj Srbije, Budunost energetike
i prostorni razvoj Srbije, Republika Agencija za prostorno planiranje,
Beograd, 2011.

25

26

ADAPTACIJA GRADOVA NA KLIMATSKE PROMENE

ULOGA ZELENE INFRASTRUKTURE
CITIES ADAPTATION TO CLIMATE CHANGES THE ROLE OF
GREEN INSFRASTURCTURE
Jasminka Cveji, Aleksandar Bobi, Andreja Tutundi, Stojanka Radulovi
Univerzitet u Beogradu, umarski fakultet, Odsek za pejzanu arhitekturu i hortikulturu,
Kneza Vieslava br. 1, Beograd

APSTRAKT
Istraivanja i scenariji globalnih klimatskih promena ukazuju na
verovatnou uestalijih pojava olujnih nepogoda, ekstremnih vruina,
porasta rizika izumiranja vrsta i dr. (IPCC 2007). Takoe je jasno da
takve promene imaju znaajne implikacije na urbane i suburbane predele
i da zelena infrastruktura kao vaan sastavni deo gradske sredine treba
da da odgovor na neke od izazova koje e klimatske promene dovesti u
ivotu kako humane populacije, tako flore i faune. Zelena infrastruktura
je koncept koji se pojavio sredinom 1990-tih u Americi i koji osvetljava
znaaj uvaavanja prirodne sredine u donoenju odluka o namenama i
nainima korienja zemljita. Ona se moe definisati kao strateki
planirana i upravljana mrea zelenih i otvorenih gradskih prostora, koja
uva vrednosti i funkcije ekosistema i time obezbeuje korist za humanu
populaciju i urbanu prirodu. Rezultati dosadanjih istraivanja nesumnjivo
pokazuju da zelena infrastruktura obezbeuje niz pozitivnih efekata, koji
mogu da budu znatan doprinos u adaptaciji gradske sredine na klimatske
promene, kao i ogranien, ali vaan, doprinos ublaavanju ovih promena.
Zakljuci se odnose na potrebu prilagoavanja metodologije planiranja u
cilju adaptacije gradske sredine na globalne klimatske promena. Naime,
postojea politika planiranja favorizuje poguavanje urbane sredine,
to e redukovati sposobnost, pre svega rastuih gradova, za adaptaciju
na klimatske promene. Stoga je oigledna potreba stavljanja naglaska na
funkcionalni znaaj zelene infrastrukture u politici i praksi planiranja
gradova.

Kljune rei: zelena infrastruktura, urbani i suburbani predeo, globalne

klimatske promene, funkcije ekosistema, urbanistiko planiranje, urbana
priroda
27

ABSTRACT
Research and scenarios of global climate change indicate the likelihood of
more frequent occurrence of storm disasters, extreme heat, species
extinction increasing risk and others (IPCC 2007). It is also clear that
such changes have significant implications for urban and suburban
landscapes and that green infrastructure, as an important part of the
urban environment, need to give answers on some challenges that
climate change brings life to the human population, as well as to the flora
and fauna. Green infrastructure is a concept that emerged in the mid
nineties in America, which emphasize the importance of the environment
in the decisions making process of land use. Green infrastructure can be
defined as strategically planned and managed network of green and open
urban spaces, which preserves the values of ecosystem functions and
thus provides benefits to the human population and urban nature.
The results of previous studies undoubtedly show that green
infrastructure provides the number of positive effects, which makes
significant contribution to the urban environment ability to the climate
change adaptation, as well as limited, but an important contribution to
mitigation of these changes.
Conclusions indicate the need for adaptation of planning methodologies
towards the adaptation of urban areas to climate change. Existing
planning policies favour dense urban areas, which reduces capacity for
the adaptation to climate change, especially in developing cities.
Therefore, it is an obvious need to emphasize the functional importance
of "green infrastructure" in policies and practice of town planning.

Keywords: green infrastructure, urban and peri-urban landscape, global

climate change, ecosystem functions, urban planning, urban nature
UVOD
Klima je bazini prirodni resurs i stoga ima dominantan uticaj na
ekosisteme kao i na stanje i razvoj drutva i ljudske civilizacije uopte.
Prema projekciji uticaja globalnih klimatskih promena (Internacional
Panel for Climate Change IPCC, 2007 i EEA, 2008) podruja Centralne i
Istone Evrope e karakterisati: vie temperaturnih ekstrema, manje
padavina u toku leta, vie renih poplava tokom zime, vie temperature
voda, varijabilnost u prinosu itarica, vea opasnost od umskih poara i
manja stabilnost umskih ekosistema.
Srbija je jedna od zemalja u zaleu Mediteranskog Regiona za koji se
smatra da e biti posebno teko pogoen globalnim klimatskim
28

promenama (Nikoli, 2010). Procene u blaoj varijanti, prema scenariju

SRES B2 za nae podruje, do kraja ovog veka, daju poveanje godinje
temperature vazduha od ak 40C (IPCC, 2007). Postoji i verovatnoa da
e procenjen odrivi porast godinje temperature od 20C za podruja
Evrope biti prevazien ve sredinom veka (EEA, 2004). Prema
procenama, neka podruja Srbije e tokom leta imati za 20% manje
padavina. Iznos smanjenja letnjih padavina, po najnepovoljnijoj opciji,
premauje 50% sadanjih normala2 (Popovi et al., 2009).
Predviene klimatske promene bi mogle doneti mnotvo dramatinih
posledica, ukljuujui este sue, nedostatak pijae vode, smanjenje
poljoprivredne proizvodnje, pojavu endemske gladi meu siromanim
slojevima stanovnitva, pojava epidemija, migracije stanovnitva u
potrazi za vodom i hranom, konflikti oko ogranienih resursa, itd.(Nikoli,
2010). Promena klime je globalni problem, ali e se posledice osetiti biti
predmet interesa kako na regionalnom tako i lokalnom nivou. Naime,
procene su da e ove promene imati znaajne implikacije na urbana
podruja. Sobzirom na to da preko 50% stanovnitva sveta i 80%
stanovnitva Evrope danas ivi u gradovima, ovakvi problemi postaju
uzrok sve vee brige. U tom smislu, meudravni panel o klimatskim
promenama (Internacional Panel for Climate Change - IPCC) planirao je
za svoj sledei izvetaj, posebnu studiju koja e razmatrati budue
projekcije
problema
urbanih
podruja,
povezujui
klimatske,
infrastrukturne, demografske i energetske aspekte urbanizacije. Svetski
fond za prirodu (WWF, 2005) je, na primer, ne tako davno, skrenuo
panju na znaajno zagrevanje prestonikih gradova irom Evrope.
Imajui ovo u vidu, u mnogim zemljama se pokreu strateki projekti,
kao na primer projekat pod nazivom Strategije adaptacije na klimatske
promene u ubanoj sredini (Adaptation Strategies for Climate Change in
the Urban Environment ASCCUE). u Velikoj Britaniji, Ovi projekti
obuhvataju pripremu za klimatske promene kroz strateko planirnje i
urbani dizajn. Jedan vaan aspekt ovog projekta, koji je i predmet ovog
rada, je da istrai potencijal urbanih zelenih povrina u adaptaciji na
klimatske promene.
Zelen infrstruktur predstvlj fiziko okruenje u grdovim i
nseljim i izmeu njih. U tom smislu, njom su obuhvaene kko zelen
struktur, topogrfij i hidrologij, tko i fizik struktur urbne forme,
u ijoj sinergiji odnos je mogue kreirti mreu otvorenih prostor z
drutvene potrebe, li i integrlni sistem uprvljnj ekolokim
procesim. Shvaena na ovakav nain, zelen infrstruktur
sveobuhvatno obuhvt sve resurse ivotne sredine i doprinosi odrivom
uprvljnju resursim. U prksi to zni d je postojee trdicionlne
2

Period 1961-1990. je period poslednje standardne klimatoloke normale

29

mree zelenih struktur potrebno renturlizovti kko bi se uspostvili ili

obnovili prirodni procesi kojim bi se izgrdili sistemi z ublaavanje
klimatskih promena, uprvljnje poplvm, tmosferskim vodm,
poveo biodiverzitet i stvorili uslovi z unpreenje kvaliteta ivota.
CILJ I METOD RADA
Rad istrauje fenomen uticaja globalnih klimatskih promena na gradove,
njihovu ranjivost, kao i mogunosti za adaptaciju u ublaavanje posledica
ovog globalnog fenomena. U tom smislu, posebna panja posveena je
istraivanju uloge i znaaja zelene infrastrukture u adaptaciji3 na
klimatske promene. Cilj ovog rada je da se, kroz pregled raspoloivih
literarnih podataka, osvetle pozitivni efekti uticaja zelene infrastrukture u
adaptaciji urbanog mikroklimata na klimatske varijacije izazvane
infrastrukturom izgraenog predela. iri cilj rada je da sugerie da
planiranje zelene infrastrukture u borbi sa klimatskim promena, to
takoe nudi alternativni pristup odrivom urbanom planiranju.
U prvom delu, rad se bavi odgovorom gradova na klimatske promene u
pogledu proklamovanih i usvojenih gradskih politika. Zatim se daje
objanjenje pojma zelena infrastruktura i uloge koju ona moe da ima u
unapreenju odrivog upravljanja gradova. U tom smislu, prikazani su
rezultati istraivanja jednog broja autora koja ukazuju na pozitivne
efekate pojedinih elemenata zelene infrastrukture u borbi sa klimatskim
promenama. Rad polazi od procene kako integralni pristup planiranja
zelene infrastrukture moe unaprediti kvalitet urbane ivotne sredine.
Sledei deo rada daje pregled skoranjih studija sluaja na teritoriji grada
Beograda koje koriste holistiki pristup u planiranju grada i daju polaznu
osnovu za istraivanje u oblasti adaptacije gradske sredine u odnosu na
projekcije uticaja klimatskih promena. Pregled dat u ovom radu je samo
korak ka neophodnim detaljnim istraivanjima uticaja indukovanim
klimatskim promenama, kao baze za prostorni razvoj i donoenje odluka
na nivou rastuih gradova u pogledu adaptacije na klimatske promene.
Metod rada je obuhvatio prikupljanje i analizu literarnih izvora danas
aktuelnih istraivanja u oblasti efekata urbanog zelenila u redukciji
temperaturnih i hidrolokih promena urbane ivotne sredine. Sledei
korak je obuhvatio analizu iskoristivosti postojeih studija i projekata,

Adaptacija na klimatske promene moe se definisati kao prilagoavanje kao odgovor na

aktuelne ili oekivane klimatske stimulanse ili njihove posledice u prirodnim i humanim
sistemima. Ona obuhvata ublaavnje tete ili iskoriavanje delotvornih mogunosti;
razumevanje kako klima moe da se menja, ta mogu da budu uticaji, kao i izgradnju
kapaciteta i preduzimanje akcija u vezi tih uticaja (UK Climate Impacst Programme)

30

raenih za grad Beograd, za dalja detaljna istraivanja u cilju

uspostavljanja multifunkcionalne zelene infrastrukture grada.
URBANE POLITIKE VICE-VERSA KLIMATSKE PROMENE
Svest o tome da urbana sredina dom za oko tri etvrtine graana EU
dri jedan od kljueva borbe protiv klimatskih promena, bio je razlog to
je Evropska Komisija pokrenula inicijativu 2009. za ustanovljavanje
Saveza gradonaelnika (Covenant of Mayors), sa zadatkom da podri i
ubrza akcije lokalnih vlasti u reavanju ovih problema.
Aspekt urbanih otvorenih podruja sa stanovita unapreenja ivotne
sredine je takoe naglaen u mnogim drugim evropskim politikama, kao
na primer u Laipcigkoj Povelji (Leipzig Charter), Alborgkoj Povelji
(Aalborg Charter of European Cities and Towns Towards Sustainability),
tematskoj strategiji za urbanu ivotnu sredinu (Thematic Strategy on
Urban Environment), estom akcionom programu za zatitu ivotne
sredine (Sixth Environment Action Programme), Evropskoj konvenciji o
predelu, . Ovaj aspekt je takoe istraen kroz mnoge evropske projeke URGE, RUROS, BUGS (Hudekova, 2011).
Urbana sredina poseduje karakteristina biofizika obeleja u poreenju
sa susednim ruralnim podrujima. To su, pre svega, izmenjena razmena
energije, to ima za rezultat stvaranje urbanih toplotnih ostrva i promenu
hidrologije urbanih podruja, to utie na poveano povrinsko oticanje
kinih voda. Takve biofizike promene su delimino rezultat promene
zastora urbanih podruja (Whitford et al., 2001). Proces urbanizacije
zamenjuje povrine pod vegetacijom koje obezbeuju senku,
evapotranspiraciono hlaenje, zadravaju kine voda, imaju funkciju
skladitenja i infiltracije sa nepropusnim izgraenim povrinama.
Klimatske promene e pojaati nepovoljne efekte ovih procesa (Gill et
al.2007). Stoga postoji urgentna potreba razvoja strategija adaptacije
gradova na budue klimatske promene. Planirane adaptacije imaju za cilj
da se suprotstave oekivanim uticajima klimatskih promena i one su
rezultat ciljanih odluke, na osnovu svesti o tome da su uslovi promenjeni
ili da e se menjati i da je potrebna akcija da se uopte uslovi vrate i
odravaju. Kreativno korienje zelene infrastrukture je jedna od
mogunosti, od koje se, u pomenutim strategijama adaptacije, mnogo
oekuje. Ona treba da bude prepoznata u procesu planiranja na svim
nivoima - od regionalnih prostornih strategija, kroz okvire lokalnog
razvoja kao i kroz kontrolu razvoja unutar urbanih susedstva (Gill et
al.2007; Bowler et al 2010). Ove usluge ekosistema4 obezbeene od
4
Usluge ekosistema su procesi pri kojima sredina produkuje resurse koje besplatno
koristimo, kao to su na primer ista voda, drvo za grau, stanita ihtiofaune ili polinacija
divljih biljaka i useva. Bez obzira da li se nalaze u gradu ili u ruralnom podruju, ekosistemi

31

strane urbanih zelenih povrina su esto previane i podcenjivane (Daily,

1997). Sa klimatskim promenama funkcionalnost koju obezbeuju urbane
zelene povrine postaje sve znaajnija (Gill et al.2007).
ZELENA INFRASTRUKTURA DEFINICIJE I TRENDOVI
Gotovo sve definicije
zelene infrastrukture
koriste koncept
multifukcionalnosti prirodnih resursa; usvajaju holistiki nain
razmiljanja; stavljaju fokus na fizike interakcije izmeu razliitih tipova
zelenih povrina. Meusobna povezanost i umreavanje resursa je
zajednika za sve definicije. Definicije obuhvataju prirodi bliska podruja i
objekte, usluge ekosistema, ekonomske i kulture dobiti i dobiti na
kvalitetu ivotne sredine. Kljuni princip, naglaen u ovim definicijama, je
korienje postojeeg karaktera predela za unapreenje vrednosti duha
mesta. Tako definicija zelene infrastrukture glasi: Zelena infrastruktura je
povezana mrea prirodi bliskih podruja i objekata, koja titi ili obnavlja
ekoloke funkcije i olakava odravanje zdravog stanje usluga
ekosistema, koji obezbeuju ekonomske, kulturne i druge dobiti na
kvalitetu ivota ljudi, biljka i ivotinja, obezbeujui njihov razvoj u
prirodnim uslovima (Hamin & Gurran 2009)
Zadnjih godina pojam se, kod nekih autora, transformie u pravcu vie
direktne paralele sa pojmom tradicionalne infrastrukture, i stoga ne
ukljuuje samo povezanost, ve i tretman i upravljanje kinim vodama i
ostale funkcije. Tako postavljana definicija glasi: Zelena infrastruktura je
zatita, obnova ili formiranje objekata koji koriste prirodne procese za
recikliranje kinih voda, konzervaciju energije i preiavanje vazduha, na
nain koji podstie povezivanje, podrava razvoj, koji je ekonomski
odriv, i odriv sa stanovita ivotne sredine (Hamin & Gurran, 2009).
Benedict & McMahon (2006) su, na primer, definisali zelenu
infrastrukturu kao holistiki pristup korienja prirodnih i humanih
resursa, koja tei da zatiti prirodne ekosisteme i funkcije, i koja
dopunjuje razvoj u usaglaenom maniru. Prema istim autorima zelena
infrastruktura koristi planiranje, dizajn i pristupe implementaciji, sline
onima koji se koriste za puteve, sistem upravljanja vodama i drugim
u kojima ljudi ive, pruaju dobra i usluge koje su nam veoma bliske, kao to su:
ublaavanje vremenskih ekstrema i njihovih uticaja; rasejavanje semena; ublaavanje sua i
poplava; zatita od ultravioletnog zraenja; kruenje hranljivih materija; zatita obala reka,
kanala i mora od erozije; detoksikacija i razlaganje otpadaka; kontrola poljoprivrednih
tetoina; odravanje biodiverziteta; formiranje i zatita zemljita i obnova plodnosti. Oni
takoe doprinose stabilnosti klime, preiavaju vazduh i vodu, kontroliu organizme
nosioce zaraza,; oprauju useve i prirodnu vegetaciju itd. (prema Ecological Society of
America)

32

komunalnim objktima, u razliitim razmerama i preko administrativnih

granica.
Kao to je ve naglaeno sutinski znaaj, s obzirom na ve prisutne
klimatske promene, e imati ublaavanje i prilagoavanje verovatnim
buduim klimatskim uslovima. Znaajan pravac postizanja tog cilja je
obezbeivanje snane zelene infrastrukture u regionu i gradovima.
Zelena infrastruktura je odlino sredstvo za ispunjavanje tih ciljeva iz vie
razloga, prema Hamin & Gurran, 2009:

Zelena infrastruktura se bazira na sistemskom razmiljanju i po

svojoj prirodi je meusobno povezana - i jedno i drugo e biti
neophodno u kontekstu klimatskih promena

Zelena infrastruktuta tei da dostigne, na posebnim lokacijama,

viestruke ciljeve, to e takoe, iz urbane perspektive, biti
neophodno za klimatske promene, gde su neizgraena podruja
prilino ograniena.

Zelena infrastruktura tei da bude regionalna, i regionalna

reenja e biti efikasnija za klimatske promene od lokalnih, poto
su voda, energija, hrana i emisija u najmanju ruku pitanja
regionalne razmere.

Ve danas se urbana ivotna sredina razlikuje od okolnog predela u

brojnim karakteristikama (temperature, vlanost, kvalitet vazduha i dr).
Zelena infrastruktura urbanih podruja igra znaajnu ulogu ublaavanja
ovih karakteristika. Implementacija zelene infrastrukture obuhvata
realizaciju tehnikih (inenjerskih) objekata, kao to su: ozelenjeni
krovovi, bioretenzije, vegetacijoni drenani kanali, permeabilni zastori,
rezervari i retenzije kinih voda, kao i podizanje novih zelenih povrina.
Brojna su istraivanja pozitivnog uticaja zelene infrastrukture u adaptaciji
gradova na klimatske promene. U sledeem poglavlju su prikazani
rezultati niza aktuelnih istraivanja u svetu, a odnose se na uticaj zelene
infrastrukture na kvalitet klime u gradovima odnosno, na ublaavanje
negativnih efekata klimatskih promena.
PRIKAZ REZULTATA AKTUELNIH ISTRAIVANJA U SVETU
Globalne klimatske promene e dodatno termalno opteretiti urbana
podruja naglaavajui uticaj urbanih toplotnih ostrva (Voogt, 2002). U
tom smislu, urbana toplotna ostrva imaju znaajne implikacije na konfor i
zdravlje ljudi, zagaenje vazduha, korienje energije i urbano planiranje.
Primarna povrinska kontrola za veinu urbanih toplotnih ostrva su:
geometrija urbanih povrina i njihova termalna svojstva (Oke et al.,
1991). Geometrija povrina odnosi se na zaklanjanje neba zgradama i
33

drugim objektima, izraena terminom poznatim kao faktor sagledavanja

nebe (sky view factor). Smanjivanje ovog faktora gotovo uvek vodi
porastu intenziteta urbanog toplotnog ostrva, mada, ako su zgrade na
veoma malom rastojanju, senka moe da redukuje apsorpciju solarne
radijacije tokom dana. Termalna svojstva povrina, posebno absorpcija
toplote, kontrolie unos i oslobaanje toplote podpovrinskog i
povrinskog sloja. Suvi i manje zbijeni materijali, sa dobrim svojstvima
izolacije, kao drvo, pesak ili porozni (aerisani) beton imaju manje
vrednosti termalne absorpcije. Povoljni uslovi za prostrana toplotna
ostrva nastaju u onim tipovima urbane morfologije koje karakterie veliki
procenat izgraenih i zaptivenih povrina, te velika termalna absorpcija.
Prema Voogt (2002), redukcija veliine urbanog toplotnog ostrva je
mogua kroz razliite strategije ublaavanja5. Strategije koje su privukle
najveu panju obuhvataju korienje zelene infrastrukture za zasenu
povrina, evapotranspiraciono hlaenje i uveanje refleksije povrina,
kako bi se redukovala koliina solarne radijacije (Rosenfeld et al., 1998).
Kompozicija zelenila ima neospornu ulogu u odnosu na uticaj na
temperature vazduha u zelenim prostorima. Tako Potchter et al. (2006),
prema Bowler et al.(2010), na osnovu istraivanja parkova u Tel Avivu,
pronalaze da je temperatura u parku nia ukoliko je sklop visokog zelenila
gui i preovlaujui u odnosu na otvorene travnjake. Isto tako, Chang et
al., (2007), prema Bowler et al.(2010) su, na osnovu slinih istraivanja
parkova u Meksiko Sitiju i Tajpeju, dokazali da je vei procenat zastrtih
povrina u parku u pozitivnoj korelaciji sa temperaturnim razlikama
vazduha. Do slinih zakljuaka u pogledu vane uloge faktora senke za
efekat hlaenja doli su Shashua-Bar & Hoffman (2000) u svom
istraivanju ovog fenomena na podruju Tel Aviva. U pogledu dispozicije
zelenih povrina i njihove veliine pokazalo se da iste igraju vanu ulogu
u minimiziranju efekta zagrevanja vazduha. Koristei numeriki model za
procenu efekta rashlaivanje povrina u susedstvu zelenih povrina
Tsuyoshi &Takakura (1990/1991) su doli do zakljuka da mala, razliito
ozelenjenjena podruja, na terenu ili na krovovima, sa dovoljnim
razmacima, produavaju termalni efekat, van fizikih granica zelene
povrine, mnogo efektnije od velikog kontinualno ozelenjenog podruja,
sline veliine.
Na osnovu modela razmene energije, prema Gill et al. (2007),
maksimalna temperatura pri tlu veoma zavisi od procenata zastupljenog
5
Ublaavanje klimatskih promena moe se definisati kao akcije koje redukuju ovekov
doprinos uzroku klimatskih promena; ovo obuhvata i redukciju emisija gasova staklene
bate kao ugljen dioksida (na primer kroz poveanje energetske efikasnosti, korienjem
alternativnih formi energije i transporta), i redukciju njihove koncentracije u atmosferi, na
primer, podizanjem zelenih povrina u cilju smanjenja ugljenika (UK Climate Impacst
Programme)

34

zelenog pokrivaa. Prema istraivanjima u Manesteru, u Engleskoj,

sadanja maksimalna temperature pri tlu u umi (najmanje izgraenom
tipu urbane morfologije) je za 12.80C nia od centra grada
(najizgraenijeg tipa urbane morfologije). Prema scenariju nie emisije
gasova staklene bate za 2080. (IPCC), oekivane maksimalne
temperature pri tlu u umi su 10.90C i centru grada 33.20C, dok su za
scenarijo visoke emisije za 2080. (IPCC) prognozirane na 21,60C u umi i
35,50C u centru grada. Prema istraivanjima Gill et al. (2007)
dodavanjem 10% zelenih povrina podrujima sa malo zelenila, kao to
su tipovi urbane morfologije centra grada i stanovanja velikih gustina,
zadrae se maksimalne temperature pri tlu na ili ispod vrednosti perioda
poslednje standardne klimatoloke normale, to ne ukljuuje i scenarijo
visokih emisija 2080. Sa druge strane, ako se ukloni 10% zelenih
povrina, procenjuje se da e maksimalna temperature pri tlu do 2080., u
poreenju sa periodom poslednje standardne klimatoloke normale, pri
scenariju visoke emisije, u stanovanju velikih gustina, biti za 70C vie, dok
e u centru grada ona biti vea za 8,20C. Whitford et al. (2001) su stoga
zakljuili da je temperatura pri tlu efiksan indikator za razmenu energije
urbane sredine.
Sdruge strane, uloga zelenila kao prekrivaa tla u pogledu uticaja na
smanjenje efekta toplote na asfaltiranim i betonskim povrinama je
znatna. Takebayashi & Moriyama (2009) su eksperimentalno procenjivali
stepen ublaavanja efekta toplote kroz zamenu asfaltiranog zastora
parkinga sa zastorom od trave. Na osnovu dobijenih rezultata u pogledu
veliine solarne radijacije, infracrvene radijacije, temperature vazduha,
relativne vlanost i brzine i pravaca vetra, procenjena redukcija toka
toplote sa asfaltnog parkinga u odnosu na parking pod travom bila je za
100-150 W/m2 tokom dana i proseno 50 W/m2 tokom noi. Slino,
Rosenzweig et al. (2006) su utvrdili da bi ozelenjavanje 50% krovova
NewYork City redukovalo prosenu temperaturu pri tlu za 0,1 do 0,8 0C.
Banting et al. (2005) je utvrdio da bi ozelenjavanje 30-100% raspoloivih
krovova u Torontu, moglo da redukuje prosene temperature za 0,5 do
20C.
Alexandri & Jones (2008) su procenjivali efekat zelenih krovova i
ozelenjenih zidova u urbanim kanjonima. U dvodimenzionalni model
mikro razmere, koji je procenjivao tri geometrije kanjona, dve orijentacije
i dva pravca vetra, bile su unete klimatske karakteristike devet gradova.
Istraivanje je pokazalo da vegetacija moe da ublai klimat izgraene
sredine. Razmera efekata zavisi od toga gde je ona implementirana (krov
ili zid) i koji deo izgraene sredine je istraivan (unutranjost kanjona ili
neposredna okolina). Pri uporeivanju ozelenjenih povrina sa betonskim,
izraunate su temperaturne razlike od 300C, u danu sa visokim nivoom
zraenja. Generalno je utvreno da zeleni zidovi imaju jai efekat u
35

kanjonu od zelenih krovova, ali oni ne utiu na temperature vazdune

mase iznad kanjona. Zeleni krovovi, sa druge strane imaju jak efekat na
vazduni sloj iznad njih, do veliine od 100C na 4 m visine. Geometrija
urbanih podruja ima znaajan uticaj na temperature pri povrini i
temperature vazduha, zbog uticaja na distribuciju brzine vetra i zasenu
urbanih povrina. Generalno, to je ira ulica, jai je efekat, specijalno sa
ozelenjenih zidova, zbog zasene konstrukcionog materijala i zbog vee
brzine vetra koja se javlja unutar kanjona. Na osnovu istraivanja dolo
se do rezultata da je vegetacija generalno imala vei efekat na urbanu
temperature u suvim i toplijim gradovima, nego u hladnijim, vlanim
gradovima, mada oni takoe mogu da imaju koristi od ozelenjavanja,
naroito kada su krovovi i zidovi pod vegetacijom (Alexandri & Jones,
2008).
Jedan od efekata zelene infrastrukture prema Clark et al.(2010) je efekat
ublaavanja temperature termalno obogaenih kinih voda urbanih
podruja. Mnoge zemlje reguliu temperature vode kao sastavni deo
kvaliteta voda. Istraivai su zapazili da su podruja izliva kinih voda,
unutar vodenog stuba, imala znaajan uticaj na temperature vode nakon
uliva. Efekti u redukciji i prevenciji termalnih optereenja urbanih kinih
vode u praksi zelene infrastrukture postiu se uobiajnim merama, kao
to su permeabilno poploavanje, ozelenjavanje, bioretenzije, ozelenjeni
drenani kanali, zeleni krovovi itd. Laboratorijska istraivanja zastora na
Guelf univerzitetu u Ontariju, u Kanadi su pokazala da je temperature
oticanja kinih voda sa poroznog zastora bila izmeu 2 do 4oC hladnija u
poreenju sa povrina pod asfaltom (Verspagen, 1995., prema Clark et
al., 2010). Redukcija volumena oticanja postignuta na taj nain je
primarni faktor u redukciji termalnog optereenja. Drugi faktor koji
redukuje termalno optereenje je zasena, dubina i tip medijuma, povrina
i konfiguracija ispusta (Jones & Hunt, 2009., prema Clark et al. 2010).
Gill et al. (2007) su primenom modela povrinskog oticanja za Manester
doli do generalnog podatka, da to je vie izgraen tip urbane
morfologije, vee je oticanje povrinskih kinih voda. Tako, na primer,
poveanje zelenih povrina od 10% u stambenim tipovima urbane
morfologije, redukuje oticanje u sluaju padavina od 28 mm (koliko se
oekuje pri visokom scenariju emisija do 2080) za 4,9%, dok poveanje
od 10% povrina pod drveem redukuje oticanje za 5,7%. Meutim ovaj
iznos poveanja zelenih povrina ili povrina pod drveem ne moe da
zadri budue oticanje na vrednostima poslednje standardne klimatoloke
normale.
Saglasno Lisle-u (2010), efikasno planiranje biodiverziteta u urbanim
otvorenim prostorima moe da obezbedi bitno preuzimanje odgovornost
za adaptaciju na klimatske promene u urbanoj sredini. Biodiverzitet
urbanih podruja sutinski ima sposobnosti da odgovori na budue
36

projekcije klimata. Ta prilagodljivost obezbeuje mogunost urbanim

otvorenim prostorima da doprinesu adaptaciji na klimatske promene.
Jedan od naina istraivanja adaptacije na mogue klimatske promene je
razmatranje zelene infrastrukture konurbacionih podruja iz perspektive
predeone ekologije (Gill, et al. 2007). Na taj nain, zelena infrastruktura
se moe sagledati kao sklop koridora, paradi i globalne matrice (Forman
and Godron, 1986., prema Gill et al. 2007). Ove komponente imaju
razliite uloge u pojmu klimatske adaptacije. Na primer, zatita od
poplava je naroito znaajna u koridorima, sa druge strane matrica i
parad su naroito znaajni za infiltraciju kinih voda, itd.
Prikazani pregled istraivanja pokazuje veoma razliite pristupe i
interesovanja autora u nastojanjima pronalaenja dokaza o doprinosu
zelene infrastrukture gradova u adaptaciji na klimatske promene. Od
znaaja za pomenuta istraivanja bilo je izdvajanje urbanih morfolokih
jedinica, naina korienja povrina, veliine zelenih povrina, zatim
utvrivanje distanci izmeu zelenih povrina, poroznost zastrtih povrina,
vrste primenjenih materijala, procenat pod drveem i travnjacima i dr.
Rezultati istraivanja navedenih autora nesumnjivo pokazuju nezamenljiv
doprinos zelene infrastrukuture u adaptaciji gradova na klimatske
promene.

STUDIJE SLUAJA ZA GRAD BEOGRAD

Istraivanja trendova temperature i padavina u Beogradu i indikatora
promene ekstrema u Srbiji za period 1888 2006. nesumnjivo pokazuju
da su klimatske promene ve prisutne (orevi, 2008). Prema
istraivanjima ovog autora srednje, maksimalne i minimalne godinje i
sezonske temperature vazduha su porasle, izuzev tokom leta, kada je
maksimalna temperature imala tendenciju laganog opadanja. Najvei
porast je zabeleen sa minimalnim temperaturama, naroito zimi. Na
godinjem nivou koliine padavina se poveavaju, sa najveim
poveanjem tokom zime, dok u prolee one opadaju. Tokom godine, broj
dana sa padavinama je u opadanju, izuzev tokom leta, gde je zabeleen
porast broja takvih dana. Pojava uestalosti veoma niskih temperatura
opada. Poveanje uestalosti veoma visoke maksimalne temperature je
dobijeno na svim mernim stanicama, dok se pojava uestalosti toplih
talasa i tropskih dana poveala. Na mernoj stanici Beograd zabeleen je
porast pojava uestalosti visokog kvantiteta padavina. Prema navodima
istog autora, slini rezultati za temperature i padavine dobijeni su za
sedam stanica (Sarajevo, Podgorica, Ulcinj, Tirana, Prilep, Atina, Krf) sa
podruja Jugoistone Evrope za period 1955-2000.

37

Navedeni dokazi klimatskih promena i pretnje socijalnoj dobrobiti i

ekonomskoj budunosti stanovnitva, bie razlog da grad Beograd, slino
drugim gradovima Evrope, donese svoju strategiju adaptacije i
ublaavanja negativnih efekata klimatskih promena. Kao neizbena mera
u borbi sa klimatskim promenama u ovoj strategiji treba da bude
planiranje i implementacija zelene infrastrukture grada. Ono to nam je
potrebno, kada je u pitanju intervenisanje zelenom infrastrukturom u
borbi sa klimatskim promenama, su nove vrste istraivakih projekata koji
grade interdisciplinarne veze izmeu prirodnjaka (npr. ekologa, biologa,
hidrologa) i specijalista za izgraenu sredinu (npr. planera, inenjera,
arhitekata, sociologa i geografa).

a)

b)

Slika 1. Karta biotopa Beograda; Izvedeni podaci a) Linijski elementi

sistema; b) Ugari i zaprloena zemljita; Izvor: Projekat Zelena regulative
grada Beograda, Urbanistiki zavod Beograda, 2007.
Kao prvi vei pomak ka predeono-ekolokom planiranju grada Beograda
je izarda GIS-a biotopa i vrednovanje biotopa Beograda izraena u okviru
projekta "Zelena regulativa Beograda" (Slika 1.) Rezultati kartiranja i
vrednovanja su pokazali da na teritoriji grada postoji veliki diverziet
biotopa (izdvojeno je 52 tipa i 181 podtipa biotopa na povrini od 77.460
ha, u okviru ukupno 163.800 geometrijski izdvojenih biotopa) kao i
diverzitet vrsta, (evidentirano je 161 vrsta ornitofaune koje se nalaze na
nacionalnoj crvenoj listi, 9 relikta i 16 vrsta flore sa nacionalne crvene
liste i dr.). Evidentirani su takoe vredni biotopi uma, vlanih terena i
linijskih koridora znaajnih za umreavanje budue zelene infrastrukture
grada. Projekat kartiranja i vrednovanja biotopa Beograda predstavlja
znaajnu osnovu za multifunkcionalni pristup planiranju novog koncepta
zelene infrastrukture grada Beograda (Teofilovi, Cveji et al. 2007).
38

Kartiranje biotopa daje osnov i preporuku za dalja detaljna istraivanja

kao i niz podataka za neophodna istraivanja zelene infrastrukture u
funkciji adaptacije i ublaavanja klimatskih promene. Izmeu ostalog,
osnovu za izdvajanja urbanih morfolokih jedinica, procenat
neporoznih/poroznih povrina, procenat evapotranspiracionih povrina,
procenat povrina pod drveem, povezanost zelenih povrina, zapreminu
(volumen zelenila), raznovrsnost biotopa, vegetacionu strukturu biotopa,
biodiverzitet, izdvajanje predeono-ekolokih strukturnih elemenata
(koridora, paradi, matrice) i dr.
Drugi izvor podataka je Program za urbanistiki plan sistema zelenih
povrina Beograda izraen u okviru Projekata "Zelena regulativa
Beograda" (IV faza) (Teofilovi, Cveji et al 2009; Cveji & Teofilovi
2010). Gradivne elemente planiranog sistema ine: dominante, take i
linije. Dominante su velike, uoljive u prostoru, zelene povrine, od
gradskog i regionalnog znaaja, i predstavljaju nosee elemente sistema
zelenila. Take su manje zelene povrine lokalnog znaaja, dok linije
predstavljaju tipove zelenih povrina sa karakterom veza. Prostorna
realizacija konceptualnih opredeljenja planirana je uspostavljanjem
sistema meusobno povezanih zelenih povrina. Predloeni koncept
sistema zelenih povrina (zelene infrastrukture) grada (Slika 2)
karakterie:

Jezgo sistema predstavlja dominantu celokupnog reenja i

obuhvata ue reke Save u Dunav. Planirano je unapreenje
multifunkcionalnosti postojeih zelenih povrina kao i formiranje
nove rekreacione zone grada.

Unutranji prsten sistema ini preteno podruje srednje zone

grada sa zelenim povrinama na minimalnom meusobnom
rastojanju od 400 m. Dominante ine postojei parkovi, ume i
park ume, kao i zelene povrine otvorenih stambenih blokova.
Podizanje novih zelenih povrina planira se na povrinama ugara,
prevashodno unutar ili u neposrednoj blizini podruja oznaenih
kao deficitarna sa zelenim povrinama, kao i u delovima prstena
gde je konstatovan prekid u sistemu zelenih povrina.

Spoljanji prsten sistema obuhvata uglavnom rubne zone

grada. Dominantne su ume, prirodno regulisane zelene
povrine, veim delom na poljoprivrednim povrinama. Kao
linijski elementi znaajnu ulogu igraju ibljaci i ivice na
poljoprivrednom zemljitu. Nove zelene povrine planirane su u
cilju dostizanje predloenog standarda unapreenja uslova ivota
od 225 m2/stanovnika, kao i standarda 6 m2 po stanovniku
unutar ili u neposrednoj blizini podruja ocenjenih kao deficitarna
sa zelenim povrinama za rekreaciju.
39

Zelene veze sistema ini teritorija grada u vodnom zemljitu

reka Save i Dunava kao i du malih gradskih vodotoka i du
primarne saobraajne mree. Osnovna funkcija ove komponente
sistema jeste povezivanje ostalih komponenti sistema.

Kontinualno izgraeno gradsko tkivo ini teritorija centralne i

srednje zone grada. Uspostavljanje sistema je planirano slobodno
stojeim zelenim povrinama takaste forme i drvoredima kao
vezivnim elementima.

Diskontinualno izgraeno podruje ini teritorija spoljne i rubne

zone grada. Na teritoriji gde dominiraju poljoprivredne strukture i
prigradska naselja, uspostavljanje sistema je planirano zelenim
povrinama linijskih formi, kao to su ostaci uma, ibljaci i ivice
na poljoprivrednom zemljitu i du malih gradskih vodotokova i
melioracionih kanala.

Koncept sistema zelenih povrina Beograda je formiran uvaavajui

sledee principe povezanosti, multifunkcionalnosti, pristupanosti, zatite
karaktera predela, zatite biodiverziteta i unapreenja stanja ivotne
sredine. Principi na kojima je uspostavljen sistem poklapaju se sa
osnovnim principom ublaavanje i prilogoavanje verovatnim buduim
klimatskim uslovima, a to je zatita unapreenje regeneracija (Moroz,
S., WWF; Hudekova, 2007):

Zatita postojeih odlika ivotne sredine i ekosistema

Unapreenje postojeih resursa u kreativnom odrivom maniru

Regeneracija izgubljenih ili oteenih usluga ekosistema

Zatita heterogenosti stanita i biodiverziteta

Povezanost stanita

Obnova degradiranih prostora i aktivne intervencije kao odgovor

na pretnje indukovane klimatskim promena.

40

Slika 2: Osnovni elementi sistema zelenih povrina (zelene infrastrukture)

Beograda; Izvor: Projekat Zelena regulative grada Beograda, Urbanistiki
zavod Beograda, 2007.

ZAKLJUAK
U domenu svremenih politik i strtekih dokument o kvlitetu
grdov, kvlitet se posmtr kroz kvlitet mest, kvlitet ivotne sredine
i kvlitet ivot, pri emu je zelen infrstruktur od kljune vnosti z
ostvrenje sv tri nveden kvlitet. U svremenoj plnerskoj prksi
zelenu infrstrukturu je mogue plnirti kroz sve prostorne nivoe od
region (strtek prirodn i kulturn dobr) do susedstva, pri emu se
njvei rezultti u odnosu n kvlitet postiu n niim nivoim: nivo
optine ili nselj s teitem n prostorim z rekreciju i koherentno
poveznim zelenim i zeleno-sivim infrstrukturm (grdski prkovi,
ren prioblj, neformlni zeleni prostori, biciklistike i peke stze,
vodoizvorit, movre i dr.), odnosno nivo susedstv, koji nije
obvezujui, li je esto veom vn jer se bzir n loklnim
inicijtivm grn i njihovom direktnom ueu u procesu plnirnj i
implementcije pln (izgled ulice i loklnih otvorenih grdskih prostor,
zjednik i privtn dvorit, prking prostori i dr.).
S druge strane, istraivanja trendova temperature i padavina u Beogradu
i indikatora promene ekstrema u Srbiji nesumnjivo pokazuju da su
41

klimatske promene ve prisutne. Zbog toga veliki znaaj za adaptaciju i

ublaavanja negativnih uticaja klimatskih promena u Beogradu svakako
ima zelena infrastruktura. Istraivanja efekata zelene infrastrukture su
brojna. Na osnovu u radu prikazanih rezultata istraivanja jednog broja
autora, moe se zakljuiti da su koristi od zelene infrastrukture i njenih
elemenata u borbi sa klimatskim promenama nesumnjive. Dve studije
raene za teritoriju grada Beograda predstavljaju dobar osnov sa dalja
detaljnija istraivanja, kao i za potrebe donoenja stratekih planova i
odluka. Dalja empirijska istraivanja o obimu, lokaciji, distanci, tipu i
strukturi elemenata zelene infrastrukture su neophodna da bi se izvrilo
njeno kvalitativno i kvantitativno vrednovanje, u funkciji unapreenja i
odrivog razvoja i upravljanja kvalitetom gradskog ivota.
LITERATURA
Alexandri, E., Jones, F. (2004). The Thermal Effects of Green Roofs and Green
Faades on an Urban Canyon Plea2004 - The 21th Conference on Passive
and Low Energy Architecture. Eindhoven, The Netherlands, 19 22
September 2004, Page 1 of 6
Adaptation Strategies for Climate Change in the Urban Environment (ASCCUE),
http://www.sed.manchester.ac.uk/research/cure/research/asccue/
Benedict, M. A., Edward T., McMahon, J.D. (2006). Green Infrastructure: Smart
Conservation for the 21st Century, The Conservation Fund, Sprawl Watch
Clearing House, Monograph Series
Banting, D., Li, J., Missios, P. (2005): Report on the Environmental Benefits and
Costs of Green Roof Technology for the City of Toronto City of Toronto and
Ontario Centres of Excellence Earth and Environmental Technologies
(OCE-ETech)
Bowler, E. D., Buyung-Ali, L.,Knight T. M., Pullin A. S. (2010). Urban greening to
cool towns and cities: A systematic review of the empirical evidence,
Landscape and Urban Planning 97 (2010), 147155
Clark, C., Busiek, B., Adriaens, P.(2010). Quantifying Thermal Impacts of Green
Infrastructure: Review and Gaps, Conference Cities of the Future/Urban
River Restoration 2010, Boston
Cveji, J., Teofilovi, A. (2010). Concept of the green spaces system Belgrade
case study., Proceedings of Fabos Conference on Landscape and Greenway
Planning 2010, Budapest , pp171 -178, Hungary
Daily., G. C., Alexander, S., Ehrlich P. R. et al. (1997). Ecosystem Services:
Benefits Supplied to Human Societies by Natural Ecosystems. Issues in
Ecology, Number 2.
orevi, S. V.(2008) Temperature and Precipitation Trends in Belgrade and
Indicators of Changing Extremes for Serbia, GEOGRAPHICA
PANNONICA,Volume 12, Issue 2, 62-68 (2008)
Egenhofer, C., Alessi, M., and Nunez F. J.(2010). Greening EU Cities: The
Emerging EU Strategy to Address Climate Change. CEPS Task Force Report;
http://aei.pitt.edu/15185/C

42

Gill, S., Handley J., Ennos, R., Pauleit S. (2007). Adapting cities for climate
change: the role of the green infrastructure, Built Environment vol. 33 no.1,
Climate Change and Cities, pp. 115-132
Hamin, E. M., Gurran, N. (2009). Urban form and climate change: Balancing
adaptation and mitigation in the U.S. and Australia, Habitat International 33,
238245
Hudekova Z. (2011). Assessing vulnerability to climate change and adapting
through green infrastructure, GRaBS Expert Paper 7; http://www.grabseu.org/downloads/EP7%20FINAL.pdf
IPCC, Meunarodni panel za klimatske promene, etvrti izvetaj o procenama,
Klimatske promene 2007IPCC, 2007. Climate Change 2007: Synthesis
Report. IPCC, Geneva.
Lisle, J., (2010): Climate Change Adaptation: The Role Of Biodiversity In Urban
Open Space, Australian Planner, 47:2, 113-114.
Moroz, S., WWF: TOWARDS A GREEN INFRASTRUCTURE FOR EUROPE:
Adaptation to climate change; http://green-infrastructureeurope.org/download/23%20Sergiy %20Moroz%20WWF%
20Green%20Infrastructure%20and%20Climate%20change.pdf
Nikoli, M. (2010). Srbija pred izazovom globalnih klimatskih promena i njihovih
posledica, Klimatske promene studije i analize;
http://www.emins.org/sr/publikacije/knjige/10-klimatske-promene.pdf
Oke, T. R., Johnson G. T., Steyn D. G. i Watson I. D. (1991). "Simulation of
nocturnal surface urban heat islands under `ideal' conditions: Part 2.
Diagnosis of causation," Boundary-Layer Meteorology, 56, 339-358.
Popovi, T., Radulovi, E., Jovanovi, M. (2009). Koliko nam se menja klima,
kakva e biti naa budua klima?, ivotna sredina ka Evropi.
Rosenfeld A., Akbari H, Romm J., Pomerantz M., (1998): Cool communities:
strategies for heat island mitigation and smog reduction, Energy and
Buildings, Volume: 28, Issue: 1, Pages: 51-62
Shashua-Bar, L. Hoffman M.E. (2000). Vegetation as a climatic component in the
design of an urban street, An empirical model for predicting the cooling
effect of urban green areas with trees, Energy and Buildings 31, 2000, 221
235
Takebayashi H., Moriyama M. (2009). Study on the urban heat island mitigation
effect achieved by converting to grass-covered parking, Solar Energy,
Volume 83, Issue 8, August 2009, Pages 1211-1223.
Tsuyoshi, H., Takakura,T. (1990-1991). Simulation of thermal effects of urban
green areas on their surrounding areas .Energy and Buildings, Volume 15,
Issues 3-4, Pages 443-446
Teofilovi A., Cveji J., et al. (2007). Kartiranje i vrednovanje gradskih biotopa
Beograda, Projekat "Zelena regulativa Beograda" (III faza), Urbanistiki
zavod Beograda, Beograd
Teofilovi A., Cveji J., et al. (2009). Program za urbanistiki plan sistema zelenih
povrina Beograda, Projekat "Zelena regulativa Beograda" (IV faza),
Urbanistiki zavod Beograda, Beograd, (2007).
Voogt, . A. (2002). Urban Heat Island, Encyclopedia of Global Environmental
Change, Volume 3, Causes and consequences of global environmental
change, pp 660666, John Wiley & Sons, Ltd, Chichester, 2002

43

Whitford V., Ennos A.R., Handley J.F. (2001). City form and natural process
indicators for the ecological performance of urban areas and their
applications to Mersyside, UK; Landscape and urban planning 57, pp. 91-103
World Urbanization Prospects: The 2005 Revision, Pop. Division, Department of
Economic and Social Affairs, UN,
www.un.org/esa/population/publications/WUP2005/2005WUP_FS1.pdf
http://www.eea.europa.eu/publications/eea_report_2008_4, Impacts of Europe's
changing climate - 2008 indicator-based assessment, EEA Report No 4/2008
http://www.eea.europa.eu/publications/climate_report_2_2004/impacts_of_europ
es_changing_climate.pdf, EEA Report No 2/2004, Impacts of Europe's
changing climate, An indicator-based assessment

***
Ovaj rad je realizovan u okviru projekta Istraivanje klimatskih promena
na ivotnu sredinu: praenje uticaja, adaptacija i ublaavanje (43007)
koji finansira Ministarstvo za prosvetu i nauku Republike Srbije u okviru
programa Integrisanih i interdisciplinarnih istraivanja za period 20112014. godine.

44

PODRKA SMANJENJU EMISIJE CO2 U GRADOVIMA predlog za unapredjenje peake dostupnosti sadraja na
Novom Beogradu sa stanovita urbane morfologije
SUPPORT FOR CO2 EMISSION'S REDUCTION IN CITIES a proposal for improving pedestrian access to facilities in New
Belgrade from the standpoint of urban morphology
Ranka Gaji
Saobraajni fakultet Univerziteta u Beogradu, Vojvode Stepe 305

APSTRAKT
Razrada teme odrivog urbanog razvoja evoluirala je tokom devedesetih
godina dvadesetog veka od idejnog ka praktinom diskursu da bi se
danas u velikoj meri fokusirala na posledice uticaja klimatskih promena i
to sa dva stanovita: 1. promiljanjem koji su naini da se delovanjem u
gradovima doprinese ublaavanju (usporavanju, ak zaustavljanju)
registrovanih procesa klimatskih promena u svetu; i 2. kroz utvrdjivanje
naina da se gradovi prilagode izvesnim (nepovoljnijim) klimatskim
uticajima. Oba pristupa su vana za dalji razvoj i rast urbanih naselja i
nuno je da se strunjaci ukljuuju u razmatranje na oba plana.
Ovaj rad predstavlja doprinos raspravama unutar prvog pristupa. Naime,
kao kljuni uzrok globalnih klimatskih promena naunici ukazuju na
ekstremno poveanu emisiju ugljen dikosida, zapoetu (uslovno) blagim
rastom u drugoj polovini devetnaestog veka i u istoriji oveanstva
nezapamenim rastom tokom dvadesetog veka sve do danas, dok se
integrativna tema odnosa namena povrina i dostupnosti ("land use and
accesibility") izdvaja kao jedna od znaajnih unutar rasprava o smanjenju
emisije ugljen dioksida u urbanim sredinama.
U uvodnom delu rada je, uz obrazloenje stava da je pojava klimatskih
promena globalni fenomen na koji je vano da reagujemo to pre i u
svim sredinama, dat pregled radova koji se bave ovom problematikom za
evropske gradove, sa posebnim osvrtom na preporuke Sajma u Hanoveru
(april 2010.) iz domena inovacija za urbane infrastrukture.
U razradi je detaljnije objanjeno stanovite morfolokog aspekta,
odnosno klasifikovani su morfoloki tipovi gradske strukture koji se
javljaju kao posledica u vezi sa dostupnou (monocentrino,
45

policentrino, disperzivno...), obrazloena je problematika peake

dostupnosti (distance, atraktivnost, afirmacija...) i sprovedena je analiza
odnosa namene povrina i peake dostupnosti na prostoru Novog
Beograda sa stanovita morfolokog aspekta, kako bi se u zakljuku
fomulisali predlozi za unapredjenje.

Kljune rei: smanjenje emisije CO2, odrivo korienje gradskog

zemljita, odnos namena povrina i dostupnosti, urbana morfologija
ABSTRACT
Elaboration of the topic of sustainable urban development has evolved
during the twentieth century, from the conceptual to the practical
discourse, and now it is largely focused on the consequences of climate
variability on the two aspects: 1. thinking of ways to contribute to the
action in the cities of mitigation (slowing, even stopping) registered
process of climate change in the world, and 2. in determining ways to
adapt cities to certain (less favorable) climatic influences. Both
approaches are important for further development and growth of urban
settlements and it is essential that professionals are involved in the
review of both plans.
This paper contributes to discussions within first approach. Namely, as a
key cause of global climate change scientists points to the extremely
increased carbon dioxide emissions, start with the (tentatively) a slight
increase in the second half of the nineteenth century, and, in the history
of humanity an unprecedented growth during the twentieth century, until
today, while the integrative theme of the land use and accessibility
stands out as one of the most important in the debate on reducing
emissions of carbon dioxide in urban areas.
In the introductory section of this paper along with explanation of the
viewpoint that the phenomenon of climate change is a global
phenomenon that is important to respond as quickly as possible in all
areas, an overview of papers dealing with this issue for European cities is
present, with special reference to the recommendations of the Hanover
Fair (April 2010.) on the innovations in the field of urban infrastructure.
In further working out, the morphological point of view is explained in
detail, morphological types of urban structure that occur as a result
regarding the accessibility are classified (mono-centric, polycentric,
dispersed ...), issue of pedestrian access is explained (distance and
attractiveness, the affirmation ... ) and an analysis of relations between
land use and pedestrian access to facilities in New Belgrade from the
standpoint of urban morphology is conducted, to the conclusion with
suggestions for improvement.

Keywords: CO2 emissions reduction, sustainable urban land use, land use
and accessibility, urban morphology

46

UTICAJ KLIMATSKIH PROMENA NA GRADOVE

Od negiranja do potvrde
Klimatske promene se smatraju jednom od najozbiljnijih pretnji odrivom
razvoju sa oekivanim tetnim posledicama po ivotnu sredinu, zdravlje
ljudi, dostupnost hrane, ekonomiju, prirodne resurse i fiziku
infrastrukturu.(4) Odgovor na tetne posledice koje izazivaju klimatske
promene, kao kljuna tema urbanistikih rasprava namee se od
poslednje dekade dvadesetog veka, od kada se na Zemlji registruje
zapaen porast prosene temperature, smanjenje povrine polarnih
ledenih kapa i porast nivoa mora i okeana, a procena je da je trend
zapoet krajem '50ih godina 20.veka.(12)
Skeptici tvrde da je promena klime na Zemlji proces koji se prirodno
deava daleko due nego to ovek na njoj postoji i da merenja prosene
temperature koja se obavljaju (odgovarajuim alatom) i dokumentuju u
trajanju od tek 150 godina ne mogu da daju pravu sliku trenda.(18) Sa
druge strane je korpus naunika koji dokazuju: 1.osobinu ugljen-dioksida
(CO2) i metana da asporbuju infracrvenu sunevu radijaciju i time
zagrevaju atmosferu (pa se poveanjem koliine ovih gasova proces
zagrevanja ubrzava) (13); 2.da je povean rast emisije CO2 u atmosferu
uoen upravo u periodu industrijskog rasta zapadne civilizacije a da je
tokom ubrzanog razvoja u dvadesetom veku ovaj rast viestruk i dostie
vrednosti koje nisu zabeleene u istoriji planete Zemlje (za 50 godina,
tokom druge polovine 19.veka, ukupna emisija CO2 je od oko nula
porasla na 1000 miliona MT godinje a tokom dvadesetog veka sve do
danas, emisija CO2 se uveala jo 7 puta i iznosi oko 7000 miliona MT
godinje i dalje raste).(13) Na osnovu ovakvih naunih dokaza veza
klimatskih promena i uticaja oveka se namee kao sasvim realna, iako
je tano da se merenja srazmerno kratko sprovode u odnosu na trajanje
Zemlje.
Ova dva stava se odslikavaju i u definisanju pojma - interesantno je
sagledati kako dve organizacije definiu klimatske promene:
- Razvojni program Ujedinjenih Nacija (United Nation Development
Program /UNDP): "klimatske promene podrazumevaju svaku promenu
klime tokom vremena, bilo izazvanu prirodnim procesima ili kao rezultat
ljudskih aktivnosti",
- Okvirna Konvencija Ujedinjenih Nacija za Klimatske Promene (United
Nations Framework Convention on Climate Change /UNFCCC): "promene
klime, direktno ili indirektno izazvane ljudskim aktivnostima, koje menjaju
sastav globalne atmosfere i koje su dodatno uoene u odnosu na
prirodne varijacije u klimi u toku uporedivog vremenskog perioda."(6)

47

Tako, sa jedne strane postoji korpus istraivanja sa kljunim ciljem da se

promenama u nainu ivota ljudi na Zemlji ublae registrovane klimatske
promene (pre svega, kroz smanjenje emisije tzv. "gasova staklene
bate", pre svega CO2), ali i sve ei pristup razmatranja naina
prilagoavanja efektima klimatskih promena (pre svega, kroz specifina
prostorna reenja), s obzirom da se pokazuje kao izvesno da odreen
stepen loih efekata klimatskih promena oveanstvo ne moe da sprei,
bilo da su izazvane prirodnim procesima ili delovanjem ljudi (istraivanje
na Institutu u Kembridu pokazalo je da bi i uz projektovano smanjenje
emisije tetnih gasova, od danas, i dalje tokom jo oko 30 godina
drastino rastao stepen zastupljenosti CO2 u atmosferi zato to je sistem
ve izbaen iz ravnotee i toliko bi bilo potrebno da se stabilizuje).(13)
Konano, ozbiljnost teme potvruje i injenica da se njom bave svi
znaajni svetski forumi i strune organizacije relevatnih profila. Moda
najznaajnije je bavljenje Ujedinjenih Nacija, preko godinjih formalnih i
neformalnih sastanaka/seminara na kojima su preko svojih predstavnika
ukljuene skoro sve drave sveta.
Meuvladin panel o klimatskim promenama (IPCC) osnovale su 1988.
godine Svetska meteoroloka organizacija (SMO) i Program Ujedinjenih
nacija za ivotnu sredinu (UNEP). Od 1990, IPCC je proizvela seriju
specijalnih izvetaja, strunih radova, prikaza razliitih metodologija... koji
su postali referentna dela, u irokoj upotrebi od strane politiara,
naunika i drugih strunjaka.(12)
Meunarodni politiki odgovor na klimatske promene poeo je sa
usvajanjem Okvirne konvencije Ujedinjenih nacija o klimatskim
promjenama (UNFCCC) 1992. godine, koji je postavio okvir za akciju sa
ciljem stabilizacije atmosferske koncentracije gasova staklene bate da bi
se izbegle "opasne antropogene interferencije" na klimu. UNFCCC je
stupila na snagu 1994. godine, a sada ima 193 lanice. U decembru
1997. u Kjotu, Japan, ustanovljen je Protokol UNFCCC koji obavezuje
industrijalizovane zemlje i zemlje u tranziciji ka trinoj ekonomiji (grupa
zemalja Aneks 1.), na smanjenje emisije tetnih gasova (u pitanju je est
gasova staklene bate, smanjenje je u proseku za 5,2% ispod nivoa iz
1990. a obaveza da se ostvari je period izmeu 2008-2012).(7) Srbija je
potpisnica Kjoto protokola od 2007. godine (Sl.glasnik RS 88/07) i nalazi
se u grupi drava koje potpisom ne preuzimaju obavezu u pogledu
smanjenja emisija (Aneks 2.) ali mogu da doprinesu putem realizacije
projekta kroz Mehanizam istog razvoja (Clean Development Mechanism,
CDM); ipak, Srbija je postavila nacionalni cilj da do 2020. godine smanji
emisiju tetnih gasova za 20% u odnosu na 1990.godinu.

48

Na redovnom zasedanju UNFCCC, u Bangkoku aprila 2011. godine

predstavnici zemalja potpisnica (Ankes 1.) su potvrdili napore ka
smanjenju emisije tetnih gasova do 2020. godine a u odnosu na koliine
iz 1990: Amerika za 8,7% ali u odnosu na nivo od 2005. (iako jo uvek
belei emisiju tetnih gasova veu za 5,7% u odnosu na 1990.), Rusija se
obavezala na smanjenje od 14-28%, vajcarska 20-30%, Nemaka je
smanjila emisiju tetnih gasova za 26,5% sa ciljem od 40% smanjenja do
2020, Francuska je premaila cilj u okviru Kjoto protokola i skoro u
potpunosti je anulirana emisija CO2 za potrebe elektrine energije
(korienjem nuklearne energije, hidroelektrana i drugih tehnologija) dok
je vedska najavila cilj od 40% smanjenja do 2020. i "nula emisije"
tetnih gasova do 2050. godine.
UNDP (United Nation Development Program - Razvojni program
Ujedinjenih Nacija) je u 2011. godini izdao "Praktini prirunik o
ukljuivanju teme prilagodjavanja klimatskim promenama u razvojne
planove" (Mainstreaming Climate Change Adaptation into Development
Planning: A Guide for Practitioners) i navode da je kontinuirani proces
prihvatanja potrebe za prilagodjavanjem klimatskim promenama u
1.integrisanju njegovih pretpostavki u zakonodavstvo i izvore
finansiranja, 2.implementaciji i 3.monitoringu na nacionalnom kao i
sektorskom i regionalnim nivoima.(6)
U junu 2011. godine gradonaelnici 35 gradova iz 30 drava sa svih
kontinenata sveta na skupu u Bonu koji su zajedno sazvali "Svetski Savet
Gradonaelnika za Klimatske Promene" i organizatori "Svetskog Kongresa
o Gradovima i Adaptaciji na Klimatske Promene, 2011." potpisali su
Deklaraciju kojom su se obavezali na set akcija u cilju prilagodjavanja
gradova klimatskim promenama.(1)
Moe se zakljuiti da, u vezi sa temom klimatskih promena svetski nauni
i struni domen ima podrku politike, odnosno da postoji jedinstvo i
dominantni korpus za delovanje u svetu sa ciljem da se doprinese kako
smanjenju tetnih posledica tako i zaustavljanju uoenog trenda, za
oveanstvo veoma uznemiravajuih promena klime.
Reakcije - odgovor na klimatske promene u gradovima Evrope
Globalno gledano, oekuje se da e promena klime dovesti do poveanja
nivoa mora, kao i promena u uestalosti, intenzitetu i u prostornim
obrascima temperature, padavina i drugih meteorolokih pojava (vetar i
oblanost).
Tip uticaja, pravci delovanja i jaina e se razlikovati za svaki grad, ipak,
neke kljune posledice su identifikovane:
49

- Rast nivoa mora e poveati rizik od poplavnih talasa i stope priobalnih

erozija. Podizanje nivoa mora moe dovesti do meanja slane vode sa
slatkim vodoizvoritima i ometati drenau.
- Za veinu gradova poveae se intenzitet padavina, to e znaiti
dodatni rizik od poplava /izlivanja reka/
- Izvesno je da e zgrade i infrastruktura trpeti vee tete od estih oluja,
intenzivnih vetrova i ostalih ekstremnih vremenskih uticaja; oekivana je
ea pojava klizita i sleganja terena; saobraajna infrastruktura e biti
ugroena i smanjena udobnost putnika; oekivana je poveana potronja
energije za hladjenje u vrelim danima.
- Oekivani su suni periodi, sa loim posledicama po kvalitet ivota
(smanjena dostupnost vode i hrane).
- Uticaj na zdravlje e se odraziti kroz povean broj smrtnih sluajeva od
toplotnih udara; zbog veeg izlaganja UV zracima poveae se broj
obolelih od tekih konih oboljenja.
- Urbana ekonomija /poslovanje bie pogodjeno promenom naina ivota
stanovnika; industrija e morati da menja operativne procedure.
- Biodiverzitet i urbani eko-sitemi e biti pod uticajem promena u
temepraturi; fenologija (periodi cvetanja, obrasci migracija) biljaka i
ivotinja e se promeniti.
- Prostori van granica gradova e sve vie biti pogodjeni nestaicom
vode, poarima, smanjenjem prinosa u poljoprivredi kao i smanjenjem
ribljeg fonda u okeanima.(5)
Na sajmu u Hanoveru odranom aprila 2010. godine, koji se bavio
inovacijama za urbanu infrastrukturu, ukazano je da su novi izazovi za
gradove pored pojaane urbanizacije, svakako globalizacija i klimatske
promene a da je modernizacija infrastrukture klju za bavljenje ovim
izazovima. Kao oblasti koje zahtevaju posebnu panju izdvajaju se

energija, voda/kanalizacioni sistemi, saobraajna infrastruktura i zatita

od klimatskih uticaja.(9)
U okviru istraivakog projekta "Indeks Evropskog Zelenog Grada" 2009.
godine, radjena je Procena uticaja na ivotnu sredinu 30 velikih gradova
u Evropi.(23) Obradjivane su sledee oblasti: emisija CO2, energija
(resursi, energetska efikasnost), zgrade (bonitet, odrivost), transport
(dostupnost, bezbednost, kvalitet), voda, upravljanje otpadom i
korienje zemljita, kvalitet vazduha, uprava iz domena ivotne sredine.
Pratei dokument Sajma u Hanoveru kao i dokument koji opisuje
rezultate projekta "Indeks Evropskog Zelenog Grada", daju pregled
pozitivnih primera - aktivnosti koje se u cilju modernizacije infrastrukture
(kako bi se pripremili i na efekte klimatskih promena) i u cilju smanjenja
emisjie CO2, sprovode u evropskim gradovima:
50

Berlin - poetkom 1990-ih godina grad je sklopio partnerstvo za utedu

energije sa ciljem smanjenja emisije CO2, fokus je na solarnoj energiji;

Helsniki - najvea toplotna pumpa na svetu koja koristi toplotu otpadnih

voda i morske vode i obezbedjuje daljinsko grejanje i hladjenje

Lajpcig - izgradjen tehnoloki park sa primerima odrive, energetski

efikasne izgradnje i modernizacije porodinog i kolektivnog stanovanja i
obnovljive energije;
London - oekuje se da e uz primenu odredjenih manjih promena
ponaanja i uz tehnoloke inovacije, u narednih 15 godina emisija tetnih
gasova biti umanjena za 60%; kljuni faktori za dostizanje ovoga bie u
vezi sa realizacijom koncepta integrisane mobilnosti i prelaenjem na
druge izvore energije, ukljuujui obalske elektrane na vetar.
London /Hitrou aerodrom - formiran je "Hitrou integracioni centar" sa
ciljem bolje komunikacije izmedju grada i aerodroma, to je znaajno
smanjilo obim saobraaja i emisiju CO2 u okruenju aerodroma.
Madrid - projekat revitalizacije vie devastiranih naselja uz
termoleketrane koje e koristiti biogas od otpada i korienje solarne
enegrije.
Moskva - ambiciozan projekat nove komercijalne zone koja e energiju
dobijati od modernog gasnog postrojenja.
Oslo - ima najmanju zabeleenu emisiju CO2, to je rezultat korienja
obnovljivih i alternativnih vidova energije za javni trasnport kao i
smanjenja emisija od deponija; od 2009. godine Oslo preradjuje jednu
polovinu CO2 koji se izdvaja iz kanalizacije u biometan na koji se pokree
80 gradskih autobusa.
Pariz - aerodrom Pariz je pokrenuo mreu zajednikog korienja
automobila unutar kompanije, uz stav da, ako samo 5% zaposlenih
redovno bude koristilo mreu, oekivana uteda emisije izduvnih gasova
je oko 4.000 tona CO2.
tokholm - je posveen poveanju koliine energije dobijene od
obnovljivih izvora i posebna panja se pridaje projektima koji nude
ovakva reenja
Zuid /Holandija - projekat sofisticirane automatske kontrole mostova i
brana u sluaju poplava na jugu Holandije.(9) i (23)
Ministarstvo Saobraaja, Izgradnje i Urbanog Razvoja Nemake
finansiralo je projekat adaptacije gradova na klimatske promene. Na
primeru grada Esena razvijena je metodologija za formiranje
preporuka.(22) Uoene su posledice klimatskih promena u gradu:
povean broj vrelih letnjih dana, smanjen broj ledenih, povean broj
dana sa jakim kiama, povean broj pojave ekstremnih prirodnih
nepogoda, a kao konkretni efekti u prostoru - formiranje "toplotnih
ostrva" u centralnoj zoni i poveanje temperature na obodu grada.
51

Preporuke za urbano planiranje u cilju adaptiranja na klimatske promene

za grad Esen razradjene su za mikro (centar grada) i makro nivo.
Za mikro nivo (centralna zona grada Esena) preporuke su:
- bez zatvorenih gradskih blokova (ime se izbegava akumulacija toplote i
obezbedjuje ventilacija)
- orijentacija zgrada duim stranama treba da bude istok-zapad (ime se
smanjuje uticaj hladnog vetra)
- sugerie se zasenenje (i ozelenjavanje) junih fasada zgrada kako bi se
spreilo zagrevanje
- izbegavanje potpunog pokrivanja terena izgradnjom i materijalizacijom
podloge
- dostupnost zelenila i otvorenih prostora i sadnja drvea u cilju
zasenenja
- na ravnim krovovima formirati ozelenjene terase ili ih snabdeti solarnim
panelima
- vea zastupljenost uih i kratkih ulica i vodenih povrina
Za makro nivo (grad Esen), preporuke su:
A. mere u domenu urbane forme i strukture: integracija zelenila i
otvorenih prostora sa gradjevinama
B. mere u domenu potronje energije: smanjenje korienja klima
uredjaja i smanjenje emisije CO2
C. ukupni oekivani kvaliteti: manje problema u javnom prostoru
izazvanih vremenskim nepogodama, vea mogunost peaenja, vea
prilagodjenost korisnicima svih generacija, zdrav grad.
UPRAVLJANJE SAOBRAAJEM
SMANJENJU EMISIJE CO2

GRADOVIMA

CILJU

Gradovi proizvode veinu gasova staklene bate koji ugroavaju

ekosistem. Neki autori ukazuju da se 70-80% ukupne emisije ovih gasova
u svetu upravo generie u urbanizovanim sredinama.(11) i (24) Fokus na
transport sa ciljem da se utie na navike stanovnika moe da ima dobre
efekte u domenu upravljanja osetljivou gradova na klimatske promene
s obzirom da zagadjenje od javnog i privatnog saobraaja u gradovima
ini jednu polovinu emisije CO2.(23)
Otkriveni su interesantni trendovi koji povezuju urbanu strukturu i
upravljanje saobraajem: manje emisije zagadjivaa po glavi stanovnika
uobiajeno se sreu u gue izgradjenom urbanom tkivu sa kvalitetnim
javnim prevozom i u toplijim klimatskim zonama. Gue naseljeni gradovi
imaju veliki potencijal za ograniavanje upotrebe motornih vozila (i sa tim
u vezi za smanjenje upotrebe fosilnih goriva, pa i smanjenu emisiju
52

tetnih gasova). Gue naseljeni gradovi omoguavaju da se vie

putovanja odvija peaenjem ili biciklima uz poveano korienje javnog
prevoza. Mnogi napredni gradovi Evrope sa najkvalitetnijim uslovima za
ivot koriste jednu petinu od koliine benzina godinje koju iskoriste
ameriki, manje kompaktni i auto-zavisni gradovi. Veina evropskih
gradova ima gusto naseljene centre u kojima veina stanovnika preferira
peaenje i vonju bicikla, posebno kada je sistem organizovan tako da
postoji podrka za ove vidove kretanja (ukljuujui dobar javni transport
u koji moe da se udje sa biciklom). U evropskim gradovima je takodje
uoen trend da se umanjuje broj privatnog posedovanja automobila i
uvode sistemi "deljenog vlasnitva". U gusto naseljenim urbanim
celinama u kojima postoje kvalitetni uslovi za peaenje, vonju bicikla i
javni prevoz, posedovanje i korienje automobila moe da se umanji ak
i u sluaju ekstremno bogatih gradova i od strane bogatih
domainstava.(21)
U okviru projekta "Indeks Evropskog Zelenog Grada" navedene su akcije
koje u oblasti transporta sprovode gradovi Evrope (23):
Budimpeta- ukljuuje javne linosti u trku/takmienje "Pametno se
kreem u gradu", gde se pokazuje da se javnim prevozom bre stie od
prigradskih naselja do centra;
Brisel - podrava specifinu akciju auto-stopiranja po gradu ("Vozite se sa
saputnikom")
Dablin - podrava akciju "Biciklom do posla", ukidanjem poreza
privatnicima na deo sredstava za zaposlene za kupovinu bicikla (ime se i
do 47% umanjuje cena bicikla);
Talin - je opremio autobuse elektronskom opremom koja je u vezi sa
semaforskom signalizacijom i tako se obezbedjuje bri prolaz kroz
raskrsnice.
tokholm - objedinjene su tri vane komponente kreiranja gradskog
saobraaja povoljnog po ivotnu sredinu: 1.dostupnost javnih ili privatnih
alternativnih vidova saobraaja koji su bezbedni, kvalitetni i udobni;
2.politika uprave grada koja ohrabruje korienje ovih alternativa; i
3.primena tehnolokih reenja za vozila i infrastrukturu grada koja su u
skladu sa prirodom ("zelena tehnologija"). Rezultat je da u tokholmu
68% stanovnika vozi bicikl ili peai u putu do posla a samo 7% koristi
sopstveni automobil iako je u pitanju grad sa veoma niskim prosenim
temperaturama.
Moe se zakljuiti da je saobraaj jedan od znaajnih elemenata ukupne
ekoloke slike grada. U gradovima koji su orijentisani na automobil, 30%
urbanog okruenja je pod ulicama (zemljite, koje bi alternativno moglo
da se koristi i za proizvodnju hrane). Ipak, jasno je da energija
iskoriena za transport predstavlja najvei negativni udeo u optoj
53

ekolokoj slici. U tom smislu treba razmisliti o novim konceptima kretanja

u gradovima, moda i kroz ideju eko-gradova orijentisanih iskljuivo na
peake, bicikliste i dostupnost sadraja, sa ciljem kvalitetnog ivota bez
oslonca na motorizovan transport.(16)
URBO-MORFOLOKI
PRISTUP
POVRINA I DOSTUPNOSTI

TEMI

ODNOSA

NAMENA

U studiji o ponaanju prilikom kretanja u gradovima u funkciji

dostupnosti, ravnotee i izmeanosti sadraja, koju je 1997. radio struni
tim na primeru San Franciska u Americi zakljueno je da poveana
dostupnost radnih mesta lokacijama stanovanja i globalna izmeanost
sadraja smanjuju broj korienja i posedovanja privatnih automobila.
Takoe je zakljueno da su u zonama sa izmeanim sadrajima putovanja
kraa. Izmeanost sadraja i dostupnost su se pokazali kao najznaajniji
meu faktorima korienja zemljita.(14)
Dokazano je da u odsustvu drugih zakonskih mera, etiri urbane varijable
mogu da doprinesu odravanju mobilnosti: gustina izgradnje, izmeanost
namena, izbalansiran odnos poslovanja i stanovanja u prostoru i dizajn
prostora podsticajan/prijatan za peaenje.(3)
Problematika odnosa namena povrina i dostupnosti svakako zahteva
interdisciplinarno bavljenje. ali je ona u sutini, posebno u sluaju
razmatranja globalnih razmera - generalnog planiranja, vie orijentisana
na saobraajnu profesiju dok stanovite arhitekte u ovom odnosu
(dostupnosti i namena povrina) jaa sa smanjenjem razmere (kako se
ide ka detaljnijem nivou planiranja).
Izvod radova koji su Frank, Engelke i Hourigan priredili u okviru studije
uticaja odnosa namene zemljita i saobraaja na zdravlje ljudi, sa preko
sto razliitih projekata i naunih radova na ovu temu, pokazuje da se
teme koje obrauju arhitekte - urbanisti u najveem broju sluajeva
baziraju na pitanjima atraktivnosti, komfora, pogodnosti, bezbednosti,
koherentnosti i kontinuiranosti sistema, i to najee za nivo nemotorizovanih vidova kretanja (vonju bicikla i peaenje).(8)
Opredeljenje za urbo-morfoloki pristup sa stanovita arhitekte urbaniste tako pozicionira ovaj rad u oblast odnosa namena povrina i
peake dostupnosti.
Preporuene peake distance i tipologija
Planska komisija za dravu Virdinija u USA objavila je, 2007.godine
brojna istraivanja koja su ameriki i kanadski strunjaci sprovodili u cilju
utvrivanja peakih distanci, uz komentar da je prosena brzina peaka
54

4 km/h (335m za 5 min).(25) Druga studija na koju se pozivaju usvaja

450m kao maksimalnu distancu koju su ljudi voljni da preu peke u cilju
kupovine ili tranzita izmeu stanica i sugerie da blokovi sa kraim
stranama poveavaju atraktivnost peakog kretanja.(25)
Interesantna je studija kojom se ispituje tolerancija ljudi za peaenje u
odnosu na uslove okruenja:
maksimalno
predjena
kvalitet okruenja
peaenje
distanca
(minuti)
(m)
Veoma atraktivno, u potpunosti zatieno
od vemenskih uslova, vetaki
20
1500
klimatizovano
Veoma atraktivno, sa zatienim
10
750
trotorarima od sunca i kie
Atraktivno, nezatieno od negativnih
5
380
vremenskih uslova
Neatraktivno (parkinzi, garae, ulice sa
2
180
puno saobraaja)
(25, cit. Gruen, Victor, The Heart of Our Cities. The Urban Crisis: Diagnosis and
Cure. Simon and Schuster 1964, New York, st.250.)

Tim Komsije za Arhitekturu i Izgraeno Okruenje Velike Britanije je u

studiji "Better places to live: By Design" usvojio radijus od 400m za koji
se u standardnim uslovima ostvaruje peaka dostupnost od 5 min
(odnosno 800m i 10 min peake dostupnosti).(15)
Sa stanovita arhitekte - urbaniste uslovi okruenja koji e uiniti
peaenje prijatnim /poeljnim ili ne, su svakako znaajni i cilj je da se
postignu oni koji e inicirati peaka kretanja. U tom smislu vano je
izbegavati opasne raskrsnice/prelaze, izolovane ili nebezbedne zone, ulice
sa velikim protokom saobraaja, uske trotoare, loe ulino osvetljenje...
Pretpostavka je da e peak u sluaju prijatnog okruenja bez prepreka,
najverovatnije poduzimati i dua peaenja do odredita.
Kada je izabrani kriterijum za morfoloku analizu urbane strukture
dostupnost odreenih sadraja, osnovni tipovi koji se ostvaruju u
prostoru su:
- monocentrian (jedan jak centar koji prua zadovoljenje sveobuhvatnih
gradskih potreba)
- policentrian (vie jakih centara koji pruaju zadovoljenje
sveobuhvatnih gradskih potreba)

55

U osnovi ideje dobre dostupnosti razliitih sadraja u urbanoj sredini je

favorizovanje policentrinog tipa, ali u vidu disperzije - odnosno takve
pokrivenosti sadrajima da se "jaki gradski centri" sutinski gube, tako da
skoro svaka prostorna celina ima u okruenju na peakoj distanci od
max.10.min. to veu ponudu sadraja. Problem monotonije u
arhitektonskojm /oblikovnom smislu ovde moe da se javi ali je i
predvidiv, pa tako i mogue da se predupredi uslovljavanjem oblikovne
razliitosti.(18) i (20) i (26)
Osnove o ljudskim potrebama u urbanoj sredini
Habermas opisuje tri glavna polja potreba ljudi u savremenom drutvu:
tehniki domen koji reflektuje potrebu da se ostvari kontrola nad
okruenjem/prirodom, hermeneutiki domen koji reflektuje potrebu da se
komunicira, interpretira i bude shvaen i prihvaen; i domen
emancipacije koji reflektuje potrebu za slobodom. Uopteno, potrebe
drutva /zajednice zajednice mogu se identifikovati kao: 1)fizike,
2)ekonomske, 3)upravljake i 4)socijalne.(10)
Za potrebe ovog rada, fokus je prevashodno na fizikim i ekonomskim
potrebama /koje se u najveoj meri tiu svakodnevne egzistencije u
savremenom civilizovanom drutvu/. Specijalizovani sadraji koji se tiu
fukcionisanja zajednice - iz upravljake i socijalne sfere - zdravstveni
centri, sudovi, optine.. nisu predmet ovog rada.
NOVI BEOGRAD SAGLEDAN U SVETLU PROBLEMATIKE
PRILAGODJAVANJA KLIMATSKIM PROMENAMA
Novi Beograd, kao urbana struktura idejno zasnovana na principima
moderne(2), graen je u periodu posle drugog svetskog rata na oko
4074ha nekada plavnog i movarnog neizgradjenog tla beanijskog polja
na uu Save u Dunav, izmeu istorijski nezavisno formiranih gradova
Zemuna i Beograda. Ideje da se na ovom prostoru gradi datiraju jo od
pre IIsv.rata ali velika organizovana izgradnja poinje 1948. godine,
izvoenjem komunalnih radova na terenu, a ubrzo potom i prvih
objekata.
Kroz realizaciju je, do poetka sedamdesetih godina, ovaj prostor graen
samo elementarnim sadrajima u okviru superblokova - stanovanje,
osnova svakodnevna nabavka, vrtii i kole, zelenilo i rekreacija (unutar
bloka i/ili uz kole). Jedan centar - Fontana (izgraen 1967.), nije bio
dovoljan za zadovoljenje sveobuhvatnih gradskih potreba. Trni centar
Merkator, koji je imao neto sadrajniju ponudu izgraen je 197273.godine, a sredinom sedamdesetih grade se dva Centra Mesne
Zajedince sa neto obuhvatnijom ponudom (u bl.70 i 21). Ipak i tokom
56

osamdesetih, Novi Beograd je opravdano nosio epitet "spavaonice" mesta koje prevashodno slui namenama u funkciji stanovanja. Kao
odraz promena u toku drutveno-politike tranzicije devedesetih godina
dvadesetog veka, neplanirano na generalnom/globalnom nivou, Novi
Beograd dobija veliki broj novih trnih i poslovnih centara, to i sa
pozicije dostupnosti ini ovaj prostor drugaijim nego do tada.
Danas je Novi Beograd napredna optina Beograda u kojoj ivi oko
236.000 stanovnika, sa zapaenim razvojnim potencijalom koji se za sada
sagledava samo u ekonomskoj sferi - kroz porast cena nekretnina i
zemljita i velika ulaganja u izgradnju prevashodno poslovnih, stambenoposlovnih i sadraja trgovine.
Kada govorimo o klimatskim promenama i moguim loim posledicama
po stanovnike Novog Beograda oblasti na koje posebno treba obratiti
panju su:
- rizik od izlivanja reka (Dunav i Sava)
- pojaan rizik od podzemnih voda, posebno u zgradama u priobalju
- mogua pojava klizita i sleganja terena
- nepovoljan uticaj jugoistonog (koava) i severnog vetra
- ekstremna izloenost suncu u zapadno i jugozapadno orijentisanim
stanovima
- ekstremna izloenost suncu na sabraajnicama (bulevarima koji nisu
ozelenjeni)
- ekstremna izloenost suncu u delovima unutranjosti superblokova bez
adekvatnog zasenenja
NOVI BEOGRAD - ANALIZA PEAKE DOSTUPNOSTI SADRAJA
Zajedniki polazni stavovi za analizu:
- Za potrebe rada usvaja se distanca od 400m (priblino 5 minuta
peaenja) /s obzirom na strukturu superblokova i irokih bulevara saobraajnica, koji ne nude posebnu atraktivnost prilikom peaenja to
u znatnoj meri inicira stanovnike da koriste automobil u sluaju kada je
procena da peaenje moe due da traje/;
- Autoput koji prolazi kroz strukturu Novog Beograda je prepoznat kao
uzrok "segregacije" za nivo peake dostupnosti /krug dostupnosti je
oznaen samo sa strane autoputa na kojoj je lociran sadraj/
Napomena 1: Sadraji koji se podrazumevaju kao pratei uz stanovanje i koji su
u manjoj ili veoj meri zastupljeni u svakom superbloku Novog Beograda od
samog poetka njegove izgradnje (svakodnevna nabavka, vrtii, osnovne kole,
igralita uz kole i zelenilo, prostori za odmor stanovnika i igru dece), nisu bili
predmet analize, ve sadraji nadgradnje: sveobuhvatna ponuda robe iroke
potronje, specijalizovani sportsko-rekreativni centri i sadraji kulture i zabave

57

Napomena 2: "Makro-plan" - odnos sa celinom grada Beograda, pozicija i odnos

prema Zemunu, tradicionalnom centru Beograda... je tema koja ostaje van
domena ovog rada, ali je vano napomenuti da i na ovom planu postoje problemi
i potencijali u prostoru i da je interdicsciplinarni pristup takoe od znaaja za
njegovo reavanje. Problem dostupnosti Novog Beograda u odnosu na celinu
grada je ve dugo vremena prepoznata "tekua problematika" generalnog
planiranja Beograda i suvino je pominjati da je razrada ove problematike
sugestija za dalja istraivanja.

Analiza dostupnosti - sadraji sveobuhvatne gradske ponude

(veliki trni centri)
Veliki trni centri, koji stanovnicima Novog Beograda (ali i celog grada),
obezbeuju sveobuhvatnu gradsku ponudu sadraja, disperzivno su
locirani u prostoru to sa stanovita peake dostupnosti predstavlja
steen kvalitet.

sl.1. dostupnost - sadraji sveobuhvatne gradske ponude (veliki trni centri)

PREPORUKA: injenica da na nivou generalnog planiranja nije postojala

strategija za ovakvu realizaciju ne umanjuje postignut kvalitet, ali
upuuje na obavezu da se ovaj postignuti kvalitet neguje i dalje potencira
kroz budue planske smernice za Novi Beograd. Mogue lokacije za nove
sadraje ovog tipa su jo samo u zoni granice Novog Beograda sa
Beanijom i na severu, sa Zemunom. Veoma je vano promisliti o
58

sadrajima koji e biti locirani u zoni prvobitno planiranog centra Novog

Beograda (bl.25) koja je u toku realizacije, kako se ova steena prednost
disperzije sadraja u policentrinu strukturu ne bi izgubila, eventualnom
izgradnjom previe jakog "centra".
Analiza dostupnosti - kultura i zabava
Sadraji kulture i zabave na teritoriji Novog Beograda su nesrazmerno
zastupljeni - samo istona zona, blia tradicionalnom centru, ima dobru
pokrivenost ovim sadrajima.

sl.2. dostupnost - kultura /uto, zabava /narandasto

PREPORUKA: Svi ostali delovi Novog Beograda (sever, zapad, jug), a

posebno zona superblokova uz Savski deo, mogu i treba da budu
predmet analize i planiranja novih sadraja kulture i zabave. Ova analiza
podrazumeva pre svega strunu ekspertizu o tipu sadraja kulture i
zabave koji treba da bude zastupljen (da li su to manje galerije, restorani
i kafii sa specijalizovanom ponudom... ili vei centri kulture i zabave).

59

Analiza dostupnosti - sportsko-rekrativni centri, biciklistike

staze, park, reka
Prisustvo zatvorenih specijalizovanih sportsko rekreativnih centara nije na
zadovoljavajuem nivou, ali treba imati u vidu da su u okviru
"elementarne ponude", uz osnovne kole (kojih ima devetnaest na
teritoriji Novog Beograda), prisutni i otvoreni sportski tereni a mogue je i
korienje fiskulturnih sala u veernjim asovima. Obeleene biciklistike
staze u velikoj meri doprinose kvalitetu "alternativne" dostupnosti Novog
Beograda, ali je primedba da se ove staze jo uvek ne koriste u
zadovoljavajuem obimu, izmeu ostalog i zbog nedostatka potrebnih
"prateih sadraja" - oznaenih i obezbeenih mesta za parkiranje
bicikala posebno u zoni javnih sadraja.

sl.3. dostupnost sportsko-rekrativni centri, biciklistike staze, park, reka

PREPORUKA: Potrebno je razmotriti mogunost za izgradnju bar jo

jednog zatvorenog specijalizovanog sportskog centra na teritoriji Novog
Beograda, posebno u jugozapadnoj zoni superblokova (deo Novog
Beograda uz reku Savu). Postojanje velikog gradskog parka i keja uz reke
je potencijal koji i dalje treba to je bolje koristiti i maksimalno aktivirati,
uz obavezu da korienje ostane odrivo (pre svega, bez velike izgradnje
unutar parka).

60

PREDLOG
ZA
UNAPREDJENJE
PEAKE
DOSTUPNOSTI
SADRAJA NA NOVOM BEOGRADU SA STANOVITA URBANE
MORFOLOGIJE:
- Razmatranje reenja za autoput koji je danas uzronik prostorne
segregacije (mogue pokrivanje zelenim koridorom)
- Ne graditi dominantan trgovinski centar za nivo celog Novog Beograda
(odustati od prvobitne ideje centralne zone u osi SIV- eleznika stanica)
- U kontaktnoj zoni sa Beanijom i Zemunom poeljna je izgradnja
lokalnog trgovinskog centra
- U zoni superblokova uz Savu planirati dodatne sadraje kulture i
zabave, kao i sportski centar
- Negovati parkovske prostore unutar superblokova; zabraniti
poguavanje novom izgradnjom
- Dalja favorizacija biciklistikog kretanja kroz Novi Beograd kao podrka
peaenju (sa ciljem da stanovnici to je manje mogue koriste
motorizovana vozila za transport unutar Novog Beograda)
- Poveana dostupnost komfornog i bezbednog javnog prevoza;
uvodjenje kraih mini-bus linija za povezovanje sa aktraktivnim zonama
za etnju (Parkom Prijateljstva i kejom du obale reka).
- Ozelenjavanje (formiranje drvoreda) bulevara /saobraajnica koje
povezuju superblokove (u cilju zasenenja ovih tokova kako bi bili
atraktivniji za peaenje)
- Aktivacija koridora/saobraajne mree koja povezuje superblokove - du
bulevara postavljanje: skulptura, interaktivnih panoa, tipskih kioska
/kafea, manjih restorana.../, fontana, esmi, izlobi na otvorenom
prostoru....
ZAKLJUAK
Odrivi grad mora da dozvoli pojedincima da biraju nain transporta kao i
da omogui lako prilagodjavanje razliitih vidova transporta potrebama
stanovnika uz davanje prioriteta onim koji ne zagauju okruenje (koji
doprinose zdravlju, pristupani su svima i nezavisni od nedovoljno
istraenih i skupih tehnolokih sistema za smanjenje emisije gasova iz
motorizovanih vozila).(19)
Kvalitet Novog Beograda u kontekstu teme adaptiranja na klimatske
promene i doprinosa smanjenju emisije CO2 lei u njegovim potencijalima
za odrivi razvoj; izmedju ostalog u potencijalu aktiviranja peaenja kao
jednog od osnovnih izbora njegovih stanovnika (za svakodnevne potrebe)
ali i stanovnika celog grada (za potrebe rekreacije). U najirem, moe se
zakljuiti da o Novom Beogradu treba misliti kao o policentrinoj strukturi
i svakako negovati i dalje planirati disperziju razliitih sadraja.
61

R.Dawson navodi da su gradovi u sutini glavni pokretai globalnih

klimatskih promena a istovremeno i arita potencijalno najveih
katastrofa koje mogu da budu izazvane nepovoljnim vremenskim
uticajima. Prema Dawsonu vie nije odrivo tumaiti gradove kao statine
artefakte u stabilnom prirodnom okruenju. Sredina u kojoj su gradovi
nastajali sada se menja iz razliitih razloga, ukljuujui dugorone
klimatske i drutveno-ekonomske promene. Zato upravljanje gradovima
danas postaje proces dinamine kontrole u uslovima neizvesnosti.
Parafrazirajui arlsa Darvina Dawson navodi: Nee opstati najjai
gradovi ve oni koji e se najbolje prilagoditi promenama.(5)
Koliko je Beograd sposoban da se prilagodi moguim negativnim
posledicama klimatskih promena moda pokazuju i rezultati istraivakog
projekta "Indeks Evropskog Zelenog Grada", koji je radjen za 30
gradova.(23) Prema kvalitetu transporta Beograd je na pretposlednjem
mestu, ispred Dablina. U odnosu na emisiju CO2 kao i na kvalitet
vazduha, takodje je veoma loe pozicioniran - na 28. mestu; u odnosu na
kvalitet uprave koja se bavi pitanjima ivotne sredine, zauzima 25. mesto
a najbolje je pozicioniran u kategoriji ukupne energetske potronje nalazi se na 17.mestu. Prema svim istraivanim parametrima zbirno,
Beograd je na 27.mestu, ispred Bukureta, Sofije i Kijeva (prva tri
zauzimaju nordijski gradovi Kopenhagen, Stokholm i Oslo; Pariz je na
desetom mestu, slede London i Madrid).(23) Izvesno je, da na kom god
polju od navedenih oblasti delujemo u cilju poboljanja, moemo
doprineti i boljoj prilagodjenosti Beograda uticajima klimatskih promena.
LITERATURA
1. 2011 Bonn Declaration of Mayors, Adopted unanimously on 5 June 2011, in
Bonn, Germany, declared by Jrgen Nimptsch, Mayor of Bonn and Vice-Chair
of the World Mayors Council on Climate Change, (2011)
2. Blagojevi, Lj., Strategije modernizma u planiranju i projektovanju urbane
strukture i arhitekture Novog Beograda: period konceptualne faze od 1922.
do 1962. god, doktorska disertacija, AF, Bgd, (2004)
3. Cervero, R.: "Congestion Relief: The Land Use Alternative", Journal of Planning
Education and Research 10, (1997) st.119-29.
4. Community-Based Adaptation to Climate Change Bulletin, Summary of the
fifth international conference on community based adaptation March 2011,
Volume 135. Number 4. (2011)
5. Dawson, R.: Re-engineering cities: a framework for adaptation to global
change, Philosophical Transactions of the Royal Society A (2007) 365,
30853098.
6. De Coninck, S. (Research, writing and project coordination): Mainstreaming
Climate Change Adaptation into Development Planning: A Guide for

62

Practitioner, UNDP-UNEP Poverty-Environment Facility, (2011) st.3, 80.

www.unpei.org. (pristup avgust 2011.)
7. Earth Negotiations Bulletin, A Reporting Service for Environment and
Development Negotiations, Summary of the Bangkok Climate Talks April
2011., Volume 12, Number 499. (2011)
8. Frank, D.L., Engelke, P., Hourigan, D.: "How Land Use and Transportation
Systems Impact Public Health: An Annotated Bibliography" City and Regional
Planning Program College of Architecture Georgia Institute of Technology
ACES: Active Community Environments Initiative, Working Paper # 2, (1998)
9. Fritsch, W. (Chairman of the Managing Board, Deutsche Messe): Metropolitan
Solutions: the place to experience innovations for urban infrastructures, 48
April 2011, Hannover Messe (2011)
http://wwwhannovermesse.de/en/metropolitansolutions (pristup avg 2011.)
10. Hallsmith, G.: "The key to sustainable cities: meeting human needs,
transforming community", New Sociey Publishers, Canada (2003) st.33, 34.
11. Hoornweg, D., Sugar, L., Trejos-Gmez, C.L.,: Cities and greenhouse gas.
emissions: moving forward, Environment and Urbanization 2011, (2011)
st.1, 23, 207-227. http://eau.sagepub.com/cgi/content/abstract/23/1/207
(pristup avgust 2011.)
12. Houghton, J.T. et al: Climate Change 2001: Working Group /The Scientific
Basis Intergovernmental Panel on Climate Change, Foreword (2011)
http://www.grida.no/publications/other/ipcc%5Ftar/?src=/climate/ipcc_tar/
(pristup septembar 2011.)
13. King, A.D.: Introduction: energy for a sustainable future, Philosophical
Transactions of the Royal Society A (2007) st.365, 883895.
14. Kockelman, K.: "Travel Behavior as a Function of Accessibility, Land Use
Mixing, and Land Use Balance: Evidence from the San Francisco Bay Area",
76th Annual Meeting of the Transportation Research Board (1997)
15. Lewelyn-Davies & Baxter, A.: "Better Places to Live: By Design"(2001) British
Commission for Architecture & the Built Environment /www.dtrl.gov/
16. Moore, J.: Ecocity Insights newsletter: Ecocities Emerging, Ecocity Builders,
August 2011. (pristup jun 2011)
http://archive.constantcontact.com/fs072/1100594362471/archive
17. National Research Council, Board on Atmospheric Sciences and Climate
Surface Temperature Reconstructions for the Last 2,000 Years, Committee
on Surface Temperature Reconstructions for the Last 2,000 Years, The
National Academies Press, Washington, D.C. (2006)
18. Rapoport, A.: "Pedestrian Street Use: Culture and Perception", in A. Moudon
(Ed.), Public Streets for Public Use. New York: Van Nostrand Reinhold Co.,
Inc. (1987) st.1
19. Salat, S.: The Art of Medieval Sustainable Urban Design /The Case of
Toledo, SB10Mad, Sustainable Building Conference, CSTB, Urban
Morphology Laborathory (2005) st.7.
20. Sarkar, S.: "Determination of Service Levels for Pedestrians with European
Examples", Transportation Research Record 1405 (1994) st.35-42.
21. Satterthwaite, D.: How urban societies can adapt to resource shortage and
climate change, Philosophical Transactions of the Royal Society A (2011)
369, 17621783.

63

22. Schmidt, J. A.: Adapting Cities to Climate Change Scenarios for the City of
Essen, ExWoSt Research funded by the German Federal Ministry of
Transport, Building and Urban Development (2011)
23. Shields, K., Langer, H. (research); Stelzner, K. (project coordination):
Assessing the environmental impact of Europes major cities, A research
project, Siemens AG Corporate Communications and Government Affairs,
Munich, Germanu (2009) st.10-11, 22-27. (pristup septembar 2011.)
http://www.siemens.com/greencityindex European Green City Index
24. Spivak, J.: Top 10 Least-Polluting U.S. Metros, Urban Land magazine,
(2011) August 23, st.2. (pristup jul 2011)
http://urbanland.uli.org/Articles/2011/August/SpivakPolluters
25. Transit Oriented Development (TOD) Commision, Virginia (2007) /cit. Ritter,
Paul, Planning for Man and Motor, Pergamon Press, New York, 1964, st.14/
http://www.fairfaxcounty.gov/planning/tod_docs/walking_distance_abstracts
26. Untermann, R.: "Changing Design Standards for Streets and Roads", in A.
Moudon (Ed.), Public Streets for Public Use. New York: Van Nostrand
Reinhold Co., Inc., (1987)

64

BRAUNFILD KAO EKO-PARK EDUKACIJE

BROWNFIELD AS ECO-PARK OF EDUCATION
Doc. dr Ana Nikezi, dia, Nataa Jankovi, dia
Arhitektonski fakultet, Univerzitet Beograd
Student doktorskih studija, Arhitektonski fakultet, Univerzitet Beograd, Stipendista
Ministarstva za nauku i prosvetu

APSTRAKT
Industrijski kompleksi predstavljaju jedne od glavnih uzronika klimatskih
promena. U okviru aktuelnog procesa razvoja naselja, oni kao naputeni
prostori, transformisani u eko-parkove nude novi potencijal delovanja na
klimatske promene, i to kako na polju prevencije, tako i na polju
adaptacije, to bi za efekat imalo podizanje opte svesti o ovom
problemu i edukaciju na svim nivoima.
Jedan od metoda delovanja u arhitektonskom domenu jeste posmatranje
transformacije braunfilda u svojevrsni eko-park edukacije (braunfildpolje delovanja, park- mogunost, metod delovanja, edukacijeopomena). Oekivani rezultat bio bi definisanje principa na kojima se
bazira transformacija naputenih industrijskih kompleksa u eko-park, kao
i definisanje osnovnih elemenata njegovog sadraja. Ovakvo istraivanje
doprinosi ne samo reavanju problema naputenog industrijskog naslea,
ve i u irem smislu doprinosi se irenju svesti o ouvanju ivotne sredine
i umanjenju uticaja nastalih klimatskih promena.
Cilj istraivanja je ispitivanje potencijala naputenih industrijskih
kompleksa transformisanih u eko-parkove edukacije, a kao potencijal za
urbanu reciklau beogradske centralne gradske zone i priobalja, pri emu
e se eko-park edukacije posmatrati kao poligon za delovanje na tetne
uticaje klimatskih promena. Posmatramo ga sa tri aspekta, kroz potencijal
za prevenciju klimatskih promena u domenu formiranja ambijenata
pogodne mikro klime, zatim kroz potencijal adaptacije u domenu
formiranja resursa u sluaju neoekivane klimatske nepogode, i na kraju
kroz edukaciju o problemu klimatskih promena i naputenih prostora
grada, kao benefita za zajednicu i ekonomiju, i mogunost uea
pojedinaca, javnosti, institucija, ostvarivanja komunikacija, kao i

65

osveivanje o ova dva aktuelna i veoma akutna problema u procesu

razvoja naselja.
Koristei u potpunosti prednosti postojee infrastrukture industrijskih
kompleksa, odstranjivanjem tetnih uticaja, grinfilds ostaje netaknut, i
ujedno se postie optimalan odnos izmeu kompaktizacije i gustine
izgraene strukture u gradu. Tako, braunfild moe predstavljati jedan od
alata u procesu edukacije o stratekom planiranju odrivog razvoja
naselja u svetlu klimatskih promena.

Kljune rei: braunfild, ekoloki park, edukacija, klimatske promene,

urbana reciklaa
ABSTRACT
Industrial complexes represent one of the main causes of climate
change. In the actual process of city development, taking climate change
into consideration, industrial complexes as abandoned spaces,
transformed into eco-parks offer new perspective, both in the field of
mitigation, as well as in the field of adaptation, which would have the
effect of raising general awareness of this problem and education on all
levels.
One of the methods of action in the architectural field is transformation
of brownfield into a kind of eco-park of education (brounfield - as a field
of action, park possibility and method of action, education warning). The expected result would be to define principles upon which
transformation of abandoned industrial complex in the eco-park is based
on, as well as to define its content basic elements. This kind of research
contributes not only to solving the problem of abandoned industrial
heritage, but also more broadly contributes to spreading awareness of
environmental protection and mitigation of climate change.
The aim of the study is examination of the potential of abandoned
industrial complex transformed into eco-parks of education as potential
for recycling of urban Belgrades central city and costal zones, where the
eco-park is seen as a training ground for action on the harmful effects of
climate change. Three aspects are considered: potential for the
prevention of climate change in the domain of forming environments of
suitable micro-climate, then potential for adaptation in the domain of
formating resources in case of unexpected weather disasters, and finally
through education on the problem of climate change and abandoned
areas of the city. Moreover, we are looking for benefits for the
community and economy, and the possibility of participation of
individuals, public institutions, establishing communication, and

66

awareness of these two very topical and acute problems in the process of
settlement development.
By
using the full advantage
of existing infrastructure
of industrial
complexes, greenfilds remains
intact, and optimal ratio
of compactness and density of built structures in the city is achived, thus
becoming one of the tools in the educational process of strategic
planning for
sustainable
development of
settlements in
the
light of climate change.

Key words: brownfield, ecological park, education , climate change,

urban recycling
Sadraj
BRAUNFILD I URBANA RECIKLAA
U PROCESU KLIMATSKIH PROMENA
Pozicija braunfilda u procesu urbane reciklae centralne
gradske zone
Mapiranje Beograda u centralnoj gradskoj zoni i priobalju
Potencijal reciklae braunfilda u procesu klimatskih promena
BRAUNFILD KAO EKO-PARK EDUKACIJE
Urbana bata i park praznine
Eko braunfild park (osnovni principi i elementi sadraja)
Edukacija i eko braunfild park
Eko braunfild park edukacije (osnovne odlike i benefiti)
EKO-BRAUNFILD PARK EDUKACIJE
U PROCESU KLIMATSKIH PROMENA
Eko-braunfild park u procesu usklaivanja zahteva prevencije
i adaptacije
Dobri primeri prakse kao podsticaj primene eko-braunfild
parka edukacije
Odrivost eko-braunfild parka edukacije

67

BRAUNFILD I URBANA RECIKLAA

U PROCESU KLIMATSKIH PROMENA
Braunfild (brownfield) lokacije su povrine i objekti u urbanizovanim
podrujima koji su izgubili svoj prvobitni nain korienja ili se vrlo malo
koriste.6 Braunfild lokacije, zbog svoje uloge u istoriji i razvoju grada,
zauzimaju centralne pozicije u visoko urbanizovanim centrima. esto
imaju ekoloka ili druga pravno-imovinska optereenja, jer se na njima
nalaze ruinirani proizvodni i drugi objekti, a kako u kulturno-istorijskom
smislu predstavljaju mesta sa odreenim stepenom zatite, to je njihova
reciklaa oteana, a oni esto ostavljeni kao naputeni prostori grada.
Definicija koja bi danas u Srbiji mogla da poslui za bolje razumevanje
pojma braunfilda mogla bi da bude sledea: braunfildi su one lokacije u
okviru graevinskog zemljita koje su fiziki, pravno i imovinski podobne
za recikliranje.7
Samim tim, braunfild lokacije negativno utiu na svoje ue i ire
okruenje, ne samo u urbanom i ekonomskom, ve i u estetskom,
psiholokom, socijalnom, i ekolokom smislu. Danas, u trenutku kada se
problemi klimatskih promena na globalnom nivou sve vie prelamaju kroz
svakodnevni urbani ivot, na lokalnom nivou, ini se da braunfild
predstavlja kako dodatno optereenje kao jedan od primarnih zagaivaa
u centrima gradova, tako i, kroz urbanu reciklau, potencijal, kao prostor
osloboen prekomernih uticaja urbanosti savremenog grada.
Urbana reciklaa predstavlja strategiju revitalizacije urbanog naslea
gradova devedesetih godina u Srbiji. Urbo reciklaa je tada definisana
kao jedna strategija u korienju i rehabilitaciji fizikog fonda gradova.8

Braunfild znai, pre svega, zemljite koje je ranije izgraeno i korieno da bi u

meuvremenu, usled ekonomsko-finansijskih ili normativno-politikih razloga, bilo
naputeno. Naputanje moe da bude: (a) funkcionalno, bez aktivnosti ranije
funkcije, ali sa titularom vlasnika ili korisnika; (b) pravno, bez prava korienja ili
u fazi steaja ili likvidacije; (c) imovinsko, sa spornim ili neraienim imovinskim
odnosima i (d) fiziko, kada je bivi vlasnik ili korisnik napustio lokaciju i ostavio
je u nadlenosti optinske (gradske) uprave.
Borislav Stojkov, Oivljavanje braunfilda, u Oivljavanje braunfilda u Srbiji.
Prirunik za donosioce odluka i profesionalce. ur. Klara Danilovi, Borislav Stojkov,
Slavka Zekovi, aklina Gligorijevi i Duan Damjanovi (Beograd: Palgo centar,
2008), 54.
7
Borislav Stojkov, Oivljavanje braunfilda u Oivljavanje braunfilda u Srbiji.
Prirunik za donosioce odluka i profesionalce., ur. Klara Danilovi, Borislav
Stojkov, Slavka Zekovi, aklina Gligorijevi, Duan Damjanovi (Beograd: Palgo
Centar, 2008), 58.
8
Urbo reciklaa predlae se kao racionalni nain upravljanja gradskim resursima,
ekonomian nain obnove zaputenih delova gradova, jer kroz manje intervencije
obezbeuje pozitivne promene sadraja, izgleda, karaktera i prihoda. Tako se

68

Njenom primenom se uvaju, odravaju i aktiviraju devastirani, zaputeni

ili neadekvatno korieni prostori gradova koji su pasivni nosioci urbanih
potencijala.
Reciklaa braunfilda smatra se jednim od osnovnih alata za postizanje
odrivog razvoja9, a kroz podrku urbane renesanse i odravanje visokog
kvalteta urbanog ivota i u procesu urbane regeneracije gradskog centra.
U dananjem trenutku osnovnim principima urbane odrivosti
(atraktivnost, dostupnost, pristupanost, usklaenost)10 i ekoloke
odrivosti (biodiverzitet, mikroklima, autohtone vrste...) 11 mora se dodati
i odrivost u procesu klimatskih promena koje neminovno postaju deo
urbane svakodnevice u kojima osnovnu ulogu igra ponaanje pojedinca i
lokalne zajednice.
Ponovna upotreba (recikliranje ili revitalizacija) braunfild lokacija
(smee lokacije) smatra se da moe da pomogne u stvaranju odrivog
urbanog ambijenta, pomogne kod spreavanja irenja gradova i da sprei
emigraciju iz urbanog podruja. Reaktiviranjem braunfild lokacija postie
se vea ostvarljivost principa kompaktnog grada i znatno vea efikasnost
upotrebe gradske infrastrukture, posebno saobraajne.12
Braunfild, kao slabo iskoriena povrina, u procesu urbane regeneracije
predstavlja za mnoge gradove znaajnu rezervu prostora koja
omoguava da se otklone nedostaci postojee urbane strukture, kao i
preterana kompaktnost strukture i gustina sadraja, nedostatak zelenih
povrina, nedovoljno atraktivna i monotona struktura aktivnosti i
dogaaja, te niska kulturna vibrantnost sredine. Prema razliitim

urbanistiki i komunalni problemi grada mogu transformisati u svoju suprotnost atraktivne, kvalitetne zone koje privlae stanovnike, investitore i sadraje.
aklina Gligorijevi, Beogradski braunfildi: od urbane reciklae do plana detaljne
regulacije u Oivljavanje braunfilda u Srbiji. Prirunik za donosioce odluka i
profesionalce., ur. Klara Danilovi, Borislav Stojkov, Slavka Zekovi, aklina
Gligorijevi, Duan Damjanovi (Beograd: Palgo Centar, 2008), 84.
9
Grimski,D., Ferber,U., Urban Brownfields in Europe. Land Contamination and
Reclamation 9 (1), 2001. , pp.143-148, EPP publication
10
http://www.urbandesigncompendium.co.uk/public/documents/UDC2FULL.pdf
11
Parkinson Michael. The Urban White Paper. Halfway to paradise? ,
http://www.ljmu.ac.uk/EIUA/EIUA_Docs/The_Urban_White_Paper_Halfway_To_P
aradise.pdf, poseeno avgusta 2011. and English Nature, 2006. Greenspace;
www.english-nature.org.uk/special/greenspace (poseeno jula 2011.)
12
Kako je navedeno u Borislav Stojkov, Oivljavanje braunfilda, u Oivljavanje
braunfilda u Srbiji. Prirunik za donosioce odluka i profesionalce. ur. Klara
Danilovi, Borislav Stojkov, Slavka Zekovi, aklina Gligorijevi i Duan
Damjanovi (Beograd: Palgo centar, 2008), 54. K. Williams, C. Dair. A
Framework for Assessing the Sustainability at Brownfield Development in
Managing Urban Land. Urednik (Berlin: Federal Enviroment Agency Germany,
2007)

69

dokumentima13 savremeni razvoj grada mora sadrati zelene prostore

pristupane lokalnoj zajednici alternativnim vidovima saobraaja koji su
dostupni u krugu od maksimalno 300m od mesta stanovanja.14 Prema
istoj studiji, svaka urbana podcelina treba da se istakne svojim
identitetom kroz isticanje specifinog karaktera javnih prostora.
Ovako pozicioniran braunfild, kao eko-park edukacije, te kao otvoreni
javni prostor, omoguava lokalnoj zajednici da atraktivnim i raznorodnim
pristupima uvede obrazac odrivosti kao integralni deo postupka
definisanja postulata urbane reciklae.

Sl. 1: SESC - Leisure and Culture Centre,

Sl. 2: Zolleverein Mining Complex, Museum
San Paolo, Brasil , Lina Bo Bardi, 1977.
and Visitors Center, Essen, Germany, Rem
Koolhaas, OMA, 2010.

13

Parkinson Michael. The Urban White Paper. Halfway to paradise? ,

http://www.ljmu.ac.uk/EIUA/EIUA_Docs/The_Urban_White_Paper_Halfway_To_P
aradise.pdf, poseeno avgusta 2011. and English Nature, 2006. Greenspace;
www.english-nature.org.uk/special/greenspace (poseeno jula 2011.)
14
DETR,
2000.
Our
Towns
and
Cities:
The
Future.
http://www.communities.gov.uk/documents/regeneration/pdf/154869.pdf,
(poseeno avgusta 2011); and English Nature, 2006. Greenspace; available at
www.english-nature.org.uk/special/greenspace (poseeno jula 2011.)

70

POZICIJA BRAUNFILDA U
CENTRALNE GRADSKE ZONE

PROCESU

URBANE

RECIKLAE

Vana grupa objekata podobnih za urbo reciklau su kulturno-istorijski

spomenici sa niim stepenom propisane zatite. Poto je konstatovano da
su razlozi neefikasnosti standardnih teorijskih i praktinih metoda zatite
spomenika kulture razliiti (nepostojanje instrumenata kojima se
predloene intervencije sprovode u delo, nepoznat titular ili vlasnik, zatim
javne namene i sl.), ovo je jedan od naina za efikasniju zatitu i
ponovno aktiviranje ovog specifinog dela naslea. Drugu grupu ine
kompleksi razliitih namena, uglavnom industrijski, nekad vojni, skladini
ili saobraajni terminali, koji su ostali zarobljeni u centralnim delovima
gradova a izgubili svoj raniji znaaj, namenu, a ponekad i vlasnika. 15
Braunfildi imaju snane prostorne, ekonomske, socijalne i ekoloke
posledice, te njihovo reavanje treba da bude multiinstitucionalno,
multisektorsko i multiprofesionalno 16, to upuuje na brigu na svim
nivoima. Ukoliko prihvatimo formulaciju da su braunfildi lokacije
pogoene ranijim korienjem... zaputene i podkoriene sa moguim
stvarnim ili oekivanim problemima kontaminacije...te da zahtevaju
intervenciju i privoenje korisnoj nameni 17, onda se namee pitanje
vieslojnih efekata.18

15

aklina Gligorijevi, Beogradski braunfildi: od urbane reciklae do plana

detaljne regulacije u Oivljavanje braunfilda u Srbiji. Prirunik za donosioce
odluka i profesionalce., ur. Klara Danilovi, Borislav Stojkov, Slavka Zekovi,
aklina Gligorijevi, Duan Damjanovi (Beograd: Palgo Centar, 2008), 84.
16
Kako je navedeno u Borislav Stojkov, Oivljavanje braunfilda u Oivljavanje
braunfilda u Srbiji. Prirunik za donosioce odluka i profesionalce., ur. Klara
Danilovi, Borislav Stojkov, Slavka Zekovi, aklina Gligorijevi, Duan
Damjanovi (Beograd: Palgo Centar, 2008), 56. J. Jackson, Brownfield Basic,
prezentacija, 2006
17
Kako je navedeno u Borislav Stojkov, Oivljavanje braunfilda u Oivljavanje
braunfilda u Srbiji. Prirunik za donosioce odluka i profesionalce., ur. Klara
Danilovi, Borislav Stojkov, Slavka Zekovi, aklina Gligorijevi, Duan
Damjanovi (Beograd: Palgo Centar, 2008), 56.
Sustainable Brownfield Regeneration, CABERNET Network Project, University of
Nottingham, 2006
REVIT Project, Working Towards More Effective and Sustainable Browfiled
Revitalization Polices, INTEREG IIIb, 2006.
18
Borislav Stojkov, Oivljavanje braunfilda u Oivljavanje braunfilda u Srbiji.
Prirunik za donosioce odluka i profesionalce., ur. Klara Danilovi, Borislav
Stojkov, Slavka Zekovi, aklina Gligorijevi, Duan Damjanovi (Beograd: Palgo
Centar, 2008), 56.

71

U tom smislu braunfild poseduje etiri aspekta koja je potrebno u procesu

regeneracije reciklirati i unaprediti. To su svojstvo naputenosti i
odbaenosti u funkcionalnom i drutvenom smislu, svojstvo
degradirajueg prostora u kulturno-istorijskom smilu, zagaenog prostora
u ekolokom i ekonomskom smislu i svojstvo praznog prostora sa
vlasnikim optereenjem u urbanom smislu.
U poslednjih nekoliko godina, dodatno se govori o poziciji braunfilda kao
prostornog potencijala gradova da se ukljue u globalni proces mitigacije
i adaptacije u nadolazeim klimatskim promenama, kao mesta koja
obezbeuju uravnoteen odnos kompaktnosti i gustine, rezervoari vode i
drugih prirodnih resursa, kao npr. zdravog zemljita pogodnog za sadnju,
tite mikroklimu neposrednog okruenja, smanjuju potrebu za
saobraajem u smislu veze oveka i grinfilda, te pozitivno utiu na
ukupno stanje sredine.
Pre svega treba istai da sve braunfild lokacije nisu iste, tako da svaka od
njih zahteva razliit pristup. Za ovo istraivanje nisu od presudnog
znaaja ni veliina i vrsta19, ni karakter braunfilda, niti stepen njegove
zagaenosti20, ve mogunost da se njihova raznolikost sagleda kao
potencijal u postupku reciklae braunfilda u eko park edukacije. Moe se
rei da je naglasak na onim nekomercijalnim lokacijama kod kojih
19

Braunfild lokacije se najee klasifikuju u tri grupe:

Prvu grupu ine one koje se nalaze u centralnim delovima grada (visoke vrednosti
zemljita), u kojima dominiraju centralne aktivnosti. Drugu grupu ine lokacije u
bivim naputenim industrijskim zonama, dok treu grupu ine lokacije
vangradskih i seoskih podruja. (R. Kettler, K. Schenk, 2007).
U istom sluaju, Dejkson (J.Jckson) razlikuje etiri vrste braunfil lokacija: (1) one
koje su preputene iskljuivo tritu; (2) trite nastupa nakon identifikacije i
uklanjanja ekoloke tete; (3) lokacija koja je istakla socijalne i ekoloke
vrednosti iznad realne trine vrednosti; i (4) lokacija koja ima aktivan
zdravstveno/ekoloki hazard bez ekonomske opravdanosti (J. Jackson, Brownfield
basics, 2006).
Kako je navedeno u Borislav Stojkov, Oivljavanje braunfilda u Oivljavanje
braunfilda u Srbiji. Prirunik za donosioce odluka i profesionalce., ur. Klara
Danilovi, Borislav Stojkov, Slavka Zekovi, aklina Gligorijevi, Duan
Damjanovi (Beograd: Palgo Centar, 2008), 56.
20
Braunfildi su najee:
_ naputeni ili polunaputeni prostori, zakljuani, ruinirani i sa potencijalno
rizinom strukturom industrijskih objekata u ijem se okruenju nalaze slomljeni
asfalt i betonske ploe,
_ tone toksinog i netoksinog otpada, lagune, bazeni i kanali sa stajaom vodom
na ijem su dnu sediment i mulj,
_ podzemna i nadzemna skadita otpada
_podzemna i nadzemna infrastruktura, ukljuujui transformatore, kanalizacioni i
sanitarne komore, cevovodi, komunalni hodnici, nadzemni cevovodi, industrijska
oprema, kao i otpad proizveden u procesu rada industrije ili donet i odloen na
braunfild.

72

dugorono nee postojati nada za obnavljanje bilo kakve funkcije,

prvenstveno iz razloga vee ponude od potranje. Njihovo reavanje e
iziskivati poseban plan koji e najverovatnije podrazumevati pretvaranje
povrina u neizgraeno zemljite, odnosno slobodne, zelene povrine.21
MAPIRANJE BEOGRADA U CENTRALNOJ GRADSKOJ ZONI I
PRIOBALJU
Beograd je potentan grad, prestonica na rubu Evropske unije i u
intenzivnoj fazi politike, ekonomske i drutvene tranzicije. Slino drugim
velikim gradovima, ranije je bio industrijski grad, a danas sve vie
oslonjen na tercijarni sektor, koji se promovie i kroz injenicu da je
lociran na dva evropska koridora i tradicionalno na granici razliitih
kultura. Posledica privatizacije u doba tranzicija uinila je da su braunfildi
i ostali naputeni prostori gradskog centra u nejasnom vlasnikoimovinskom statusu, sa nejasno definisanim stepenom i smernicama
zatite, u fazi slabog odravanja i nejasne slike njihove ukljuenosti u
proces regeneracije gradskog centra.
Po nekim zvaninim procenama, povrina braunfilda zauzima preko 18%
ukupne povrine gradske sredine, od eka vie od 70% su braunfildi u
centralnoj gradskoj zoni i zoni priobalja. Beko, Beton hala,
Termoelektrana Snaga i svetlost,Staklopan, BIGZ, Objekat u Brae
Krsmanovi 2, Objekat u Brae Krsmanovi 4 -6 (KC Grad), Objekat u
Brae Krsmanovi 8, Industrijska zona kod Panevakog Mosta,
Beogradski pamuni kombinat, Tramvajski depo, Nauno -tehnolki park
Instituta Mihajlo Pupin, Prva srpska fabrika eera Dimitrije Tucovi
1898, samo su neki od najpopularnijih braunfilda za ije reavanje jo
ne postoji jasan konzenzus regionalnog, gradskog i optinskog nivoa,
kako po pitanju prioritetnosti, tako ni po pitanju interesa ili pak strategije
i pozicije u ukupnoj regeneraciji grada.
Naredni prikaz treba da pokae prisustvo i koncentraciju braunfilda u
Beogradskoj centralnoj zoni i u priobalju, te njihove konkretne lokacije,
ukazujui na atraktivnost njihove pozicije, odnos prema susednim
sadrajima gradskog centra i pre svega potrebu da se njihova
transformacija bazira na reciklai braunfilda u javne otvorene prostora, a
ne poslovne i stambene centre.

21

Prostorna problematika braunfilda u Oivljavanje braunfilda u Srbiji. Prirunik

za donosioce odluka i profesionalce., ur. Klara Danilovi, Borislav Stojkov, Slavka

Zekovi, aklina Gligorijevi, Duan Damjanovi (Beograd: Palgo Centar, 2008),

25.

73

Sl. 3: prostorna distribucija nekih od naputenih prostora u centralnoj gradskoj zoni i

priobalju Beograda

Naputeni prostori na posmatranom prostornom poligonu centralne

gradske zone i priobalja Beograda na osnovu veliine i stepena
kompaktnosti prostorne celine na kojoj se nalaze, radi jednostavnije
operacionalizacije prilikom davanja daljih smernica za intervencije na
ovim prostorima, mogu se razvrstati u dve osnovne tipoloke kategorije:
kategoriju veih objekata- poteza i kategoriju manjih, pojedinanih
objekata. Kao neki od primera iz kategorije veih objekata- poteza mogu
se navesti: brodogradilite, marina Dorol, fabrika kotrljajuih leajeva
IKL, stari mlin, Beko, Snaga i svetlost, BIGZ, Beogradski pamuni
kombinat, nauno-tehnoloki park Mihajlo Pupin, prva srpska fabrika
eera Dimitrije Tucovi, Luka Beograd (skladite, Jugoped, itomlin) i
drugi, dok neki od primera naputenih prostora iz kategorije manjih
pojedinanih objekata mogu biti: naputena kua u Krunskoj 66, stara
carinarnica (Brae Krsmanovi 2), bioskopi Odeon, Kosmaj, Jadran i drugi
naputeni prostori.
Raznolikost braunfild lokacija moe obezbediti irok spektar novih
sadraja i mogunosti, ukljuujui stambene i komercijalne usluge, ali i
otvorene i zelene prostore. Njegova reciklaa i prenamena u urbanim
podrujima gradskih centara odlina je prilika da se sadrajima i
planiranim aktivnostima doprinese kvalitetu ivotne sredine, kroz
formiranje zdravijeg i drutveno vibrantnog prostora. Na podruju ueg
gradskog jezgra, gde se i posmatrane braunfild lokacije nalaze, zeleni
prostori esto su bili unitavani razvojem poslovnog i industrijskog
prostora. Prirodno okruenje moe se vratiti u urbano gradsko jezgro
74

projektima poput eko-parkova. Kako su braunfildi u gradskim centrima

veinom smeteni du obala reka, a kako su klimatske promene ovde
najosetljivije to se ovakva veza uspostavlja samostalno, reke su osnovni
pokretai urbane regeneracije. Braunfild lokacije mogu imati velikog
udela u stvaranju ovakvog prostora, te na taj nain mogu doprineti
kvalitativnim i kvantitativnim aspektima koji doprinose razvoju gradskog
jezgra, kako na lokalnom nivou, tako i gradskom i regionalnom nivou.
POTENCIJAL RECIKLAE BRAUNFILDA U PROCESU KLIMATSKIH
PROMENA
Pratei zakljuke konferencije Prevazilaenje prepreka u recikliranju
graevinskog zemljita- revitalizacija braunfild lokacija u Srbiji moemo
govoriti o benefitima urbane reciklae braunfilda i to:
_Na urbanom planu, kontrola odnosa kompaktnosti i gustine,
poveanje atraktivnosti okruenja na ekonomskom nivou, kontrola
preteranog irenja gradova, poveanje efikasnosti gradske infrastrukture,
te omoguavanje ukupnog razvoja ireg podruja u okruenju braunfilda.
_Na ekonomskom planu, korist u dodatnoj vrednosti zemljita,
smanjenje ekonomskih gubitaka usled preteranog irenja gradova,
smanjenje saobraaja, uveana mo investiranja, saradnja lokalne
zajednice i gradske uprave.
_Na kulturno-istorijskom planu, ouvanje kulturne batine, odnosno
objekata industrijske, vojne i komunalne arhitekture iz ranijih kulturnih
perioda, te ukupan kontinuitet ivota grada.
_Na drutvenom planu, eliminacija gradske bede, aktivnije
zapoljavanja u tradicionalnim industrijskim zonama, mogunost
ostvarivanja vitalnijih kulturnih projekata koji po pravilu trae mogunost
u gradskom tkivu, promovisanje drutvene jednakosti u braunfild zonama
(osetljive drutvene grupe koje esto naseljavaju naputene objekte),
poveanje stepena bezbednosti graana, obezbeivanje zdravije ivotne i
radne sredine, apsolutno poboljanje slike i identiteta grada.
_Na ekolokom planu, eliminacija zdravstvenih rizika (zagaenost),
uklonjen divlji vrsti otpad, uklonjena opasnost od zagaenja
podzemnih i povrinskih voda, eliminisano zagaivanje zemljita,
smanjena opasnost od hazarda, poveana koliina kvalitetnog zelenila,

75

ouvanje biodiverziteta sredine, njegove mikroklime i prirodnih resursa

vode i zemljita. 22
Pratei zakljuke teksta Harmina i Gurana (Hamin,E.M., Gurran,N.)23
moemo takoe govoriti i o benefitima transformacije braunfilda u ekopark edukacije:
_Na planu klimatskih promena, kontrola urbane kompaktnosti,
kontrola mikroklime i provetrenosti neposrednog okruenja, kapital
ozdravljenog i neizgraenog prostora podzemnih i nadzemnih voda i
zemljita, velika povrina ozelenjenog prostora koja smanjuje efekat
staklene bate, smanjena emisija zraenja nastala pregrevanjem i
emisijom toplote urbane strukture.
Na svakom od prethodnih planova neophodna je edukacija kao
integrativni deo procesa i kao jedini proces koji ima mo da
uspostavi meusobnu vezu prethodnih aspekata razvoja gradske
sredine kroz uspenu reciklau braunfilda.
Braunfild lokacije svojom strukturom sadraja i prostora nude mogunost
da se kroz postupak reciklae u otvorene javne prostore eko-parka
iskoriste kao pozitivni i kvalitetni prostori u procesu klimatskih promena, i
to:
_iskoriavanjem postojee infrastrukture,
_ienjem i ozdravljenjem zemljita, vazduha i uopte prostora u
procesu prevencije,
_korienje potencijalnog resursa vode, zemljita u procesu adaptacije,
_velike povrine potencijalno spremne za ozelenjavanje,
_prazan prostor koji nudi mogunost provetravanja neposrednog
okruenja,
_nasleena industrija moe se iskoristiti kao preiiva smea, vode, i
kao podrka za ekoloke sisteme stvaranja energije struje i bio goriva,
_formiranje zona mikroklimatskog komfora.

22

Borislav Stojkov, Oivljavanje braunfilda u Oivljavanje braunfilda u Srbiji.

Prirunik za donosioce odluka i profesionalce., ur. Klara Danilovi, Borislav
Stojkov, Slavka Zekovi, aklina Gligorijevi, Duan Damjanovi (Beograd: Palgo
Centar, 2008), 57.
23
E.M. Hamin, N. Gurran. Urban form and climate change: Balancing adaptation
and mitigation in U.S. and Australia, Habitat International, vol. 33, issue 3,
(2009), 239.

76

BRAUNFILD KAO EKO-PARK EDUKACIJE

Veina evropskih zemalja naglaava integrativni pristup planiranju u
kome posebno mesto zauzima regeneracija braunfilda, a posebno njihovo
pozicioniranje kao javnih otvorenih ozelenjenih prostora. Engleska ak
smatra da reciklaa i oivljavanje braunfilda moe biti jedna od osnovnih
alatki koja na lokalnom nivou osnauje obnovu susedstva, na
regionalnom ekonomsku regeneraciju, a na internacionalnom nivou
podrava procese ouvanja biodiverziteta.24
Dakle, formiranje ozbiljnije legislative koja usmerava regeneraciju ka
potovanju envajronmentalnih aspekata sredine, poveala je potrebu za
recikliranjem naputenih prostora u zelene otvorene javne prostore
grada.25 Prirodni pejza u urbanom prostoru omoguio bi oivljavanje
prirodnih procesa i funkcija, regenerisao itave kvartove i gradske zone,
stvorio multifunkcionalne otvorene prostore dostupne i pristupane i
promovisao odrivi razvoj grada. Mnogi pejzani arhitekti su ve dokazali
kroz svoje projekte da je mogue ostvariti kulturno stimulativni pejza
recikliran iz neiskorienih ostataka naputene industrije.26
Razvoj braunfild lokacija za unapreenje alternativnih vrsta zelenih
povrina u centralnim gradskim jezgrima takoe se moe posmatrati kao
vani deo ukupne strategije ozelenjavanja grada i poboljanja kvaliteta
ivotne sredine, smanjenja tetnih uticaja klimatskih promena, kao i
njihova prevencija, kako u pogledu broja takvih mesta, tako i u pogledu
njihovog broja, distribucije i pristupanosti. Jo jedna znaajna prednost
ovakvih intervencija je brz efekat eksperimenta koji mogu posluiti kao
model i smernica za dalje ozelenjavanje grada, poboljanje gradskih
zajednica i reavanja problema braunfilda.

24

Doick,K.J., Sellers, G., Castan-Broto,V., Silverthorne,T., Understanding success

in the context of brownfiled greening projects: The requirement for outcome
evaluation in urban greenspace success assessment, Urban Forestry & Urban
Greening, volume 8, issue 3 (2009), 163-178.
http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1618866709000338
25
Loures, L., Horta D., Santos A., Panagopoulos T. Strategies to Reclaim Derelict
Industrial Areas, Wseas Transaction on Environment and Development, issue 5,
vol.2, 2006.
http://w3.ualg.pt/~tpanago/public/industrial.pdf
26
Na primer projekti za Duisburg Nord, Latz + Partner; Fresh Kills Park,
Downsview Park, Gasworks Park

77

Sl. 4: Living Barge Project, Sarah Kavage,

Sl. 5: 60 minute man_Venice Biennale, 2000.
Nicole Kistler, Seattle, 2006.
Casagrande&Rintala, Finska.

Braunfild kao zeleni javni otvoreni prostor u gradskom sreditu

obezbeuje pristupanost, atraktivnost, dostupnost i ukljuenje u
savremene tokove ivota lokalne zajednice, doprinosei ekonomskom,
drutvenom, kulturnom i envajronmentalnom razvoju grada (NAO,
2006).27
Braunfild kao eko-park postaje ansa gde samo promena naina
korienja zemljita moe podstai privatni i javni sektor i doneti nove
prihode i nova radna mesta. Mnogi primeri iz inostranstva pokazuju da je,
na primer, uklanjanje proizvodnog kompleksa i njegova prenamena u
parkovsko zelenilo dovelo ne samo do konkretnog naina reavanja
problema braunfilda, ve i do poveanog interesovanja investitora,
istovremeno, kao i poveanja cena nekretnina u neposrednom okruenju
novog parka.28
Potrebno je prepoznati na koji nain je potrebno interpretirati
istorisjki i kulturni znaaj lokacije i razumeti naine na koje
ekologija i dizajn zajedno mogu da oblikuju alternativne odnose
ljudi, mesta, prirode i nasleene strukture, a kako bi rezultat
bio invencija, a ne restauracija, oivljavanje, a ne ouvanje,
ivotnost, a ne scenario.

27

NAO: National Audit Office. Report by the Comtroler and Auditor General,
session 2005-2006. Enhancing Urban Green Space. (London: The Stationery
Office, 2006) , 66.
www.nao.org.uk
28
Prostorna problematika braunfilda u Oivljavanje braunfilda u Srbiji. Prirunik
za donosioce odluka i profesionalce., ur. Klara Danilovi, Borislav Stojkov, Slavka
Zekovi, aklina Gligorijevi, Duan Damjanovi (Beograd: Palgo Centar, 2008),
25.

78

URBANA BATA I PARK PRAZNINE

Postavlja se pitanje ta je to eko-park kao javni otvoreni zeleni prostor u
okviru braunfilda. U zavisnosti od naina korienja mogu biti zelena oaza
ili javni trg, ekoloka stanica ili rekreativni centar, a u zavisnosti od
veliine mogu predstavljati nove gradske centre, koji imaju znaaja za
ire okruenje, zatim zajednike prostore susedstva ili pak manje
individualne bate. ini se da, bez obzira na veliinu, znaaj ili nain
korienja, ovakvi prostori moraju u svojoj definiciji sadrati dva, na prvi
pogled, oprena entiteta: svojstvo prirodnosti i svojstvo urbanosti.
Svojstvo urbanosti determinie se kroz fenomen i tipoloke odrednice
Urbane bate, a svojstvo prirodnosti kroz fenomen i osnovne principe
Teren vaga (terrain vague29), odnosno Parka praznine (vague park30).
Urbana bata
Urbana bata predstavlja mesta rekreacije (aktivne i pasivne), mesta
odmora i dokolice, ali takoe i prostorni poligon za razliite kulturne i
edukativne dogaaje. Na prostoru braunfilda, urbana bata se najee
javlja u obliku otvorenih prostora sa elementima parkovskih i rekreativnih
povrina, a vrlo esto i specifinim prostorima sa odvijanje javnih
sadraja kao koncerata i bazara. Prostor urbane bate, u nekim
sluajevima se tretira kao vrsta oaze u gradu, sa travom, drveem i
ceveem koji deluju kao antiteza izgraenom okruenju. U drugim
sluajevima suprotna je situacija, kad vrste povrine nadjaavaju one
meke, te ovaj prostor vie lii na ozelenjeni trg nego na park. Urbana
bata je proizvod urbanog dizajna, atraktivna, privlana, dinamina
pauza ukljuena u ivot neposrednog okruenja.

Sl. 6: MFO Park, Cirih, vajcarska, Raderschall, 1991.

29

Ignasio De sola Morales, Terrain Vague u Anyplace, ur. Cynthia Davidson

(Michigen, University of Michigen: Anyone Corporation) str. 118-123.
30
termin prvi put upotreblje u K. Kamvasinou, Vague parks: the politics of late
twentieth-century urban landscapes, Arq . vol 10 . no 3/4 . (2006): 255-262

79

Mfo park u Cirihu postavlja jedinstven presedan za urbani park,

objedinjujui navedene situacije, ukljuujui i neto nepogreivo urbano:
vertikalnost. Interdisciplinarni tim uspeo je da kreira seriju impresivno
ivih volumena, koristei se strukturalno ekspresivnim reenjem
parkovskih elemenata postavljenim na elementima industrijske prolosti
koji ine armaturu za vertikalno postavljanje biljaka. Postojea struktura,
elementi industrijskog naslea, omoguili su vertikalni razvoj urbanog
parka. Svrha urbanog parka ne moe se dramatino promeniti, ali ovakav
park pokazuje kako parkovi mogu biti formirani u urbanom kontekstu, i to
istovremeni kao vertikalni i prostorni, arhitektonski i prirodni.
Park praznine Vague park
Prazan prostor (Terrain vague) je termin koji je prvi put upotrebio
Ignasi de Sola-Morales31 i odnosi se na mesto u gradu koje je prazno i
koje nije zauzeto od ljudi, nejasno i neizvesno, neprecizno i
neogranieno. Ova mesta su neiskoriena, ali i slobodna da budu
spontano okupirana. Najee su to braunfildi, naputena industrijska
imanja, eleznike pruge i stanice, naputene luke i parcele u
ruevinama, neproduktivne oblasti u okviru privredne strukture grada.
Ovakve urbane praznine mogu se uoiti na potezima velikih razmera, kao
pukotine koje svedoe o nelagodnom procesu promena u naizgled
stabilnom urbanom kontekstu. Kao bogato polje nevidljivih drutvenih i
prirodnih procesa (deca se igraju, beskunici ive, spontano se razvija
biljni i ivotinjski svet...) terrain vague moe posluiti za uoavanje
odreenih odlika na osnovu kojih se mogu formirati principi dizajna javnih
prostora u gradu. Tri principa ine osnovne karakteristike terrain vaguea: praznina, neodreenost i spontano zaposedanje.32 Ovo se moe
koristiti kao poetni parametar u nastajanju otvorenih javnih prostora,
samoodrivih i samoorganizovanih.
Park praznine (Vague Park) je pristupaan i otvoren sistem, spontano
nastao, raznolik i integrativan, prazan komad zemljita u gradu, deo
prirode komplementarne fenomenu urbanog iz sutine svoje suprotnosti.
31

Ignasio De sola Morales, Terrain Vague u Anyplace, ur. Cynthia Davidson

(Michigen, University of Michigen: Anyone Corporation) str. 118-123.
32
Principles of the terrain vague include emptiness,indeterminacy, and
uncontrolled occupation, both by people and by nature. The power of the terrain
vague lies in its freedom and openness in contrast to other public spaces in the
city which tend to be heavily monitored and commercialised. It is a space where
people can still access a strange slowness away
from the pace of the contemporary city. In terms of urban politics then, the
terrain vague includes in it freedom and critique., u K. Kamvasinou, Vague
parks: the politics of late twentieth-century urban landscapes, Arq . vol 10 . no
3/4 . (2006): 255-262

80

To je prostor koji poiva na principima ouvanja nasleenog karaktera

pejsaa, nastalog u koliziji prirodnih i urbanih, a vrlo esto i procesa
naputenosti, te podrazumeva ouvanje prostora sa svim njegovim
karakteristikama, a promovie proces ekoloke odrivosti, reciklae i
agrikulture kroz razliite art projekte i edukaciju, a pre svega kroz
oblikovanje prostora kao generatora urbanih transformacije, a ne
proizvoda. To je mesto koje krase nedovrenost, manje striktni uslovi
kontrole korienja, lejeri memorije i atmosfera koja nikada ne zaboravlja
naputenost kao sastavni deo istorije prostora.

Sl. 7: High Line, Njujork, SAD, Diller Scofidio + Renfro, 1999.

High Line u Njujorku postavlja jedinstven presedan za urbani park,

smetajui urbano aktivnu svakodnevicu u kontekst naputenosti kroz
neto nepogreivo prirodno: seanje. Interdisciplinarni tim uspeo je da
kreira seriju impresivno ivih prostora nastalih takozvanim principom
Agri-Tekture gde priroda postaje deo arhitekture, a prostor postaje
istovremeno i prirodan i urban. Izbor vegetacije, pod uticajem
kolonizovanih biljaka, nastalih u fazi naputenosti prostora, uinio je da
se granice arhitekture i prirode zamagle, stvarajui atmosferu
jednostavnosti, mekoe, nedovrenosti, tiine i spontanosti.
U interpolaciji ova dva, ini se, napramapostavljena fenomena
Urbane bate kao gotovog proizvoda i Parka praznine kao
generatora prirodnih procesa lei sutina Eko braunfild parka. To
je park u kome je rekreacija omoguena ali ne i strogo
regulisana, u kome je park namenjen etnji i relaksaciji, ali i
ouvanju biodiverziteta, u kome je nasleena struktura
revitalizovana kroz proces reciklae i u slubi ispunjenja
ekolokih potencijala sredine.
EKO BRAUNFILD PARK
(OSNOVNI PRINCIPI I ELEMENTI SADRAJA)
Eko-braunfild park je otvoreni javni prostor koji sa jedne strane
zadovoljava potrebe urbanog naina ivota, a sa druge titi nasleeni
karakter pejsaa. On nastaje u interpolaciji elemenata sadraja i
81

arhitektonskog jezika urbane bate i principa koncipiranja parka praznine

oblikujui svojstveni kulturni pejsa, kao alternativni pristup oblikovanju
javnog gradskog otvorenog prostora. To je otvoreni javni prostor koji u
sueljavanju prirode i grada, nasleene strukture i prirodnih resursa, nudi
odrivo reenje koje moe i treba da se menja zajedno sa potrebama i
eljama svojih korisnika.

Sl. 8: Jardin des Fonderies (Bate Fonderi),

Nantes, France, ADH Doazan+Hirschberger, 2009.

Bate Fonderi su atraktivan prostor u kome su elementi urbane bate i

naslea na inovativan i edukativan nain povezani. Formirana je bate
pod krovom, odnosno nadkrivenog javnog prostora za svakodnevnu
upotrebu, deiju igru i drutvene dogaaje susedstva (veere, izlobe...).
Imati zatienu batu od velikog je znaaja za sve ove javne upotrebe. Sa
druge strane, izlaganje ranije industrijske aktivnosti, ali ne kao muzejskog
eksponata, ve i kao mesto naslea u kome je dosta lokalnog
stanovnitva bilo zaposleno, gde je ouvanje mesta od emocionalnog
znaaja kako za gradsku industrijsku prolost tako i u odnosu na njihov
radni vek. Zasaeno rastinje odgovara principima ekoloke odrivosti
obzirom da je saeno dominantno autohtono rastinje koje se tokom
perioda naputenosti samostalno razvijalo.

82

Osnovni principi eko braunfild parka

Svaki pokuaj definisanja osnovnih principa na kojima poiva dobar ekobraunfild park mora u sebi ukljuiti principe odrivog razvoja (dostupnost,
pristupanost, atraktivnost, ukljuenost), ekolokog razvoja (biodiverzitet,
mikrolokacija, reciklaa, izvori energije), odravanje prirodnih elemenata
(voda, zemlja, vazduh) i klimatskih uslova.
Eko braunfild park poiva na principima ouvanja naputenosti, bilo da je
re o nasleenoj strukturi industrije ili prirodnim svojstvima prostora,
neodreenosti u smislu oslobaanja prostora preterane dovrenosti i
kontrolisanosti i spontanosti, kada je re o drutvenoj otvorenosti,
pristupanosti i potencijalu ukljuivanja lokalne zajednice u ivot nekada
naputenog prostora braunfilda. Snaga ovakvog prostora lei u slobodi i
otvorenosti, nedovrenosti procesa (sadejstvo prirodnog i nasleene
izgraene infrastrukture), kao i u stalnosti promene (nekontrolisani rast
prirode, proces rasta umesto zavrene forme).
Osnovni programski elementi eko braunfild parka
Infrastrukturu eko-parka ine: pre svega nasleena struktura industrije i
prirodnog pejsaa, zatim mrea prirodnih resursa, odnosno vodene i
zelene povrine, strukture koje neguju biodiverzitet, kao i druge strukture
potrebne za produktivan eko-sistem, kao i niz struktura prepoznatih kroz
urbane potrebe i aktivnosti konkretnog konteksta.
Eko braunfild park kao antipod svojoj ranijoj funkciji industrije, danas je
ekoloki rezervat, prostor namenjen ouvanju i oporavku prirode i
mikroklime, koji kroz vidljive postupke reciklae, preiavanja i isticanje
prirodnosti naglaava svoj novi genius loci.
Eko braunfild park je odreen kroz sloeni sistem sadraja i aktivnosti
otvorenog javnog prostora koji pleni atraktivnou i dostupnou,
oblikujui park visokog nivoa urbaniteta sa specifino naglaenim
karakterom minulih vremena.
_rekreacija i spektakl,
_habitat i biodiveritet,
_zatita i ouvanje naslea_industrijska infrastruktura,
_zatita i ouvanje pejsaa_zelena infrastruktura_agrikultura i vegetacija,
_energetski efikasna i pristupana sredina,
_nezagaiva sa pozitivnim delovanjem u oblasti mitigacije i adaptacije
na klimatske promene.

83

Osnovni zadaci eko braunfild parka:

_sloenost namenske strukture parka,
_integracija nasleene strukture i prirodnog pejsaa u jedinstven sistem
kulturnog pejsaa,
_ odriv i adaptabilan za nove upotrebe (nedovrenost i spontanost),
_alternativnost kao lokalna prepoznatljivost , nova duhovnost mesta,
_ouvanje i naglaavanje duha mesta kroz istoriju i njegovu poziciju u
ivotu grada,
_vizuelna celovitost, prepoznatljivost i atraktivnost ...
EDUKACIJA I EKO BRAUNFILD PARK
Po miljenju strunjaka33 glavne prepreke za reavanje braunfild
problematike, na nacionalnom, regionalnom i lokalnom nivou predstavlja
nedovoljna edukacija, odnosno informisanost i iskustva o problematici
braunfilda, kao i nedostatak multidisciplinarnog iskustva u procesu
regeneracije braunfilda na svim nivoima. To, pre svega, podrazumeva
problem znati-kako (know-how), u smislu koordinacije i motivisanosti
o pitanjima razumevanja razmera i sutine problema braunfilda i njegovih
urbanih, ekonomskih, ekolokih i socijalnih benefita, niskog nivoa
politikog zalaganja za ponovno korienje zemljita braunfilda, kao i u
smislu nedostatka sveobuhvatne strategije za ponovno korienje
braunfilda, te nepostojanja neophodnih nivoa edukacije kod svih aktera
potencijalno zainteresovanih za korienje braunfild lokacija ukljuujui
privatne investitore, lokalne organe uprave i predstavnike ministarstava.
Edukacija uspostavlja balans urbanog i prirodnog, parka i grada,
nasleenog i novog, lokalnog i regionalnog, potujui sve aktere u
procesu regeneracije. Ukljuenje edukacije u proces regeneracije
braunfilda kao eko-parka, na najbolji nain moe uspostaviti meusobnu
vezu svih aspekata parka (ekoloki, urbani, kulturno-istorijski, drutveni i
klimatski) kao i vezu parka i lokalne zajednice kroz reanimaciju
neposrednog konteksta, stvarajui transparentan i integrativni prostor.

33

Glavne prepreke ponovnom korienju braunfilda u Oivljavanje braunfilda u

Srbiji. Prirunik za donosioce odluka i profesionalce., ur. Klara Danilovi, Borislav
Stojkov, Slavka Zekovi, aklina Gligorijevi, Duan Damjanovi (Beograd: Palgo
Centar, 2008), 18.

84

EKO BRAUNFILD PARK EDUKACIJE

(OSNOVNE ODLIKE I BENEFITI)
Ukljuenje edukacije u proces transformacije i oivljavanja braunfilda kao
eko-parka predstavlja uvek novi izazov i podrazumeva multidisciplinarni
pristup u svim fazama razoja parka, i to kako u smislu angaovanje
irokog spektra kreativnih disciplina, tako i u smislu angaovanje svih
zainteresovanih aktera od pojedinaca, preko lokalne zajednice, do
gradskog i regionalnog nivoa. Eko-braunfild park edukacije podrazumeva
primenu savremenih tehnologija i kolaborativni dizajn. Mogu se
prepoznati tri osnovne strategije transformacije koje daju prioritet
razliitom karakteru regeneracije braunfilda, i to su: ouvanje naslea,
ouvanje prirode, ili pak reanimacija kulturnog identiteta prostora i
edukacija.34 Ovaj poslednji, smatramo, da na najbolji nain integrie sve
aspekte ivota braunfilda, proklamujui kulturno stimulativni prostor kroz
raznovrsnu ponudu aktivnosti i sadraja koji se uzdiu iz naputenih
industrijskih prostora.

Sl. 9: Centar za reciklau (Waste Transfer and Recycling Center), Feniks, Arizona, Michael
Singer and Linnea Glatt, 2007.

Centar za reciklau (Waste Transfer and Recycling Center) je projekat

nastao na prostoru od 100.000m2 i 25 hektara zemljita braunfilda.
Osnovna odlika ovog projekta je otvaranje i pokazivanje infrastrukture od
koje urbani prostor zavisi, a koja je najee zatvorena, te pozivanje
javnosti na razumevanje procesa odlaganja otpada i reciklae. Kao to i
sam projekat pokazuje, koncept reciklae prostora i njegova
transformacije mogu biti sastavni deo dizajna i korieni u svrhe
edukacije kako lokalne zajednice, tako i ire uz zadravanje svih vrednosti
parka.35
34

L. Loures, Panagopoulos,T., Sustainable reclamation of industrial areas in urban

landscapes, in Sustainable Development and Planning III, ed. A. Kungolos, C. A. Brebbia,
E. Beriatos, (Southampton: WITPress, 2007), 791-800.
35
http://www.michaelsinger.com/projects/infrastructure/phoenix.cfm

85

Proces edukacije ukljuuje se u sve faze razvoja parka, i to u stratekoj

fazi planiranja i projektovanja, zatim fazi gradnje i ureenja, sve do faze
odravanja i razvoja. Pre svega podrazumeva:
_ participaciju u oblasti zoniranja i ispitivanja kapaciteta osnovnih
aktivnosti i sadraja parka i njihovog uticaja na eko-sistem;
_ kroz pristup reciklai nasleene strukture i njeno ukljuenje u
savremene tokove ivota (prostori za okupljanje, alternativni art projekti);
_isticanje i oivljavanje zaboravljene ili nedovoljno negovane mikroklime,
odnosno kroz kapital koji nudi priroda ozelenjavanjem, agrikulturom i
poumljavanjem;
_ienje i detoksikaciju, postupke odravanja i reciklae resursa urbanog
ivota (energija, smee, voda, ...);
_ouvanje biodiverziteta, izvora vode, zemljita, kvaliteta vazduha i vetar;
_kroz isticanje svih benefita koje ozdravljenje prostora braunfilda ima za
lokalnu zajednicu u ekonomskom, ekolokom i drutvenom smislu.
Posebno mesto ima edukacija o klimatskim promenama koje nas
neminovno pritiskaju, i to kroz uenje o otpornosti prirode, uticaju
pojedinaca na klimatske promene, kao i o benefitima koje lokalna
zajednica moe da ostvari. Kod nas posebno je znaajan ovaj aspekt, jer
pojam klimastskih promena nije jasno definisan, te se njegov odraz u
svakodnevnom ivotu i ponaanju ne vidi (klimatske promene nisu samo
nauna, ve i drutvena kategorija, nisu samo globalan ve i lokalan
problem, nisu samo pretnja, ve i pomo36).
Ako posmatramo konkretno, u smislu angaovanja irokog spektra
kreativnih disciplina, to podrazumeva multidisciplinarni pistup u stratekoj
fazi planiranja i razvoja, koji ukljuuje kako ekologiju tako i tehnologiju,
arhitekturu i umetnost, discipline koje se bave mikroklimom i drutvenim
naukama, koje se bave psihologijom, sociologijom, istorijom i kulturom.
Posmatrani u smislu ukljuenja pojedinaca i lokalne zajednice, ove
prostori mogu predstavljati motiv razliitih zainteresovanih strana za
saradnju
i uee,
koje
na
taj
nain
mogu
obezbediti
vie zajednikih prostora. Na ovaj nain
nude se modeli za
budue obnove i poboljane obrazovne mogunosti, to se moe ostvariti
kroz razliite postupke ukljuenja u odravanje, izgradnju i ivot parka,
zatim kroz mogunost posmatranja najrazliitijih procesa koji mogu biti
izloeni, kao to su reciklaa otpada, infrastrukturna potronja, prerada
urbanog zagaenja, resursi vode, energije i slino, ali takoe i one kao
to su kole, radionice, galerije i druge ustanove za razvoj kulture i
revitalizaciju starih zanata, postupci uradi sam i uestvuj kroz sadnju,
projekte moja bata i slino.

36
Understanding and responding to climate change, The National Academy,
2008. Edition.

86

Benefiti eko-braunfild parka edukacije

Eko-braufild park edukacije je dinamina, nedovrena i otvorena
struktura koja kroz vegetaciju, ekoloke principe, principe reciklae,
drutveni stav o spontanosti zaposedanja prostora predstavlja mesto
opteg benefita. Ovakav prostor ne moe biti zavren, on je deo procesa i
zato je edukacija u njemu primarni element obezbeujui propulzivnost i
kontinuitet, vitalnost i identitet, kulturnu i ekonomsku vibrantnost i visok
urbanitet.
Eko-braunfild park edukacije treba da odgovori na:
_stvaranje novih / poveanje postojeih ekolokih stanita, kroz
biodiverzitet, izvor vode, zemljite, kvalitet vazduha i vetar, odnosno kroz
kapital koji nudi priroda i njegovu upotrebnost kroz agrikulturu,
poumljavanje;
_poveanje prostora javne upotrebe i rekreacije, kroz njihovu
rasprostranjenost i uticaj na ekosistem, u kojima ekoloki principi treba
da vode zoniranje i gradnju;
_istovremeno ouvanje istorijski znaajnih lokaliteta i znaajnih prirodnih
resursa sredine;
_usklaivanje i koliziju ekolokih i urbanih potencijala prostora kroz
drutveni angaman i edukaciju;
_reagovanje na zagaenje kroz reciklau otpada i njegovo skladitenje,
smanjenje uticaja buke od koalizije aktivnosti i urbanog okruenja,
otklanjanje prisustva hemikalija u prirodi i njeno obnavljanje, upotrebu
alternativnih vidova energije i dr.,
_klimatske promene kroz otpornost prirode, ulogu pojedinca i zajednice,
kontrolu poplava, banku prirodnih resursa vode i energije, testiranje i
promovisanje tehnologija remedijacije;
_ekonomsku stimulaciju, kroz javnu i komunalnu saradnju, kroz postupke
raznolikog i spontanog korienja, odravanja i revitalizacije;
_obnovu ivotne sredine, kroz strukturu pejsaa, negovanje i
unapreenje mikrolokacije;
_poboljanje estetike susedstva.
EKO-BRAUNFILD PARK EDUKACIJE
U PROCESU KLIMATSKIH PROMENA
Zauzimanje zelenih i otvorenih prostora, ba kao i prekomeran razvoj
urbanih centara unitava prirodne resurse, smanjujui mogunost i
kapacitet okruenja da odgovori na uticaje kao to su zagaenje,
pregrevanje, obnavljanje i druge, utiui na klimatske promene. Kvalitet
vode, zemljita i vazduha je ugroen, zajedno sa drugim prirodnim
resursima koji pruaju zatitu gradu od ovakvih tetnih uticaja.
87

Sve vee izgraene povrine svojom materijalnou doprinose

naglaavanju negativnih uticaja klimatskih promena u urbanom centru
grada. Asfaltiranje i uklanjanje zemljita i vegetacije smanjuje sposobnost
okruenja da sprei ili umanji utacaje klimatskih promena. Izgraeni
objekti takoe na vie naina utiu na mogunost prevencije i adaptacije
klimatskim promenama. Poploane ulice i etalita apsorbuju toplotu, dok
izgraeni objekti pored apsorpcije toplote dodatno onemoguavaju
strujanje vetrova. Prekomerna kompaktizacija urbane strukture
onemoguava provetravanje i remeti lokalnu mikroklimu poveavajui
ekstremne vrednosti zimskih i letnjih temperatura, a sa druge strane
nesmetano irenje gradova poveava koncentraciju saobraaja, ime se
poveava povrina asfaltiranog zemljita i zagaenost od automobila. Svi
ovi negativni efekti izgraene sredine, zajedno sa svakodnevnom
proizvodnjom toplote od strane automobila i fabrika, i uopte
savremenog urbanog naina ivota, stvaraju toplotnu kupolu iznad
urbanih podruja, koja ini zamku zagaivaima i emisiji tetnih zraenja.
Klimatske promene postaju iroko prepoznate kao globalni izazov 21.
veka, i to ne samo na internacionalnom i regionalnom nivou, ve se sve
vie govori o kljunoj ulozi lokalnog nivoa u kome pojedinac i njegovi
svakodnevni postupci imaju kljunu ulogu. U uvodnom tekstu Habitat
Internacional 33 iz 2009.37 koji je u potpunosti posveen problemu
klimatskih promena i urbanoj sredini, definie se 6 stratekih kategorija o
klimatskim promenama, i to nauka o klimatskim promenama, javno
zdravlje, sigurnost i spremanje za nepogode, menadment povrinskih
voda, kvalitet svee vode i reciklaa, upotrebljivost zemljita, izgraene
strukture i saobraajne infrastrukture, te naglaava biodiverzitet i ekosistem.
Kako je poznato da je lokalni nivo prepoznat kroz gradsku upravu i
ukljuivanje stanovnitva u procese, to je edukacija ini se prvi i osnovni
korak dobre i kvalitetne promene naina urbanog ivota. Edukacija u
oblasti emisije gasova i nae uloge u tome, alternativni vidovi saobraaja,
uvanje i proizvodnja energije, alternativni pristup i reciklaa, ista
energija i gorivo, materijali za gradnju i naini gradnje. Isti tekst
podrava tvrdnju da je lokalni nivo najbolji u procesu redukovanja uticaja
globalnog zagrevanja kao nivo koji je najblii zajednici i ljudima, zato
edukacija jeste primarna uloga ovakvih parkova u procesu klimatskih
promena.38 ini se da kvalitetan prostor eko-braunfild parka moe kroz
edukaciju da se ukljui u sve prethodno navedene kategorije, i to
37

The Mitigtaion/adaptation conundrum in planning for climate change and

human settlements. Habitat International, volume 33, issue 3 (2009)
38
The Mitigtaion/adaptation conundrum in planning for climate change and
human settlements. Habitat International, volume 33, issue 3 (2009)
Broj je u celosti posveen problemu odnosa adaptacije i prevencije ime se skree
panja na integrativni prisup koji balansira odnos ova dva

88

konkretno kroz primenu decentralizovane nisko-karbonske (ugljenine)

oblike proizvodnje energije koji smanjuju tetne efekte staklene bate,
kroz primenu korienja snage vetra, suneve energije i snage talasa koji
predstavljaju kljune oblike adaptacije, kao strategija manjih, vie
decentralizovanih oblika proizvodnje energije ime se smanjuje
mogunost gubitka energije u iznenadnim situacijama, kao to su oluje ili
temperaturni ekstremi.39
Osnovni principi i struktura eko-braunfild parka omoguavaju ovakve
postupke podravajui upravo osnovne postulate odrivosti urbanog
prostora kroz ouvanje zelenih urbanih povrina i to: efikasnu kontrolu
zagaenosti neposrednog okruenja, dugovenost vegetacije i njenu
korisnost40, kao i ouvanje vrednosti mikrolokacije i biodiverziteta
sredine, odnosno ne naruavanje eko-sistema.41 Na ovaj nain
zadovoljeni su i osnovni postulati prilagoavanja i poboljanja urbanog
prostora u klimatskim promenama. Dakle kada se govori o odrivosti
nekog prostora, posmatramo je kroz integraciju urbanog, drutvenog,
ekonomskog, ekolokog i aspekta klimatskih promena.
EKO-BRAUNFILD PARK U PROCESU USKLAIVANJA ZAHTEVA
PREVENCIJE I ADAPTACIJE
Benefiti zelenih eko-parkova ukljuuju smanjenje atmosferskih
zagaenja, ouvanje energije kroz hlaenje i zasenenje, smanjenje
olujnih efekata, kreiranje prirodnog stanita i prostora za oputanje,
rekreaciju i drutvenu interakciju.42
Mitigacija podrazumeva kompaktizaciju urbane forme kroz 5 faktora i to:
gustinu urbanih i aktivnosti stanovanja u gradu, raznovrsnost ponude
sadraja, urbanu strukturu koja treba da je podlona adaptaciji sa
usitnjenim primarnim kodom, pristupanost u smislu udaljenosti i
otvorenosti i krae distance, pri emu je SmartGrowth vien kao

39
E.M. Hamin, N. Gurran. Urban form and climate change: Balancing adaptation
and mitigation in U.S. and Australia, Habitat International, vol. 33, issue 3,
(2009), 239.
40
A.J. Moffat, T.R. Hutchings, Greening Brownfield Land, in Sustainable
Brownfield Regeneration: Livable Places for Problem Space, ed. Tim Dixon, Mike
Raco, Philip Catney, David Larner (Oxford: Blackwell Publishing, 2007): 143-176.
41
C. Harrison, G. Davies.2002. Conserving Biodiversity that Matters:practitionars
perspectives on brownfield development and urban nature conservation, Journal
of Environmental Managemen, 65 (2002): 95-108.
42
A.J. Moffat, T.R. Hutchings, Greening Brownfield Land, in Sustainable
Brownfield Regeneration: Livable Places for Problem Space, ed. Tim Dixon, Mike
Raco, Philip Catney, David Larner (Oxford: Blackwell Publishing, 2007): 143-176.

89

esencijalan za postizanje rezultata mitigacije u procesu klimastkih

promena.43
Adaptacija podrazumeva planiranje veih prostora kao posledice
plavljenja, zatitu zelenog priobalnog pojasa, adaptaciju vegetacije prema
klimatskim predvianjima kao posledica predvianja oluja, ciklona, jaih
zima i kinih sezona. U urbanim sredinama se predlae dekompaktizacija
kako bi se spreilo pregrevanje i omoguilo provetravanje. Ouvanje
urbanih uma radi hlaenja urbane sredine i ozelenjavanje etnih staza,
primena alternativne energije, kao i vie prostora ostavljenih praznih, radi
vie prirodnog preiavanja vode.
Pitanje odnosa adaptacije i mitigacije postavlja se kao osnovno u
sadanjem trenutku kada se preporuke u meusobnoj koaliziji44. Dok
mitigacija planira kako da smanji sadanje i budue efekte staklene bate
i preteranog pregrevanja i zagaenja generisana od strane saobraaja i
izgraene strukture, adaptacija eli da pripremi urbanu sredinu i
populaciju za neminovne nadolazee klimatske promene, minimizirajui
istovremeno negativne rezultate i izbegavajui ih. Jasno je da ni jedna ni
druga sama ne mogu pomoi ali zajedno moda i mogu.45 Dok mitigacija
definie strategije koje traba da zatite zajednicu kroz dui vremenski
period, adaptacija titi zajednicu od opasnosti koje klimastke promene
donose. Sigurno je mogue uskladiti ih.
U tekstu Hamina i Gurana (Hamin,E.M., Gurran,N.) Urban form and

climate change: Balancing adaptation and mitigation in U.S. and

Australia46 postavlja se reenje odnosa mitigacije i adaptacije kroz urbane
zelene otvorene prostore koji mogu da zadovolje oba aspekta klimatskih
promena. Ublaavanje klimatskih promena u gusto izgraenim urbanim
sredinama zahteva smanjenje korienja motornih vozila i potronje
energije u zgradama, dok prilagoavanje klimatskim promenama zahteva
otvorene prostore na raspolaganju za upravljanje atmosferskim
nepogodama, migracijama razliitih vrsta i urbanim hlaenjem meu
ostalim ciljevima.

43

Reid Ewing, Keith Bartholomew, Steve Winkelman, Jerry Walters, Don Chen.

Growing Cooler: the evidence on urban development and climate change.

(Washington DC: Urban Land Institute, 2008)
The Mitigtaion/adaptation conundrum in planning for climate change and
human settlements. Habitat International, volume 33, issue 3 (2009)
45
E.M. Hamin, N. Gurran. Urban form and climate change: Balancing adaptation
and mitigation in U.S. and Australia, Habitat International, vol. 33, issue 3,
(2009): 238-245.
46
E.M. Hamin, N. Gurran. Urban form and climate change: Balancing adaptation
and mitigation in U.S. and Australia, Habitat International, vol. 33, issue 3,
(2009): 238-245.
44

90

Odgovor na ovakvu situaciju ne postoji kao jedinstveno reenje, ve je

potrebno nai odgovore u urbanoj strukturi koji e omoguiti zajednici da
umanji konflikte.
Jedan od naina je dovoenje zelenih prostora u urbane forme grada. Ovi
otvoreni zeleni prostori moraju biti tako projektovani da zadovolje
razliite ciljeve, poput urbane agrikulture i zatite od polava na primer.
Vei blokovi otvorenih prostora mogu formirati prostor za rekreaciju i
razonodu, kao i prostor koji moe da se adaptira promeni nivoa voda
usred klimatskih promena, dok bi takvi zeleni pojasevi bili u stanju da
ojaaju unutranje odnose susedstva. Potrebno je takoe da se objekti
vie koriste prirodnim energetskim potencijalima, kao to su solarna
energija ili energija vetra, potrebno je voditi rauna o ouvanju
biodiverziteta, specifinim vrstama, kako bi se formirala ivotna, zdrava i
skladna urbana struktura.

Sl. 10: Downsview Park, Toronto, Kanada

Downsview Park se sastoji od ukupno 260.6 hektara zemlje u

severozapadnom delu Toronta, Koje je ranije koristila vazduhoplovna
baza. Od ukupne povrine podruja vie od 130 hektara je nakon
transformacije namenjeno tradicionalnim parkovskim, rekreativnim i
kulturnim aktivnostima. Kako je predvieno da park bude samoodriv i u
ekonomskom smislu, tj. da se razvija na osnovu samofinansiranja,
aproksimativno 102 hektara je predvieno za aktivnosti koje mogu doneti
finansijski priliv, za razvoj i odravanje ovog parka, kao integralni deo
230 hektara velike samoodrive zajednice. Jedan od osnovnih ciljeva
ovog parka bio je uspostavljanje prostora koji integrie drutvena,
ekonomska i pitanja ivotne sredine u odrivi razvoj parka.47
Koncept zelene infrastrukture eko-parka ima znaaja za kvalitet ivotne
sredine, uvajui biodiverzitet i ekosistem koji mogu biti od znaaja i
koristi za zajednicu, slino infrastrukturi napravljenoj od strane oveka,
poput sistema za odvodnjavanje atmosferske vode ili za filtriranje
47

Czerniak, J., Downsview Park Toronto. Prestel and Harvard Design School,
2001.

91

oblinjih voda. Formirane zelene i vodene povrine u strukturi eko-parka

mogu predstavljati znaajne resurse za neoekivane klimatske promene.
Na ovaj nain moe se odgovoriti na potrebu usklaivanja procesa
ublaavanja negativnih efekata klimatskih promena, kao i procsa
adaptacije ireg okruenja
u vreme oekivanih promena. Usled
ekstremnih situacija, naglih temperaturnih promena, iznenadnih,
kratkotrajnih, ali intenzivnih padavina, formiranje zona mikroklime u
okviru eko-parkova od velikog je znaaja u procesu ublaavanja efekata
klimatskih promena. Istovremeno, ouvanje prirodnih resursa, i stvaranje
novih, od velikog je znaaja za budue generacije, neminovne promene,
a slui i trenutnoj populaciji.
Moe se zakljuiti da se formiranjem mree zelenih prostora repeticijom
strategije ozelenjavanja braunfilda u urbanom gradskom jezgru, moe
uticati na smanjenje tetnih uticaja urbanog gradskog ivota i izgraene
strukture na klimatske uslove, ali takoe i formirati osnovni principi za
neke nove odrive strategije razvoja savremenog urbanog grada.
DOBRI PRIMERI PRAKSE KAO PODSTICAJ
PRIMENE EKO-BRAUNFILD PARKA EDUKACIJE
ini se da su dva parka nastala na prostoru braunfilda Landaft park
(Landschafts park, Duisburg Nord), u Nemakoj iz 1991. i Frekils park
(Freshkills Park), u Njujorku iz 2000. godine odlini primeri na kojima se
mogu videti svi benefiti integrativnog pristupa koji ukljuuje sve aspekte
odrivosti, ali i sve aktere od pojedinaca do regionalnog nivoa. ini se
kao da ba oni predstavljaju dva pola pozitivnih pristupa reavanju
problema reciklae braunfilda kroz oblikovanje otvorenog zelenog
prostora. Dok prvi naglaava aspekt industrijske prolosti, drugi
naglaava aspekt prirodne, koji takoe ini deo njegove istorije. Dok se
prvi ukljuuje u kulturu kroz programe bliske urbanom ivotu, drugi
naglaava programe koji istiu eko-sistem, biodiverzitet. Ono to ih ini
bliskima jeste sveobuhvatni pristup koji ostavlja prostora daljim
intervencijama, nedovrenost, spontanost zauzimanja, kao i uoavanje
prostornih potencijala koji ne ugroavaju fazu naputenosti kao jednako
vrednu. Prvi moe biti primer dobre prakse za industrijske komplekse u
centralnoj gradskoj zoni, dok drugi pre odgovara primerima priobalne
zone.
Landaft je javni park projektovan od strane Latz + Partner studia (Peter
Latz), sa namerom reciklae braunfilda radi razumevanja industrijske
prolosti, pre nego njenog odbacivanja. Park je blisko povezan sa prolim
nainom korienja lokacije: proizvodni pogon elika i uglja. Podeljen u
92

vie zona, ije su granice paljivo postavljane na osnovu postojeih

uslova (kao to su nain podele podruja postojeim putevima i inama i
koje su vrste biljaka poele da rastu u pojedinim delovima tokom perioda
naputenosti, itd.). Postavljen patern dalje je tkan nizom etalita i
vodenih puteva, uz nagalaavanje specifinih programskih elemenata:
betonski bunkeri stvaraju prostor za intimne bate, stare cisterne za gas
postale su bazeni za ronioce, betonski zidovi se koriste za penjanje po
steni, i jedno od centralnih mesta stare fabrike, sredite stare eliane,
pretvoreno je u otvoreni trg. Svaki od ovih prostora koristi se elementima
pomou kojih se moe itati prolost, to je bila jedna od vodeih ideja
projketanata.
Doslovnim definisanjem parka kao post-industrijskog pejsaa autori daju
dobar primer kako se mogu promiljati ne samo industrijske oblasti, ve
bilo koji prostor koji pomae u promociji kulture. Atraktivnost Landaft
parka lei u onome to Roz Makulej (Rose Macaulay) naziva zadovoljstvo
ruevina, ili zadovoljstvo u vezi sa istraivanjem fizikih ostataka
prolosti.48

Sl. 11: Landschafts park, Duizburg (Duisburg Nord), Nemaka, 1991., Peter Latz + Partner

Drugi primer je Frekils park (Freshkills Park), koji predstavlja jedan od

najambicioznijih i najinovativnijih projekata javnih prostora na svetu, iji
48

Lowry, P., Places: Finding beauty and meaning in a post-industrial landscape,

PostGazette www.postgazette.com/magazine/20010226lowry4.asp

93

se znaaj ogleda u smislu zatite ivotne sredine, obnovljivih izvora

energije, urbane ekologije i zelene tehnologije, regionalnih rekreativnih
pogodnosti, kao i prostora za edukaciju, umetnost i kulturu. Projekat
Frekils park predstavlja sistem novih zelenih povrina postavljenih na
mesto stare deponije smea. Park se prostire na 2200 hektara, tri puta je
vei od Central parka i predstavlja najvei park koji je formiran u
Njujorku u poslednjih 100 godina. Sa svojim jasno postavljenim ciljevima
i potrebnim duim vremenskim peridom za njihovo ostvarivanje pokazuje
nam da ovakvi projekti ne predstavljaju samo gotov proizvod ve i veoma
zanaajan urbani i prirodni proces razvoja. Nacrt master plana za Frekils
park imao je za cilj da postavi okvir za razvoj parka u narednih 30
godina, to bi se ogledalo kroz: svetski znaajan javni park velikih
razmera, vraanje ekolokog sistema i kultivisanje odrivog pejsaa,
formiranje okvira za raznovrsne aktivnosti i programe koji bi bili
jedinstveni u gradu. Sastoji se iz neverovatnog spektra razliitih otvorenih
prostora i objekata u kojima se mogu odvijati razliite drutvene, kulturne
i fizike aktivnosti, uenje i igra. ine ga sedam milja dugaak put, staze
za peaenje, staze za tranje, staze za jahanje i prostor za rekreativnu
plovidbu.

Sl. 12: Freshkills Park, Njujork, SAD, 2000.

Neophodno je istai da je potrebno prikupiti podatke o iskustvima iz

slinih projekata ozelenjavanja braunfilda, kako bi bili potvreni stavovi
izneti u ovoj studiji, a time bi bila dodatno podstaknuta primenljivost
94

navedenih pouka iz eko-parka. Ozelenjavanje braunfild lokacija

predstavlja pogodan metod u procesu revitalizacije gradskih jezgara, te
mu treba dati prioritet u politici, planiranju i radu lokalnih zajednica, kako
bi se odrao ili poboljao razvojni proces i kvalitet ivotne sredine u
okviru ovih delova grada.
ODRIVOST EKO-BRAUNFILD PARKA EDUKACIJE
Odrivost eko-braunfild parka, pored svih onih smernica koje reciklaa
braunfilda podrazumeva, determinisan je dodatno kroz edukaciju i to
posmatrano sa urbanog, kulturno-istorijskog, drutvenog i ekonomskog,
ekolokog i aspekta klimatskih promena.
a) urbani aspekt
_integracija braunfilda u neposredno okruenje,
_ alternativni vidovi kretanja, smanjena potreba
saobraajem,
_rekreacija je deo svakodnevnog ivota,
_dopuna namenske strukture okruenja.

za

mirujuim

b) kulturno-istorijski aspekt
_reanimacija zatienih spomenika kulture,
_negovanje identiteta i duha mesta,
_negovanje alternativnih programa kulture.
v) drutveni aspekt
_omoguavanje sveobuhvatnog i vienamenskog korienja parka,
_partnerstvo pojedinca i zajednice, odnosno optine, privatnog i javnog
sektora,
_ivot parka je ivot neposrednog susedstva, participacija lokalne
zajednice,
_ poveanje kvaliteta ivota lokalne zajednice.
g) ekoloki aspekt
_uvanje prirode ... moje dvorite,
_ekoloki programi, kako se ponaati prema prirodi,
_procesi reciklae u malom, odnos prema resursima (otpad, voda,
zemljite, vazduh),
_ouvanje ekolokih vrednosti mesta, biodiverzitet,
_alternativni vidovi energije, preiavanje.

95

d) klimatski aspekt
_izdrljivost prirode,
_mikroklimatski komfor kroz vegetaciju, provetravanje, vodu, zemljite,
strukture nadstreha i zasenenja,
_stanice i menadment iste vode i zemljita (filtriranje, agrikultura),
_prirodne nepogode_revizija upotreba zemljita, vode, kinice, vetra.
Prikazani primer i smernice pokazuju da regeneracija braunfilda
predstavlja znaajni potencijal za poveanjem zelenih prostora u urbanim
podrujima,
to
kao
benefit
donosi
poboljanje
kvaliteta
zemljita,formiranje
prirodnih
stanita,
poveanje
rekreativnih
mogunosti, kao i unapreenje ekonomske revitalizacije naselja.
Uspenost i odrivost ovakvih prostora nisu uvek u meusobnom skladu.
Uspenost podrazumeva pre svega ekonomski benefit eko-braunfild
parka, koji je teko kvantifikovati, i podrazumeva pre svega podizanje
kvaliteta zemljita neposrednog okruenja, ekonomsko aktiviranje i ivost
neposrednog okruenja u vidu poveanja broja malih poslova i
angaovanje lokalne zajednice u procesu njihovog odravanja i
korienja, kao i drutveni benefit koji podrazumeva podizanje kvaliteta
ivota lokalne zajednice, te ukljuivanje ovakvih prostora u savremene
tokove razvoja grada kroz turistiku ponudu, rekreaciju, kulturu i
edukaciju. Sa druge strane odrivost podrazumeva kontinuirani proces u
kome se park stalno razvija, vodei rauna o prirodnim, ekolokim i
benefitima vanim u procesu klimatske promene.
Uspenost i odrivost ini se prelamaju se kroz eko-braunfild park kao
otvoreni sistem koji omoguava i obezbeuje uvek novu perspektivu
razvoja okruenja i grada, nikada ne govorei o zavrenom procesu.49
Ukljuenost zajednice u celokupni proces regeneracije braunfilda od
kljune je vanosti, kako u kratkoronim tako i u dugoronim procesima
razvoja.
Mogue je koristiti razliite strategije transformacije zaputenih
industrijskih podruja u skladu sa njihovim potencijalom, ali nezavisno od
strategije transformacije koja se upotrebljava, duh mesta trebalo bi
posmatrati kao esencijalnu teorijsku osnovu regeneracije ukupnog
zelenog prostora, to omoguava da se ojaa snaga zelenog prostora u
urbanom jezgru kao jedan od najvanijih aspekata za ostvarivanje
odrivog razvoja grada u svetlu klimatskih promena.

49
Grimski,D., Ferber,U., Urban Brownfields in Europe. Land Contamination and
Reclamation 9 (1), 2001. , pp.143-148, EPP publication

96

ZAKLJUNE NAPOMENE
Prilikom formiranja strategija reciklae braunfilda u urbanom gradskom
jezgru mora se uzeti u razmatranje njihov istorijski, kako fiziki (urbani i
prirodni), tako i socio-kulturni, kao i ekonomski i ekoloki kontekst.
Braunfild i druge post-industrijske lokacije ine se posebno pogodnim za
formiranje javnog otvorenog prostora koji omoguava razliite naine
korienja i aktivnosti, i koji potencijalno mogu posluiti za razumevanje
odnosa prirode i izgraene sredine u svetlu klimatskih promena, ne samo
kao gotov proizvod, ve i kao poligon za ekoloke, kulturne i drutvene
promene i edukaciju.
Posmatrajui braunfild lokacije sa urbanog aspekta moemo zakljuiti da
koristei postojeu infrastrukturu, uklanjanjem potencijalnih zagaivaa, i
na taj nain ostavljajui grinfilds netaknutim, braunfild lokacije zauzimaju
centralno mesto u planiranju strategija odrivog razvoja i strategija
planiranja razvoja grada koje spreavaju irenje grada na raun zelenog,
otvorenog prostora, koje zadravaju otvorene prostore, brinu o
smanjenju emisije tetnih gasova i ublaavanju efekta staklene bate,
kao i preispitivanje mogunosti i reinvestiranje u razvoj urbanih podruja
i njihovih zajednica.
U okruenju naputenih prostora nalaze se susedstva koja veoma esto
pate od efekata dugoronih zagaenja i loih uticaja koji ovako naputeni
prostori imaju na njih. Ponovna upotreba ovih naputenih prostora grada
donosi mnoge benefite i lokalnoj zajednici, od kojih se veina odnosi na
poveanje kvaliteta ivotne sredine, ali takoe i poveanje vrednosti
imovine zahvaljujui novonastalom okruenju.
Uvoenjem vegetacije ili korienjem biljnih vrsta koje su sponatno
nastale na prostorima braunfilda, jedinstvenim formiranjem eko-parkova
edukacije, mogu se postaviti poetne paradigme za delovanje u svetlu
klimatskih promena. Na ovaj nain mogu se zapoeti znaajni procesi,
dugotrajni, sa dalekosenim ciljevima, ali iji su neki od efekata odmah
primetni. Naime, dok je za merenje benefita na ovaj nain ostvarenog
uea u procesu adaptacije na klimatske promene potreban dui
vremenski period, neki od efekata procesa ublaavanja tetnih uticaja
vidljivi su odmah, kao to su benefiti stvaranja celina mikroklimatskog
komfora, smanjenje temperaturnih oscilacija, vea zasenenost,
poveanje vlanosti vazduha, udobniji boravak u urbanom gradskom
jezgru.
Prikazani primeri transformacija braunfilda u otvorene zelene prostore
mogu posluiti i kao smernice za delovanje na posmtranom podruju
Beograda, gde bi projekti poput Landaft parka bili pogodni za primenu u
naputenim prostorima u centralnom gradskom jezgru, bez obzira na
njihovu veliinu ili prvobitnu namenu, formirajui na taj nain prostore
poev od onih koji bi bili doivljeni poput nae bate u naputenim
97

kuama ili manjim objektima, pa sve do onih koji bi predstavljali otvorene

zelene prostore, poligone za raznovrsne aktivnosti smetene u
nekadanjim industrijskim objektima. Projekti poput Frekils parka
pogodni su za primenu na podruju beogradskog priobalja, iji vei deo i
nije u upotrebi, upravo iz razloga jer se na njemu nalaze naputeni
industrijski prostori, poput brodogradilita, starih marina i slino. Na ovaj
nain, kroz posmatrane primere i potencijalne prostore intervencije,
transformaciju braunfilda u eko-park edukacije moemo sagledati kao
sistemski pristup reavanju problema braunfilda u svetlu klimatskih
promena, gde se modeli njegove primene mogu sagledavatu kako u
intervencijama takastog tipa, pa sve do onih koji za predmet
intervencije imaju celovite prostorne poteze.
Reciklaom braunfilda moe se uticati na ire drutvene izazove nego to
su to poveanje energetske efikasnosti, smanjenje dalje potronje
prirodnih resursa, istiji vazduh, voda i zemljite i ukupno smanjenje
tetnih uticaja klimatskih promena. Na ovaj nain formiraju se prostori
koji ne samo da se tiu klimatskih promena, ve i meusobnih odnosa
pojedinaca, oveka i prirode, oveka i zajednice, zajednice i grada. Ovi
prostori odnose se na se svakoga od nas pojedinano, na na odnos
prema pejsau, izgraenoj sredini, prema ukupnom okruenju, njegovim
odlikama i nainu fuinkcionisanja. Na taj nain postajemo integrativni deo
ivotnog procesa, sa mogunou da kao antropogeni faktor utiemo na
prirodni, u cilju njegovog poboljanja. Kao to je proces pretvaranja
braunfilda u eko-parkove edukacije dugotrajan, tako su i njegovi benefiti
dalekoseni, te se moda moe rei da bi ovo trebalo da bude jedan iv
proces i konstantan boljitak. Neophodno je to pre postaviti poetak
strategije i preuzeti prve korake.

98

LITERATURA
Garvin, A., Berens, G. Urban Parks and Open Space. Washington: Urban Land
Institute and Trust for Public Land, 1997.
Greenstein, Roz, and Yesim Sungu-Eryilmaz, ed. Recycling the city: The use
and reuse of urban land. Cambridge, MA: Lincoln Institute of Land Policy, 2004.
Danilovi, Klara i Borislav Stojkov, Slavka Zekovi, aklina Gligorijevi, Duan
Damjanovi, ur. Oivljavanje braunfilda u Srbiji. Prirunik za donosioce
odluka i profesionalce. Beograd: Palgo centar, 2008.
De Sola-Morales Rubio, Ignasi. Terrain Vague. In Anyplace, ed. Davidson,
Cynthia, 1995.
Ewing,R., Bartholomew,K., Winkelman,S., WaltersJ., Chen,D. Growing Cooler: the
evidence on urban development and climate change. Washington DC: Urban
Land Institute, 2008.
Kirshenberg, Seth D. Brownfields Redevelopment, AGuidebook for Local
Governments and Communities- Second Edition. International City/County
Management Associat, 1997.
Lafortezza, R. I G. Sanesi, B. Pace, R.C. Corry. Planning for the rehabilitation of
brownfield sites: a landscape ecological perspective in Brownfiled Sites II,
ed. Donati, A. and C. Rossi, C.A. Brebbia, 21-30. WIT Press, 2004.
Loures,L., Panagopoulos,T. Sustainable reclamation of industrial areas in urban
landscapes. In Sustainable Development and Planning III, ed. A. G.
Kungolos, C.A. Brebbia and E. Beriatos, 791-800. Southampton: WIT Press,
2007.
Macaulay, R. The Pleasure of Ruins. London: Weidenfield and Nicolson, 1953.
Moffat,A.J., Hutchings,T.R.
Greening Brownfield Land.
In
Sustainable
Brownfield Regeneration: Livable Places for Problem Spaces, ed. Tim Dixon,
Mike Raco, Philip Catney, David Larner, 143-76. Oxford: Blackwell
Publishing, 2007.
Harnik, P. Inside City Parks. Washington: Urban Land Institute and Trust for
Public Land, 2000.
Highlights of National Academies Reports. Understanding and Responding to
Cliamte Change.Washington: National Academies Press, 2008.
Hollander, Justin B. and Niall G. Kirkwood, Julia L. Gold. Principles of Brownfield
Regeneration, Cleanup, Design, and Reuse of Derelict Land.Washington:
Island Press, 2010.
Corner, J. Recovering landscape as critical cultural practice. in Recovering
Landscape: Essays in Contemporary Landscape Architecture, ed. Corner, J.
1-26. Princeton: Princeton Architectural Press, 2000.
Czerniak, J., Downsview Park Toronto. Prestel and Harvard Design School, 2001.

99

Periodika
De Sousa, Christopher A. Turning brownfields into green space in the City of
Toronto.
Landscape
and
Urban
Planing
62
(2003):
2002.
www.elsevier.com/locate/landurbplan
De Sousa, Christopher A. Measuring the Public Costs and Benefits of Brownfield
versus Greenfield Development in the Greater Toronto Area. Environment
and Planning B: Planning and Design 29, no. 2 (2002): 25180.
Doick, K.J. and G. Sellers, V. Castan-Broto, T. Silverthone. Understanding
success in the context of brownfield greening projects: The requirement for
outcome evaluation in urban greenspace success assessment. Urban
Forestry & Urban Greening 8 (2009): 163-178. www.elsevier.de/ufug
oki, I. i M. Sumpor. Brownfield Redevelopment Issues in Croatia. Privredna
kretanja I ekonomska politika 123 (2010): 57-86.
Kamvasinou,K. Vague parks: the politics of late twentieth-century urban
landscapes. Arq vol 10 . no 3/4 (2006): 255-262.
Langhorst, Joern W. Rising from the Ruins: Postindustrial Sites Between
Abandonment and Engagement
http://www.openspace.eca.ac.uk/conference/proceedings/PDF/Langhorst.pdf
Loures, Luis and Thomas Panagopoulos. From Derelict Industrial Areas towards
Multifuctional Landscapes and Urban Renaissance. Wseas Transaction on
Environment and Development 10, vol. 3 (2007): 181-188.
Loures, L. and T. Panagopoulos. Sustainable reclamation of industrial areas in
urban landscapes. WIT Transaction on Ecology and the Environment vol.
102 (2007): 791-800.
Lowry, P. Places: Finding beauty and meaning in a post-industrial landscape.
PostGazette, www.postgazette.com/magazine/20010226lowry4.asp
Moffat, Andy and Tony Hutchings. Greening of Brownfield Land. Izvod sa
SUBR:IM Conference, 2005.
www.subrim.org.uk/Publications/.../1400_1430greeningpaper.doc
Siikamki, Juha and Kris Wernstedt. Turning Brownfields into Greenspaces:
Examining Incentives and Barriers to Revitalization. Journal of Health
Politics, Policy and Law vol. 33, no. 3 (2008): 559-593.
Sutherland, W. et al. The identificiation of 100 ecological question of high policy
relevance in the UK. Journal of Applied Ecology 43 (2006): 617-627.
Todd, John and Erica J.G. Brown, Erik Wells. Ecological design applied.
Ecological Engineering 20 (2003): 421-440.
www.sciencedirect.com
Hamin,E.M., Gurran,N. Urban form and climate change: Balancing adaptation
and mitigation in U.S. and Australia. Habitat International 33 (2009): 238245.
Harrison,C., Davies,G. Conserving Biodiversity that Matters:practitionars
perspectives on brownfield development and urban nature conservation.
Journal of Environmental Management 65 (2002): 95-108.
Corbin, Carla I. Vacancy and the Landscape: Cultural Context and Design
Response. Landscape Journal 22:1-03 (2003): 12-24.
Cranz, Galin and Michael Boland. Defining the Sustainable Park: A Fifth Model for
Urban Parks. Landscape Journal 23:2-04 (2004): 102-120.

100

2 SOCIO EKONOMSKI ASPEKTI

101

102

IDEJA ODRIVOSTI U SAVREMENOM GRADU

THE NOTION OF SUSTAINABILITY IN CONTEMPORARY CITY
Vera Backovi
Filozofski fakultet, Beograd

APSTRAKT
Koncept odrivosti postao je aktuelan u drutvenoj teoriji kao alternativa
dominantnom modelu drutveno-ekonomskog razvoja koji poveava jaz
izmeu razvijenih i nerazvijenih zemalja i ugroava ivotnu sredinu. Orivi
razvoj podrazumeva ekonomski razvoj, socijalnu jednakost i zatitu
ivotne sredine. U odrivom gradu bile bi usklaene ekonomska, socijalna
i ekoloka dimenzija. Iako je odrivost nedovojno razraen koncept
nezaobilazan je u planiranju savremenog urbanog razvoja. Takoe, u
okviru postmodernog urbanizma ovoj ideji posveuje se znaajna panja
kako bi se prevazila ogranienja modernizma. Predmet ovog rada je
analiza znaaja odrivosti u savremenom gradu i urbanizmu.

Kljune rei: odrivost, postmodernizam, urbanizam, grad

ABSTRACT
The concept of sustainability became of current interest in social theory
as an alternative to the dominant model of socio-economic development,
which increases the gap between developed and undeveloped countries
and threatens the environment. Sustainable development means
economic growth, social equality and environmental protection. In
sustainable city economic, social and ecological dimensions would be
brought into accord. Although the concept of sustainability is
insufficiently worked out, it is unavoidable in contemporary urban
development planning. Also, in the frame of postmodern urbanism,
considerable attention is paid to this idea in order to exceed limitations of
modernism.
In this paper we analyze the importance of sustainability in contemporary
city and urbanism.

Keywords: sustainability, postmodernism, urbanism, city

103

UVOD
Intenziviranje procesa industrijalizacije u 19. veku uslovio je ubrzanu
urbanizaciju. Nastanak urbane sociologije i urbanizma bio je podstaknut
posledicama industrijskog razvoja. Izuzetno loi uslovi ivota u
industrijskim gradovima i drutvena dezorganizacija podstakli su naunike
da se bave ovim problemima. Ukazivalo se na nedostatke industrijskog
razvoja - koncentraciju stanovnitva, loe stambene uslove, ekoloke
probleme i porast devijantnih pojava u gardu. Ideje su bile usmerene na
poboljavanje uslova ivota u gradskim sredinama i naine kako da se
ivot u njima uini humanijim. Iako je ideal zdravog i harmoninog grada
u teorijskoj misli prisutan jo od antike filozofije socijalisti utopisti
smatraju se za pretee urbane sociologije koja poinje postepeno da se
konstituie kao nauna disciplina.
Razvoj industrijskog drutva doveo je do ureivanja gradova
(obezbeivanje osnovne infrastrukture i neophodnih usluga). Takoe,
urbanizam se razvija i formuliu se razliite ideje kako usmeravati i
planirati dalji urbani razvoj. Sredinom XX veka kao model urbanog
razvoja modernizam postaje dominantan u urbanistikoj praksi. Prostorni
determinizam bio je uticajan u urbanistikoj praksi modernizma. U osnovi
modernistikog planiranja je zoniranje grada gde se razliite gradske
funkcije (stanovanje, rad, rekreacija, zabava) lociraju u posebne delove
grada.
Iako su prevazieni problemi industrijskog grada u gradovima
najrazvijenijih zemalja, ekoloki uslovi gradskog ivota i dalje se
percipiraju kao loiji uslovi od ivota na selu u pogledu kvaliteta vazduha,
vode, hrane itd. Veliaju se ruralna podruja jer u njima ovek moe da
ivi vie u skladu sa prirodnom sredinom. Osim toga, postoji i negativan
stav o gradu kao vetakoj sredini u kojoj slabe primarne veze i
dominiraju interesi. Posebno se ktitikuje veliki grad kao mesto kriminala,
delinkvencije, poroka itd. Nasuprot negativnim vienjima grada postoje i
pozitivne slike o velikim gradovima kao centrima drutvenih promena,
kulture, inovacija i prostorima u kojim pojedinac moe da izrazi svoj
talenat i kreativnost.
Nephodno je bilo neto uiniti kako bi se poboljalo fiziko okruenje i
umanjio oseaj usamljenosti koje je izazvao uniformni i puristiki stil.
Kritika moderne arhitekture poinje 50-ih godina na univerzitetu
Pensilvanija (Scott Brown) i u britanskom asopisu Architectural Review
(Elin, 2004). ezdesetih kritike su postale opte, ak su i sami projektanti
kritikovali projekte koje su realizovali. U brojnim polemikama i
manifestima kritika je proglasila smrt modern arhitekture. Nedostatak
itljivosti arhitektonskog okruenja, plasiranje istih urbanistikih reenja,
negiranje detalja podstakao je razvoj projektovanja koje uvaava
istorijski i lokalni kontekst.
104

Vano je istai da je sama ideja konstantnog progresa dovedena u

pitanje u drutvenoj teoriji. Pokazalo se da ekonomski razvoj dovodi do
sve veih ekonomskih nejednakosti na globnalnom nivou, i ugroava
ivotnu sredinu. Kao alternative kreira se nov idealnotipksi model razvoja
odrivi razvoj koji ukljuuje usklaivanje ekonomske, socijalne i
ekoloke dimenzije.
Da bi se omoguila usklaenost ekonomske, socijale i ekoloke dimenzije
prednost se daje manjim gradovima. Pretpostavlja se da je zajednicu
manjeg broja ljudi pre mogue kontrolisati. Naime, u takvoj zajednici
mogu se uspostaviti odnosi poverenja i solidarnosti koji e omoguiti
zajedniko delovanje. Takoe, moe se upravljati takvom ekonomijom,
tako da je mogue postii sklad sa prirodnim okruenjem. Meutim, i ovaj
koncept predstavlja utopiju jer u praksi nisu uspostvaljene takve
zajednice.
Znaajno je naglasiti jo jednu dimenziju odrivog razvoja. Prema Puiu
odrivi urbani razvoj svakako jeste i ouvanje, negovanje i unapreenje
kulturne batine koja poiva u urbanom nasleu (Pui, 2001:188).
Prilikom izgradnje novih objekata treba uvaavati urbano-kulturno
naslee naselja.
Iako je usvojen niz dokumenta od kojih je najpoznatija Agenda 21, i dalje
se poveavaju razlike izmeu razvijenih i nerazvijenih zemalja.
Nepremostive prepreke zajednikom delovanju predstvaljaju injenice da
se razvijene i nerazvijene zemlje nalaze na razliitim nivoima ekonomskog
razvoja i da se suoavaju sa razliitim ekolokim problemima.
ODRIVI GRAD
Idealnotipski odrivi grad je grad u kome su neraskidivo povezani
ekonomski razvoj, ouvanje kvaliteta ivotne sredine i postizanje socijalne
jednakosti. U skladu sa definicijom glavni pravci odrivog urbanog razvoja
ukljuuju sledee: brigu o ivotnoj sredini, razvoj lokalne ekonomije i
razvoj civilnog drutva. Socijalna odrivost grada je dimenzija kojoj se ne
posveuje dovoljno panje u poreenju sa ekonomskom i ekolokom
dimenzijom. Socijalna dimenzija se odnosi na sledee:

Negovanje kompatibilne kohabitacije kulturno i socijalno

heterogenih grupa kojim se podstie socijalna integracija (Stren and
Polese).

Sposobnost zajednice da funkcionie kao bezbedno okruenje za

ljudsku interakciju, obrazovanje, zapoljavanje, rekreaciju i kulturni razvoj
(The Sheltair Group, 1998).

Zajednica u kojoj se heterogenost ne samo tolerie ve i

ohrabruje, bez otre prostorne razdvojenosti i izolacije na osnovu
prihoda, rasne pripadnosti jednak pristup osnovnim uslugama i

105

objektima izmeanost u svakodnevnim aktivnostima (rad, obrazovanje,

kupovina, rekreacija) (Talen, 2008: 5) (preuzeto iz Petrovi, 2010).
Socijalna heterogenost susedstva je znaajna jer omoguuva
upoznavanje sa razliitim kulturama i raznim ivotnim stilovima na mikro
nivou ime doprinosi oseanju pripadanja iroj zajednici i podstie
toleranciju meu heterogenim stanovnitvom.
Prema Vileru odrivi razvoj se odnosi na razvoj koji unapreuje
dugorono drutveno i ekoloko zdravlje gradova i naselja (Viler,
2005:296). Da bi se postigla urbana odrivost vano je sledee:
Neophodna je racionalna i efikasna upotreba zemljita; posebno
se istie ouvanje zelenih povrina u gradovim i okolo njih.
Manje korienje automobila bi bilo mogue ako bi se smanjila
razdaljina koju ljudi treba da preu prilikom obavljanja svakodnevnih
aktivnosti. Preduslov za to je da prostori budu multifunkcionalni a ne
monofunkcionalni. Prednost se daje korienju bicikala i javnog
saobraaja nad automobilima.
Efikasna upotreba resursa obezbedila bi se recikliranjem. Takoe,
upotreba ureaja u domainstvu koji tede energiju bi smanjila
potronju.
Vano je obnavljanje prirodnih resursa u gradskim sredinama i
centrima tako to bi se naputeni industrijski objekti pretvorili u parkove
ili zajednike bate.
Da bi se postigla socijalna dimenzija razvoja drava treba da
uestvuje u izgradnji stambenih objekata da bi ih uinila dostupnijim svim
slojevima stanovnitva. Takoe, da uestvuje u obezbeivanju
neophodnih usluga. Drava treba posebnu panju da posveti ukljuivanju
marginalizovanih drutvenih grupa u iru zajednicu.
Najvei izazov odrivosti predstavlja organizovanje eknomije. I
Viler navodi da to treba da bude lokalna ekonomija (lokalno vlasnitvo,
lokalna uprava, lokalne investicije, resursi i proizvodnja za lokalno
trite); razvijanje ekonomije koja ne ugroava prirodnu sredinu i
ukidanje industrije koja zagauje i eksploatie prirodu.
Uee i ukljuivanje graana; akcenat je na podsticanju
ukljuivanja graana (partnerstvo sa graanima) u reavanje ekolokih
problema i usmeravanje urbanog razvoja.
Ouvanje lokalne kulture i tradicije zanata, jezika, rituala,
kulturne prakse i tehnika gradnje koji bi se integrisali u lokalni razvoj
(Viler, 2005).
Iako se prednost u teoriji daje manjim naseljima urbana populacija je u
konstantnom porastu. Proces suburbanizacije, karakteristian za Ameriku,
predstavlja se kao model koji kombinuje gradski i seoski nain ivota
individualna kua sa batom. Negativne posledice na prirodno okruenje
kontinuiranog irenja gradova se esto previaju. Izgradnja pratee

106

infrastrukture, znaajno poveanje saobraaja i potronja goriva utiu i

naruavaju prirodnu sredinu.
Takoe, na nivo grada realizovani su projekti energetski efikasnih zgrada.
Meutim, sami gradovi su enormni potroai elektrine energije. Naime,
samo funkcionisanje sistema rasvete, grejanja i hlaenja u visokim
zgrada zahteva potronju elektrine energije. Moe se rei da dananji
gradovi izgledaju kao Sant Elijina vizija Novog grada u kome je centar
grada elektrina centrala jer je nemogue da funkcioniu bez njih
(Karamel, Longati, 2005).
POSTMODERNI URBANIZAM
Drutveni pokreti 1968. godine, kritikovali su funkcionisanje drutva,
grada, arhitektonsku praksu i sistema obrazovanja arhitekata i planera.
Od 60-ih preispituje se modernizam i Atinska povelja, kako sama naela
tako i rezultati koji nisu ostvarili proklamovano. Izgraeni prostori postali
su sinonimi za bezlinost, osrednjost i dosadu. Protiv univerzalnosti
modernizma kritiari istiu posebnosti regionalnih i istorijskih stilova i
gradova. Takoe, istie se neophodnost razlikovanja javnih spomenika i
javnih ustanova od domae arhitekture; kao i mogunosti vieznanosti,
tj. razliitog naina itanja izgraenih objekata. Pored arhitektonskih
reenja kritikovani su centralni delovi grada kao mesta koncentracije
politike i ekonomske moi.
Nakon niza kritika koje su bile upuene modernizmu arhitekte i planeri
raskidaju sa mainom kao modelom i trae nove modele u ekologiji i
novim informacionim tehnologijama (mree, internet, itd). Od
modernistikog stava da forma sledi funkciju prelo se na duboko cininu
tendenciju kasnog XX veka da forma sledi fikciju, finou, finansije i iznad
svega strah. Neki poslednji radovi istiu da forma ponovo sledi funkciju
koja je sada drugaije definisana. Umesto mehanicistike i instrumentalne
funkcije sada se funkcija razume holistiki, ukljuujui emocionalne,
simbolike i duhovne funkcije (Elin, 2004).
I u teoriji i u praksi uvode se novine u arhitekturi i planiranju razvoja
grada. Povezuju se intervencije u malim razmerama sa onim na
regionalnom nivou. Elin ovu novinu naziva integralni urbanizam koji eli
da objedini sledee elemente i omogui heterogenost:
Funkcije (nasuprot funkcionalnom zoniranju stvaraju se prostori
sa meovitim namenama) stanovanje, rad, kretanje, igra i stvaranje;
Konvencionalno razumevanje urbanog, suburbanog i ruralnog
kao i privatnog i javnog domena kako bi se dolo do novog modela za
savremeni grad;
Centar i periferija (lokalno i globalno);
Horizontalno i vertikalno (osnova i presek);

107

Izgraeno i neizgraeno; arhitektura i pejzana arhitektura,

strukturalni i environmentalni sistem, lik i plan, unutra i spolja (ljudi kao
deo prirode);
Razliite etnike grupe, ljudi razliitog dohotka, starosti lokalni
stanovnici i gosti.
Profesionalci (arhitekti, planeri, pejzani arhitekti, inenjeri,
grafiko-industrijski dizajneri, dizajneri enterijera, i projektanti) projektuju
u saradnji sa klijentima (korisnicima), saradnja terorije i prakse;
interdisciplinarnost.
Proces i proizvod (vreme i prostor, glagol i imenica, akcenat na
talasima, mree..)
Sistematinost i radost neizvesnog, planirano i spontano, principi
i pasija (Elin, 2004:II).
Tei se prevazilaenju negativnih posledica urbane segregacije, tako da
se planiraju multufunkcionalni delovi grada. Takoe, nasuprot
rezidencijalnoj segregacije, izdvajanju grupa, tei se socijalnoj
heterogenosti susedstva koja bi odslikavala drutvo. Ukljuivanje
strunjaka razliitih profila u formulisanje predloga koji se odnose na
budui urbani razvoj onemoguio bi dominaciju samo jedne vizije razvoja.
Posebno se istie ukljuivanje stanovnitva, tj. buduih korisnika u
procese planiranja koji prethode realizaciji projekata.
Cilj ovog novog urbanizma je da postigne tok, mesta mogu biti u toku, tj.
integrisana - kombinujui npr. spomenike sa graevinama pozadine,
neobine forme sa svakodnevnim, irok spektar aktivnosti i razliitih ljudi.
Mesta kao tok dozvoljavaju lako kretanje ljudi, dobara i informacija.
Takoe, takva mesta doivljavaju se na razliite naine i mogu se
raznoliko itati, svojstvo koje Denks naziva viestruko kodirana
arhitektura.
Kvalitete koje Elin navodi da mesto mora da poseduje da bi bilo tok su:
hibridnost, povezivost, poroznost, autentinost i ranjivost. Hibridnost i
povezanost da bi se to bre stiglo na odreenu lokaciju u
funkcionalistikom gradu saobraajna mrea se razvijala tako da povezuje
jednofunkcionalne zone. Nedostajali su kvalitetni javni prostori,
multifunkcionalna mesta i mesta koja povezuju prirodu i izgraene
prostore. Poroznost o prirodi veznika, granica, ivica, rubova i izmeu
tei se fokusiranju ka graninim prostorima grada. Danas smo svedoci
tenje za autentinim. Ranjivost vitalnost grada, njegov duh i karakter,
mogu nestati ako se podvrgnu racionalnim i rigidnim generalnim planom.
Ranjivi urbanizam je dinamian, uvek nedovren i ne reava sva pitanja i
probleme. Suprotno modernom urbanizmu prihvata se promena, neisto,
prelomljeno i nesavreno (Elin, 2004).
Velika uloga informacionih tehnologija radikalno je promenila grad i
arhitekturu. Korienje novih tehnologija uticalo je na proces
projektovanja. Upetreba kompjuterskih simulacija i programa znaajno
108

redukuje trokove. Dok je upotreba novih materijala omoguila realizaciju

krivih linija, prelomljenih povrina itd.
Povezujui funkcije koje je moderni grad razdvojio tei se integraciji
urbanog, suburbanog i ruralnog kako bi se ostvario nov model
savremenog grada. Ovaj pristup aktivira mesta stvarajui pragove ili
mesta intenziteta gde se raznolikost ceni i ostvaruje. Modernistiki pogled
na prostor koji je objektivan, homogen, neutralan (euklidovski) zamenjen
je pogledom koji istie subjektivnost, heterogenost i vrednovanje
znaenja. Naglasak je na mestu pojedinca u prostoru, tako da se podstie
aktivna participacija graana. U postmodernom urbanizmu odbacuje se
funkcionalistko shvatanje arhitekture u korist stvaranja mesta koja su u
stanju da zadovalje razliite potrebe i aspiracije pojedinaca. Predlae se
kombinovanje meovitih graditeljskih programa, tehnika, i upotreba
matovitih detalja (Stiven Hol prema Elin, 2004).
Umesto maine kao metafore za industrijski grad usvajaju se razliite
metafore za savremeni grad. Postmoderne metafore za grad i kulturu su
kola, tekst, granice, ivice ... Kola sugerie ukljuenost, nepredvidivu
lepotu i jedan vaan elemenat sluaja, zabune i razjedinjenosti. Metafora
teksta dozvoljava neogranien broj sagledavanja ili itanja urbanih i
kulturnih iskustava. Ostale koriene metafore za grad i kulturu su
granice i ivice. Pojmovi koji koriste antropolzi, teoretiari kulture,
arhitekte i urbanisti su granine kulture, ivini uslovi, ivini gradovi i
gradovi na ivicama. Jedna od posledica globalizacije je slabljenja granica
tj. one postaju nejasnije, granice izmeu drava, granice izmeu centra i
periferije grada, grada i okoline. Ljudi sada ive na granici ili na ivici.
Meutim, u savremenom gradu usled polarizacije grada, rezidencijlne
segregacije (na osnovu drutvenog poloaja, etnike i rasne podele) i
dualizacije grada, posledice funkcionisanja urbanog drutva, prisutne su
granice koje se ne mogu prei niti preskoiti.
Takoe, istie se ekologija, granice i ivine linije jer su sposobni da se
stvralaki prilagode promeni (Elin, 2004). I dalje se naglaava razliitost,
ali posebno ta se dogaa kada se razliite regije, ljudi, stilovi i
tehnologije pomeaju. Ekologija insistira na celovitosti i to nije u
suprotnosti sa granicama i ivicama. Sve to je modernizam teio da
razdviji sada treba ponovo spojiti na nov nain. Iako nije nova ideja
samo-organizujuih promena novina je da se sada ovaj proces moe
komjuterski grafiki prikazati. Postalo je mogue predstavi geometriju
nepravilnog, talase, savijanje, talasanje, uvijanje, iskrivljenja itd.
Neoracionalisti su pokuali da pronau osnovne tipove stanovanja: ulicu,
arkade, trg, dvorite, etvrt, kolonade, avenije, bulevare, centar, sredite,
radijus, voritetako da se kroz grad moe hodati, i da on postane
jasan i itljiv (Elin, 2004: 34).
Nastaju pokreti za rekonstrukciju evropskog grada (pod uticajem
neorealizma ). Prema Krieru obnova evropskog grada ukljuuje:
109

fiziku i drutvenu zatitu istorijskih centara, kao poeljnih uzora

kolektivnog ivota;
zamisao urbanog prostora kao osnovnog elementa urbane
morfologije;
tipoloke i morfoloke studije kao osnove za novu arhitektonsku
disciplinu;
rastuu svest da je istorija grada temelj na kojem se grade
smernice prema rekonstrukciji ulice, skvera i gradske etvrti;
restrukturaciju gradova spavaonica u nedeljiv deo grada, u
gradove u okviru grada, u etvrti koje objedinjuju sve funkcije urbanog
ivota; i
ponovno otkrivanje primarnih arhitektonskih elemenata kao to
su stub, zid i krov (Krier prema Elin: 38).
Naglaava se vraanje zanatima, tradicionalnim tehnikama gradnje i
predindustrijskom periodu. Krier predlae rekonstrukciju evropskog grada
kao deo ukupne strategije anti-industrijskom koja ukljuuje:
grad moe biti rekonstruisan samo u obliku ulica, trgova i
gradskih etvrti;
ove gradske etvrtu moraju ukljuivati sve funkcije urbanog
ivota, u veliinam akoje ne treba da prelaze 35 hektara i 15 000
stanovnika;
ulice i trgovi moraju predstavljati prepoznatljiv model;
njihove dimenzije i propocije moraju biti kao kod najboljih i
najlepih preindustrijskih gradova;
jednostavnost mora biti cilj urbane topografije, makoliko
kompleksne;
grad mora biti jasno podeljen na javni i porodini prostor,
spomenike i urbano tkivo, trgove i ulice, klasinu arhitekturu i
jednostavne graevine (Elin, 2004: 40).
Na kraju, sledea tabela, pregledno prikazuje uporedno karakteristike
moderne i postmoderne arhitekture (Hannigan, 1995:165).
Modernizam

Postmodernizam

Prostor je oblikovan prema vanom

drutvenom cilju
Arhitektura i planiranje imaju cilj da
integriu metropolis
Namee se jedna spoljanja utopijska
vizija
Orijentisan ka trgovini
Geografski centralizovan
Strog, nefleksibilan
Autoritaran
Pravougaon, bez ukrasa

Prostor je nezavisan i autonoman

Arhitektura i urbani dizajn odraavaju
bazinu fragmentaciju metropolisa
Slavi se lokalizovanje svakidanje
tradicije
Trino orijentisana
Geografski decentralizovana
Igraki, eklektian
Konsultativan
Nepravilan, dekorativan

110

***
U ovom radu interpretirane su neke od ideja postmodernog urbanizma da
bi se ukazalo na osnovne promene u odnosu na modernistiko planiranje.
Meutim, pitanje je na koji nain e implementacija ovih predloga
promeniti funkcionisanje grada i postii odrivi urbani razvoj. Gradovi i
daje privlae imigrante i urbana populacija je u konstantnom porastu.
Sve je vea polarizacija na globalnom nivou izmeu svetskih gradova
(Friedmann, 1995) i obinih gradova (Robinson, 2005), kao i polarizacija
u samim gradovima (Kastels, 2005, Sasen, 2005).
Deindustrijalizacija je ostavila prazan prostor u gradovima, tako da se
naputeni industrijski objekti revitalizuju. Raste znaaj kulture i umetnosti
u transformaciji prostora. Realizovani su razni projekti urbane obnove u
kojima je obnovljeni prostor namenjen kulturnim aktivnostima. Ruinirani
delovi grada se pomou kulture reafirmiu u poeljna i atraktivna mesta.
Projekti dentrifikacije su promenili izgled centralnih delova grada i
podstakli reurbanizaciju, tj. vraanje viih srednjih slojeva na centralne
lokacije.
U savremenom gradu jo vie slabi uticaj primarnih grupa (porodice i
susedstva) i poveava se rizik od ekolokih kriza da bi se situacija
prevazila ukazuje se na vanost upravljanja na regionalnom nivou.
Regionalni nivoi vlasti mogu na adekvatan nain da odgovore na globalne
izazove i izazove lokalnog razvoja ali i na zahteve stanovnitva. Nii nivou
vlasti pre nacionalnog nivoa mogu da prepoznaju lokalne, regionalne
specifinosti i uvae ih u planiranju razvoja. Takoe, i graanima je lake
da komuniciraju sa niim nivoima vlasti jer se im neposredno blii.
LITERATURA
Denks, .: Jezik postmoderne arhitekture, Vuk Karadi, Beograd, 1985
Elin, N.:Postmoderni urbanizam, Orion art, Beograd, 2004
Friedmann, J.: The world city hypothesis, in: P. Knox and P. Taylor (eds.) World
Cities in a World-System, Cambridge University Press, Cambridge, 1995, pp.
317- 332
Hannigan, J.: The postmodern City: A New Urbanization, Current Sociology, Vol.
43, No. 1, 1995, pp. 152-215
Karamel, L. Longati, A.: Antonio SantElija, u: M.Perovi (ur.) Istorija modern
arhitekture, Draslar partner, Beograd, 2005
Kastels, M.: Evropski gradovi, informaciono drutvo i globalna ekonomija, u: S.
Vujovi i M. Petrovi (ur.) Urbana Sociologija, Zavod za udbenike i nastavna
sredstva, Beograd, 2005 str. 181-195
Petrovi, M.: Prezentacije predavanja sociologija naselja-sociologija grada, FF,
Beograd, 2010
Pui, Ll.: Odrivi grad: ka jednoj sociologiji okruenja, S. Mai, Beograd, 2001

111

Robinson , D.: Globalni svetski gradovi: pogled izvan mape, u: S. Vujovi i M.

Petrovi (ur.) Urbana Sociologija, Zavod za udbenike i nastavna sredstva,
Beograd, 2005, str. 302-317
Sasen, S.: O globalizaciji i formiranju novih prava na grad, u: S. Vujovi i M.
Petrovi (ur.) Urbana Sociologija, Zavod za udbenike i nastavna sredstva,
Beograd, 2005, str. 196-207
Viler, S.: Planiranje odrivih prikladnih gradova, u: S. Vujovi i M. Petrovi (ur.)
Urbana Sociologija, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2005,
str. 295-301
Vujovi, S. Petrovi, M.: Urbana Sociologija, Zavod za udbenike i nastavna
sredstva, Beograd, 2005

112

RAZVOJ NASELJA U MALIM DRAVAMA USLED

KLIMATSKIH PROMJENA UZROKOVANIH DJELOVANJEM
EKONOMSKI RAZVIJENIH DRAVA
THE DEVELOPMENT OF SETTLEMENTS IN THE "SMALL"
COUNTRIES DUE TO CLIMATE CHANGE-INDUCED ECONOMIC
DEVELOPED COUNTRIES
Doc. Dr Dragan F. Komatina, dia.
Arhitektonski fakultet, Podgorica, Crna Gora

APSTRAKT
Rad se bavi odnosom izmedju osam najrazvijenijih zemalja (G8) i ostalih
188 zemalja koje imaju isto pravo na planetu kao na zajednicku kucu, a
sve u cilju razvoja gradova i naselja prihvatljivih za zivot jednak za sve
stanovnike planete.
Kraj XX vijeka, zavrsetak hladnog rata, tehnoloska ekspanzija,
ekonomska pomjeranja, borba za dominaciju u energentima, ekonomska
turbulencija na pocetku XXI vijeka su faktori koji dovode u
nezavidan polozaj vise od 3/5 populacije zemlje. Uticaj giganata na
klimatske promjene i odluke o ocuvanju planete, bez alternative stavlja 6
milijardi stanovnika u polozaj gradjana drugog reda koji nemaju snagu
potrebnu da se odupru uticaju jakog ekonomskog lobija visoko razvijenih
zemalja.

Kljune rijei: klimatske promjene, bioklimatizam, zelena energija

ABSTRACT
Subject of the Study is the relationship between eight most developed
countries (G8) and remaining 188 countries which have the same rights
to use the planet as a shared house, all in order to develop cities and
communities acceptable for an equal life of all planet inhabitants.
End of the twentieth century, completion of the Cold War, technological
expansion, economics shifts, struggle for dominance in the energy and
economic turbulences at the beginning of XXI century are factors that
bring three fifths of the Earth population in an unenviable position. The
113

influence of industrial "giants" on climate changes and decisions to

preserve the planet, leaves 5.5 billion people without an alternative and
places them in a position of second-class citizens who do not have
enough strength to resist the influence of strong economic lobbies of
highly developed countries.

Key words: climate change, bio-climate, green energy

UVOD
Pocetak
21. vijeka uopsteno i nije ba srecan za ovjecanstvo.
Pompezno najavljivani Novi milenijum, pun svijetle budunosti,
ekonomskog prosperiteta, tehnoloskog napredka, je zapravo na svom
samom poetku ozbiljno uzdrmao ljudski rod. Inicijalni ekonomski bum
bio je kratkog daha, a ve duge etiri godine vlada ekonomski kolaps ciji
se kraj ne nazire. Ekonomije i drave su pred vratima bankrota, obian
ovjek je izbezumljen, dok se paradoksalno broj bogatih poveava. ta se
deava? Kuda to vodi? To su pitanja koja se neminovno namecu jer su se
tehnoloko napredovanje i industrijalizacija kretali koracima od "sedam
milja". Bogati postaju jo bogatiji, a siromani jo siromaniji.
Ne mozemo, a da se ne pitamo: da li je industrijalizacija dobra? Da li je
dobar tehnoloki napredak? Da li je dobro globalno znanje? Da li je dobro
globalno povezivanje?
Ovo su pitanja koja zadaju glavobolju svakom svjesnom covjeku
danasnjice. A zato? Zato to u odgovorima na ova pitanja lee glavni
razlozi za veliku klimatsku nestabilnost koja jasno pogaa zivot na Zemlji.
Svakodnevna zbivanja i okom vidljive promjene su indikatori toga da se
ljudsko covjecanstvo nalazi na prekretnici. Kako napraviti sljedeci korak u
cilju ocuvanja ove planete ciji smo privremeni stanovnici, a ne njeni
vlasnici, te se u skladu sa tim nacelom moramo i ponasati.
ta uzrokuje ovaj dispbalans? Ko su krivci?
TEZE KLIMATSKIH PROMJENA
Poznato je da ivot na Zemlji zahtijeva ravnoteu hemijskih i
elektromagnetnih parametara kojima je sadanji ivi svijet na planeti
prilagoen. Shodno tome javile su se i razliite naune teorije koje
pokuavaju ovjeanstvu da objasne uzroke nastanka klimatskih
promjena. Jasno je da je nauni svijet podijeljen, ali u toj podjeli jasno
se izdvajaju dvije naune teze.
Prva teza zasniva se na tvrdnji da su glavni krivci za klimatske promjene
industrijski razvijene zemlje. Ona se manifestuje krozi njihovu veliku
industrijsku produkciju, ogromnu i nekontrolisanu emisiju tetnih gasova,
narocito ugljen dioksida, metana i hlorofluorougljenika, kao i preveliko
sagorijevanje fosilnih goriva, posebno nafte, ime se stvara efekat
114

staklene bate. Ovaj efekat nastaje tako sto Zemlja i molekuli u

atmosferi apsorbuju Sunc evu toplotu. Toplota koja stie sa Sunca pada
na Zemlju, pa umjesto da se odatle odbija i odlazi daleko od nase
planete, toplota usled aktivnosti kojima su ljudi promijenili hemijski
sastav atmosfere ne moze da nadje svoju putanju ka visinama, vec se
zadrzava i na ovaj nacin se cijela atmosfera sve vise zagrijeva.

Sl.1. Efekat staklene baste

Jasno je da ovakva temeraturna pomjeranja predstavljaju veliku opasnost

za cio ivi svijet na Zemlji. Analize sprovedene od strane naucnika koje
nisu zasnovane na modelima ponasanja, vec uzimaju sve korisne
parametre u obzir, pokazuju da povecanje temperature od jedan do tri
stepena Celzijusa, dovodi do kataklizmatinih promjena na Zemlji.
Poveanje vece od navedenog bi dovelo do nestanka zivota.
A gdje je istina?
Ova nauna grupa jasno slijedi tezu da pojedina deavanja koja ovjek
inicira svojim radnjama dovode do promjena bioklimatskih karakteristika.
Oni dokazuju svoje teze ukazivanjem na negativnosti emisije stetnih
gasova u vee slojeve atmosfere ili freonske emisije koja stvara rupe u
ozonskom omotau, koji je glavni kontrolor i kreator klimatskog stanja na
planeti.
Globalna temperatura je u posljednjih 130 godina porasla za 0,6 stepeni
Celzijusa. Ovaj porast globalne temperature dovodi do ogromnog utjicaja
na iroki raspon faktora povezanih sa klimom.
115

Nivoi ugljen-dioksida, metana i azota rastu, uglavnom kao rezultat

ljudskih aktivnosti. Ugljen dioksid se pusta u atmosferu alarmantno
velikom stopom. Od industrijske revolucije, ljudi su ispumpavali ogromne
koliine ugljen dioksida, sto je dovelo do poveanja njegove koncentracije
za cak 30%. Izgaranje fosilnih goriva je velikim dijelom odgovorno za
ovaj veliki porast.
Nivo
metana
u
atmosferi je povean
za
145%
od
industrijske revolucije.
Ovo
poveanje
je
rezultat
plina
koji
proizvode stocna i ria
polja.
Naravno, nauka ne bi
bila ni upola napredna
koliko je danas da za
svaku
teoremu
ne
postoje
objasnjenja
koja je potvrdjuju ili
odbacuju. Da su ljudi
nastavili da vjeruju da
ne postoji nista vise od
horizonta koji mogu da
Sl.2. Globalne promjene iz IPCC 2007: WG1-AR4
vide golim okom, i
dalje bi smo zivjeli u
uvjerenju da je Zemlja
ravna ploca. Vodjeni time, sagledamo siri sprektar faktora koji uticu na
klimatske promjene, te nas to dovodi do druge skupine naucnika koji
vjeruju da su ovom povecanju globalne temperature na nasoj planeti

116

Sl.3. Globalni porast temerature; Crna linija = izmjerena promjena globalne

temperature Plava linija = prirodno uslovljene promjeneRoza linija = promjene
usljed djelovanja prirodnih i antropogenih sila

doprinjele prirodne sile.

injenica je da je kompletan univerzum ivi sistem koji usled uticaja
razliitih sila i koncetracije razliitih gasova ivi, stoga naravno postoji
znacajan broj prirodnih pokretaca klimatskih promjena. Sunce kao jedna
velika termonuklearna uzarena lopta usred poremecaja u samim
termickim, magnetnim procesima dovodi do prevelike emisije toplotnih i
elektromagnetnih talasa koji putuju prema Zemlji i dovode do
temperaturnih promjena. Nerijetko je da ljudi pogrijese misleci da pojava
mrlja na Suncu smanjuje solarnu radijaciju i njenu konstantu, dok
zapravo margine oko crnih mrlja ispustaju znatno jace zrake od prosjecne
sunceve povrsine, te samim tim , njihovo nastajanje prouzrokovano
magnetnim silama na koje covjek nema direktan uticaj, salje ka planeti
Zemlji novi talas toplote.
Tu je naravno i Milankoviceva astronomska teorija klime u kojoj je
matematicki objasnjeno da je promjena klime na Zemlji uslovljena
promjenama kretanja Zemlje u odnosu na Sunce.
Ozbiljnost problema i jedne i druge teze je jasna, a opasnost je velika.
Vie je nego oigledno da jaki finansijski lobiji korienjem teza
naruenih naunka i uz pomo jake medijske kampanje uz naruene
novinare
i kontrolu politiara kreiraju siroko priznato shvatanje
problema bioklimatskih promjena u zavisnosti od uslova na terenu.
Shodno tome, potom plasiraju jednu, te drugu tezu koja predstavlja
pripremu za odreenu finansijsku aktivnost, a sve u cilju poveanja
ekonomske dobiti. Meutim istina za obinog ovjeka je negdje izmeu.
Jasno je da se klima mijenja, kako kroz njeno pomjeranje u prostoru,
tako i kroz njeno pomjeranje kroz vrijeme.
One uzroke koje inicira ovjek, ovjek moe i da kontrolie, suzbija i
generie. Tako je i nastao Protokol iz Kjota (11. decembra 1997. godine)
o remisiji tetnih gasova. Velike ekonomske sile dogovorile su se o
pragovima emisije tetnih gasova, ali ve dugi niz godina, taj dogovor
eka na usvajanje u lokalnim parlamentima. Zvanino je stupio na snagu
2005. godine kada ga je usvojila Rusija. Jedan od najveih zagaivaa,
USA je bila meu zadnjima koja ga je prihvatila uz jasnu korekciju, dok
recimo Kina koja ga je ratifikovala, ga slabo primenjuje, jer uz USA i dalje
predstavlja najveeg planetarnog zagaivaa.
Koja je svrha pregovora i usvajanja dogovora ako ne postoji elja za
promjenom? injenica je da ekonomski najrazvijenije zemlje (G8) ine
skoro 2/5 ljudske populacije, drugih 188 zemalja ili preostale 3/5
ovjeanstva planete jasno ispata pred njihovim bahatim ophodjenjem
prema zajednickom prostoru. Zadnja odluka presjednika USA, Baraka
Obame, od 02.09.2011. godine je da drava zbog loe ekonomske
situacije i pritiska krupnog kapitala, odustaje od propisa o kontroli emisije
tetnih gasova jer ti propisi unitavaju i smanjuju broj radnih mjesta, a
samim tim i proizvodnju. ovjek je jedino bie na planeti koje ne eli da
117

Sl.4. Poplava u Bangladesu 2004. godine

se prilagodi ivotu same planete, ve svojim djelovanjem eli da utie na

nju, jasno koristei tehnologiju iz praktinih ekonomskih razloga.
Ono sto je bitno za zemlje u razvoju jeste da bilo da je to brzo ili sporo,
klimatske promjene e logicki posmatrano imati vei ekonomski uticaj na
siromane zemlje, nego na bogate zemlje. Dvije cinjenice dovode do
ovog zakljuka. Prvo, siromane zemlje su prisiljene da ivje "na ivici"
prezivljavanja i imaju znatno manje kapaciteta da se prilagode
promjenama. Ako uporedimo poplavu rijeke Mississippi 1993. godine sa
razliitim velikim poplavama koje su se dogodile u zemljama u razvoju,
kao to su Banglade, mozemo zakljuciti da iako su u Misisipiju poplave
bile jako ozbiljne, SAD je bio u mogunosti da se njima prilagodi sa
nevjerojatnom lakocom. Bilo je vrlo malo smrtnih slucajeva, podrska je
pristigla sa svih strana zemlje, cijene hrane skoro da nijesu pogoene,
dok su ljudi nastavili sa svojim zivotima. Sline poplave, koje su jedan od
najvecih rizika klimatskih promjena, u siromanoj zemlji rezultirale bi sa
nekoliko desetina hiljada zrtava, uzrokovale bi velike poremeaje u
prilivima hrane, rairila bi se bolest, dok bi u ekonomskoj dislokaciji bili
dugi niz godina.
Drugi razlog sto siromane zemlje imaju vecu vjerovatnocu da budu tesko
pogodjene klimatskim promjenama je taj da ljudi u mnogim siromanim
zemljama ive tradicionalnim ivotom u kulturama koje znatno vise zavise
od odreene klime specificne za njihovo podneblje. Njihova poljoprivreda
i stambena praksa, kao i mnogi drugi aspekti njihovog naina ivota,
118

prilagoeni su lokalnim klimatskim uslovima. Ovaj tradicionalni nacin

zivota se prenosio sa generacije na generaciju. Zbog niskog nivoa svijesti
o mogucim promjenama i jako ustolicene kulturne tradicije, promjene
naina zivljenja kao odgovor na klimatske promjene mogu biti veoma
teke.
S ove tacke gledista posmatrano, mala drzava poput nase, moze da se
trudi da pruzi svoj doprinos i da se nada najboljem.
URBANO PLANIRANJE
Da li je borba oko eksplotacije zemljinih resursa u cilju proizvodnje
energije, zbog ega je XX vijek bio i pozornica krvavih ratova, navela
pojedine mone finansijske lobije da razmiljaju i u drugom pravcu i
tragaju za novim modalitetima proizvodnje energije iz takozvanih "istih"zelenih izvora energija? Zemlja je, kako je naunik Nikola Tesla dokazao,
veliki kondezator elektrine energije. Energija je svuda oko nas. Jasno je
da je on izumio beian prenos energije, jasno je da je pokazao da je
energija svuda oko nas, ali njena neprofitabilnost u tadanje vrijeme
sprijeila je Nikolu Teslu da planeti iscrta trasu koja bi isla u zdravijem

Sl.5. Norman Foster i partneri dizajnirali su za Masdar u Abu Dabiju grad od 6

miliona kvadratnih metara koji je prvi "zero-carbon and ziero-waste" grad na svijetu.

119

pravcu, bez uglja, nafte i nuklearnih procesa koji jasno tete planeti
Zemlji i njenom razvoju. Da li ovjek uvia opasnost koja nastaje usled
globalnih klimatskih promjena, ono to sam uzrokuje sam moe i da
ispravi. Jasna pomjeranja magnetnih polova Zemlje, rast mase Zemlje
(teorija da je Zemlja prije 200 miliona godina bila bez mora i 40 puta
manja), Suneve aktivnosti (termonuklearne eksplozije, suneve pjege i
njihovo nestajanje), procesi na ostalim planetama sunevog sistema i
teza o postojanju elektrinog svemira povezanog jakim magnetnim silama
dovodi do toga da ovjek na ovom nivou svijesti na njih ne moe da
utie, ali e, neminovno je, morati da se prilagodi.
Ipak ocigledno je, da se sa druge strane, ovjeanstvo brojano
poveava. Ve sada 72% populacije ivi u gradovima, a do 2050 smatra
se da ce broj ljudi da se povea za duplo (na deset milijardi) i u
gradovima e ivjeti 85% stanovnistva. Sve ove prognoze ukazuju na to
da ljudski rod mora brzo da transformie nain razmiljanja i kreira nove
modaliteta za svoju odrivost.
Ipak mi moramo biti spremni i na jednu ili drugu opciju. Ipak sve ove
radnje dovode i do bitnih promjena i u procesu planiranja i izgradnje
samih naselja. Sve drave usled klimatskih promjena trae modele sa

Sl.6. Bernard Tschumi, Blue Tower u New York City-ju

efikasnom gradnjom, koja kroz razliite modalitete (npr. LEED Leadership

in Energy and Environmental Design standard za izgradnju zelenih
objekata) pomae u ouvanju okruenja. Zato se ovaj vid planiranja i
gradnje, u zavisnosti iz kog aspekta se posmatra, moze naci pod
120

razlicitim imenima, kao sto su zelena gradnja, odriva arhitektura ili

finansijski gledano zelena ekonomija.
Odreeni finansijski krugovi uoili su da u ovoj sveri koja je pionir u vidu
ekonomske eksploatacije, mogu ostvariti znaajne ekonomske benefite.
Ova ideja je i u teoriji i u praksi pozitivna, bez obzira na to sto se
ekonomska isplativost cesto stavlja u prvi plan u odnosu na potrebu za
ocuvanjem kvaliteta zivota koja bi svima koji mogu da naprave razliku na
ovom polju trebala biti prva na listi prioriteta. Ipak, odriva arhitektura
koja je bila sinonim za luksuz i bliska samo bogatima, usled ekonomske
krize i poveane osjetljivosti na energetsku stabilnost, postala je znatno
pristupacnija, zbog povecanja svijesti ka ekologiji gradnje i ivota.

Sl.7. Smog u Pekingu izazvao je veliku pometnju kod inostranog stanovnistva, te je

lokalno stanovnistvo moralo da placa visoke poreze na eksesivnu emisiju gasova
koje proizvodi kako bi se stanje na kratko poboljsalo zbog tada predstojecih
olimpijskih igara i imidza Kine u svijetu.

Odriva arhitektura je arhitektura koja integrie odgovarajue tehnologije

u izgradnji objekata, dajui prioritete odreenim ciljevima u
projektovanju i oblikovanju energetske efikasnosti, smanjenjem uticaja
na ivotnu sredinu, a sve u cilju poboljanja zdravstvenog i ivotnog
kvaliteta za korisnika, tj. ovjeka.
Efikasnost svakog objekta i njegova gradnja smatra se uspjenom ukoliko
objekat proizvodi tj. sam obnavlja minimum 30% energije. Ali ve sada
postoje objekti, koji praktino proizvode 100% potreba za energjom
(nova zgrada UN u Podgorici), a zagadjenje koje proizvodi svedeno je na
nulu, te su ovo takozvani objekti odrive arhitekture.

121

ZAKLJUAK
Da bi postajala odriva arhitektura, mora postojiati i odrivo planiranje.
Cilj svakog gradjanina treba da bude da sva zagaenja svede na
minimum, kako bi se odrzao i podoljsao ivot na planeti. Pozitivna
namjera treba da bude vodilja, a da li cemo u ovome uspjeti, vrijeme je
najbolji pokazatelj. Od velike je vaznosti da ova inicijativa bude
prihvacena i implementirana i u malim ekonomskim sistemima i
drzavama. injenica je da male drave ne treba da ekaju ve ubrzano
moraju da rade na usvajanju regulatornih propisa za primjenu odrivog
planiranja i arhitekture. Analize pokazuju da vrijednost takvih oblasti i
objekata idu uzlaznom putanjom. Ako zelimo da zaista poslusamo ono
"unutrasnje ja" i urodjeni instinkt za prezivljavanjem i osjetimo ljubav
prema ljepoti dara zivota i prirode, a kada bi smo iz ove jednacine izbacili
ekonomske benefite, politicke "pametne" odluke i strateske poteze, ostale
bi nam samo rijeci mlade Sevrn Suzuki, koja se obratila svijetu u ime
ECO-a (Environmental Children's Organization) i utisala ga dovoljno da
moze da cuje sopstvenu grizu savjesti.

LITERATURA
Caldeira, K., Wickett, M.E., Anthropogenic carbon and ocean pH, Nature 425
2003. (6956): 365-365.
Church J.A.,White N.J., Coleman R.,Lambeck K., Mitrovica J.X. ,Estimates of the
regional distribution of sea-level rise over the 1950 to 2000 period. Journal of
Climate 17, 2004, 13: 2609-2625.
Grupa aurora.: Protokol iz Kyota uz okvirnu konvenciju Ujedinjenih naroda o
promjeni klime, medjunarodni sporazum, Kyoto, decembar 2005.
Kelley, J.J., Carbon dioxide in the surface waters of the North Atlantic and the
Barents and Kara Sea. Limnology and Oceanography, 1970.15: 80-87
Serreze, M.C., Francis, J.A., The Arctic amplification debate. Climate Change
2006.76: 241-264.
Suzuki, Severn: http://www.youtube.com/watch?v=TQmz6Rbpnu0

122

ENERGETSKA EFIKASNOST U PLANIRANJU NASELJAMETODOLOKI PRISTUP I ZAKONODAVNI OKVIR U BiH

ENERGY EFFICIENCY IN THE PLANNING OF SETTLEMENTMETHODOLOGICAL APPROACH AND THE LEGAL FRAMEWORK IN
BiH
Brankica Milojevi
Arhitektonsko-graevinski fakultet Univerziteta u Banjoj Luci

APSTRAKT
Dostignuti iskoraci razvijenog okruenja u sferi energetski racionalnog
graenja pruaju snaan podsticaj da se i na naim prostorima stvori
pravni, institucionalni, kadrovski i tehniko-tehnoloki okvir za nuno
provoenje energetske efikasnosti. Planiranje naselja koja e stvoriti
prostorne pretpostavke za gradnju energetski odrivih objekata
predstavlja novi izazov za metodoloka unapreenja procesa planiranja
koji je, donoenjem novih zakona o planiranju prostora i graenju u
Republici Srpskoj i Federaciji BiH, ponovo aktuelan.

Kljune rei: energetska efikasnost, planiranje

ABSTRACT
Improvements achieved in developed countries in the sphere of rational
energy building provide a strong stimulus to our region to create legal,
institutional, human and technical-technological framework necessary for
the implementation of energy efficiency. Planning of settlements that will
create prerequisites for building spatial energy sustainable buildings is a
new challenge for methodological improvement planning process, which
is, by passing new legislation on spatial planning and building of the
Serbian Republic and the Federation once again current.

Keywords: Energy efficiency, planning

123

UVOD: ENERGETSKA EFIKASNOST I NJEN ZNAAJ U DRUTVU

Klimatske promjene sa kojim se suoavamo rezultat su naruene prirodne
ravnotee, nekontrolisane upotrebe fosilnih goriva (ugalj, nafta, naftni
derivati, plin) i isputanja u atmosferu tetnih gasova koji uzrokuju
zagaenja lokalnog i regionalnog karaktera i globalno otopljavanje.
Smanjenje korienja energije iz ovih goriva i uopte, smanjenje
proizvodnje i potronje svih vidova energije, direktno je u funkciji zatite
ivotne sredine, koja je u proteklom periodu, usljed neodgovornog
odnosa drutvene zajednice na lokalnom i globalnom nivou, postala
ozbiljno ugroena. Energija nije beplatna, na nju se troe znaajna
sredstva kunog i poslovnog budeta. Stoga smanjenje korienja
energije, racionalan pristup njenoj proizvodnji i potronji, te primjena
obnovljivih izvora energije predstavljaju znaajne zadatake svjetske
zajednice na putu ka odrivom razvoju planete.

Energetska efikasnost je pojam koji se odnosi na sistem isplaniranih i

provedenih mjera iji je cilj korienje minimalno mogue energije kojom
bi se obezbijedio nivo udobnosti i sauvala odriva stopa njene
proizvodnje.50 Uteda energije zasnovana na globalnoj politici racionalnog
korienja energije, internacionalnoj koordinaciji, zakonskoj podrci na
nacionalnim nivoima, novim sistemskim planskim i tehnikim rjeenjima, i
promjeni svijesti ljudi o odnosu prema prirodnim i materijalnim resursima
predstavlja preduslov ekonomskog i socijalnog razvoja drutva na
poetku XXI vijeka.
Osnovne mjere energetske efikasnosti odnose se na sektor proizvodnje,
prenosa i potronje energije, te energetsku efikasnost u graevinarstvu.
ENERGETSKA EFIKASNOST U GRAEVINARSTVU-EVROPSKA
LEGISLATIVA I PRAKSA
Planiranje energetske efikasnosti prevazilazi nacionalne okvire i ulazi u
sferu meunarodne koordinacije javne politike u ovoj oblasti koja je na
svjetskoj sceni prisutna skoro 40 godina. U okviru globalnih aktivnosti o
zatiti ivotne sredine, UN su donijele Konvenciju o klimatskim
promjenama (Kjoto protokol potpisan je 1997. god.), u skladu sa kojim
su uslijedile aktivnosti svih drava potpisnica (BiH ratifikovala je protokol
2000., a Srbija i Hrvatska 2007. godine). Evropska unija je preuzela
obaveze Kjoto sporazuma kroz donoenje vie politikih i pravnih
dokumenata te koordinaciju sa zemljama lanicama i onim koje su u
pristupnom statusu. Ciljevi su smanjenje emisije staklenikih plinova za
20%, poveanje udjela korienja obnovljivih izvora energije na 20% i
50

Zanki, V., Prirunik za energetske savjetnike, UNDP, Zagreb, 2008., str.8

124

poveanje energetske efikasnosti za 20% do 2020. godine. U tom pravcu

EU preduzima sljedee mjere:
1. reviziju energetskih karakteristika zgrada,
2. energetsko obiljeavanje aparata u domainstvu,
3. intenziviranje aktivnosti na implementaciji Ekodizajn direktive,
4. promociju kogeneracije (proizvodnje elektrine i toplotne energije
u jednom objektu),
5. uspostavlja mehanizam razvoja Savez gradonaelnika temeljen
na benchmarkingu i rasejavanju najbolje prakse,
6. razvija politiku kohezije u smislu modela ponaanja u oblasti
energetskog obeleavanja i energetske efikasnosti zgrada i
industrije,
7. uspostavlja mehanizam oporezivanja i posebnog modeliranja
poreza na dodatnu vrednost putem paketa zelene takse,
8. u vezi sa liberalizacijom energetski efikasnih roba i usluga
podstie trgovinske pregovore,
9. podstie meunarodno partnerstvo i saradnju u vezi sa
energetskom efikasnou,
10. utvruje obavezu donoenja akcionih planova energetske
efikasnosti drava lanica Evropske unije.
Energetske karakteristike zgrada regulisane su Direktivom Evropskog
parlamenta i Savjeta br. 2002/91/EC od 16.decembra 2002. god. koja se,
pored ostalog, odnosila na poboljanje energetskih performansi zgrada
na teritoriji Evropske unije, uzimajui u obzir klimatske i lokalne uslove,
te trokovnu efikasnost i Direktivom br. 2010/31/EU od 19. maja 2010.
god.. Polazei od injenice da 40% ukupne potronje Evropske unije ini
potronja u zgradama i cilja da se do 2020. godine povea energetska
efikasnost po modelu 20:20:20, ona definie metodologiju kalkulacije
energetskih karakteristika objekata i definie minimum standarda
energetskih performansi za nove i stare zgrade.51
Sporazum gradonaelnika evropskih gradova ukazao je na mogunosti
djelovanja lokalnih uprava na nivo smanjenja CO2 u vazduhu i primjenu
obnovljivih izvora energije po modelima koji, polazei od specifinosti
svake sredine, stvaraju mogunosti za provjeru optih modela i stvaranje
novih regulatornih smjernica na irem regionalnom nivou na osnovu
iskustava konkretnih realizacija. Tako su pozitivni primjeri realizacije
urbane obnove Barcelone u duhu ovog sporazuma rezultirali donoenjem
Plana energetskih poboljanja u Barseloni (2001-2011) i Odluke o
solarnim sistemima koja je predstavljala model za vie od 50 panskih
51

Lepoti-Kovaevi B. ; Kovaevi, A, Evropska politika energetske efikasnosti, Racionalno

korienje energije u funkciji razvoja lokalnih zajednica-zbirka dobre prakse, PALGO centar,
Beograd, 2010. , str.49

125

gradova. Na kraju su iskustva ugraena u propise o graenju na nivou

drave. Danas su propisi iz oblasti solarne energije i upotrebe obnovljivih
izvora energije prisutni u veem broju evropskih zemalja, regiona i
gradova (Portugalija-dio dravnih pravila graenja od 2006.god.,
italijanski region Lacio i lokalne samouprave Rim, Karugate, u Njemakoj
grad Velmar i pokrajina Baden-Virtemberg i dr.).52 Zapaene realizacije u
oblasti energetske efikasnosti ostvarene su i u Hamburgu (Njemaka),
Nantu (Francuska), Vitoria-Gasteizu (panija) i tokholmu (vedska),
(Euripean Green Capital Award, Stockholm, 2010).
Banjaluka je prvi grad u BiH koji je potpisao Sporazum gradonaelnika, u
skladu s kojim je u martu 2010. godine Skuptina grada usvojila Akcioni
plan energetski odrivog razvoja grada Banjaluke. Njime su precizirane
aktivnosti na unapreenju legislative, politike i gradskih odluka u cilju
donoenja lokalnih mjera i stimulacije pojedinanih realizacija u oblasti
energetske efikasnosti. Akcioni plan prati nedostatak finansijskih
sredstava i ira podrka na dravnom nivou (u prvom redu u oblasti
zakonske regulative) koja bi omoguila sistemsko djelovanje u ovoj
oblasti.53
PRAVNI I INSTITUCIONALNI
EFIKASNOST U BiH

OKVIR

ZA

ENERGETSKU

Prvi normativni akt koji se odnosio na odreene aspekte iz oblasti

energetske efikasnosti na prostoru BiH bio je Pravilnik o tehnikim
mjerama i uslovima za toplotnu zatitu zgrada (Sl.l. SFRJ br.35 iz 1970.
god.). Godine 1980. usvojen je sistem standarda koji su po prvi put
sveobuhvatno sagledali probleme termike zatite objekata. Oni su
obuhvatili i neophodne uslove i metode relevantnih prorauna u vidu
Pravilnika o jugoslovenskim standardima za toplotnu tehniku u
graevinarstvu, ija izmjena je uslijedila 1987. god.. Ovim Pravilnikom,
koji je i danas u upotrebi, definisani su standardi u vidu JUS U.J.5.510,
JUS U.J.5.520 i JUS U.J.5.530. 54

Obaveza njihove primjene determinisala je naredni period gradnje kao

energetski efikasniji od prethodnog, koji je, naroito u vrijeme intenzivne
52

Ivani, A. , Energetsko planiranje kao sastavni deo politike lokalne samouprave: sluaj
Barselone, Racionalno korienje energije u funkciji razvoja lokalnih zajednica-zbirka dobre
prakse, PALGO centar, Beograd, 2010. , str.57
53
Stanivukovi, A., Banjaluka na putu energetski odrivog razvoja. Akcioni plan energetski
odrivog razvoja, Racionalno korienje energije u funkciji razvoja lokalnih zajednica-zbirka
dobre prakse, PALGO centar, Beograd, 2010. , str.104
54
Krsti-Furundi, A. i tim, Energetska efikasnost u graditeljstvu, nauno-istraivaki
projekat, zavrni izvjetaj, Arhitektonsko-graevinski fakultet Univerziteta u Banjaluci,
Banjaluka 2011., str. 22

126

socijalistike izgradnje 60.tih i 70.tih godina prolog vijeka, produkovao

graevinski fond bez minimalnih standarda energetske efikasnosti. Ovi
objekti danas predstavljaju veliki energetski, ekonomski i ekoloki balast
drutva. S obzirom da propisi iz 1987. godine imaju znaajno smanjene
vrijednosti koji se odnose na doputene koeficijente prolaza toplote u
odnosu na sadanje standarde Evropske unije i preuzete obaveze
ratifikacijom Kjoto sporazuma, 2000. god., u BiH su zapoete aktivnosti
na stvaranju pravnog i i institucionalnog okvira za definisanje energetske
efikasnosti.
Zakon o energetici RS (Sl.gl. RS br.49/09) stvorio je preduslove za
generalni okvir energetske politike i planiranje razvoja energetike u
skladu sa evropskim principima energetske efikasnosti ije poveanje je,
pored ostalih mjera, predvieno uvoenjem novih tehnolokih rjeenja u
sektoru graevinarstva i sertifikacijom zgrada u pogledu njihovih
energetskih karakteristika. 55
Zakon je propisao obavezu izrade Strategije razvoja energetike u RS
do 2030.god. koja je usvojena 2010. godine. Njome se, pored ostalog,
razmatraju i opti elementi energetske efikasnosti u zgradarstvu kojim se
predvia ogranienje potronje toplotne energije do 2030. god. na 40-60
kWh/m2, to znai da bi u ukupnom bilansu izgraenih objekata trebalo
da se postigne, u prosjeku, nivo energetski efikasne kue. U Strategiji je
sadran pregled zakonodavnog okvira potrebnog da obezbijedi
provoenje energetske efikasnosti u zgradarstvu, polazei od donoenja
Zakona o energetskoj efikasnosti, Akcionog plana za primjenu EU
direktive o energetskim svojstvima zgrada, novog Zakona o ureenju
prostora i graenju, te prateih podzakonskih akata koji e, akceptirajui
postojei graevinski fond, utvrditi standarde energetske efikasnosti,
definisati metodologiju mjerenja i nain energetskog certificiranja
objekata.
Zakon o ureenju prostora i graenju u RS (Sl. Gl. RS br.55/10) koji
je usvojen u maju 2010. godine, u dijelu koji se odnosi na karakteristike
objekata, daje generalnu odrednicu objekata da moraju imati energetsku
efikasnost, ali se u njegovim lanovima o sadraju planske i tehnike
dokumentacije to ne razrauje.
Pravilnik o sadraju, nainu izrade i donoenja dokumenata
prostornog ureenja (Sl.gl.br.59/11) u l. 11 koji se odnosi na opti
metodoloki postupak za izradu dokumenata prostornog ureenja navodi

55

U Federaciji BiH u fazi izrade su zakoni o elektrinoj energiji, obnovljivim izvorima

energije, energetskoj efikasnosti i o nafti i naftnim derivatima.

127

da je kod planiranja prostora, izmeu ostalog, potrebno ispotovati

energetsku efikasnost i analizirati bioklimatske karakteristike lokacije, ali
u sadrzaju planske dokumentacije ti principi nisu konkretizovani.
Pravilnik o sadraju i kontroli tehnike dokumentacije (sl.gl.RS
br.8/11) u definisnju sadraja idejnog i glavnog projekta samo
deklarativno navodi obavezu projektovanja energetski efikasnih objekata,
bez preciznijih smjernica i konkretnih elemenata projektne dokumentacije
koji to i dokumentuju, to je u naem okruenju ve prisutno. Tako je
graevinska regulativa u podruju toplinske zatite u Republici Hrvatskoj
unaprijeena na nivou Zakona o prostornom ureenju i gradnji (NN
76/07) u kojem je definisan znaaj energetske efikasnosti i obaveza
energetske certifikacije objekata. Takoe je doneen Tehniki propis
o utedi toplinske energije i toplinskoj zatiti u zgradama (NN 79/2005)
koji predstavlja veliki napredak u toplinskoj zatiti zgrada, a obuhvata
novogradnju i rekonstrukciju postojeih objekata. U Tehnikom propisu je
definisano sljedee:
tehniki zahtjevi u pogledu utede toplotne energije i toplotne
zatite koje treba ispuniti pri projektovanju novih i
rekonstrukciji i adaptaciji postojeih objekatakoji se griju na
unutranju temperaturu viu od 12 C
sadraj projekta zgrade u odnosu na utedu toplotne energije i
toplotnu zatitu
iskaznica potrebne toplote za grijanje zgrade
odravanje zgrade u odnosu na utedu toplotne energije i
toplotnu zatitu
zahtjevi za graevinske proizvode
drugi tehniki zahtjevi u pogledu utede toplotne energije i
toplotne zatite.
Pored definisanja maksimalno doputene godinje potronje za zgradu u
kWh/m2, propisana je obaveza izdavana iskaznice o potrebnoj toploti
objekta za grijanje zgrade i utedi energije. Iskaz izdaje projektant u
okviru glavnog projekta, te izvoa radova, a iskaznica se prilae ostaloj
dokumentaciji pri tehnikom prijemu zgrade.56
U Federaciji BiH je, u skladu sa Zakonom o planiranju zemljita iz 2008.
godine, donesen set podzakonskih akata57 meu kojima i Pravilnik o
56

Zanki, V., Prirunik za energetske savjetnike, UNDP, Zagreb, 2008.,str.30

57

U FBiH su u 2009. i 2010. god., usvojeni Pravilnik o tehnikim svojstvima sistema

ventilacije, djelomine klimatizacije i klimatizacije u graevinama, Pravilnik o tehnikim
svojstvima za prozore i vrata, Pravilnik o tehnikim svojstvima sistema grijanja i hlaenja
graevina, Pravilnik o tehnikim zahtjevima za toplotnu zatitu objekata i racionalnu
upotrebu energije, Pravilnik o uslovima za lica koja vre energetsko certificiranje objekata,

128

tehnikim zahtjevima za toplotnu zatitu objekata i racionalnu upotrebu

energije (Sl.n.FBiH br. 49/09), usklaen sa direktivama i normativima
Evropskog parlamenta. Njime su definisani svi tehniki parametri koje
objekti trebaju da sadre u cilju racinalne toplotne zatite, sadraj
projekata i nain njihovog odravanja. Za projekte zgrada ija korisna
povrina prelazi 5000 m2 predviena je izrada elaborata tehnike,
ekoloke i ekonomske izvodljivosti alternativnih sistema za snabdijevanje
objekta energijom, a tehnika iskaznica, kao i u Hrvatskoj legislativi,
obavezna je za sve planirane, rekonstruisane i adaptirane objekte. S
obzirom da je u FBiH jo uvijek u toku donoenje seta zakona o
energetici, kojim bi se izvrilo usaglaavanje zakonske regulative i stvorio
generalni okvir djelovanja u ovoj oblasti, jasno je da ni Pravilnik o
tehnikim zahtjevima objekata i racionalnu upotrebu energije nije mogao
biti u potpunosti efikasan.
SMJERNICE ZA UNAPREENJE PRAVNOG OKVIRA I METODOLOGIJE
PLANIRANJA U CILJU POSTIZANJA ENERGETSKE EFIKASNOSTI
Evropska unija je do sada donijela znaajne direktive u oblasti energetske
efikasnosti koje se kreu od globalne politike do konkretnih mjera, dajui
prostora za inicijativu na lokalnom nivou, koja akceptira specifinosti
podruja kroz akcione planove i njihovu realizaciju. Veina evropskih
zemalja je usvojila ove direktive, a na naim prostorima ovaj proces je u
toku.
Na osnovu analize postojee zakonske regulative evidentno je da u
Republici Srpskoj jo uvijek ne postoje svi potrebni zakonski i normativni
akti kojim bi se definisala energetska efikasnost objekata i utvrdile mjere
za njenu realizaciju i kontrolu, to je u njenom okruenju ve prisutno.
To se, u prvom redu, odnosi na pravilnik o tehnikim zahtjevima za
toplotnu zatitu objekata i racionalnu upotrebu energije, te izmjenu
Pravilnika o sadraju i kontroli tehnike dokumentacije kojim bi bili
propisani svi sadraji projekta i mjere u cilju izgradnje energetski
efikasnih objekata.
Planiranje naselja u duhu principa energetske efikasnosti je oblast koja
nije sadrana u zakonskoj legislativi, ak ni na nivou Evropske unije, to
otvara prostor za istraivanja naina i intenziteta uticaja bioklimatskih i
drugih faktora na energetsku efikasnost naselja u zavisnosti od klimatskih
karakteristika prostora. Nju je neophodno akceptirati u cilju ostvarivanja
pozitivnih efekata u utedi energije na planerskom nivou, to se direktno

Pravilnik o energetskom certificiranju objekata i Smjernice za provoenje energijskog

pregleda za nove i postojee objekte s jednostavnim i sloenim tehnikim sistemom.

129

odnosi na zakonske definicije planiranja, sadraja planova i metodologiju

izrade razliitih nivoa planske dokumentacije.
Usklaivanje zakonske regulative u oblasti energetike, zatite ivotne
sredine, planiranja prostora, graenja i lokalne uprave u cilju postizanja
energetske efikasnosti, takoe, predstavlja jedan od zadataka
zakonodavstva u BiH kojem bi trebalo teiti po principu uspostavljanja
standarda koji e biti prihvatljivi na globalnom evropskom nivou.
PLANIRANJE ENERGETSKI EFIKASNIH NASELJA
Kao to je vidljivo iz pregleda mjera Evropske unije i okvirnog sadraja
direktiva o energetskoj efikasnosti zgrada, zakonska regulativa se odnosi
na utvrivanje standarda fizikih karakteristika objekata
kod
projektovanja novih i sanacije postojeih zgrada u cilju to vee
energetske efikasnosti. Standardi polaze od zateene lokacije, bez analize
utede za planirane objekte koju nude mogunosti primjene bioklimatskih
kriterija prostorne dispozicije objekata na makro i mikrolokalitetu.
U oblasti planiranja i graenja energetska efikasnost se determinie
kvalitetnom analizom lokacije, poloajem i oblikom zgrade, meusobnim
odnosom objekata, prostornom organizacijom, oblikovanjem i
materijalizacijom u skladu sa klimatskim uslovima podneblja i
bioklimatskim karakteristikama lokaliteta, primjenom odgovarajuih
standarda toplotne izolacije vanjskog omotaa zgrade, izbjegavanjem
toplotnih mostova, iskoriavanjem toplotne i elektrine energije od
obnovljivih izvora energije (sunca, vjetra, vode, zemlje, geotermalnih
voda, biomase),
zatitom od pretjeranog osunanja, korienjem
energetski efikasnih sistema grijanja, hlaenja i ventilacije itd..
Stoga je neophodno kroz adekvatan model planiranja omoguiti
provoenje energetske efikasnosti ve na planerskom nivou koji e
stvoriti neophodne pretpostavke za primjenu zadovoljavajuih principa i
standarda u sferi projektovanja i graenja novih, te adaptacije postojeih
objekata.
Globalna suneva radijacija, fenomen koji determinie generalne
klimatske karakteristike podneblja, oduvijek je uticao na tradicionalnu
kulturu graenja i ivota uopte. Danas je to osnova nacionalnih
strategija za provoenje odrive energetske politike i efikasnosti kojim se
nastoje obezbijediti optimalni ivotni standardi na svim meridijanima, uz
racionalnu upotrebu energije, zatitu ivotne sredine i ekonomsku
isplativost. Mapa Evrope sa predstavljenom globalnom sunevom
radijacijom (Sl.1) pokazuje na potencijale suneve energije u zavisnosti
130

od podneblja, to je neophodno akceptirati u nacionalnim strategijama

energetskog bilansa, naina i omjera njegove proizvodnje, distribucije i
upotrebe.

Sl.1 Global radiation Europe in KWh/m2 (long term mean 1986-2005) (podaci sa stranice
www.meteonorm.com)

Na primjeru praenja suneve insolacije na urbanom podruju grada

Banjaluke (Tab.1) moe se analizirati razlika u koliinama solarne
radijacije u odnosu na etiri osnovne orjentacije. U skladu sa
specifinostima klimatskog podruja, uoeno je da se najvea solarna
radijacija na godinjem nivou ostvaruje na junoj orjentaciji (1373 W/h) i
da su najvee akumulacije june ekspozicije (u odnosu na ostale
orjentacije) prisutne u januaru, februaru, martu, aprilu, avgustu,
septembru, oktobru, novembru i decembru. Istona i zapadna ekspozicija
imaju najveu solarnu radijaciju u maju, junu i julu, a na godinjem nivou
manju za oko 20% u odnosu na junu.
Sjeverna orjentacija je izrazito nepovoljna (60% manja radijacija u
odnosu na junu, a oko 50 % manja u odnosu na istonu i zapadnu
orjentaciju). Poduni gabariti objekata koji imaju dva fronta orjentacije, u
zavisnosti od prostorne organizacije unutar objekta, imaju mogunost
korienja efekata dvostrane solarne radijacije, pri emu su efikasnije
orjentacije koje akumuliraju istonu i zapadnu radijaciju za oko 12% od
june i sjeverne. Ovi podaci ukazuju na znaajne resurse utede toplotne
energije u fazi urbanistikog planiranja koje, definiui orjentaciju
131

objekata, horizontalne i vertikalne gabarite, stvara polazne preduslove za

projektovanje i izgradnju energetski efikasnih objekata.

Tab.1 Klimatski podaci za grad Banjaluku (podaci sa stranice www.meteonorm.com)

Distance izmeu objekata, kao urbanistiki parametar potrebno je

definisati na osnovu analize upada suneve svjetlosti u objekat, pri emu
je potrebo ustanoviti generalne standarde i nain njihove primjene u
odnosu na konkretnu situaciju (Sl.2). Nagib terena, nivo podzemnih voda,
nivelete prizemnih etaa, provjetrenost, odnos prema zelenim
strukturama i vodotokovima predstavljaju biklimatske faktore lokaliteta
koje je potrebno akceptirati u procesu planiranja u funkciji energetske
efikasnosti objekata koja se dodatno pospjeuje i oblikom objekta (Sl.3).

132

Sl.2 najmanja udaljenost od zgrade koja daje sjenu u odnosu na njenu visinu za junu
orjentaciju (prema LAG smjernicama, Njemaka) 58

Sl.3 Uticaj geometrije zgrade na vanjsku povrinu ije poveanje utie na smanjenje
energetske efikasnosti. (prema LAG smjernicama, Njemaka) 59

Prethodno navedene parametre koji djeluju na energetsku efikasnost

naselja i objekata potrebno je pratiti kroz sve nivoe prostorno-planske
dokumentacije, te u odnosu na njihov uticaj prilagoavati model
planiranja i obezbjediti adekvatne zakonske preduslove da energetski
58
Izvor: Toplinska zatita zgrada, savjeti za projektiranje i gradnju novih zgrada, eljka Hrs
Borkovi, dipl. in. arh., Teaj za energetske savjetnike-Energetski institut Hrvoje Poar,
UNDP, Ministarstvo rada i poduzetnitva Republike Hrvatske, Zagreb,2011.
59

Izvor: Toplinska zatita zgrada, savjeti za projektiranje i gradnju novih zgrada, eljka Hrs
Borkovi, dipl. in. arh., Teaj za energetske savjetnike-Energetski institut Hrvoje Poar,
UNDP, Ministarstvo rada i poduzetnitva Republike Hrvatske, Zagreb,2011.

133

efikasnom projektovanju i graenju objekata prethodi planiranje

energetski efikasnih naselja i novih urbanih struktura. U tabeli 2 su
prikazani neki od relevantnih faktora koji utiu na energetsku efikasnost i
nain na koji ih je potrebno ukljuiti prilikom izrade prostorno-planske i
tehnike dokumentacije.
UTICAJNI FAKTORI
NA
ENERGETSKU
EFIKASNOST
U
PLANIRANJU
I
PROJEKTOVANJU

SUNEVA
EKSPOZICIJA

B
I
O
K
L
I
M
A
T
S
K
I
I
P
L
A
N
E
R
S
K
I
F
A
K
T
O
R
I

UTICAJ FAKTORA ENERGETSKE EFIKASNOSTI NA IZRADU

PROSTORNO-PLANSKE I TEHNIKE DOKUMENTACIJE

PROSTORNI
I
URBANISTIKI PLAN

ZONING
I
REGULACIONI PLAN

Pravilan izbor zona

za
plasiranje
namjena koje e
imati
optimalne
uslove osunanosti

Orjentacija
pravaca
saobraajnica u skladu
sa
optimalnom
orjentacijom objekata
u
odnosu
na
osunanost
Usklaivanje
horizontalnih
i
vertikalnih
gabarita
objekata
i
profila
saobraajnica
sa
izohipsama

NAGIB TERENA

U odnosu na nagib
terena
definisati
namjenu zona

URBANISTIKOTEHNIKI USLOVI

Pozicioniranje objekta
u
skladu
sa
optimalnom
orjentacijom

Nivelacije
vanjskog
prilagoditi
terena

objekta i
ureenja
nagibu

PROVJETRENOST

Distribuciju
namjene
prilagoditi
vjetrova

i
zona
rui

Razmjetaj
objekata
prilagoditi optimalnoj
provjetrenosti;

Organizaciju na parceli
prilagoditi optimalnoj
provjetrenosti

ODNOS PREMA
ZELENIM
STRUKTURAMA

Namjene
zona
prilagoditi
karakteristikama
makro
strukture
zelenila

Ostvariti
optimalan
odnos objekata sa
zelenim
strukturama
na makro i mikro
lokalitetu

Kod organizacije na
parceli
akceptirati
postojee i planirane
zelene strukture

DISTANCA
IZMEU
OBJEKATA

Namjene prostora
zoning
prilagoditi
bioklimatskim
faktorima lokacije

Definisati graevinske
linije
i
minimalne
distance
izmeu
objekata u skladu sa
optimalnim
osunanjem
Namjene prostora
zoning
prilagoditi
bioklimatskim
faktorima lokacije

FUNKCIJA
OBJEKTA

Funkcije
prilagoditi
radijaciji

OBLIKOVANJE
OBJEKTA

NAMJENA
PROSTORAZONIRANJE

PROSTORNA
ORGANIZACIJA
OBJEKTA

objekata
sunevoj

Definisati
distance
izmeu objekata u
skladu sa optimalnim
osunanjem

Funkciju
objekta
prilagoditi
bioklimatskim uslovima
parcele
Definisati smjernice za
oblikovanje objekata u
skladu
sa
en.
efikasnou
Prostornu organizaciju
objekta
prilagoditi
bioklimatskim uslovima
parcele

Tab.2 Uticaj faktora energetske efikasnosti na planiranje i projektovanje

(Milojevi, B.)

134

PROJEKTOVANJE

Unutranju
organizaciju
u
objektu prilagoditi
orjentaciji
prostorija
Nivelaciju objekta
i
prostornu
organizaciju
prilagoditi nagibu
terena
Orjentaciju
prostorija
i
prirodnu
ventilaciju
uskladiti sa ruom
vjetrova
Unutranju
organizaciju
u
objektu planirati
u interakciji sa
zelenilom

Funkciju objekta
prilagoditi
bioklimatskim
faktorima i en.
efikasnosti
Oblikovanje
objekata definisti
u skladu sa en.
efikasnou
Prostornu
organizaciju
objekta prilagoditi
bioklimatskim
uslovima parcele

ZAKLJUCI
Energetska efikasnost zavisi od generalne strategije razvoja energetskog
sistema na dravnom nivou, kao i od zakonske regulative kojom se
obezbjeuje koordinacija djelovanja u svim sektorima (energetika,
graenje, zatita ivotne sredine, lokalna uprava...). Istovremeno, lokalna
uprava sa svojim akcionim planom i drugim aktima lokalne uprave,
politikom upravljanja prostorom moe stimulisati realizacije i dobre
primjere u praksi ime e moi dati primjer i za dravnu legislativu.
(primjer Barcelone, akcioni planovi nastali iz Sporazuma Gradonacelnika.)
Tehniki standardi na naim prostorima bi trebalo da izraavaju
specifinosti klimatskih karakteristika podneblja, kulture stanovanja i
drugih socio-ekonomskih faktora, ukljuujui, regionalna iskustva i
standarde Evropske unije. U Republici Srpskoj i Federaciji BiH jo uvijek
nisu ostvarene sve neophodne zakonske pretpostavke za provoenje
energetske efikasnosti u sferi projektovanja i izvoenja energetski
efikasnih objekata.
Energetska efikasnost objekata se postie, ne samo tehnikim rjeenjima
u fazi projektovanja i izvoenja, ve i na nivou planiranja naselja,
kvalitetnim izborom lokacije i postornom organizacijom koja akceptira sve
relevantne uticajne faktore. To ukazuje na neophodnost stvaranja
zakonskog okvira i razvijanja modela planiranja koji e podrati principe
energetske efikasnosti u planiranju naselja i izgradnji objekata.
Zakonsku regulativu je neophodno unapreivati i usklaivati, djelujui na
lokalnom nivou, u skladu sa globalnom politikom racionalnog korienja
energije i zatite ivotne sredine.

135

LITERATURA
Damjanovi, D.;Gluevi, M.; Gruji, M., Racionalno korienje energije u funkciji
razvoja lokalnih zajednica-zbirka dobre prakse, PALGO centar, Beograd,
2010.
B. Milojevi, Primjena bioklimatskih elemenata-prilog metodologiji odrivog
planiranja, Zbornik radova nauno-strunog skupa Savremeni principi i
praksa u graditeljstvu, Banjaluka, 2010.god.
Morvaj, Z., ai, G.; Lugari, L. Gospodarenje energijom u gradovima, UNDP u
Hrvatskoj, Zagreb,2008.
Zanki, V., Prirunik za energetske savjetnike, UNDP u Hrvatskoj, Zagreb, 2008.
Energetska efikasnost u graditeljstvu, nauno-istraivaki projekat, zavrni
izvjetaj, Arhitektonsko-graevinski fakultet Univerziteta u Banjaluci,
Banjaluka 2011.
Council of European Municipalities and Regions: Save Energy, Save the Climate,
Save Money-guide for local and governments; april 2006;
http://www.ccre.org/oases/T_599_34_3524.pdf
http://www.energetska-efikasnost. undp.hr
http://www.energie-cities
http://www.europa.eu/energy/efficiency/index_en.htm
http://www.sustenergy.org
www.meteonorm.com)
Zakon o energetici u RS, Sl. gl. br. 49/09
Zakon o ureenju prostora i graenju u RS Sl.gl. br. 55/10
Podzakonski akti i strategije u oblasti energetike i prostornog ureenja u RS i
FBiH

136

(NE)ODRIVO 2D PLANIRANjE STRUKTURA URBANOG I

PREDEONOG PEJZAA U USLOVIMA KLIMATSKIH
PROMENA
(UN) SUSTAINABLE "2D" STRUCTURE OF URBAN PLANNING AND
LANDSCAPE CLIMATE CHANGE IN CONDITIONS
Dr. erimovi Lj. Velimir
University Union - Nikola Tesla" Belgrade, Faculty of Construction Management Department of Architecture and Urbanism

APSTRAKT
esto bez ekoloke odgovornosti i mere imperativno se stvaraju super i
pseudostrukture, bez obzira koliko se time naruava ivotna sredina,
stvara bolje drutvo, bolja mrea gradova ili bolji ovek. Ipak, moderna
arhitektura jo nije stvorila bolje gradove, a urbano planiranje ograniilo
se na regulativu zapostavljajui kreativnu akciju, dok se prostorno
planiranje izgubilo u teoretskom istraivanju, pa je i razmatranje celine
problema tako-rei naputeno.
Problemi negativnog ekolokog naslea nisu ekskluzivno obeleje 20.
veka. Meutim, zbog oskudnosti raspoloivog prostora, nagomilanih
negativnih efekata razvoja, neracionalne eksploatacije zemljinih resursa,
sve potrebnija je transformacija, rekompozicija i redefinicija dosad
neodrivih sistemskih aktivnosti prema graenoj i ivotnoj sredini. Ipak,
takve dobre namere uveliko ugroava 2D terminologija, moni
investitorski urbanizam i nadmona korporatokratija, iji profiterski
interesi ignoriu smisao urbanog kontinuiteta, ekoreciprociteta i odrivog
opstanka i razvoja, jer sve arogantnije provociraju kataklizminu taku
preokreta i put bez povratka.
Tu se posebno nadovezuje i problem razumevanja, vrednovanja i
svrstavanja marginalizovanih, obezvreenih i nepostojeih pejzano
graenih fizikih (3D) struktura i njihove ravnotee u odnosu sa
ovekom, visoko i nisko graenim celinama i volumenima. Tome i te kako
doprinosi dominacija prevaziene 2D terminologije i neodrivo
ponitavanje tree dimenzije struktura, objekata i artefakta
parkovnourbanog graditeljstva, stvaralatva, kulture, umetnosti i naslea,
zbog ega ove punine bez zidova postadoe urbane praznine. To je
posledica (ne)odrivog 2D planiranja prostora koji zapostavlja injenicu
137

da 2D nije jednako 3D i obratno, to je vaan uslov u integrativnom

planiranju prostora, zatim ekistikom i holistikom smislu i kontekstu za
sve one koji ele da stvaraju bolja ljudska naselja.

Kljune rei:
(Ne)odrivo 2D planiranje, ekoreciprocitet, korporatokratija, taka
preokreta.
ABSTRACT
Often without environmental responsibility and action is imperative to
create a great and pseudo-structure, no matter how this damages the
environment, creating a better society, better networks and better
human cities. However, modern architecture has not yet created a better
cities and urban planning regulations to limit neglecting the creative
action, while spatial planning has lost in the theoretical study and
consideration of the whole problem so-say abandoned.
Negative ecological problems are not the exclusive heritage landmark
20th century. However, due to the scarcity of available space, the
accumulated negative effects of development, the irrational exploitation
of land resources, is increasingly important transformation, recomposition
and redefinition of previously non-viable system activities and the built
environment. However, such good intentions greatly threatens the "2D"
terminology, the powerful and overwhelming investor Urban Korporataism, which ignored the interests of profiteering urban sense of continuity,
reciprocity, and eco-sustainable survival and development, because all
the arrogant, provoking cataclysmic "turning point" and without time
return.
There are special supplements and the problem of understanding,
evaluating and classifying the marginalized, and nonexistent built
landscape ("3D") structures and their balance in relation to man, high
and low volumes and constructed units. And how these contribute to
overcome the dominance of 2D terminology and the cancellation of the
third dimension unsustainable structures, objects and artifacts of parkurban, creativity, culture, arts and heritage, which is why this fullness
without wals became an urban void. This is a consequence of (un)
sustainable "2D" space planning that ignores the fact that "2D" is not
equal to "3D" and vice versa, an important requirement in integrative
spatial planing, and then ekistic and holistic sense and context for those
who want to create better human settlements.

Keywords:
(Un) sustainable "2D" planning, eco-reciprocity, Korporata-ism, "turning
point".

138

UVOD
Nastajanje gradova kroz graditeljsko-urbanu istoriju u kontinuitetu je bilo
vezano za genius loci. Pored tog sudbinskog poloajnog odreenja, gradovi imaju svoj gradograditeljski identitet, strukturu i morfologiju koje
bitno uestvuju u stvaranju slike grada, zbog ega nije teko prepoznati
njihove posebnosti i razlike.
Na specifinu sliku grada najvie utie topografija terena i izgled ueg i
ireg predeonog pejzaa, zatim drutveno i kulturno naslee, te politiki i
materijalni uslovi i mogunosti razvoja. U takvim okolnostima, gradovi su
prvobitno nastajali spontano, a potom i planski osmiljenom urbanistikom kompozicijom i organizacijom visoko, nisko i pejzano graenih fizikih struktura.
Grad kao specifino graena, ali i logina i vana smetajna i ivotna celina temeljno je u funkciji bezbednog ljudskog trajanja, opstanka i prebivalita. Ipak, moderna arhitektura jo nije stvorila bolje gradove, a postojee danas na lokalnom i globalnom planu sve vie ugroavaju izazvane
klimatske promene i korporatokratija, emu uveliko doprinose dosadanja
zakonska regulativa i 2D teorije urbanistikog i prostornog planiranja.
Znai, planiranje prostora jo uvek umesto 3D afirmie neodrivu 2D
terminolgiju, pri emu dominira 2D regulativa sa uzakonjenim 2D patentima za pseoudourbanizaciju, to posredno ili neposredno ograniava,
zapostavlja i redukuje kreativnu akciju. Isto tako, i prostorno planiranje
izgubilo se u teoretskom istraivanju, pa je i razmatranje celine problema
takorei naputeno. Zato u uslovima primetnih klimatskih promena moe
se rei da je izostalo odrivo upravljanje prostorom koje podrazumeva
3D planiranje, korienje, graenje i ureenje prostora na principima
ekoreciprociteta i odrivog razvoja.
Danas u tranzicionom vremenu, u Srbiji i njenom okruenju jo uvek se
kombinuju elementi dvodimenzionalnog i trodimenzionalnog planiranja
prostora, zbog ega na savremenik - urbanista Dobrivoje Tokovi s razlogom istie: Izvesno je, da je ovo trenutak prelaza sa dvodimenzionalnog urbanistikog planiranja, na trodimenzionalno[1]. Isto tako, njegov pristup prostornom i urbanistikom planiranju[2] metodoloki je vrlo
suptilan, to je od velikog znaaja za efikasnije integrisanje naela odrivog ekourbanistikog planiranja. Meutim, i u tom pristupu ima elemenata 2D terminologije koju je neophodno eliminisati, ime bi se u kvalitativnom smislu obogatila referentna literatura za dopunu i preciziranje naela odrivog integralnog i 3D ekourbanistikog planiranja. Pogotovo je
to vano zbog dosadanjeg viedecenijskog marginalizovanja malo poznatih struktura i objekata pejzano-arhitektonskog graditeljstva, stvaralatva, kulture, umetnosti i kulturno-parkovnog naslea[3].
Meutim, u vezi sa ekolokim problemima na lokalnom i globalnom planu, pogotovo sa dosadanjim 2D planiranjem struktura urbanog i pre139

deonog pejzaa i neproporcionalnog ekoreciprociteta izmeu visoko, nisko i pejzano graenih fizikih struktura, treba imati na umu Ajntajnovu
misao, koja istie da se problem ne moe reiti istim nainom miljenja
koji ga je stvorio. To se u ovom trenutku naroito odnosi na planiranje,
graditeljsko vrednovanje, zakonsko regulisanje i tumaenje i urbanosredinski status pejzano-urbanih struktura, zbog ega je preko potreban
integrativni pristup njihovom planiranju, projektovanju i izgradnji. Znai,
umesto dosadanjeg irelevantnog 2D zelenopovrinskog planiranja,
nuno je i u ovoj oblasti uvesti 3D egzaktno planiranje poznatih 3D
pejzano-urbanih struktura sa istim nivoom detaljnosti koji se primenjuje
prilikom planiranja visoko i nisko graenih struktura[4].
KAUZALNA VEZA URBANIZMA I PEJZANE ARHITEKTURE
Tek nakon prve (od polovine 18. do sredine 19. v.) i druge (druga polovina 19. i poetak 20. v.) industrijske revolucije i posledinih migracija
stanovnitva iz sela u gradove, u 20. veku postaje primetno umnoavanje
negativnog ekolokog naslea, a kroz to i potreba za sagledavanjem,
interpolacijom i sprovoenjem mera ekoloke odgovornosti i zatite urbanosredinskog boravita[5] i ivotnosredinskog stanita[6]. ak i u predindustrijskoj fazi, a pogotovo poetkom 21. veka u uslovima izazvanih i ve
pokrenutih klimatskih promena, od velike je vanosti uspostava ekoreciprociteta izmeu visoko, nisko i pejzano graenih fizikih (3D) struktura u urbanosredinskom boravitu.
Dakle, i u prvobitnoj situaciji kada je ovek ivio u skladu sa kapacitetima
svojeg ivotnosredinskog stanita i kada njegov onovremeni nain ivota
nije predstavljao pretnju lokalnom ili globalnom biodiverzitetu, taj princip
ravnotee imao je primordijalnu, tradicionalnu i odrivu estetsku, sanitarnu, ambijentalnu i ugoajnu ulogu, ali i duboku stvaralaku i kreativnu dimenziju, logiku i smisao. To samo vie govori o istorijskom, tradicionalnom, kulturnom, duhovnom, urbanom i graditeljskom znaaju prvobitne
parkovne i vrtne arhitekture i umetnosti, koja je danas posebno ishodino
(korenski) vredna celina za izuavanje pejzane arhitekture, odnosno
pajzano-arhitektonskog graditeljstva, stvaralatva, kulture, umetnosti i
kulturno-parkovne batine kroz graditeljsko-urbanu istoriju i danas nedovoljno afirmisani i osmiljeni ekourbani razvoj.
Ipak, nakon uspenih razvojnih faza kroz dalju i bliu prolost i manje uspenih kroz aktuelnu sadanjost, vrtna i parkovna, odnosno pejzana
arhitektura i umetnost su u 20. veku znaajno marginalizovane. To je
doprinelo da se u Srbiji i njenom okruenju u drugoj polovini 20. veka na
principima neodrive 2D terminologije i drugih neracionalnih vrednovanja i aktivnosti umnoe edukativni programi na univerzitetima i vrlo oskudne publikacije iz ove oblasti, ali i niz drugih, pa i nesagledivih teta za
urbanosredinsko boravite i pejzanu arhitekturu koja participira u njego140

vom planiranju, oblikovanju, izgradnji, ali i vredovanju pejzanog, estetskog, ekodizajnerskog i ekourbanog kapaciteta.
Rezultat takvog zamrlog stanja koje je uveliko posledica 2D planiranja
struktura pejzano-arhitektonskog graditeljstva jeste i injenica da u Srbiji i njenom uem okruenju nepostoji nijedan struni ili nauni asopis lokalnog ili nacionalnog znaaja. Meutim, prolistaju li se inostrani asopisi
iz oblasti arhitekture i pejzane arhitekture u poslednje dve decenije, stie se sasvim drugi utisak. To govori da je savremena literatura u evropskim i svetskim relacijama posveena vrhunskim i kreativnim ostvarenjima, koja kao da najavljuju renesansu pejzano-arhitektonskog graditeljstva, stvaralatva, kulture, umetnosti i kulturno-parkovnog naslea. ak i
vie od toga, ini se da su na vidiku savremena pejzano-arhitektonska
ostvarenja sa novom estetikom, novom ulogom, namenom i konano
imanentnim, afirmativnim i odrivim graditeljskim i kulturnim identitetom,
fizikim subjektivitetom i definisanim urbanim statusom i legalitetom. U
tim publikacijama se nalaze sjajna ostvarenja velikih majstora vrtne i
pejzane arhitekture u Parizu, Barseloni, Berlinu, SAD, Rusiji, Brazilu i
drugde. Meutim, tu je re vie o istraivanjima i znanjima vezanim za
batinjene parkove, ali i o novim ostvarenjima u malobrojnim gradovima
Evrope i sveta.
Iz ovog konteksta jasno proizlazi da su planirani, projektovani i graeni
objekti, strukture i artefakti pejzane arhitekture bitni elementi slike urbanosredinskog boravita. Zbog kulturnog, rekreativnog, gradotvornog,
duhotvornog i savremenog ekotvornog znaaja, oni su sastavni deo kompozicije grada i ekourbane strukture i zato odluujue utiu na njeno
formiranje i prepoznatljivost. Preindustrijski makrourbanistiki znaaj pejzane arhitekture doprineo je formiranju mnogih evropskih gradova. Tako
su barokni vrtovi i parkovi pogotovo Versaj, bili ishodite urbanistikih
koncepcija novih gradova ili proirenja starih u 18. i 19. veku. Osnova
francuskog baroknog parka ili vrta postala je tako kvalitetna podloga za
barokni ili klasicistiki grad na pr. Karlsrue, Vaington...[7]. Zato se
opravdano postavlja pitanje, da li bi Versaj bio poznat da nema Versajski
park, Hanover da nema Herenhausen, Minhen da nema Nimfenburg, Be
da nema enbrun, zatim London da nema brojne i velike parkove i
svetski poznate skverove[8]? Isto tako, da li bi i Pariz bio toliko privlaan
i lep da nema Bulonjsku umu...[9], reprezentativne klasicistike parkovne trgove, a od 1982. g. i Parc la villete[10]?
Meutim, ovom prilikom nije mogue nabrojati i mnoge druge gradove
sveta ije vredne pejzano-arhitektonsko-urbane strukture i ostvarenja
pridonose stvaranju prepoznatljive i odrive urbane slike. Ipak, za Parc la
villete treba rei da ga uz pojedinana estoka osporavanja, mnogi smatraju prototipom parka 21. veka[11]. On je primer urbanog ili tzv. kulturno-tehnolokog parka, u kojemu je nemogue odrediti granicu izmeu urbanizma, arhitekture i parkovne arhitekture, jer je arhitekta Bernard umi
141

(Tschumi) sjedinio sve to u jednu celinu. To je prva parkovno-urbana

struktura koja je u 20. veku vie od bilo kojeg drugog savremenog parka,
ponovo zainteresovala arhitekte za parkovnu arhitek-turu i njeno novo
mesto, ulogu i znaaj u gradograditeljstvu. I konano, to jasno ukazuje
na nedeljivost gradograditeljstva, arhitekture i parkovne arhitekture, ali i
njihovo razlikovanje od pukog ekolokog ozelenjavanja i hortikulture[12].
Pored navedenih injenica, naroito parkovi i vrtovi, ali i drugi objekti pejzane arhitekture kroz graditeljsko-urbanu istoriju imaju fiziki subjektivitet i vanu gradotvornu i ambijentalnu ulogu u nastajanju slike grada.
Meutim, nagla industrijalizacija i urbanizacija u 20. veku, u oskudnosti
raspoloivog prostora, najvie iz spekulativnih razloga afirmie 2D
terminologiju. Efekti ovakvog stanja stvari doveli su do ponitavanja tree
dimenzije objekata pejzane arhitekture, do posledine pseudourbanizacije i velike redukcije delova i celina pejzano-urbanih fizikih struktura i do
eliminacije vrtne i parkovne batine, arhitekture i graditeljstva iz kompozicije i slike grada. Kao neodriva i virtuelna 2D zamena, uvedeni su
kvazistruni slogani kao to su: tzv. zelene povrine, tzv. sistem zelenih
povrina, tzv. neizgraeni, otvoreni i slobodni prostori i ostale povrine,
tzv. gradsko zelenilo i tzv. sistem gradskog zelenila itd.
Ti prostori, esto veliki u odnosu prema ukupnoj povrini grada, ne
nazivaju se parkovima, jer to i nisu. Oni mogu imati ekoloko, rekreaciono ili zdravstveno znaenje, ali su esto bez prepoznatljivosti, lieni kompozicije i umjetnikog senzibiliteta. Rezultat takvog ozelenjavanja su gradovi i naselja bez duha i identiteta. Gradske zelene povrine oznaene zelenom bojom u starim zonskim planovima danas su najee zelene
pustinje koje slue ljudima (npr. za etnju sa psima ili za tranje), ali ih i
ne vide jer su sve takve povrine jednake, a nude sve i nita[13]. To su
uostalom potvrdili i Jan Gel i Daniel Lebeskind radei u okviru projekta
Grad na vodi za Luku Beograd prilikom uvida u stanje pejzano-arhitektonsko-urbanih struktura Beograda 2008/09. g.[14].
I sada se logino postavlja pitanje ta je sa tzv. rekonstrukcijom Tamajdanskog parka iz 2003. g.[15] koja je izvedena od jeseni 2010. do
prolea 2011. g., a nastavljena je i u septembru 2011. g. To nije tema
ovog rada, ali svakako jeste posebna tema koju i ovde treba pomenuti,
jer rekonstrukcija se temelji na originalnom nacrtu, zatim zavisi od kvantiteta i kvaliteta istorijskih izvora u vezi prostornih, urbanih, stilskih i drugih gradivnih elemenata u cilju postizanja potpune ili to priblinije slinosti sa izvornim oblicima. Da li je ovde u pitanju tana (egzaktna), analogna, hipotetika ili nekakav novi oblik rekonstrukcije, odnosno ta ili kako
je trebalo sa struno-naunog, pa i konzervatorskog aspekta pokrenuti i
zavriti njegovu obnovu!? Da li je rekonstrukcija proirenje autoparkiralita Madere koje tu nikad nije bilo!? Da li je rekonstrukcija izdvajanje i
neprimereno ograivanje pseeg dela parka koji tu iz pijeteta prema hramu i njegovom svetom volumenu nepripada[16] i koji tu nikad nije bio!?;
142

a pogotovo to se neugodni mirisi ve osete u postojeoj crkvenoj porti

kao spoljanjem svetom volumenu crkve Svetog Marka, njenoj Auri svetosti, parku, ulici...
Nakon ovih vanih pitanja u vezi tzv. rekonstrukcije Parka Tamajdan,
treba rei da se navedeni citat o zelenim pustinjama koje nude sve i
nita, odnosi i na 2D zelenopovrinsku rekonstrukciju ovog neistraenog
i neadekvatno vrednovanog i prouenog beogradskog parka. Isto tako, iz
njega se vidi da svet politike i novca, jo uvek odreuje i jasno se sve
vie opredeljuje za rast, umesto za odrivi razvoj grada. Tome dakako
treba dodati da i mediokritetska razmiljanja[17], kvazistruna znanja i
uzakonjena 2D terminologija, afirmiu spekulativne interese i pseudourbanizaciju delova i celina pejzano-arhitektonskog graditeljstva, to sutinski spreava razvoj i dejstvo ideja o parkovnoj ili pejzanoj arhitekturi
kao bitnom faktoru i elementu slike i kompozicije urbanosredinskog boravita (grada). Cilj ovog rada i jeste da se podseti, upozori i ukae na ove
probleme kao i kvazistruan i neodriv 2D pristup, koji nas je tokom
prethodnih decenija, uz servilan odnos gradograditelja i posledinu pohlepu investitorskog lobija i korporativnog biznisa, i doveo do urbanog nereda i neodrivog umnoavanja negativnog ekolokog naslea.
Osim toga, 2D planiranje struktura urbanog pejzaa nije u stanju da egzaktno doprinese definisanju potrebnih urbanosredinskih kapaciteta na
principima ekoreciprociteta izmeu visoko, nisko i pejzano graenih fizikih struktura. Zbog toga, uz slabljenje socijalnih veza i deregulaciju nasleene urbane supstance, posledino se pseudourbanizuju i dereguliraju
delovi slike i kompozicije grada, koje u okvirima savremenog integrativnog 3D planiranja moraju postati polazite razmiljanja svih koji sudeluju ili participiraju u kreiranju i razvoju naselja i gradova od planera,
urbanista, arhitekata i pejzanih arhitekata do politiara i gradske administracije[18].
Ovde je svakako vana implementacija ovih injenica u teoriji i praksi integrativnog urbanistikog planiranja, pogotvo u dinaminim okvirima novog, pokrenutog vremena, ovog koje as obeava rajske prostore na
Zemlji, a as istu i ogoljenu pusto[19]. Zato je potrebno eliminisati 2D
terminologiju, ali i shvatiti i pravilno primeniti i vrednovati mesto i ulogu
pejzane arhitekture i njenih parkovnih, vrtnih i drugih fizikih struktura u
stvaranju i izgradnji slike grada, jer su one uveliko marginalizovane tokom druge polovine 20. veka. Osim toga, potrebno je definitivno poznavati
i razlikovati pejzanu arhitekturu zasnovanu na principima imanentne,
integrativne i kompatibilne 3D terminologije, od hortikulture i tzv. ozelenjavanja zasnovanim na principima 2D terminologije, po kojoj je
neodrivo ustolien i uzakonjen kvazistruni obrazac 3D jednako 2D i
obratno.
U takvom jednostranom ozelenjavanju gradskog prostora, najvaniji je
broj kvadratnih metara po stanovniku grada, dakle kvantitativni krite143

rij[20], nego to je kvalitet urbane slike i kompozicije prostora i volumena

urbanosredinskog boravita. Parkovi, vrtovi i drugi objekti pejzane arhitekture uvek su bili predmet zanimanja razliitih struka, pa se o njihovom
mestu, ulozi i znaaju u planiranju fizikih struktura i oblikovanju slike i
kompozicije grada gleda i promilja na razliite naine. To bi, iako nije
okosnica, svakako trebala biti prednost interdisciplinarnog pristupa, meutim rezultati u 20. veku po tom pitanju su gotovo beznaajni.
To na kraju govori da se pejzana arhitektura i njeno graditeljstvo, stvaralatvo, kultura, umetnost i kulturno-parkovno naslee zasnivaju na
3D objektima, strukturama i artefaktima. Dakle, re je o planiranim,
projektovanim i graenim parkovima, vrtovima, predvrtovima, skverovima, promenadama..., u kojima najee dominiraju projektovani rasadniki proizvedeni i ugraeni gradivni vegetacijski elementi. To jasno pokazuje da su ovde navedeni i nenavedeni graditeljsko-urbani objekti pejzane arhitekture artificijelne jedinice, koje su kao i sami gradovi stvoreni
ljudskom imaginacijom, kreacijom, znanjem, iskustvom i radom[21], to
samo potvruje da se tu radi o urbanim i graditeljskim celinama, a ne o
prirodnoj tvorevini.

Sl. 1. Delovi Versajskog parka, Versaj

Sl. 2. Park la villete, Pariz

144

Sl. 3. Park i dvorac u Sankt Peterburgu

Sl. 4. Park Het Lo u Apeldornu, Holandija

Sl. 5. Park i grad Karlsrue, Nemaka

Sl. 6. Park i dvorac Nimfenburg,

Minhen, Nemaka

Sl. 7. Park Guelj, Barselona, panija

Sl. 8. Regents Park, London

Sl. 9. Central park u Njujorku

145

Problem neodrive 2D terminologije i edukacije

O batinjenom graditeljskom nasleu i savremenim ostvarenjima u modernoj arhitekturi, umetnosti i njihovim stremljenjima, dostignuima i pogledima napisana su brojna dela i rasprave. U poreenju s tim injenicama, kada je u pitanju istraivanje i izuavanje batinjenih dobara i savremenih ostvarenja pejzane arhitekture, odnosno prvobitno vie poznate
parkovne i vrtne arhitekture i umetnosti, jo uvek su ti rezultati raritetni i
disperzni. Veliki broj nedovoljno je analitian i sistematizovan, zatim potpuno neistraen i neobraen sa aspekta parkovnog, vrtnog ili pejzanog
dizajna, slike grada, stilsko-graditeljskih vrednosti, zatim umetnikog,
graditeljskog i urbanog aspekta itd.
Za sve to postoji vie razloga koji su vezani za sagledavanje, pristup i tumaenje stvaralakih, urbanih i graditeljskih specifinosti ovih parkovno,
vrtno i pejzano graenih fizikih struktura. U odnosu na ove vieslone
injenice, potrebno je ukazati samo na neke od njih koje su indikativne,
instruktivne i dovoljne za razumevanje sloenosti ove problematike, a koja je evidentna posledica (ne)odrivog 2D planiranja struktura urbanog i
kultiviranog predeonog pejzaa i dosadanjeg pristupa izradi pejzano-arhitektonski neodrivih, odnosno jednostranih i projektantski nepreciznih i
nedefinisanih hortikulturnih tzv. projekata ureenja tzv. zelenih povrina.
Jedan od sutinskih razloga takvog stanja stvari u vezi marginalizovanja
pejzano-arhitektonskog graditeljstva jeste stradanje gradova, a onda i
pejzano-arhitektonskih objekata za vreme Drugog svetskog rata. Takvo
ruevno stanje uz optu krizu u vie decenija nakon rata, degradiralo je
parkovno-urbani dizajn, a i redukovalo je u velikoj meri i volumene
pejzano-urbanih struktura. Na to je posebno uticala konfiskacija imovine
i promena vlasnike strukture, zbog ega su najvie stradali najvredniji
objekti kulturno-parkovnog naslea, kao to su rezidencijalni vrtovi i parkovi dvoraca, vila i palata u Vojvodini, termalnim banjama Srbije itd.
Nakon tog restriktivnog perioda dolo je do izraaja i ekonomsko siromatvo, to se posebno odrazilo na unitavanje dizajna i na zahteve za
jednostavnou i niskim trokovima odravanja. Tako se poela zanemarivati forma, a nova urbanistika shvatanja ideje pejzaa, strukture, estetike i stilskog vrednovanja objekata vrtne i parkovne arhitekture dovele
su do uvoenja spekulativno-mimikrijske 2D terminologije, te obezvreivanja parkovnih, vrtnih i drugih pejzano urbanih objekata, jedinica i
artefakata, i posledinog ponitavanja tree dimenzije parkovno-urbanim
strukturama. Afirmisanjem tzv. ozelenjavanja grada i drugih 2D patenata, mnoge od njih su preoblikovane u zelene pustinje[22], ime se
(ne)svesno degradirala poetna projektantska ideja, graditeljski identitet i
volumen stilski vrednih ostvarenja pejzane arhitekture.
Posleratna izgradnja razruenih gradova, industrijalizacija, migracije koje
su dovele do smanjenja seoskog i uveanja urbanog stanovnitva, zatim
raubovanje sirovina, neracionalno upravljanje prostorom i finansijska kri146

za 70-tih godina 20. veka doveli su do umnoavanja negativnog ekolokog naslea. Uz nove univerzitetske programe edukacije i zakonsku regulativu koji su zasnovani na 2D hortikulturnoj i umarskoj terminologiji,
ovi problemi dodatno su favorizovali tzv. ozelenjavanje, a potom i jednostrano akcentovanje hortikulturne i ekoloke dimenzije pejzano-arhitektonsko-urbanih struktura. Tako je dolo do zapostavljanja njihove graditeljske, urbane i kulturne dimenzije, to je opet na principima 2D terminologije dovelo do uvoenja 2D urbanistikih patenata, kao to su
zelene povrine, zelenilo i slino. Na kraju, tako obezvreena i ponitena pejzana arhitektura neodrivo je svedena i poistoveena sa hortikulturom i pukim ozelenjavanjem gradova i ruralnih naselja u Srbiji i njenom uem i irem okruenju.
Isto tako, samo zbog dominantnog uea ivih ili vegetacijskih gradivnih
elemenata, tokom druge polovine 20. veka i danas jo preovlauje jednostrano ekoloko i hortikulturno, odnosno 2D sagledavanje i pristup planiranju, projektovanju i izgradnji parkova, vrtova i drugih objekata pejzane arhitekture. Iako se ovde radi o tipinim graditeljsko-urbanim objektima, strukturama i artefaktima pejzane arhitekture u artificijelnoj
sredini, zbog ugraenih vegetacijskih gradivnih elemenata evidentan je
jo jedan oblik jednostranosti po kojem se planirani, projektovani i graeni parkovi, vrtovi i drugi objekti pejzane arhitekture neodrivo tumae,
smatraju, evidentiraju i zatiuju kao prirodna, umesto urbana ili kulturna
dobra i tvorevine. Prirodna dobra kao boija tvorevina, podrazumevaju
prirodne procese, dakle ona se neplaniraju, neprojektuju i negrade.
Nadalje, vremenom rasadniki proizvedeni, ugraeni i projektovani ivi
gradivni elementi kroz proces rasta i razvoja utiu na stalne promene
morfolokih, fenolokih, vizuelnih i estetskih osobina pejzano oblikovanih
i komponovanih grupa i jedinica i graenih delova i celina. Ta ivotno i
fenofazno promenljiva osobina i lepota pejzano izgraenih oblika i
kultivisanih gradivnih vegetacijskih jedinica parkova, vrtova i drugih objekata pejzane arhitekture, vezani su za urbane uslove ivota u
urbanosredinskom boravitu, pa i predeone karakteristike ivotnosredinskog stanita. Od toga uveliko zavisi otpornost, izgled i vremenska dimenzija trajanja ivih gradivnih jedinica, pa i ovih tradicionalnih i nasleenih, ali i novograenih parkovno, vrtno i pejzano-urbanih tvorevina.
Iz ovog jasno proizlazi da su rasadniki proizvedeni i ugraeni gradivni
vegetacijski elementi namenjeni za projektovanje i izgradnju objekata
pejzane arhitekture. To govori da se i oni samo zbog zelene boje lia
ne mogu proizvoljno nazivati zelenilom, jer ovaj pojam ima irokopojasno, rastegljivo i neprecizno odreenje i dejstvo i nije utemeljen u bie
pejzano-arhitektonske struke[23]. Osim toga, svi vegetacijski elementi
kao poznate gradivne parkovne, vrtne i druge pejzano-urbane jedinice
imaju svoje raznorodne karakteristike koje su vezane za njihovo ime.

147

Dakle, pojmovna odrednica zelenilo deluje zbunjujue i bitno doprinosi

dominaciji nekonzervatorskih principa prilikom obnove i revitalizacije objekata kulturno-parkovnog naslea[24]. Na pr. pojam zelenilo, nekad se
odnosi na zeleno ofarbane trotoare to je bilo vidljivo u Sarajevu avgusta
2008. g.[25], nekad na povrtlarske kulture i plodove sa pijanih tezgi.
Pod pojmom zelenilo podrazumevaju se i zelene oranice, ume, livade,
zakorovljena gradilita itd. Uzakonjivanje toga pojma, ve uvreeno i
tetno se odraava u oblasti zakonskih propisa, zatim teorije i prakse
konzervatorske obnove i revitalizacije objekata kulturno-parkovnog
naslea, urbanistikog planiranja pejzano-arhitektonskih struktura i
objekata[26].
Osim toga, pojam zelenilo koji se u navedenim aktima i dokumentima,
dovodi u vezu i toboe podrazumeva kulturno-parkovne i druge pejzanoarhitektonske strukture i objekte zbog njihovih gradivnih vegetacijskih
elemenata, odreen je samo po fenofazi zelene boje koja se tokom
godine menja, to na kraju vegetacione periode utie na pojavu i dominaciju i drugih boja (na pr. ute). Po tome bi za pejzano-arhitektonske
strukture i objekte, zbog dominacije ute boje na kraju vegetacione periode, mogli primeniti i naziv utilo itd.
Kada bi prema ovom apsurdu, na pr. radi potpunijeg razumevanja, u urbanistikim i drugim planovima i zakonima dopunili pojam zelenilo
pojmom utilo, imali bi samo ironino usloen, i kao do sada, struno
neutemeljen slogan. Isto tako, poto zelena boja nije ni strukturni, ni
fiziki element bilo kojeg pejzano-arhitektonskog objekta i urbanog pejzaa, to je jo jedan razlog zbog kojeg navedeni pojam ne moe imati
primenu u teoriji i praksi integrativne zatite kulturno-parkovnog naslea,
odnosno zakonodavnoj regulativi, te integrativnom urbanistikom i prostornom planiranju pejzano-arhitektonsko-urbanih struktura. Dakle, ni
pojedinaan pojam zelenilo, ni utilo, ni slogan zelenilo-utilo, jasno
je da ne mogu artikulisati strune probleme razumevanja, markiranja,
planiranja, bilansiranja, projektovanja itd., raznovrsnih i vieslonih objekata kulturno-parkovnog naslea, odnosno i drugih objekata pejzanoarhitektonskog graditeljstva, stvaralatva, kulture i umetnosti[27].
Posledino, tu je problematian i pojam ozelenjavanje koji se maksimalno, ali jednostrano i neselektivno eksploatie u oblasti ekologije[28] i u
okviru raznorodnih kolskih programa arhitekture u Novom Sadu, Beogradu, Niu, Skoplju, Sarajevu, Banjaluci, Podgorici, Zagrebu, Ljubljani i dr., i
najee udvojenih programa hortikulture i pejzane arhitekture[29] gde
hortikultura i ekologija predstavljaju okosnicu fakultetskog programa u
Novom Sadu, Beogradu itd. Dakle, tu nema ni pomena o pejzano-arhitektonskom graditeljstvu, stvaralatvu, kulturi, umetnosti i kulturno-parkovnom nasleu, ali zato dominira neodrivo edukovanje da planirane,
projektovane i graene pejzano-urbane strukture nisu objekti i artefakti,

148

ve su to tzv. zelene povrine, zatim tzv. prirodna dobra, neizgraene,

slobodne, otvorene i razne druge tzv. povrine[30].
Isto tako, ako je iz fenofaznog pojma zeleno proistekao posledini pojam ozelenjavanje i ako taj pojam asocira ili je taj pojam isto to i pojam pejzana(!?), shodno tome bi se i pojam pejzana mogao preimenovati u zelena ili ozelenjavajua(!?), pa emo imati zelenu arhitekturu(!?) ili ozelenjavajuu arhitekturu(!?), a u fazi ute boje imaemo
utu arhitekturu(!?) ili outnjavajuu arhitekturu (!?) i tome slino[31]. Iz ovoga se jasno vidi ironija i besmisao 2D terminologije i njenih izvedenica i slogana.
Pored toga, pojam ozelenjavanje se vrlo nestruno vezuje i za prostorno i urbanistiko planiranje i itavo pejzano-arhitektonsko graditeljstvo.
Na kraju pojam zeleno, vezuje se za pojam eko i uveliko se eksploatie u ekologiji pod raznim i neodrivim izvedenicama i sloganima. Ipak,
ekologiju zbog toga ne moemo preimenovati u zelenologiju(!?). Sledstveno tome, ni prostorno i urbanistiko planiranje, a pogotovo pejzanoarhitektonsko graditeljstvo, ne moe se preimenovati u zeleno, a u jesen
uto prostorno ili urbanistiko planiranje, odnosno zeleno ili uto pejzano-arhitektonsko graditeljstvo.
Punina smisla - praznina besmisla i edukacija
Grupa autora navodi kako u postojeoj zakonskoj regulativi i planovima
(bivi DUP i GUP; a danas PDR, PGR i GUP op.a.), tzv. zelene povrine
stvaraju zabunu i probleme u bilansiranju pejzano-urbanih struktura. U
vezi s tim, oni na pr. za 2D patentirani slogan slobodne povrine istiu, da on afirmie neizgraenost graevinske parcele ili prostora objektima, to znai da taj slogan ne implicira odreenu namenu, korienje ili
obradu tla, pa ne moe kao formulacija biti relevantna za planiranje namene prostora[32]. Tu treba jo dodati da i rastegljivi 2D pojmovi
neizgraen i otvoren, takoe ne impliciraju odreenu namenu, pa su
ustvari signifikantni kao neizgraena, tj. slobodna, otvorena i prazna graevinska parcela ili praznina, to znai da tu i nepostoji visoko, nisko ili
pejzano graeni objekat. Zato se takvi irokoshvatljivi izrazi ne mogu koristiti kao relevantni plansko-urbanistiki pojmovi u procesu integrativnog
3D planiranja prostora, a pogotovo pejzano-urbanih struktura koje se
pomou njih neodrivo prevode i svode na 2D zelene povrine i neobjekte, da bi po potrebi u konanosti mutirale u pseudourbane, suburbane
ili divlje tvorevine.
Naime, gde nepostoji nita, sve je mogue. Tamo gde je arhitektura, nita (drugo) nije mogue[33], jer je urbana aglomeracija ispunjena planiranim i projektovanim visoko, nisko i pejzano graenim fizikim strukturama. Pa ako su 3D pejzano-urbane strukture uzakonjeno svedene na
2D zelene ravni i povrinu povrine[34], jasno je da su one neodrive i
u funkciji potencijalnih spekulacija, jer su to po potrebi vrlo intrigantne i
149

prikriveno signifikantne praznine. Briga o nameni i planskoj izgradnji i

ureenju graevinske parcele kao stvarno neizgraene i tako esto zakorovljene urbanostredinske jedinice (stvarne praznine) jeste logina i
opravdana. Meutim prenamena planski izgraene i tako definisane 3D
pejzano-urbane strukture, odnosno koja je u planskom dokumentu markirana kao 2D zelena povrina, i koja nudi sve i nita, predstavlja spekulativno-mimikrijski nain skrivenog proizvoenja signifikantnih praznina, koji po potrebi u sledeoj fazi vodi samo ka pseudourbanoj mutaciji
tako pokrenutih graditeljskih aktivnosti i nasleene urbane teksture sa
ve poznatim, odnosno nasle-enim vrednim objektom ili objektima pejzane arhitekture. Krajnji rezultat ovog 2D patenta jeste u pravilu
pseudourbana supstanca sa visoko graenim jedinicama ili strukturama
koje su izgraene kao profitabilnije, ali ne i estetski, ambijentalno, parkovno i ekoloki odrive i vrednije na mestu ili umesto jednog dela ili
celine pejzano-urbane strukture ili objekta.
Ve je prema 2D terminologiji pomenuto da pejzano-urbane strukture
kao 2D zelene povrine nemaju graditeljski identitet, fiziki subjektivitet
i urbani legalitet, i da se zbog toga tretiraju kao stoeri nepoeljnog
urbanog diskontinuiteta, terra incognita, neobjekti, praznine, beline...,
dakle neto nerazumljivo, privremeno, jo neshvaeno, nesamerljivo, sveprazno, kao neka misterija... Dakle, u 2D kontekstu ispada da samo one
kao volebno razumljive praznine mogu biti ekskluzivni i legitimni stoeri
nepoeljnog urbanog diskontinuiteta, odnosno predstavljaju 2D povrine, ravnine, zelenine, beline i konano praznine besmisla.
Sledstveno tome, one s razlogom izazivaju nekakav strah i zebnju kao
pseudourbano i verovatno negativno ekoloko naslee, to samo pridonosi, podrava i tvori tezu da su planirane, projektovane i graene 3D
pejzano-urbane strukture, objekti i artefakti pejzano-arhitektonskog
graditeljstva, stvaralatva, kulture, umetnosti i kulturno-parkovnog naslea viedecenijski zatoenici (taoci) uzakonjene 2D terminologije i posledinih tzv. zelenopovrinskih ravni i tzv. sistema zelenih povrina i tzv.
sistema zelenila, koji kao virtuelne tvorevine predstavljaju antisistem(e) u
procesu 3D ekourbanistikog planiranja prostora. Dakle, jasno je da u
kontekstu 3D terminologije ne moe postojati 2D sistem zelenih povrina, jer je to sistem besmisla - dakle antisistem koji je suprotan jedino
moguem i sasvim relevantnom i jedino odrivom 3D sistemu pejzanourbanih fizikih struktura. Isto tako, kao to nepostoji ni 2D sistem graevinskih povrina, jer je to virtuelni sistem dakle antisistem koji je
suprotan stvarnom i jedino relevantnom 3D sistemu visoko i nisko graenih struktura, vidljivo je da to 3D uporite proizlazi iz konteksta integrativnog planiranja prostora koje preferira planiranje, projektovanje i izgradnju 3D fizikih struktura, a to je zasnovano na temeljnoj injenici
da 3D nije jednako 2D i obratno.

150

Ako je u integrativnom 3D planiranju mogu 2D sistem zelenih povrina, ironian kontrapunkt ovome jeste, da se smireno i patentirano treba
osloboditi pretee 3D pejzano graene sablasti u korist jedino razumljivog visoko graenog objekta, kao jedino razumljive punine, koja u
kontekstu volebnog i dakako neodrivog planerskog kombinovanja 2D
i 3D terminologije, ispada ekskluzivni i jedini legitimni i razumljivi stoer
poeljnog urbanog kontinuiteta, odnosno punine smisla. Ali ba takve,
danas prevaziene 2D gradograditeljske vizije i doktrine, kao i neodriva 2D i 3D planerska kombinatorika 2D zelenih povrina i visoko
graenih 3D stambeno-poslovnih objekata, ve su nas dovele do uzakonjene pseudourbanizacije i neodrivog urbanog nereda, i takvih tekstura, konteksta i matrica, i posledino aktuelnog lavirinta negativnog ekolokog naslea i tetnih efekata staklene bate, zbog ega sada ve svi
ispatamo i nuno tragamo za odrivom budunosti naselja u uslovima
ve pokrenutih klimatskih promena.
Dakle, 2D tretiranje planiranih, projektovanih i graenih 3D pejzanourbanih struktura svodi ih na beline, koje je neko u bibliji jednom odredio
kao sablast, pa ak i neku udnovatu stvar, nestvar, neku stvar koja
nema nita sopstveno, neto to nepripada krugu nae zbilje. Na kraju u
takvoj 2D karikaturi, stigli smo dotle da se relevantne 3D pejzanourbane celine jo shvataju i tretiraju kao demonske strukture. Zato je njihova sablast, verovatno ak iz nekog neobjanjivog opreza, shvaena
kao jedan izdanak (izvor) pseudourbanog diskontinuiteta, a moda i negativnog ekolokog(?) naslea na lokalnom i globalnom planu, pa je to
moda razlog njihove volebne, ali ipak kvazistrune marginalizacije.
Moda e ovaj neobini misteriozni, ali vie karikirano predstavljen kontekst vidljivih problema u neodrivom 2D planiranju struktura urbanog i
predeonog pejzaa, doprineti novom i boljem sagledavanju i itljivosti
pejzano-urbanih struktura u duhu 3D terminologije i planiranja, i moda e jednog dana barem u drugoj deceniji 21. veka probuditi graditeljski
razum, imanentni uzvieni interes i jaku radoznalost. Zato, ako samo
ovakvo, moda malo neobino posmatranje stvari mami matu i podstie graditeljsku inventivnost i renesansu pejzane arhitekture, kako to jo
vide Bojana i Mladen Obad itaroci, verovatno ak i u ovom radu, postoji dovoljno elemenata da se konano zaustavi viedecenijsko marginalizujue i 2D spekulativno shvatanje i tretiranje pejzano-urbanih struktura
u integrativnoj ili savremenoj 3D urbanistikoj teoriji i praksi. Dakako,
samo struno-naune i visokoobrazovne strukture uz zakonodavnu i administrativnu logistiku mogu sistemski eliminisati dosadanju neodrivu
2D teoriju i praksu, ali i doprineti da se integrie i uspostavi svaremena
i celovita itljivost, razumljivost i odrivost 3D ekourbanog planiranja,
pejzane arhitekture i urbanosredinske realnosti izmeu socijalnog ambijenta, te visoko, nisko i pejzano graenih fizikih struktura.

151

Isto tako, danas je veoma teko govoriti i o strunom i naunom kvalitetu

dosadanjih rezultata i znanja u vezi s tim, jer u Srbiji i njenim uim i
irim okvirima nepostoje univerzitetske, a naroito nema naunih institucija koje izuavaju pejzano-arhitektonsko graditeljstvo, stvaralatvo, kulturu, umetnost i kulturno-parkovno naslee. Umesto toga, dravni viso-

kokolski programi edukacije na fakultetima arhitekture, a volebno i

umarstva i poljoprivrede u Srbiji i njenom uem i irem okruenju, sem
asnog izuzetka na privatnom Univerzitetu Union - Nikola Tesla u Beogradu[35], pod platom pejzane arhitekture plasiraju kvazistruna znanja o 2D tzv. zelenopovrinskom sistemu, zelenilu i sl.[36].
Tako edukovane generacije sa fakultetskom diplomom, ve u startu kolovano proizvode brojna mesta bez identiteta, odnosno pretvaraju i prevode nasleene artefakte kulturno-parkovne batine i vrednih autorskih
ostvarenja u tzv. neizgraene, tzv. slobodne, tzv. otvorene, tzv. zelene
povrine ili prostore, odnosno praznine i posledine elemente urbanog
diskontinuiteta. U uzrono-posledinom smislu, ovo je ustvari temeljni
proizvod edukativnog ili visokokolskog zastranjivanja ili nedoslednosti
kada je u pitanju neodrivo afirmisanje i uzakonjivanje patenta
3D=2D i obratno, a pogotovo uenje, iskustvo i znanje o pejzanoarhitektonskom graditeljstvu, stvaralatvu, kulturi, umetnosti i kulturnoparkovnom nasleu, zatim kvazistrune jednostranosti, kao i spekulativne
i neodrive, ali verovatno i vrlo uticajne kombinatorike investitorskog urbanizma, korporativnog (profiterskog) biznisa i njegovih protagonista[37].
Takav pristup univerzitetskom edukovanju tokom druge polovine 20. veka doveo je do neodrive uspostave obrasca po kojem je 2D jednako
3D i obratno, to je postala temeljna podloga za posledino uzakonjivanje 2D terminologije. Odnosno, tako kolovani kadrovi ve decenijama,
i danas jo fizike 3D strukture pejzane arhitekture neodrivo svode na
2D tzv. zelene povrine, koje kao besmislena ravan ne mogu imati ni
graditeljski ni kulturni identitet, zatim nemaju fiziki subjektivitet, ni urbani legalitet graenog 3D objekta. Iz toga je proizalo niz drugih tetnih
posledica koje su naroito dole do izraaja u uslovima lokalnih i globalnih klimatskih promena. Meu njima, dovoljno je istai danas zapostavljeni ekoreciprocitet izmeu socijalnih, visoko, nisko i pejzano graenih
struktura, zatim uzurpaciju, pseudourbanizaciju, redukciju i diskontinuitet
delova i celina parkova i drugih 3D objekata pejzane arhitekture u
nasleenoj ili novograenoj urbanoj supstanci.
ZAGAENJA POD PLATOM KORPORATOKRATIJE
Gradograditeljske aktivnosti kroz graditeljsko-urbanu istoriju prvobitno su
za posledicu imale spontane, a kasnije planski oblikovane i graene artefakte i strukture[38]. Njihovo grupisanje na odabranom mestu artikulie
urbanu celovitost, morfologiju, memoriju, geografiju, pejza i ambijent sa
152

relevantnim drutvenim, ali i visoko, nisko i pejzano graenim fizikim

strukturama na lokalnom planu.
Takvi gradotvorno organizovani, integrativni i kompatibilni oblici artefakata i obrasci urbanih struktura, posledino artikuliu planske urbanosredinske volumene i celine, morfologiju i sliku grada. Meutim, okvir planskih
aktivnosti esto prate i danas ve nadmauju pseudourbane i suburbane
aktivnosti koje ostvaruju negativne i ak dugorono zagaujue uticaje u
graenom boravitu i ivotnom stanitu[39], to je tokom 20. veka eskaliralo kroz umnoavanje negativnog ekolokog naslea i negativnih efekata
staklene bate[40].
Sa urbanosredinskog aspekta, naroito su tetni efekti pseudourbanih i
spekulativnih kvazipreduzetnikih aktivnosti koje se svode na volebno i
posledino neodrivo poguavanje ve definisanih urbanih supstrata.
Ovakve aktivnosti najee idu na tetu nasleenih pejzano-urbanih
vrednosti na raznim lokacijama u graenom ambijentu, ali i u okvirima
gravitirajueg predeono-pejzanog okruenja[41].
Takvim odnosom prema lokalnom okruenju sve izraenije neracionalne,
jednostrane, nekontrolisane i kvazistrune aktivnosti institucionalnih i
poslovnih grupa pseudourbanizuju i degradiraju urbanosredinsko boravite. Isto tako, iz okvira uzakonjene 2D terminologije i sistema urbanog i
regionalnog planiranja prostora, gotovo patentirano pri neodrivom
spekulativnom svoenju 3D objekata pejzane arhitekture na 2D zelene povrine, maskiraju i stvaraju se spekulativne i koruptivne mogunosti, ime se daje ansa za aktivnosti uticajnih grupa i korporacija koje
posledino i jednostrano eksploatatorski deluju i ustvari agresivno ugroavaju ivotnosredinsko stanite. Dakako, naroito korporacije koje su u
slubi geopolitikih interesa razvijenih zemalja, nadmeno i veto postavljaju svoje uslove izbegavajui na pr. bilo kakva zakonska ogranienja o
zatiti i ouvanju ivotne sredine.
Protagonisti ovakvih liberalnih interesa i ciljeva na lokalnom i globalnom
planu vezani su za kapitalistiku i imperijalistiku fazu monog kapitala i
maksimizaciju profita bez obzira na socijalne i ekoloke probleme i trokove ili posledice. I dok na jednoj strani tako stvoreni kapital ima svoje
uporite u korporativnim sistemima moi, njegovo svemono profitersko i
eksploatatorsko dejstvo temeljno se vezuje za destinacije tranzicionih i
nerazvijenih zemalja. Tako akumulacija kapitala nije vezana za odabrane
destinacije bogatih izvorita sirovina u tim zemaljama, ve za centre korporativne moi.
U srpskim prilikama, problem prvobitne nerazvijenosti i tadanjih oblika
planiranja uz industrijalizaciju i demografski bum, najvie se oseao u
Beogradu posle Drugog svetskog rata[42]. Ciklina demografska pomeranja na podruju Beograda i Srbije, ali sa drugim kontekstom, ponovo su
eskalirala usled novog demografskog pritiska zbog graanskog rata i
raspada bive SFRJ 1991. i jednostranog otcepljenja Kosova i Metohije.
153

Ovi dogaaji, bitno su uticali na suburbanizaciju predgraa i pseudourbanizaciju vrednih delova i ambijenata nasleenih urbanih supstanci i lokalnih zajednica Beograda i drugih gradova[43]. Naalost, ove dve poasti kao rezultat besmislenosti, nesmotrenosti, varvarskog ponaanja, gluposti i egoizma toboe dobronamernih projektanata i kompetentnih egzekutora, odnosno iracionalnog ponaanja prema graenoj sredini kroz nesuvislo drutveno ili zakonsko, odnosno graditeljsko ili komunalno upravljanje, a onda i razaranje prostora kao fizikog i graditeljskog dobra, postala su esta[44].
U takvim uslovima, na lokalnom planu dominira umnoavanje negativnog
ekolokog naslea kroz raubovanje sirovina i prostornih vrednosti i neracionalno upravljanje prostorom. Meutim, na regionalnom, nacionalnom i
globalnom planu, tome uveliko doprinose ratna i druga krizna arita koja
se u drugoj polovini 20. veka proizvode pod geslom zatite humanitarnih ili nekih drugih tobonjih demokratskih prava, iji je glavni uzronik i
protagonista geopolitiki interes razvijenih zemalja.
Ovde se nee detaljnije razmatrati ovaj oblik sloenih problema, ali treba
podsetiti da su to kontinuirane viedecenijske vojne, politike i druge
aktivnosti sa nesagledivim posledicama razaranja prostora i unitavanja
materijalnih dobara i ljudskih resursa, koje svakako nisu zanemarive. Tu
su naroito izraeni razni oblici kontaminacije lokalne zajednice i ivotne
sredine nedozvoljenim sredstvima, kao to su upotreba vojnih efektiva,
naoruanja i bojevih glava sa osiromaenim uranijumom, to redovno
prate nedozvoljena trgovina ljudima, drogom, zatim korupcija i druge poasti i akcidenti o emu svakodnevno izvetavaju pisani, audio i vizuelni
mediji.
Takve vrste proizvedenih kriza u drugoj polovini 20. i poetkom 21. veka
traju i po nekoliko decenija kao rat u Avganistanu, rat u Iraku, graanski
rat i raspad bive SFRJ, jednostrano otcepljenje Kosova, najnoviji rat u
Libiji i dogaaji u Siriji..., i one u velikim procentima tetno utiu na smrtnost stanovnitva, razaranje urbanog (gradova i drugih naselja), regionalnog i dravnog prostora. Poseban je problem razaranje naselja i privrednih kapaciteta, umnoavanje negativnog ekolokog naslea na takvim
kriznim aritima, zbog ega najvie ispata lokalno stanovnitvo ali i cela
Planeta, jer umnoena zagaenja usled ratnih dejstava takoe svakodnevno utiu i uveliko pojaavaju negativne efekte staklene bate.
Eskaliranje napred pomenutih poasti urbanizacije, zatim ratnih, ekonomskih, politikih i socijalnih kriza nakon 70-tih godina 20. veka i njihov veinom pojaavani intenzitet u dananjoj sveoptoj finansijskoj, ekonomskoj, drutvenoj, graditeljskoj i ekolokoj krizi i tranzicionim okolnostima,
svakako predstavlja agresivnu i vrlo preteu varijantu lokalnih oblika zagaenja, unitavanja i redukcije volumena ekourbanih i ivotnosredinskih
resursa. Pored hemijskih, evidentni su fiziki, estetski, socijalni i drugi ob-

154

lici zagaenja, to bitno i dugorono utie na zagaenje vazduha, pejzaa

i odrivi opstanak i ekourbani razvoj lokalnih zajednica[45].
Zato je jo Deloska deklaracija istakla kako je neophodno traenje takvog
svetskog poretka kojim bi se iskljuio rat, zatim kojim bi se zaustavila
eksplozija stanovnitva, obezbedila hrana kako bi se spreilo gladovanje,
ali i zaustavila zagaenja ivotne sredine preduzimanjem mera u cilju reavanja nesklada izmeu mogunosti i elja koje postoje u mnogim zemljama sveta[46]. Svi njeni ciljevi su aktuelni i danas.
Refleksija korporatokratije na gradograditeljstvo
Izraenije delovanje korporatokratije vezano je za drugu polovinu 20. veka. Na njene pojavne oblike i uticajno delovanje na gradograditeljstvo
ukazala je i Nan Elin[47]. Ona polazi od raznih kritika drutva i gradova
koje su pojaale svoje dejstvo naroito nakon Drugog svetskog rata kada
vanost mesta (genius loci) postaje sve manje bitna, a znaaj protoka
ljudi, ideja, kapitala i masmedija ubrzano raste. Ovaj istorijski dogaaj
bio je prekretnica koja je u drugoj polovini 20. veka doprinela jaanju
korporativnog kapitalizma. To je uvrstilo meunarodni sistem moi, a
stabilizovalo je i snagu vere u linearni napredak, apsolutne istine i racionalno planiranje. Na tom principu uveden je opti ili visoki modernizam u
kome uloga trita postaje sve uticajnija. Tako ostvareno rastue bogatstvo i snaga trita postalo je uticajno u svim oblastima ivota, to je
podstaklo potrebe za masovnom izgradnjom industrijskih, saobraajnih,
stambenih i drugih kapaciteta.
Ve 60-tih godina 20. veka rezultat ovih aktivnosti pokrenuo je kritiku urbanizma koji je postao ruan, sterilan, omrznut, represivan i antidrutven,
to je doprinelo oivljavanju antimodernizma ili postmodernizma. Najvie
se zameralo nedostatku prostora kao posledici ubrzanja globalnih tokova
[48].
To je dovelo do razaranja postojeih gradskih supstanci, masovne proizvodnje stambenih zgrada i izgradnje izolovanih struktura u moru tzv.
zelenila i tzv. neizgraenih, tzv. slobodnih i tzv. otvorenih prostora koje
Oskar Njuman (Oscar Newman) naziva nebranjeni prostor[49], naroito
u amerikim centralnim gradovima i evropskim predgraima. Na ovaj
oblik ekstenzivne decentralizacije uticala je atomska eksplozija u Hiroimi
i Nagasakiju koja je porazila teoriju gusto naseljenih gradova. Uz ovaj
istorijski povod, na decentralizaciju su uticale i nove saobraajne tehnologije, spekulacije sa nekretninama, dravnim donacijama i modernim planerskim teorijama u vezi proirivanja i razdvajanja funkcija, kao i uvoenje 2D umesto 3D terminologije u edukativnu, zakonodavnu, planersku i graditeljsku teoriju i praksu.
Ovo i jeste bio snaan povod arhitektima, planerima i korisnicima
urbano-sredinskog boravita da se shvati i sagleda potreba uvoenja
imanentnih promena, kako bi se poboljalo fiziko okruenje i umanjio
155

oseaj usamljenosti i nesigurnosti koje ono izaziva. Ipak, preduzete aktivnosti u Americi nisu dale oekivani rezultat, jer je veina onoga to je bilo
uraeno 60-tih godina 20. veka na estetskom, drutvenom i politikom
planu, zajedniki omalovaeno od sopstvenih gradograditelja kao i njihovih korisnika. U takvim okolnostima kritika je proglasila smrt arhitekture
uviajui toboe izvesne pozitivne promene u oblikovanju ljudskog okruenja. Dakako, te pozitivne promene sagledive su samo kroz prizmu istraivaa entuzijasta koji jedino u izvornom narodnom graditeljstvu vide
identitet, uticaje i proizvode anvironman (environment) dizajna[50].
U vezi s tim pokuajima da se unapredi kvalitet urbanosredinskog boravita Dejvid Lej prvi put pominje formiranje korporativnog urbanog pejzaa koji je kao proizvod narastajueg korporativnog drutva postao zavetanje savremenog (modernog) pokreta. Nada u pozitivne promene kada
je u pitanju oblikovanje, kapacitet i odnos izmeu visoko, nisko, pejzano
i drutveno graenih struktura, bila je kratkog daha, jer se izmeu 60-70tih godina 20. veka javljaju kritike da je planiranje i projektovanje modernog grada model za nedostatak prostora, putokaz za anonimne, bezline prostore, ogromne konstrukcije i autoputeve.
Svakako, ovaj kritiki stav Dejvida Lej-a bio je usmeren protiv funkcionalistikog okruenja nedostatka prostora kao posledice centralizovanog
korporativnog odluivanja, standardizacije i gubljenja ljudske srazmere u
naprednom industrijskom gradu[51]. Pored toga, u okvirima anonimnih i
bezlinih prostora korporativnog biznisa prepoznatljive su i gradske tzv.
zelene povrine oznaene zelenom bojom u starim i novim zonskim i
plansko-urbanistikim dokumentima, za koje S. Pegan kae da okruuju
zgrade, nemaju karakteristike ni parka ni vrta i da su nedoreene u
smislu ideje ureenja i korienja[52], a B. i M. Obad itaroci kau da
predstavljaju zelene pustinje koje slue ljudima, ali ih oni i nevide, jer
su bez graditeljskog i stilskog identiteta, a nude sve i nita.
Osim pomenutih oskudnosti urbanosredinskog boravita, i centralizovano
korporativno odluivanje ukazuje da arhitektura moe biti u funkciji
politikih i drugih manipulacijskih namera. U vezi s tim, Doug Dejvis citira
Leona Krira koji kae: klasina arhitektura je bila najplemenitiji instrument politike i propagande kroz hiljade godina i u svim velikim kulturama
i na svim kontinentima[53].
To govori da kroz graditeljsko-urbanu istoriju uticaji na arhitekturu i gradograditeljstvo imaju svoj dugotrajni kontinuitet. Meutim, u dananjim
uslovima korporativno odluivanje ima ekstremno veliki, a iznad svega
tetan uticaj na arhitekturu i urbanosredinsko boravite, i on u sasvim
prikrivenom obliku afirmie njen pretei imperijalistiki i korporativni podtekst. Ovo potvruju jo rani primeri izgradnje novih gradova u francuskim kolonijama 1900-1930. g. Naime, u kontekstu geostratekih interesa
francuske kolonijalne politike, vidljivo je kako njena intervencija u stvarnosti unitava lokalnu ekonomiju, poveavajui jaz izmeu bogatih i siro156

manih, udaljavajui domorodako stanovnitvo od njihovih kulturnih tradicija. Nastojei da zaustave razvoj lokalne kulture, francuske tehnokrate
su osigurale zavisnost od francuskih usluga, trita i tehnologija[54].
U drugoj polovini 20. veka moi korporativnog biznisa veto funkcioniu
ak i u vreme svetske recesije u prometu nekretnina 1989. g. i aktuelnih
finansijskih potresa sa Volstrita (Wall Street) u Americi od 2008. g., koje
su ustvari i izazvale dananju veliku krizu i u oblasti gradograditeljstva.
Njihovim monim delovanjem dolo je do izbacivanja manjih i slabijih
graditelja na tritu nekretnina, ime je data prednost globalnom kapitalu, pa i jaanju ovakvog smera na uticajnom svetskom tritu. U elji da
veto iskoriste simbole moi, klijenti velikih udruenja poruuju arhitekte
zvezde da projektuju zgrade, kojima dodeljuju status i priznanje korporacija, to pomae da prodaju svoj korporativni identitet obezbeujui
ivopisno pakovanje za to, kao to bi komercijalni umetnik uinio to za
druge proizvode. (...) Primeri potpisanih zgrada od strane arhitekata
zvezda ukljuuju zgradu AT & T u Njujork Sitiju Filip Donsona i Dona
Burgea, Humana Corporation u Luisville-u, Kentaki, arhitekte Miela Gravesa i Kevin Roeovi monumentalni kampusi za General Foods u predgrau Njujork Sitija, a i za graevinsko preduzee Bouyges u predgraima
Pariza[55].
Znai, korporatokratija je uveliko komercijalizovala arhitekturu i izazvala
je prezir, razoarenje i gaenje. Zato mnogi arhitekti danas tee da i sami postanu vani uesnici u kapitalistikoj ekonomiji. Oni se prilagoavaju
korporativnim modelima u svojoj sopstvenoj praksi, stvarajui simbole
moi za njihove korporativne poruioce i ak irei svoj repertoar proizvodnje, pa u tom oajnikom pokuaju nastoje da utvrde mesto opstanka na ivici egzistencije[56]. Takav veiedecenijski odnos prema urbanosredinskom boravitu koji je posledica maksimizacije kapitala bez obzira
na ekoloke i druge posledice, doprinosi najvie redukciji pejzanourbanih struktura i umnoavanju negativnog ekolokog naslea. Takvo
stanje stvari, govori o bitno smanjenim pejzano-urbanim kapacitetima,
odnosno neusklaenom ekoreciprocitetu izmeu visoko, nisko i pejzano
graenih fizikih struktura, koje jo uvek ima svoje uporite u profiterski
intrigantnom i prihvatljivom, ali i ekoloki neodrivom 2D planiranju.
I zato nije sluajno to Konstantinos Doksijadis sa ekistikog aspekta kae svi mi inimo zloine u arhitekturi. On ak kae: i sebe smatram
jednim od njih i kao takav na ovom mestu priznajem sledee: ne ulaemo napor da se u tome zaustavimo, ne pokuavamo ni da priznamo ove
zloine, ne pronalazimo uzroke ovih zloina, i ne odupiremo se alarmantnoj stopi njihovog rasta [57]. A u vezi s tim, da je arhitektura danas jo
vi izgubila kompas kroz egzibicionizam Rema Kolhasa i slinih, da je m
ono to diktira arhitekturu, zbog ega linearni rast dominira umesto odrivog ekourbanog razvoja. Zato su zagaenja u prostoru najstranija i po-

157

gubna, to sa velikim ogorenjem i zgraanjem potvruje i na savremenik i stvaralaki opredeljeni buntovnik i tradicionalista Spasoje Kruni[58].
Refleksija korporatokratije na prostor i njegove korisnike
U drugoj polovini 20. i na poetku 21. veka meu novije oblike delovanja
korporatokratije spada i njeno razgraujue socijalno, ali i prioritetno eksploatatorsko, neestetsko, iritantno i drugo zagaujue delovanje na urbani i regionalni prostor, to svakako ima reperkusije na umnoavanje negativnog ekolokog naslea, pa posledino i na ivotnosredinsko stanite.
To je izraeno kroz uee korporatokratije u implementaciji i zastupanju
geostratekih interesa bogatih zemalja i njeno sadejstvo na pr. sa mreom odabranih poslovnih i obavetajnih agencija i privatnih korporacija
koje ine najvee i najtajnovitije obavetajne sisteme toga tipa u svetu, i
koje zagovaraju maksimizaciju kapitala bez obzira na ekoloke i druge
posledice[59].
One zavisno od interesa uspostavljaju, nameu i diktiraju saradnju sa
odabranom (korumpiranom) elitom u zemljama tranzicije i treeg sveta.
To je uhodani sistem monih korporacija i agencija, koje preko koncesija
kao pristupnog oblika i drugih poslovno i znatno agresivnijih sistema zapoinju eksploataciju privrednih, prostornih i drugih bogatstava i vrednosti. Naime, ve je poznato da se izvori vode[60] i mineralni kapaciteti i
vrednosti, zatim prostorni i drugi sirovinski resursi kao temelji privrednih,
ekonomskih, gradograditeljskih i drugih razvojnih aktivnosti po netrinim
cenama, a suprotno lokalnom socijalnom i nacionalnom interesu i naelima odrivog razvoja, preputaju eksploatatorskim i osvajakim (porobljivakim) interesima, spekulacijama i uticajima raznih korporatokrata.
To naroito dolazi do izraaja u momentu kada bilo koja od tranzicionih ili
treih zemalja dobije neki od kredita Meunarodnog monetarnog fonda i
Svetske banke. Tada na scenu stupaju velike korporacije koje ustvari preko monih i visoko pozicioniranih specijalnih agenata, zatitnika, protagonista i lobija postaju realizatori infrastrukturnih projekata kakvi su elektrane, saobraajnice, crpilita vode, nafte, uglja i drugih industrijski vanih
sirovina[61].
Meutim, za sluaj prekidanja zapoete saradnje ili finansijske nemoi
tranzicione ili nerazvijene zemlje, one kao prikriveni protagonisti i egzekutori geopolitikih interesa razvijenih, uz sopstvenu graditeljsko-poslovnu
strukturu uestalo uslovljavaju i izgradnju sopstvenog bezbednosnog
sitema. Zbog zatite geopolitikih interesa razvijenih, ovi toboe bezbednosni kompleksi ureuju se kao suburbane i nimalo vaspitne naseobine.
Shodno njihovoj bezbednosno-interesnoj ulozi, te naseobine u pravilu su
organizovane tako da stvaraju utisak privremenosti, ali nedvosmisleno
imaju militantnu strukturu vojne baze[62]. Ipak, u odnosu na potrebe
sopstvene bezbednosti, njihova uloga je znatno sloenija, zbog ega
esto ine obrazac i tit za oblike korupcije, zagaenja ivotne sredine,
158

pseudourbanizacije, ali i vodeniki kamen za mlevenje (pranje!? op.a.)

novca[63] uz pojavu i dejstvo drugih tetnih efekata na ue i ire
okruenje. Tako uspostavljeni poslovni (vazalni) odnosi izmeu veto
nametnutih, ukljuenih i visoko zatienih privatnih korporacija, te nepovoljno ekonomski pozicioniranih, iscrpljenih i kreditnim zaduenjima uslovljenih tranzicionih i nerazvijenih zemalja, sasvim svesno, jednostrano,
nekontrolisano, neodgovorno, neodrivo i najdirektnije se ignoriu naela
odrivog opstanka i razvoja na lokalnom i globalnom nivou.
U vezi s tim Don Perkins u svojim knjigama jasno upozorava na opasnost od virusnog oblika kapitalizma[64]. On ak istie da je to posebna
vrsta kapitalizma iji cilj poslovanja jeste maksimizacija profita, i to bez
obzira na socijalne i ekoloke probleme i trokove ili posledice kontaminacije i degradacije prostora. Zatim u tom kontekstu, sledi neodriva deregulacija poslovanja i ukidanje propisa, a potom i sveopta privatizacija
koja je imperativ pretvaranja drava u puke priveske privatnog korporativnog biznisa[65].
Osim toga, mone korporacije dolaze u tranzicione i nerazvijene zemlje
sa gotovim projektima za instalisanje i izgradnju svojih eksploatatorskih
kapaciteta kao u ve pomenutom francuskom sluaju 1900-1930. g.[66].
Takva njihova svemo i arogancija posledino ignorie i redovno neuvaava domae uslove, projektante i graditelje. U tom kontekstu nepotuje
se ni genius loci, ni lokalni identitet graditeljske kulture i tradicije, a jo
manje je bitan proporcionalan i odriv odnos izmeu visoko, nisko i pejzano graenih fizikih struktura, odrivi urbani kontinuitet nasleene ili
novograene urbane supstance itd.
U regionalnim relacijama poseban problem predstavljaju vojne baze. Jedna od njih je i Camp Bondsteel kod Uroevca[67] ije vojno naoruanje,
uranska i druga municija, ali i graditeljski i vizuelno nimalo atraktivne ni
privlane fizike strukture, kontaminiraju ogroman prostor na kojem su
locirane (600 ha.), pa i onaj ue i ire gravitirajui volumen. Osim toga,
ove militantne tvorevine sa dugovenim, fizikim strukturama ograene
su vizuelno deprimirajuim visokim zidovima, stubovima i bodljikavom
icom. Ovakva slika i predominantni vojni sadraji i volumeni, zatim degradirani lokalni i regionalni pejza i geografija i izoblieni duh i memorija
(genius loci), sasvim su u suprotnosti sa prethodnim i savremenim civilnim ivotnim, estetskim i bezbednosnim smislom graene i ivotne sredine, ali i savremenim naelima odrivog razvoja. To je ustvari pseudo i
suburbana tvorevina, jer nije deo nijednog usvojenog prostornog ili urbanistikog plana.
Za civilno stanovnitvo posebno su problematine pratee strukture za
zabavu tako instalisanih vojnika koje se umnoavaju u naseljima i gradovima u njihovom okruenju. Zato na pr. u Italiji malo-malo dolazi do demonstracija iji uesnici trae ukidanje amerikih baza[68]. Po specifinom nainu projektovanja[69], izgradnje, namene i lociranja, one pod
159

platom humanitarnog delovanja neodrivo militarizuju civilno stanovnitvo, a posebno zagauju lokalni i regionalni prostor. To nije sluajno, jer
vojne baze zagauju ovekovu, a naroito deiju svest, te ui i iri predeono-pejzani volumen. U psihologiji ljudi, a naroito kod dece koja ih
voljno ili nevoljno posmatraju i podnose, predstavljaju ogledno dobro koje (ne)posrednim dejstvom postepeno promovie i afirmie, a sledstveno
tome i instalie nepoeljni i neodrivi militantni uticaj, odgoj i ponaanje
na dui rok.
Tako, u veoj ili manjoj meri one iskljuivo jednostrano podstiu, ohrabruju i pothranjuju snagu sile i moi, koje u psihi dece i odraslih prenosivo
podstiu militantne manire agresivnosti i govora mrnje. Njihovo usvajanje manifestuje se kroz militantne oblike deijih igara i ponaanja u urbanosredinskom boravitu, ali i u ostalim delovima gravitirajueg ueg i ireg predeono-pejzanog okruenja. To svakako izaziva otpor i strah kod
veine civilnog stanovnitva, naroito roditelja koji se nose sa ovim
sloenim problemima i demonstrativno istiu svoje opravdane razloge
protiv militantnih tvorevina, pa i naoruanih vojnika.
Osim toga, njihova cena izgradnje i ostali pratei godinji trokovi odravanja i angaovanja vojnika predstavljaju veliki troak[70], koji bi dobro
doao kao solidna godinja pomo nerazvijenim i tranzicionim zemljama.
Time bi se postigle znatno vee koristi koje bi i te kako mogle biti u
skladu sa principima odrivog opstanka i razvoja na lokalnom i globalnom
planu.

Sl. 10. Deo ograde i kompleks Kamp Bondsteel, Uroevac

Eko-krize i redukcija ekourbanih volumena
Uz sav ekstremizam prvobitnog sektorskog, a danas investitorskog i korporativnog urbanizma, kao i pseudo i suburbanizacije predeonog pejzaa
i definisane urbane supstance[71], sve vei problem postaje liberalni oblik ekonomije koja danas ve ima svog mutanta. To je razarajua i neodriva paradigma virusnog kapitalizma[72] iji je jedini cilj maksimizacija
profita bez obzira na socijalne i ekoloke probleme, tete, trokove i pretee opasnosti sa apokaliptinim nagovetajem. Taj oblik kapitalizma danas dominira, jer njegovi zagovornici i protagonisti imaju sistemsku mo
koja im omoguava da bilo gde u svetu izbegavaju, odnosno koruptivno,

160

mono i agresivno odbijaju bilo kakvu obavezu potovanja zakona u

oblasti zatite ivotne sredine[73].
Iz ovog je jasno da korporatokratija i liberalni kapitalizam temeljno zanemaruju svest o limitiranosti egzistencijalnog prostora i drugih prirodnih
resursa, iako se sa visokog nivoa Ujedinjenih nacija ve decenijama upozorava na problem negativnog ekolokog naslea, energetske, sirovinske
i socijalne krize jo od 70-tih godina 20. veka. Ovakvi problemi postali su
temeljni uzrok globalne politike, ekonomske i socijalne krize s kojom se i
nadalje umnoavaju i lokalni ekourbani problemi gradova i naselja u Srbiji
i njenom uem i irem okruenju.
Ove injenice na lokalnom i globalnom planu dovele su do uveanja
socijalnih razlika, a potom i do polarizacije problema izmeu ekologije i
ekonomije, to je imalo svoj poseban uticaj na eroziju moralnih i
kulturnih standarda i ponaanja prema urbanom prostoru kao boravitu i
ivotnom okruenju kao stanitu. Svakako, takav oblik tenzije uz dodatni
pretei teret negativnog ekolokog naslea i staklene bate, imao je posredan uticaj na zaotravanje odnosa u okvirima sloene, uzrono-posledine, funkcionalne i odrive sistemske paradigme ekologija-ekonomijazajednica-znanje-kultura-prostor. To govori da kvalitet ivota i prevazilaenje ovakvih sloenih problema u urbanosredinskom boravitu i ivotnosredinskom stanitu, uveliko zavisi od uspostave ravnotee izmeu ovih
teinih relacionih taaka i uzrono-posledinih veza i odnosa[74].
Meutim, i pored uvoenja, artikulisanja, usvajanja i afirmisanja 3D integrativnog urbanistikog planiranja 70-tih godina 20. veka, sadanje
stanje stvari u graenoj i ivotnoj sredini, jo nije nagovestilo ni dalo
oekivane pozitivne, odnosno odrive ekourbane efekte opstanka i razvoja u uslovima izazvanih i preteih lokalnih i globalnih promena.
U Srbiji i njenom okruenju, polarizacija ovih problema u graenim sredinama prisutna je i izraena u prvoj fazi zbog posleratne ekonomske nerazvijenosti i siromatva, a u drugoj fazi nakon raspada SFRJ 1991. g.,
zbog tranzicionog stanja stvari i odnosa u procesu razvoja i trasiranju
puta ka evropskim integracijama.
Meutim, ovakav oblik polarizacije jo je znaajnije prisutan i izraen u
razvijenijem delu sveta meu protagonistima i pristalicama granine ekonomije. Tu su dominatno prisutne eksploatatorske potrebe neogranienog rasta u okvirima ekscentrinog i neumerenog, a iznad svega liberalnog, provokativnog, problematinog i neodrivog raubovanja planetarnog
bogatstva za potrebe jednostranog i ekspanzionog umnoavanja kapitala
od strane zemalja ije su ekonomije utemeljene na osnovama liberalnog
kapitalizma.
Ovakvi stavovi ekonomije suprotstavljeni su u odnosu na principe odrivog razvoja, jer u konceptu odrivog razvoja, pojam rasta oznaava
kvantitativno irenje u okviru fizike dimenzije ekonomskog sistema, a

161

razvoj podrazumeva kvalitativne promene ekonomskog sistema u prostoru, u skladu sa kapacitetom ivotne sredine[75].
Dakle, ovde se radi o novom obliku posebno tetnih lokalnih i globalnih
korporativnih aktivnosti koje izazivaju i ostvaruju dugorono negativne
posledice naroito u privrednom, ali i u socijalnom, kulturnom, graditeljskom, prostornom i ekolokom smislu. Njihovo agresivno dejstvo uz ostale tetne aktivnosti na lokalnom nivou, uveliko umnoava i vidljivo generie, usloava i prenosi ekoprobleme i na globalni nivo.
Hteli mi to ili ne, uz takve moi i agresivna dejstva korporativnih aktivnosti, sasvim posledino i lokalni kvazi-investitori dobijaju krila. I naravno, u vezi s tim afirmiu pseudourbanizaciju i suptilno nalaze svoje puteve za koruptivni i spekulativni zamah, koji je dakako oportun odrivom
opstanku i razvoju, lokalnoj kulturi i tradiciji. To je svakako dodatni i
ohrabrujui impuls i signal vie za aktiviranje i ojaavanje lokalnih lobija,
koruptivnih grupa i pojedinaca, ali i njihovu agresivnu produkciju neodrivog podstandardnog urbanog tkiva. Tako se potpuno zanemaruje ekoreciprocitet izmeu visoko, nisko i pejzano graenih fizikih struktura i
odrivi urbani kontinuitet. I konano, to je nain kojim se svesno ili nesvesno ostvaruje, stimulie i podstie lokalno i globalno koruptivno sadejstvo, koje temeljno sauestvuje i participira u kontaminaciji, redukciji i
degradaciji lokalnog graditeljskog identiteta, prostorno-pejzanih vrednosti, umnoavanju negativnog ekolokog naslea, a onda i preteih efekata staklene bate i posledinih klimatskih promena.
Svemu tome, na ruku jo idu urbanistiki dokumenti i zakonodavna regulativa sa kvazistrunom 2D terminologijom i kvazipatentima, koji ine
temeljnu podlogu za pseudo i suburbanizaciju nasleene ili novograene
urbane supstance. Ovakav neodrivi odnos prema prostoru kao ogranienom resursu, samo doprinosi pojaanom umnoavanju i dejstvu preteih
izazova i efekata, zbog ega se sada nalazimo u kritinom trenutku zemljine i gradograditeljske istorije[76].
U irim relacijama, tu se pre svega misli na zatitu ugroene vitalnosti
ivotnosredinskog stanita, a u uim se misli na uspostavu, zatitu i ouvanje ekourbane vitalnosti urbanosredinskog boravita. To samo pokazuje koliko nije odriv jednostrani i nekontrolisani korporatokratski cilj maksimizacija profita bez obzira na konsekvence kao lokalno razarajui i
globalno pretei proces. Meutim, na lokalnom planu nita manje nije
vano neodrivo svoenje objekata pejzane arhitekture na 2D tzv.
otvorene, neizgraene i slobodne praznine, nemesta i nbkt, zatim
njihovo svrstavanje u stoere nepoeljnog urbanog diskontinuiteta, pa i
viedecenijsko ignorisanje i marginalizovanje ekoravnotee izmeu pejzanih, visoko i nisko graenih fizikih struktura kada je u pitanju planiranje, izgradnja, zatita i ouvanje odrivog kvaliteta i vitaliteta urbanosredinskog boravita.

162

TAKA PREOKRETA KAO SPASONOSNI ZAOKRET

Meutim, danas sve vie u nerazvijenim i tranzicionim zemljama pod
platom demokratije i raznih oblika integracije, odnosno pod geslom socijalnog, ekonomskog, kulturnog i drugih oblika razvoja, prikriveno se plasira profitersko, jednostrano, mono, agresivno, nehumano, neekoloko i
neodrivo inkorporiranje i dejstvo korporatokratije. Njeni ciljevi maksimizacije profita bez obzira na umnoavanje negativnog ekolokog naslea,
koje samo generie sve tetnije i ve kataklizmine efekte staklene bate,
zatim neracionalno eksploatisanje prostora sa tetnim efektima pseudourbanizacije i ostalih tetnih posledica, direktno su u suprotnosti sa konceptom odrivog opstanka i ekourbanog razvoja.
Ipak, sve lokalne zajednice danas imaju potrebu za odrivim, pravednim i
mirnim ambijentom i svetom, i u tom kontekstu preko graanskih asocijacija i relevantnih institucija lokalne i nadlokalne vlasti nuno afirmiu i
ukazuju na taku preokreta da bi blagovremeno, a prema nekim procenama barem do 2050. g. (!?), institucije, poslovne grupe i pojedinci svih
drava preduzeli i uinili sve da se postigne neophodno, ili barem minimalno smanjenje svih oblika zagaenja. To je nuno, kako antropogeni
faktor svojim jednostranim ili nekontrolisanim aktivnostima i delovanjem
ne bi uticao na dalje poveenje prosenih vrednosti temperature (otopljavanje) na Planeti Zemlji.
Suoavajui se sa umnoenim i preteim efektima i naruenim kvalitetama ivotnosredinskog stanita moramo se priupitati, imamo li, i jo koliko
nam preostaje vremena za uspostavu odrivog opstanka na bogomdanom ovozemaljskom stanitu? Ovo aktuelno pitanje je vanije od svih
drugih pitanja. Tu se dakako radi o ivotnom pravu svih ivih zajednica
koje prethodi svim pravima i demokratskim slobodama[77]. Naravno, to
pravo na zdravu ivotnu sredinu predstavlja i najveu obavezu ljudskoj
vrsti, jer je najodgovrnija za umnoavanje ekolokih problema, ali i za
saniranje neodrivog stanja u koje je kroz viedecenijsku neodgovornost
dovela ceo biodiverzitet[78].
U vezi s tim, predominantni profiterski interesi u proizvodnom, industrijskom i posledinom graditeljskom i urbanom razvoju tokom 20. veka, kao
i neblagovremena kontrola ovih i drugih oblika ljudske pohlepe i tetnog
dejstva na graenu i ivotnu sredinu, oito su poprimili zabrinjavajue
razmere na manje ili vie resursno bogatim i posledino ugroenim lokalitetima. Profiterska okupiranost i nezajaljivi ekonomski apetiti u sopstvenom ivotnom okruenju, uveliko je doprinela podsticanju i razvoju negativnog ekolokog naslea i ekourbane (ne)kulture u graenoj sredini kao
urbanosredinskom boravitu, ali i preteim klimatskim promenama na irem ivotnosredinskom planu.
Zbog dugotrajnog neodgovornog odnosa prema ogranienim mogunostima naeg prirodnog Doma kroz ceo 20. i prvu deceniju 21. veka, nali
163

smo se pred kataklizminim opasnostima i posledinom periodu previranja[79] koji postupno, ali jo uvek sporo prerasta u proces potrage za
odrivom vizijom trajanja u budunosti. Ozbiljni problemi opstanka i
razvoja ljudske i drugih ivih zajednica, podstakle su razne eksperte i
nadlene institucije na meunarodnom nivou, da u kontekstu sa izazovima i pretnjama za budunost oveanstva razmotre ekoloke probleme i
ponude reenja izlaska iz krize koju generiu izazvane klimatske promene
na lokalnom i planetarnom nivou.
Rezultat te brige i angaovanja u poslednje tri decenije 20. i prvoj deceniji 21. veka jeste novo itanje davno poznatog, a danas obnovljenog,
ponuenog i afirmativnog modela odrivog razvoja[80], koji su pre 150.
godina zapoeli umari[81] i koji se danas sa nivoa Ujedinjenih nacija nudi i afirmie kao mogue i odrivo reenje za budunost oveanstva uz
snanu logistiku naunih institucija i drugih autoriteta. Brojni i sve uestaliji meunarodni skupovi sa tog visokog nivoa, poruuju i apeluju na usvajanje odrivog modela, zatim na potrebnu ozbiljnost i odgovornost lokalnog integrisanja i sprovoenja njegovih temeljnih principa o opstanku i
ekourbanom razvoju. U vezi s tim, naroito nakon to je koncept i naela
odrivog razvoja zvanino proklamovan Bergenskom deklaracijom iz
1990. godine[82], podstie se i ukazuje na potrebu stvaralakih i kreativnih oblika rada i delovanja od najniih do najviih naunih, strunih i administrativnih institucija u svim oblastima ljudskih aktivnosti.
To samo ukazuje da antropogeni faktor mora ve jednom ozbiljno shavatiti, razumeti, tumaiti i afirmisati u pozitivnom kontekstu taku preokreta, dakle u smislu blagovremenog, racionalnog i mudrog izlaska iz preteeg ekolokog lavirinta kojeg je decenijama nekontrolisano i jednostrano
proizvodio, nesmotreno i neoprezno generisao. Zato, da bi se ipak izbegle
najgore apokaliptine pretnje planetarnih razmera, hitno je potrebno
spreiti toliko snanu i preteu agresiju i tiraniju koruptivne korporativne
globalizacije uz preporuke koje u tom smislu sintetizuje i afirmie ve
citirani John Perkins u svojim delima.
ZAKLJUAK
Dosadanje neodrivo 2D planiranje struktura urbanog i predeonog pejzaa u uslovima klimatskih promena u ovom radu, jasno ukazuje na probleme planiranja fizikih struktura pejzano-arhitektonskog graditeljstva.
Strukture urbanog i predeonog pejzaa temeljno su vezane za pejzanu
arhitekturu, ali im je ve decenijama iz spekulativnih razloga i sasvim neodrivo ponitena trea dimenzija. U uslovima lokalnih i globalnih klimatskih promena to je dovelo do njihove redukcije i posledinog umnoavanja negativnog ekolokog naslea na lokalnom urbanosredinskom i irem
ivotnosredinskom nivou.

164

Na taj nain, zapostavljeno je da izmeu pejzane arhitekture, urbanizma, ekistike, arhitekture, regionalnog planiranja, antropologije i drugih
disciplina koje participiraju u izgradnji gradova i naselja postoji tradicionalna povezanost i kauzalnost. Isto tako, zahvaljujui uzakonjivanju 2D
terminologije pejzana arhitektura je u drugoj polovini 20. veka neodrivo
svedena na znanja o hortikulturi, puko ozelenjavanje i sl., iako su predmet njenog interesa planirani, projektovani i graeni objekti, strukture i
artefakti pejzano-arhitektonskog graditeljstva, stvaralatva, kulture,
umetnosti i kulturno-parkovnog naslea. U tom kontekstu, prioritet bi
morala imati istraivanja, analize i sinteze sa aspekta stalnosti i promena
ideja i njihovih oblika, odnosno o pejzano-graditeljskim fizikim (3D)
strukturama i paradigmama, oblicima i sistemima, vrstama i tipologiji
objekata, artefakata i celina, umesto dosadanjih jednostranih 2D ili virtuelnih traktata o tzv. zelenim povrinama ili zelenopovrinskom sistemu,
tzv. zelenilu ili sistemu zelenila itd., koji su kao 2D antisitemi oportuni
relevantnom i jedino moguem i odrivom 3D sistemu pejzano-urbanih
struktura.
Isto tako, posebno je vana eliminacija neodrive kvazistrune 2D terminologije i uspostava jedino relevantne, integrativne, kompatibilne i
odrive 3D terminologije. Rezultat ovakvog sagledavanja i pristupa ove
sloene problematike, mora biti savremeno ili integralno planiranje, projektovanje i izgradnja 3D objekata, struktura i artefakata pejzano-arhitektonskog graditeljstva. A to, u sluaju ekourbanistikog planiranja znai
primenu istog nivoa detaljnosti za visoko, nisko i pejzano graene fizike
strukture, umesto dosadanje vie zastupljene brige i naklonosti za toboe vanije visoko i nisko graene u odnosu na toboe manje vane i
ustvari marginalizovane pejzano graene strukture, koje su u raznim
plansko-urbanistikim dokumentima markirane i legendirane pod 2D
sloganom tzv. zelene povrine.
U vezi s tim, poznato je da planiramo, projektujemo i gradimo visoke,
niske i pejzane objekte, strukture i artefakte. Svi ovi objekti imaju tri
dimenzije sa ili bez zidova. Znai, iako neki planirani, projektovani i graeni objekti nemaju zidove, oni su ipak urbane punine bez zidova koje
imaju svoju namenu, funkcije, zatim graditeljski, kulturni, socijalni i gradotvorni identitet, fiziki (3D) subjektivitet, urbani i regulativni legalitet,
na osnovu ega ovakve 3D jedinice i jesu ustvari stoeri poeljnog
urbanog kontinuiteta. I upravo takvi kakvi jesu, sa ili bez zidova, oni su
urbanosredinska potreba i njen funkcionalni, estetski i ambijentalni deo,
bez koga je nezamisliv njegov planski definisani, regulativni i graeni
okvir. To govori, da planski pejzano-urbani objekti, koji su takvi kakvi jesu, zadovoljavaju planske, fizike i ljudske potrebe, i na taj nain ispunjavaju i kao planska i graena punina tvore poeljni i odrivi urbani kontinuitet i definiu plansku urbanu supstancu, strukturu i volumen. Njihovi
egzaktno planirani kapaciteti i mesta izgradnje formiraju i artikuliu de165

finisanu gradotvornu strukturu, ikonografiju i morfologiju, koje su zasnovane na implementaciji odrivih principa ekoreciprociteta izmeu visokih,
niskih, pejzanih i drutvenih struktura.
Tako utemeljeno artikulisanje 3D svojstava objekata pejzane arhitekture nije nikakvo novo nauno otkrie. To je samo logian izlaz iz lavirinta
danas uvreene i neodrive 2D terminologije i pseudourbanizacije, koje
su decenijama spekulativno-mimikrijski i sasvim volebno marginalizovale
i kvazistruno ponitavale treu dimenziju 3D objekata struktura i artefakata pejzane arhitekture. Samo na takvim principima mogue je uspostaviti odrivi ekoreciprocitet, a potom relevantni, egzaktni i odrivi 3D
sistem pajzano-arhitektonsko-urbanih struktura, umesto dosadanjeg
2D zelenopovrinskog antisistema ovaploenog u virtuelnom 2D
besmislu.
Iz konteksta navedenih injenica o refleksiji korporatokratije na zagaivanje prostora, komercijalizaciju arhitekture i posledine socijalne probleme, kako u razvijenim, tako i u nerazvijenim i tranzicionim zemljama, evidentno je da savremeno urbanistiko planiranje definitivno mora napraviti
jasan otklon od vidljivo zavisnog balansiranja izmeu struke i spekulativne, koruptivne, jednostrane i nekontrolisane korporativne moi i drugih
lokalnih spekulativnih politika, koje su uvek bile na tetu struke, nauke,
kulture, te odrivog urbannog reda, ekoreciprociteta, urbanog kontinuiteta i graditeljskog identiteta urbanosredinskog boravita i lokalne zajednice. Posebno je vano izvui pouke iz dosadanjeg uvek servilnog odnosa
gradograditelja prema jednostranim interesima lokalne vlasti, zatim prema investitorskom, kvazipreduzetnikom i korporatokratskom, a onda i
monom lobiju koruptivne elite i njihovog neodrivog kvaziurbanizma, u
emu je sve neposrednije i sve aktivnije sauestvovanje arhitekata kao
korporativnih izabranika i protagonista, ali i zainteresovanih i ve uveliko
anagaovanih pojedinaca, pa i itavih timova kao deoniara korporativnog kapitala.
Znai, u ovom aktuelnom trenutku lokalnih i globalnih promena, i gradograditelji moraju vie nego ikad delovati u smeru spasonosnog zaokreta
kako bi blagovremeno i struno dosledno afirmisali ekourbanistiko planiranje, zatim principe ekoreciprociteta izmeu visokih, nisko i pejzano
graenih fizikih struktura, odrivog urbanog kontinuiteta i ekourbanog
razvoja. A to podrazumeva:
- ustanoviti savremenu 3D urbanistiku terminologiju i zakonsku regulativu uz potpunu eliminaciju uvreenog neodrivog 2D planiranja prostora i 2D zelenopovrinskog antisistema,
- konano razumeti, shvatiti i primeniti, odnosno reafirmisati pravilo da
3D nije jednako 2D i obratno, i da planirani, projektovani i graeni
3D objekti, artefakti i celine pejzane arhitekture nisu nikakve 2D
praznine, upljine, slobodne i neizgraene povrine, neobjekti, stoeri
urbanog diskontinuiteta itd.
166

- da planirani, projektovani i graeni 3D objekti, artefakti i celine pejzane arhitekture (parkovi, skverovi, vrtovi) nisu prirodne, ve da su to
pejzano-urbane tvorevine, dobra i resursi,
- ustanoviti relevantni, jedino mogui i strunonauno utemeljen, a to
znai i odriv 3D sistem objekata i struktura pejzane arhitekture,
umesto dosadanjeg varirajue-spekulativnog, virtuelnog, kvazistrunog i neodrivog 2D antisistema toboe zelenih, slobodnih i neizgraenih povrina,
- spreiti sadanju ekspanziju pseudourbanizacije i rasipniko zauzimanje
prostora nad zemljom, ali i to pre afirmisati savremeni koncept podzemnog urbanizma[83],
- spreiti jednostrano, nekontrolisano, agresivno i koruptivno dejsto korporativne globalizacije koja bezkompromisno i bezskrupulozno uruava
koncept odrivog opstanka i razvoja, i koja je ve itave zemlje i narode odvela u propast[84], a potom umreiti, ohrabriti i osnaiti antikorupcijsko i antiglobalistiko delovanje u funkciji stvaranja zdravijeg
urbanosredinskog boravita, te zatite i ouvanja ivotnosredinskog
stanita, to je i osnovni uslov za stvaranje pravednijeg, moralnijeg,
bezbednijeg i u celini boljeg sveta.
Meutim, sloenost grada zbog brojnih i veinom zavaenih sila[85],
ostavlja utisak da se grad otima svome tvorcu. Zato u vezi s aktuelnim
problemima planiranja i zagaivanja urbanog boravita i ivotnog stanita, nuno je prepoznati snagu i nunost planiranja na bazi ekoreciprociteta izmeu visoko, nisko i pejzano graenih 3D (fizikih) struktura,
zatim prepoznati i afirmisati tradicionalna znanja, duhovnu mudrost i snagu lokalnih zajednica, ije umreavanje moe uiniti da se taka preokreta ve sutra preobrati u spasonosni zaokret ka odrivom opstanku i
razvoju.
NAPOMENE I LITERATURA
[1] Tokovi, D.: Uvod u prostorno i urbanistiko planiranje, Akademska misao, Beograd
2006., str. 68.
[2] Tokovi, D. (2006), Ist, str. 3-364.
[3] erimovi Lj. V.: Odriva urbanizacija i neodriva pseudourbanizacija, Savremeno
graditeljstvo nauno-struni asopis za graditeljstvo Republike Srpske, Godina II, Broj
04-2010., Banja Luka 2010., str. 32. (28-38).
[4] erimovi, Lj. V.: Efekti marginalizacije i diskontinuiteta pejzano-arhitektonsko-urbanih
struktura, Diskontinuitet i kontinuitet u planiranju gradova (CD), Drutvo urbanista
Beograda (DUB), Beograd 2009., str. 154. (142-163).
[5] Urbanosredinsko boravite jeste formirani gradograditeljski okvir ljudskog naselja sa
relevantnim ekoreciprocitetom izmeu pejzanih, visoko i nisko graenih fizikih
struktura. U svojem evolutivnom razvoju ovek je kroz dugovenu graditeljsko-urbanu
istoriju, a na taj nain i delovanje prirodnih, ali i dejstvo urbanih (artificijelnih), a
posledino i ivotnih, ekonomskih, socijalnih, kulturnih, proizvodnih, bezbednosnih i
drugih uticajnih sila stvarao, menjao i formirao urbanosredinsko boravite kao posebno
sazdanu i klimom uslovljenu gradograditeljsku celinu i formu. A to znai, da su ljudske
urbanosredinske, kao i ruralnosredinske strukture u aktivnom meusobnom odnosu sa

167

ivotnosredinskim stanitem, ali i uzajamnom odnosu sa ovekom i ostalim ivotnim

zajednicama.
Urbano i ruralnosredinske sisteme (boravita) karakteriu posebni nivoi i oblici graenih
ili artificijelnih celina. To su u pravilu raznorodni i raznovrsno graeni sistemi, celine i
artefakti koji predstavljaju ue, ali graditeljskom rukom, znanjem, iskustvom i umeem
stvorene okvire graenog i oblikovanog prostora i ambijenta. Svaki od njih zauzima
razliitu dispoziciju, zatim ima razliitu namenu i funkciju, pa ima razliit fiziki oblik i
razliitu veliinu fizikog prostornog obuhvata ili volumena. Na taj nain, svako naselje
kao boravite ini i predstavlja zasebnu, ali integrativnu, kompatibilnu i komplementarnu
fiziku celinu pod uslovom da unutar njega vladaju proporcionalni odnosi izmeu
pejzano, visoko i nisko graenih fizikih struktura, i da one kao aglomerativna tvorevina
i struktura ne naruavaju prirodnu ravnoteu u neposrednom i irem ivotnosredinskom
okruenju (stanitu). Znai, neophodno je da tako graene celine uvek ine ili predstavljaju planiranu, projektovanu i tako definisanu artificijelnu i na bazi ekoreciprociteta
sazdanu celinu (boravite) koja je uklopljena i utelovljena u njegov neposredno
gravitirajui predeono-pejzani i iri ivotnosredinski prostor stanita.
[6] ivotnosredinsko stanite, pod ovom pojmovnom sloenicom podrazumeva se Planeta
Zemlja kao globalno ili planetarno stanite i globalno ograniena prostorna jedinica za sve
ivotne zajednice. Ovaj globalni ili planetarni oblik stanita ima mnotvo ivotnih tipova i
podtipova u kojima opet kao manjim prostorno ogranienim jedinicama sa specifinim
kompleksom ekolokih, socijalnih i kulturnih faktora egzistira ljudska i razne druge
ivotne zajednice ili biotopi.
[7] Obad itaroci M.; Bojani-Obad itaroci, B.: Parkovna arhitektura kao element slike
grada, Prostor, Vol. 4, Broj 1, Zagreb 1996., str. 86.
[8] Dobrovi, N.: Francuski pravilni vrtovi izvan Francuske I, Zbornik Arhitektonskog
fakulteta Univerziteta u Beogradu, Sveska 1., Beograd, str. 3-37.; Dobrovi, N.: (1962),
Francuski pravilni vrtovi izvan Francuske II, Zbornik Arhitektonskog fakulteta Univerziteta
u Beogradu, Sveska 1., Beograd 1961., str. 3-39.
[9] Obad itaroci, M.; Bojani-Obad itaroci, B.: (1996), Isto, str. 80.
[10]Bernacki, K.: Idea parku miejskijego po roku 1982, Wroclav 2009., str. 37.
[11]Bernacki, K.: (2009), Isto, str. 10-60.; Obad itaroci, M.; Bojani-Obad itaroci B.:
(1996), Isto, str. 85.
[12]Obad itaroci, M.; Bojani-Obad itaroci B.: (1996), Isto, str. 85.
[13]Obad itaroci M.; Bojani-Obad itaroci B.: (1996), Isto, str. 80.
[14]Miloevi, V. P.; erimovi, Lj. V.: Eko-grad Beograd kontinuitet sistemskih ogreenja
o odrivost, Izgradnja asopis SGITS, SAS, DzMTiFS i UUS, Godina LXIV, Broj 1-2
(Januar-Februar), Beograd 2010., str. 52. (47-70).
[15]Milanovi, H.: Zelenilo Beograda, JKP Zelenilo-Beograd, Beograd 2006., str. 209.
[16]erimovi, Lj. V.: Pravoslavna crkvena porta kao svetost ili profano dvorite, Savremeno
graditeljstvo nauno-struni asopis za graditeljstvo Republike Srpske, Godina III,
Broj 05-2011., Banjaluka 2011., str. 8-23.; erimovi Lj. V.: Paradigma pravoslavne

crkvene porte kao podloga za crkveno-graditeljska pravila o njenom savremenom

planiranju i oblikovanju - II deo, Izgradnja, Broj 62 (8-9 Avgust-Septembar), Godina
LXII, Beograd 2008., str. 315-338.; erimovi Lj. V.: Pravoslavna crkvena porta u
prvoprestolnikoj Arhiepiskopiji Mitropolije karlovake razvoj i tipologija oblika,
Doktorska disertacija, Fakultet tehnikih nauka Departman arhitektura i urbanizam
Univerziteta u Novom Sadu, Novi Sad 2007., str. 15-656.
[17]Obad itaroci, M.; Bojani-Obad itaroci, B.: (1996), Isto, str. 80.
[18]Obad itaroci, M.; Bojani-Obad itaroci, B.: (1996), Isto, str. 80.
[19]Zerzan, J.: End the Primitive Confusion, Chronos Publications (BM Chronos London),
London 2004.
[20]Vujkovi, Lj.: Pejzana arhitektura planiranje i projektovanje, umarski fakultet,
Beograd 2003., str. 27-28.
[21]Obad itaroci, M.; Bojani-Obad itaroci, B.: (1996), Isto, str. 80.
[22]Obad itaroci, M.; Bojani-Obad itaroci, B.: (1996), Isto, str. 84.

168

[23]erimovi, Lj. V.: Urbanizacija ili pseudourbanizacija, Naslee asopis za knjievnost,

jezik, umetnost i kulturu, Filoloko-umetniki fakultet (FILUM) Kragujevac, Godina VIII,
Broj 17., Kragujevac 2011., str. 49. (39-63).
[24]erimovi, Lj. V.: Ouvanje i zatita postojeeg danas jo uvek nepoznatog kulturnoparkovnog naslea u uslovima globalnih promena, Zbornik Druge i Tree konferencije
o integrativnoj zatiti, Republiki zavod za zatitu kulturno-istorijskog nasljea
Republike Srpske, Banjaluka 2009., str. 312. (293-326).
[25]erimovi, Lj. V.: Moi zakonodavne i urbanistike kvazistrune terminologije i vice
versa: Peti parki Beograd Trotoari Sarajeva Akademski park Beograd, Izgradnja
asopis SGITS, SAS, DzMTiFS i UUS, Godina LXIV, Broj 9-10. (Septembar-Oktobar),
Beograd 2010., str. 565-566. (553-570).
[26]erimovi, Lj. V.: Neprikladna struna terminologija u knjigama i zakonskoj regulativi,
Izgradnja asopis SGITS, SAS, DzMTiFS i UUS, Godina LXIII, Broj 3-4 (Mart-April),
Beograd 2009., str. 101. (86-106).; www.arhitektura.rs
[27]erimovi, Lj. V.: (2010), Isto, Izgradnja, str. 561-562. (553-570).
[28]Stevovi, S.; Vasilski, D.: Ozelenjavanje i hidrotehniko reenje ravnih krovova i fasada
u funkciji ekoloke ravnotee urbanih sredina, Nova urbanost integracija dezintegracija grada?, Drutvo urbanista Beograda (DUB), Beograd 2008., str. 219-234.
[29]Vujkovi, Lj.: (2003), Isto, str. 26-27, 194-197.
[30]Vujkovi, Lj.: (2003), Isto, Teminoloki renik, str. 215-219.
[31]erimovi, Lj. V.: (2009), Isto, Izgradnja, str. 101.
[32]ukanovi, Z.; Lalovi, K.; Mili, A. V.; Mitrovi, B. Problemi u urbanistikom planiranju
zelenih povrina u novijim naseljima u Beogradu, Zbornik radova, Udruenje inenjera
Beograda (UIB), Beograd 1994., str. 25-30.
[33]Nijman, J.: The Paradigmatic City, In Annals of the Association of American
Geographers, 2000., 90. No.1., Published by: Taylor& Francis, Ltd. str. 135-145.
[34]erimovi, Lj. V.: (2009), Isto, Izgradnja, str. 92 (87-106); erimovi, Lj. V.: Planskourbanistika i zakonodavna terminologija u funkciji pseudourbanizacije, Nova urbanost
integracija-dezintegracija, Drutvo urbanista Beograda, (DUB), Beograd 2008., str.
86 (71-94); erimovi, Lj. V.: Planski dokumeti, terminologija, legislativa, i kulturnoparkovno naslee, Drutvo urbanista Beograda, (DUB), Beograd 2006., str. 138 (133145).
[35]erimovi, Lj. V.: Kulturno-parkovno naslee kao integrativni deo zatite graditeljske
batine i odrivog razvoja, Zbornik Pete konferencije o integrativnoj zatiti, Republiki
zavod za zatitu kulturno-istorijskog nasljea Republike Srpske, Banjaluka 2010., str.
299. (297-309). ; erimovi Lj. V.: Pejzano graditeljstvo, Arhitektura mesenik za
urbanizam, arhitekturu i dizajn, Asocijacija srpskih arhitekata & Arhitektonski forum,
Beograd & Podgorica 2011., Broj 157-158 (Januar-Februar), str. 20.
[36]erimovi, Lj. V.: (2011), Isto, Naslee, str. 59. (39-63).; erimovi Lj. V.:
Pseudourbanizacija kao posledica zakonske i urbanistike terminologije, Tehnika
asopis SITS, Beograd 2011., str. 31. (27-34).
[37]erimovi, Lj. V.: (2010), Isto, Savremeno graditeljstvo, str. 36. (28-38).
[38]Nikezi, Z.: Graena sredina i arhitektura, Arhitektonski fakultet Univerziteta u
Beogradu, Beograd 2007., str. 3-36.
[39]Doksijadis, K.: ovek i grad, Nolit, Beograd 1982., str. 152-161.; erimovi Lj. V.:
(2011), Isto, Tehnika, str. 27-34.
[40]erimovi, Lj. V.: (2010), Isto, Savremeno graditeljstvo, str. 28-38.
[41]erimovi, Lj. V.: (2010), Isto, Izgradnja, str. 553-570.
[42]Korica, R.: Uticaj urbanistikog planiranja na izgradnju i razvoj naselja na podruju
Beograda u posleratnom periodu, Urbanologija Realizacija urbanistikih planova
problemi-metodi-mogunosti, Beograd 1999., str. 135-157.
[43]Bojovi, B.: Politika zemljita kao bitan faktor usmeravanja urbanizacije u Srbiji, Zbornik
Savremena teorija i praksa u graditeljstvu, Ministarstvo za prostorno ureenje,
graevinarstvo i ekologiju Vlade Republike Srpske, Arhitektonsko-graevinski fakultet
Banja Luka i drugi, Banja Luka 2009., str. 181-182. (175-201).

169

[44]Kurtovi-Foli, N.: Principi odrivosti i zatita graditeljskog naslea, Zbornik Naselja u

Srbiji u 21. veku, Kosjeri, Zbonik radova Principi i praksa odrivosti u razvoju
naselja u Srbiji 2., Udruenje urbanista Srbije, Beograd 2000., str. 127-155.
[45]erimovi, Lj. V.; Vetmi M.: Pseudourbanizacija ugroava kvalitet vazduha u
gradovima i naseljima Srbije, Zbornik radova Kvalitet zatite vazduha 2008, Privredna
komora Srbije Odbor za zatitu ivotne sredine i odrivi razvoj, Beograd 2008., str.
233-247.
[46]Deloska deklaracija, Nastala na meunarodnom skupu posveenom temi: ovek i
njegova naselja, Delos 1968.;
http://www.zaprokul.org.rs/Media/Document/CasopisKultura/1514.pdf
[47]Nan, E.: Postmoderni urbanizam, Orion-Art, Beograd 2004., str. 27., 101., 125., 148.,
156., 185., 216-218.
[48]Nan, E.: (2004), Isto, str. 25., 185.
[49]Kora, .: ovek i grad, Glas, Beograd 1978., str. 103-105.; Nan E.: (2004), Isto, str.
65., 87.
[50]Hadieva Mrgud, V.; Prizrenska, ohridska i umadijska kua kao proizvod anvironman
dizajna, Doktorska disertacija, Univerzitet u Pritini, Graevinsko arhitektonski fakultet,
Pritina 1995., str. 7-20.
[51]Ley, D.: Styles of the Times: Liberal and Neo-conservative Landscapes in inner
Vancouver, 1968-1986, Journal of Historical Geography 1980., No. 13(1), str. 42-43.
[52]Pegan, S.. Urbanizam, Arhitektonski fakultet, Zagreb 2007., str. 14.
[53]Davis, D.: Late Postmodern: The End of Style, Art in America 1987., Juni, str. 17.
[54]Nan, E.: (2004), Isto, str. 156.
[55]Nan, E.: (2004), Isto, str. 217.
[56]Nan, E.: (2004), Isto, str. 218.
[57]Doksijadis, K.: (1982), Isto, str. 152-161.
[58]Kruni, S.: Arhitektura je izgubila kompas, Arhitektura mesenik za urbanizam,
arhitekturu i dizajn, Asocijacija srpskih arhitekata & Arhitektonski forum, Beograd &
Podgorica 2011., Broj 159-160. (Mart-April), str. 19.
[59]Budimir, M.: MPRI u Graanskom ratu u Hrvatskoj, Zbornik radova Graanski rat u
Hrvatskoj 1991-1995., Udruenje Srba iz Hrvatske, Beograd 2005., str. 197-199.;
orovi, B.: (2010), Don Perkins Ekonomske ubice globalne imperije, str. 6.
http://www.pecat.co.rs/2010/10/ekonomske-ubice-globalne-imperije/
;
Meu
najpoznatije agencije i korporacije spadaju: National Security Agency - NSA; Military
Professional Resorces Incorporated MPRI; Blackwater; Dyncorp; Kellogg, Brown and
Root i dr.
[60]www.psiru.org ; www.psiru.org/sites/default/files/2010-11-W-finance.doc ;
www.petitiononline.com:80/serwater/ ; Francuske korporacije VEOLIA, SUEZ ONDEO i
SAUR, danas dre 40% svetskog trita u poslovima s vodom vlasnitvo nad
cevovodima i dr.
[61]Uvek manjkava kreditna sredstva, dravna elita zaduene tranzicione ili nerazvijene
zemlje bez znanja zaposlenih i glasa sopstvenog naroda, dakle najee samoinicijativno nadoknauje prodajom po netrinim cenama na pr. naftnih izvora, zatim
najprofitabilnijih preduzea, vodenih i mineralnih izvora i drugih bogatstava. Tako
angaovane korporacije troe dobijene kredite koje su tranzicione i nerazvijene zemlje
ostvarile kod navedenih meunarodnih instituta, a onda u momentu njihove ekonomske nemoi veto osvajaju i raspolau i nacionalnim vrednostima tih zemalja,
ostvarujui tako jo i druge razne profite i povoljnosti. Perkins John (2007, 2009).
[62]Perkins, J.: Hoodwinked: An Economic Hit Man Reveals Why the World Financial
Markets Imploded-and What We Need to Do to Remake Them, Broadwey books, New
York 2009., Copyrighted Matrial, str. 205-220.;
http://www.amazon.com/Hoodwinked-Economic-Reveals-FinancialImploded/dp/0307589927/ref=pd_sim_b_1#reader_0307589927
[63]Zeevi, D.; Radonji, M.: Bondstil se seli?, Veernje novosti 30. 03. 2011. g.;
http://www.novosti.rs/vesti/naslovna/aktuelno.69.html:324954-Bondstil-se-seli

170

[64]Perkins John u svojoj knjizi The Secret History of the American Empire (2007) i
Hoodwinked (2009) u vezi s tim kae: da je virusni kapitalizam mutantni oblik, za koji
on misli da je zaista pljakaki oblik kapitalizma. Dakle, ne radi se ni o kakvom
ekonomskom sistemu, ve o jednom pljakakom pohodu kojim se oduzimaju prava i
prirodna dobra, prirodna sredina i resursi od ljudi i drava irom sveta. Taj mutantni
oblik kapitalizma patentiran je jo u periodu od 70-tih godina, a naroito od 80-tih
godina 20. veka, kada su ga razvili i favorizovali Ronald Regan i Milton Fridman.
Njegovo dalje protairanje i afirmaciju do granica preteih nestabilnosti i raznih oblika
teta nastavio je Dek Vel (Jack Welch) sa visoko-pozicioniranim pristalicama iz Wall
Street, Goldman Saksa i Sitigrup-a umnoavajui tako ekonomske, socijalne,
kulturne, ekoloke, gradograditeljske i druge oblike i obrasce neizdrivosti i
neodrivosti. Njihova sistemska i institucionalna uvezanost i mo, jo uvek omoguava
da se u tom agresivnom pravcu odvijaju aktivnosti i dogaaji, iako su oni u stvari
temeljno suprotstavljeni naelima odrivog opstanka i razvoja.
Podrani medijsko-institucionalnom, politikom i ekonomskom infrastrukturom,
pomenuti protagonisti i dalje omoguavaju da se kancerogeni sistem iri u nedogled.
Ta ideja da korporacije nisu ni za ta odgovorne, osim za postizanje maksimalnog
profita je bolesna, ali to je ideja koja vodi korporacije. To potvruje i injenica da su
vodei svetski mediji novine, asopisi, izdavake kue, televizije, radio stanice u
vlasnitvu velikih meunarodnih korporacija. One kontroliu medije i ne plae se da
manipuliu informacijama koje pruaju. Zato korporatokratija predstavlja spregu
politike moi i velikog biznisa i ta sprega neminovno doprinosi umnoavanju
negativnog ekolokog naslea, zbog ega je ona temeljno u sukobu s interesima i
naelima odrivog opstanka i razvoja.
[65]Perkins, J.: The Secret History of the American Empire: Economic Hit Men, Jackals and
the Truth about Global corruption, A plume book 2007., Copyrighted Matrial, str. 271http://www.amazon.com/Secret-History-American-Empire330.,
Corruption/dp/052595015X#reader_052595015X
[66]Nan, E.: (2004), Isto, str. 156.
[67]Vlakovi, Z.: Zatvara se Bondstil, Politika 21. 04. 2011. g.,
http://www.slobodanjovanovic.org/2011/04/21/zoran-vlaskovic-zatvara-se-bondstil/ ;
Najvea Amerika vojna baza izgraena je 1999. g. u Srbiji na petom kilometru s
desne strane puta Uroevac Kosovska Vitina. Izgraena je na povrini od 600
hektara na privatnim parcelama koje su kod sela Sojevo otkupljene od Srba i Albanaca
na 99 godina. Za izgradnju utroeno 400 miliona dolara. U bazi je podignuto vie od
250 raznih objekata, a kljuni sadraji su artiljerijska i helikopterska baza, radarski
centar, devet heliodroma, 16 velikih osmatranica, trni centar, dve crkve, pokriveni
bazen, biblioteka, kuhinja u kojoj se pripremalo 15.000 porcija dnevno, interni
vodovod, stanica interne televizije, bioskop, kao i razni bunkeri, sportski tereni, zatvor
(u centralnom delu baze) i jo mnogo toga. Baza je opasana sa tri reda velikih koluta
bodljikave ice na betonskim stubovima, a kroz jedan red tee struja. Takoe, i
zatvor unutar baze je zatien metalnim reetkama i kolutovima bodljikave ice.
[68]arki, S.: Bondstil e zameniti dravu, Glas javnosti 10. 02. 2008. g.,
http://www.glas-javnosti.rs/clanak/glas-javnosti-10-02-2008/bondstil-ce-zamenitidrzavu
[69]Camp Bondsteel, projektovao je 94. inenjerijski graevinski bataljon zajedno sa
privatnom korporacijom Kellogg, Brown and Root,
http://sr.wikipedia.org/sr/%D0%9A%D0%B0%D0%BC%D0%BF_%D0%91%D0%BE%D0
%BD%D0%B4%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BB
[70]Vlakovi, Z.: (2011), Isto., http://www.slobodanjovanovic.org/2011/04/21/zoranvlaskovic-zatvara-se-bondstil/
[71]erimovi, Lj. V.: Pseudourbanizacija kao posledica zakonske i urbanistike
terminologije, Tehnika asopis SITS, Broj 1., Godina LXVI 2011., Beograd 2011.,
str. 27-34.

171

[72]Perkins, J.: Hoodwinked: An Economic Hit Man Reveals Why the World Financial
Markets Imploded-and What We Need to Do to Remake Them, Broadwey books, New
York 2009., Copyrighted Matrial, str. 205-220.,
http://www.amazon.com/Hoodwinked-Economic-Reveals-FinancialImploded/dp/0307589927/ref=pd_sim_b_1#reader_0307589927
*Perkins J.: The Secret History of the American Empire: Economic Hit Men, Jackals and
the Truth about Global corruption, A plume book 2007., Copyrighted Matrial, str. 271330.
http://www.amazon.com/Secret-History-American-EmpireCorruption/dp/052595015X#reader_052595015X
*orovi B.: (2010), Don Perkins Ekonomske ubice globalne imperije, str. 6.
http://www.pecat.co.rs/2010/10/ekonomske-ubice-globalne-imperije/
[73]Perkins, J.: (2009), Isto, str. 205-220.
[74]erimovi, Lj. V.: (2009), Isto, (DUB), str. 148. (142-163).
[75]Grupa autora: ivotna sredina integralni deo odrivog industrijskog i urbanog razvoja,
Korienje resursa, odrivi razvoj i ureenje prostora, IV Zatita ivotne sredine u
planiranju (odrivog) urbanog razvoja, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije,
Posebna izdanja br. 30. (decembar 1996.), Beograd 1996.
[76]erimovi, Lj. V.: Odrivost, graena sredina i klimatske promene, Zbornik Zatita
ivotne sredine u energetici, rudarstvu i prateoj industriji (CD), Fakultet za ekologiju i
zatitu ivotne sredine Univerzitet Union Nikola Tesla i Asocijacija geofiziara
Srbije, Divibare 2010., str. 300-309.
[77]erimovi, Lj. V.: Eko-urbana (ne)kultura ugroava kavlitet vazduha, Zbornik radova,
XXXV savetovanje sa meunarodnim ueem Zatita vazduha 2007, Drutvo za
istou vazduha Srbije & Privredna komora Srbije, Beograd 2007., str. 183-189.
[78]Biodiverzitet na planeti Zemlja danas ine milioni razliitih biolokih vrsta, koje su
proizvod 4. milijarde godina evolucije. Sama re biodiverzitet spada u relativno novije
pojmove. Ozvaniena je tek 1985. godine spajanjem dve rei bioloki diverzitet.
Na simpozijumu 1986. g. nakon izdavanja knjige BioDiversiti (Wilson 1986), iji urednik
je E.O.Wilson, generalno je prihvaeno korienje ove rei i njenog koncepta.
www.panda.org/sr/
Ovaj pojam ima sve veu primenu u teoriji i praksi, jer sa biolokog i ekolokog
stanovita na Planeti Zemlja u drugoj polovini 20. veka primetne su lokalne i globalne
klimatske promene, koje u poslednjih nekoliko decenija utiu na nestanak biljnih i
ivotinjskih vrsta sve veom i zabrinjavajuom brzinom. To se najvie deava zbog
dosadanjih ljudskih eksploatatorskih aktivnosti, kako prema prostoru, tako i prema
drugim prirodnim resursima i vrednostima na Planeti Zemlja.
[79]BBC SERBIAN.com, Kopenhagen: bez istinskog dogovora (Petak, 18, decembar 2009.),
Korieno 04.08.2011. g.
www.bbc.co.uk/serbian/news/2009/12/091218_copenhagenfri01.shtml
[80]erimovi, Lj. V.: Isto, Divibare 2009., str. 305. (300-309).
[81]Stojkov, B.: Metode prostornog planiranja, Geografski fakultet - Univerzitet u Beogradu,
Beograd 2000., str. 106.; i
http://www.greenexpeditio.org/index.php?option=com_content&task=view&id=13&Itemid
=30
[82]Milutinovi, S.: Lokalna agenda 21: Uvod u planiranje odrivog razvoja, Stalna
konferencija gradova i optina, Beograd 2004., str. 11-13.
[83]Luki, M. Savremeni grad i podzemna gradnja, Izgradnja asopis SITS, Broj 3-4.
(Mart-April), Godina LXIII, Beograd 2009., str. 116-122.
[84]Perkins, J: (2009), Isto, str. 205-220.
[85]Kara-Pei, .: Odbaen pre nego to je shvaen, U Urbane forme, Jean Castex i dr.,
Graevinska knjiga, Beograd 2003., str. 7-15.

172

3 EDUKACIJA I PARTICIPACIJA

173

174

ENVAJRONMENTALNI ASPEKTI KAO OSNOV INOVACIJE

KURIKULUMA U VISOKOKOLSKOM OBRAZOVANJU
ARHITEKATA: NOVI PRISTUPI PROUAVANJU ISTORIJE I
TEORIJE MODERNE I SAVREMENE ARHITEKTURE
ENVIRONMENTAL ASPECTS AS A BASIS OF CURRICULUM
INNOVATION IN HIGHER EDUCATION OF ARCHITECTS: NEW
APPROACHES TO THE STUDY OF HISTORY AND THEORY OF
MODERN AND CONTEMPORARY ARCHITECTURE
Ljiljana Blagojevi, Dragana orovi
Univerzitet u Beogradu Arhitektonski fakultet
Univerzitet u Beogradu Arhitektonski fakultet

APSTRAKT
Rad istrauje savremene pristupe inovaciji kurikuluma visokokolskog
obrazovanja u oblasti arhitekture i urbanizma, koji, pored
multidisciplinarnosti, u odreene nivoe studijskog programa i procesa
uenja uvode i envajronmentalne aspekte, kao kljuna didaktika i
metodika pitanja. Oblast prouavanja istorije i teorije moderne i
savremene arhitekture, takoe, zahteva nove pristupe orijentisane ka
razumevanju envajronmentalne istorije arhitekture i urbanizma kroz
prouavanje kljunih momenata ukrtanja projektantskih i ekolokih
koncepata, od modernog pokreta i Bauhausa, do aktuelne ekoarhitekture. U tome, mogui pristupi prouavanju istorijskih presedana u
kojima promene arhitektonskih paradigmi prate promene u ekolokim
naukama,
inenjerstvu
i
tehnologijama,
se
fokusiraju
na
envajronmentalne aspekte arhitekture, na primer odnos ekolokog
pristupa projektovanju (energetska efikasnost, konstrukcija, instalacije i
materijali) prema razvoju estetskih praksi 20. veka, kao i odnosa
arhitekture prema pejzau, i njenog uticaja na atmosferu, prirodne i
artificijelne ambijente, u svetlu prouavanja uticaja klimatskih promena.

Kljune rei: envajronmentalni aspekti kurikuluma, klimatske promene,

moderna i savremena arhitektura

175

ABSTRACT
This paper explores contemporary approaches to curriculum innovation in
higher education in architecture and town-planning, which, in addition to
multidisciplinary, introduce environmental aspects in certain levels of the
study program and the learning process, as key didactic and
methodological issues. Field study of the history and theory of modern
and contemporary architecture requires new ways of understanding the
environmentally oriented architecture and urban history through the
study of intersection between design and environmental concepts, from
the modern movement and the Bauhaus, to the current eco-architecture.
In fact, the possible approaches to the study of historical precedent in
which the changes of architectural paradigms are followed by changes in
environmental sciences, engineering and technology, focus on
environmental aspects in architecture, such as the relationship between
ecological approach to design (energy efficiency, construction, installation
and materials) and development of aesthetic practice of the 20th century,
as well as the relationship of architecture towards the landscape, and its
impact on the atmosphere, natural and artificial environments, in view of
studying the effects of climate change.

Keywords: environmental aspects of curriculum, climate change, modern

and contemporary architecture
UVOD
Ovaj rad se bavi istraivanjem pravaca unapreenja nastave kroz
inovacije kurikuluma studijskog programa i metodologije nastave na
osnovnim akademskim studijama (OAS) na Univerzitetu u Beogradu
Arhitektonskom fakultetu, u oblasti istorije i teorije arhitekture.
Envajronmentalizam, koji shvatamo kao nain na koji se poimaju odnosi
ljudi i ivotne sredine i na osnovu kojeg se u toj oblasti dela, nalazi se, na
globalnom nivou, u presudnom politikom momentu, izmeu nesigurne
perspektive socio-ekonomskih promena i obezbeenja potrebnih uslova
za promenu naina ljudskog postojanja na Zemlji. U radu se zauzima stav
o znaaju uvoenja envajronmentalnih aspekata kao kljunih didaktikih i
metodikih pitanja studijskog programa i procesa uenja, kako u oblasti
projektovanja i tehnologija, tako i u oblasti izuavanja envajronmentalne
istorije arhitekture i urbanizma. U tome se polazi od savremenog
integralnog i multidisciplinarnog pristupa projektovanju i izuavanju
znaajnih arhitektonskih presedana, odnosno studija sluaja, sa
posebnim akcentom na odnos klimatskih promena i arhitektonsko-

176

urbanistikih strategija i tehnika njihove adaptacije i ublaavanja.60 Kako

kau recentne studije, klimatske promene se deavaju sada, njihov
uticaj e se oseati svuda, a mere adaptacije mogu da smanje neke od
negativnih imapakta, pri emu najvei potencijal da se doprinese ovom
smanjenju lei upravo u sektoru graevinarstva. (Van Ypersele, 2010,
82) U radu su prikazana nastojanja i dosadanja iskustva da se u delu
reformisanog kurikuluma studija arhitekture koji se bavi istorijom i
teorijom moderne i savremene arhitekture, u nastavu od samog uvoda u
oblast ukljui svest o vanosti odrivosti kao koncepta i sa tim vezanih
istraivanja klimatskih promena i njihovog uticaja na urbanu sredinu.
U radu se analiziraju pravci inovacije silabusa studijskih programa
Arhitektura danas, u 1. semestru, i Istorija moderne arhitekture i
urbanizma, u 2. semestru, koji su deo modula M1: Uvod u arhitekturu.
Ovi programi predstavljaju osnovni i iskljuivi vid nastave u kojem se
sistematski izuava oblast istorije i teorije moderne i savremene
arhitekture na OAS. Ukratko, Arhitektura danas je obavezni predmet
koji predstavlja uvod u studije arhitekture preko kojeg se studenti u
glavnim crtama upoznaju sa savremenim odnosno aktuelnim tokovima i
tendencijama u oblasti, a kroz program Istorije moderne arhitekture i
urbanizma, studenti stiu osnovna znanja o istoriji i teoriji arhitekture
20. veka, odnosno glavnim pravcima, autorima i delima koja su obeleila
modernu i savremenu epohu. U tekuem akreditovanom studijskom
programu, reformisanom u skladu sa Bolonjskom konvencijom, koji se na
Arhitektonskom fakultetu u Beogradu implementira od 2005-06. kolske
godine, oblast istorije i teorije moderne i savremene arhitekture
zastupljena je kroz dva navedena obavezna studijska programa sa 3ESPB
(1+2), ili 1,67% ukupne nastave od 180 ESPB na OAS. Ako se ima u vidu
da ovi predmeti predstavljaju osnov obrazovanja i intelektualne
kompetentnosti buduih arhitekata, prioritet u procesu unapreenja
kurikuluma u okviru pripreme novih akreditacionih dokumenata svakako
jeste razmatranje njihove niske zastupljenosti. U datim uslovima,
meutim, i sami silabusi kroz inovativne pristupe otvaraju perspektive i
tematske oblasti za dalja programska proirenja, koja su predstavljena u
ovom radu. Ova proirenja nadograuju se na osnovni skelet silabusa,
naime na nastavu koja ima cilj sticanja osnovnih znanja o glavnim
paradigmama i periodizaciji savremene arhitekture od modernog pokreta,
kritike modernizma, postmodernizma, do aktuelnih tokova.

60

Ovaj rad je realizovan u okviru projekta Istraivanje klimatskih promena na

ivotnu sredinu: praenje uticaja, adaptacija i ublaavanje (43007) koji finansira
Ministarstvo za prosvetu i nauku Republike Srbije u okviru programa Integrisanih i
interdisciplinarnih istraivanja za period 2011-2014. godine.

177

ARHITEKTURA DANAS I KLIMATSKE PROMENE: TEMATSKE

OBLASTI
Fokus na istraivanje uticaja klimatskih promena postavlja pred oblast
arhitekture pitanja koja zadiru u samu sutinu discipline, kao prakse
projektovanja i graenja, i kao teorijskog diskursa, a svest o globalnom
zagrevanju postavlja ekoloko projektovanje u sredite akademskih i
strunih debata. U oblasti istorije i teorije moderne i savremene
arhitekture, pitanja odnosa pojedinanih zgrada i urbanog prostora
uopte prema uticaju klimatskih promena imaju za posledicu otklon od
tradicionalnog metoda stilske, formalne i funkcionalne analize objekata ili
planova i uvoenje pitanja koja se tiu nove estetike savremene ekoloke
arhitekture i funkcionalnosti u skladu sa envajronmentalnim uslovima.
Pristup i nain izvoenja nastave podstaknut novijim praksama odrivosti
i energetske efikasnosti usmerio nas je da u silabus programa
Arhitektura danas uvedemo tematske oblasti kroz koje se ispituju
odnosi klimatskih promena i pojave novih arhitektonskih i urbanistikih
paradigmi. Uz kratak prikaz osnovnih aspekata kojima se bave ove
tematske oblasti, u radu su navedene i studije sluaja na osnovu kojih se
u nastavi izvode analize.61
Transdisciplinarni odnos arhitekture, urbanog dizajna i
pejzanog urbanizma
Tema odnosa arhitekture i pejzaa koja dominira u teorijskim i strunim
debatama poslednjih decenija, ima za posledicu nove transdisciplinarne
relacije kao to su ekoloki urbanizam, ili pejzani urbanizam, zeleni
urbanizam i dr., ali i razvoj specijalizacija novih graninih disciplina, kao
to je na primer urbana ekologija. (Waldheim, 2006) Poev od
postmodernistikih kritika, na primer teorije arlsa Denksa (Charles
Jencks) ili postavke o kritikom regionalizmu Keneta Fremptona (Kenneth
Frampton), kao i sada ve kanonskih projekata iz 1980tih za Park La Vilet
u Parizu (Rem Koolhaas/OMA, Bernard Tschumi), vieznani odnos
pejzaa i arhitekture u uslovima postindustrijskih gradova postaje
osnovno polazite projekata i planova. Ova tema je u silabus uvedena
kao uvod kroz koji se studenti upoznaju sa irim kontekstom novih praksi,
naroito u oblasti urbanistikog projektovanja, urbanog dizajna i urbane
regeneracije. Posebne podteme, presedani i studije sluaja na osnovu
kojih se razmatra problematika formiranja i zatite prirodnih rezervata,
revitalizacije priobalja i vodenih tokova uopte, vraanja prirodnih
stanita, poveavanje biodiverziteta u urbanim regionima, i dr., su:
61

Studenti sa svoje strane u okviru asova predvienih za interaktivnu nastavu i

u svom zavrnom radu samostalno izvode analize u okviru tematskih celina, i
predstavljaju studije sluaja po sopstvenom izboru.

178

- regeneracija braunfild lokacija, odnosno integracija prostornih,

envajronmentalnih i drutvenih nivoa u projektovanju koje se bavi
transformacijom industrijskih pejzaa (ukljuujui demilitarizovane
zone i prostore) u nove gradske kvartove i susedstva, odnosno
otvorene javne zelene prostore, na primerima projekata pejzanih
arhitekata (primeri: Hargreaves Associates Crissy Field, San

Francisco, California, Chattanooga Renaissance Park, Tennessee;

James Corner/Field Operations The Highline, NYC; Claude Cormier
Architectes Paysagistes Evergreen/Brick Works, Toronto, Ontario, i
dr);
- infrastrukturni urbanizam (Allen, 1999), naime sloeni projekti
pejzane arhitekture kroz koje se postiu uklapanja infrastrukture i
gradskog prostora (primer: Adrian Geuze/West 8 Landscape Architects

projekti Landscaping Schiphol Airport; Groene Loper-A2 Aaastricht

Noordwaard);
- urbana regeneracija kroz formiranje javnih zelenih povrina, etalita,
parkova, plave i zelene mree (blue and green network) javnih
prostora grada (primer: Mikyoung Kim, Cheonggyecheon Restoration
Project, Seoul);
- urbana ekologija i pouke za oblast arhitekture i urbanizma koje se tiu
prostornih principa za poboljavanje uslova ekoloki degradiranih
podruja grada i biodiverziteta kroz planiranje i projektovanje. Principi
urbane ekologije i ekolokog planiranja uvode se kroz postavke o
meuodnosima etiri osnovne kategorije prirode, odnosno izmenjene
prirode u urbanim regionima: prirode, polu-prirode, intenzivno
korienih zelenih prostora, i graene sredine (Forman, in Mostafavi,
2010, 314);
- integralno upravljanje atmosferskim vodama u urbanim sredinama,
odnosno Sustainable Urban Drainage Systems (SUDS), Water Sensitive
Urban Design (WSUD), i Low Impact Development (LID) Stormwater
Management. Pristup i koncept brige o gradskim vodama naroito je
razvijen u SAD, gde se integracija envajronmentalnih principa
projektovanja sprovodi celovito, a discipline urbanog dizajna, odnosno
arhitektonsko-urbanistikog projektovanja se vie ne mogu shvatati
kao autonomne ve kao deo interdisciplinarnog pristupa prostoru
(primeri: Steven Holl, The Whitney Water Purification Facility and Park,
New Haven, CT; The Staten Island Bluebelt, i dr).
Energija i bioklimatska arhitektura: konstrukcije, materijali i
tehnologije
U svetskoj arhitektonskoj praksi druge polovine 20. veka, energetska
kriza 1970tih uzrokovala je pojavu projekata koji su se bavili pitanjima
utede energije i postizanja vee ekonomske efikasnosti graenja. Oni su
179

inili paradigmu ekolokog arhitektonskog projektovanja orijentisanu

prvenstveno ka cilju ouvanja energije (Energy Conserving Design), koji
je postizan oivljavanjem pasivnih, klimatski generisanih koncepata,
implementacijom alternativnih vidova energije, kao to su solarna i
energija vetra i integrisanjem eksperimentalnih tehnologija u objekte, uz
upotrebu solarnih panela, turbina na pogon vetra, fotonaponskih panela i
dr. Eksperimentalna priroda ovih projekata i izvedenih objekata uticala je
na percepciju javnosti i stav prema zelenoj arhitekturi, koja je smatrana
prolaznom modom i, u spektru arhitektonskih tokova, tada bila
marginalizovana. (McLennan, 2004) U skladu s dogaajima koji se tiu
globalnog zagrevanja, klimatskih promena i odrivog razvoja (Brandt
Commission, 1982; Brundtland Commission, 1987; Rio de Janeiro, 1992) i
ekoloka arhitektura je evoulirala u nekoliko poslednjih decenija, od
projektovanja za ouvanje energije ka odrivom arhitektonskom
projektovanju (Sustainable Design) koje se osim bavljenja energetskom
efikasnou sada proverava i na pitanjima: generisanja energije u
zelenim zgradama, smanjenja emisije ugljendioksida, formiranja toplotnih
rezervoara u zgradi, obezbeenja kvaliteta mikroklime unutranjeg
prostora (Green Comfort Design), tednje i proizvodnje vode i odlaganja
otpada, zatim upotrebe alternativnih konstrukcija i materijala i
projektovanja sistema omotaa zgrade (Building Envelope System).
Navedene karakterisitke se podrazumevaju u ekolokom projektovanju
danas, regulisani kroz LEED sertifikat, ali su u razliitim projektima
dominantni raznorodni pristupi, koji odreuju i definisanje tema u
objanjavanju fenomena:
- energetska efikasnost i drutvena odgovornost: korienje svih
savremnih premisa ekolokog projektovanja u izgradnji javnih objekata
(iji su projektanti vodei arhitekti dananjice), kojima zapadne
demokratije pokazuju usvajanje envajronmentalnih imperativa u
arhitektonskoj produkciji (primeri: Nicholas Grimshaw and Partners

British Pavilion, Expo '92, Seville; Richard Rogers Partnership

Bordeaux Law Courts, Scottish Parliament, Edinburgh; Foster +
Partners Reichstag, Berlin; Ateliers Jean Nouvel Muse du quai
Branly, Paris; Renzo Piano Building Workshop California Academy of
Sciences, San Francisco, i dr);
- odriva arhitektura, novi arhitektonski programi: promena gledita da
odrivost zahteva odricanje kroz uspostavljanje principa Hedonistic
Sustainability odrivost nije balast, ve poboljava kvalitet ivota u
svakom smislu; objekt je ekonomski, energetski i socijalno odriv; osim
proizvodnje energije i potovanja svih parametara odrivog
projektovanja, objekt omoguava vie razliitih namena, ima ikoniku i
simboliku vrednost, ili je, pored toga, i sadraj koji ukazuje na
probleme koji se tiu klimatskih promena i envajronmentalnih uslova, i
pokuava da ih rei (primeri: Nicholas Grimshaw and Partners Water
180

Theatar, Las Palmas, Canary Islands; BIG Bjarke Ingels Group Waste
to Energy Plant, Copenhagen; RAFAA Solar City Tower, Rio);
- odriva arhitektura kao proces: u cilju smanjenja dramatino
negativnih efekata proizvodnje ugljendioksida, zgrade treba da budu,
slino biljkama u biosferi, mrea za filtriranje ugljendioksida.
Najjednostavnije reeno, arhitekti bioklimatske arhitekture nastoje da
formiraju i operacionalizuju proces koji obezbeuje indukciju energije,
naime objekat treba da proizvodi vie energije nego to je troi (Lloyd
Jones, 1998). Odlike ove arhitekture su: strogo kontrolisana potronja
iskljuivo obnovljivih izvora energije; korienje maksimalne
pogodnosti prirodne ventilacije i poloaja na lokaciji, formiranje zelenih
prostora na objektima, u cilju konzervacije i preiavanja vode;
obezbeenje povoljnijih mikroklimatskih uslova i fiziopsiholoke
dobrobiti korisnika; integrisanje funkcija i stvaranje novog kvaliteta
prostora; proizvodnja energije za sopstvenu potronju. Ovde
ukljuujemo i antismog arhitekturu velikih gradova: objekti
preiavaju estice zagaenog vazduha i prljave vode, korienjem
principa veze biologije sa informacionim i komunikacionim
tehnologijama (primeri: Vincent Callebaut Anti-smog Tower, Paris,

projekt; Solus4 Marine Research Center, Bali; Pelli Clarck Pelli

Transbay Transit Centar, San Francisko; William McDonough NASA
Sustainability Base, Moffet Field);
- inovativni arhitektonski sistemi: napredne tehnologije i inteligentni
materijali u inovativnom arhitektonskom projektovanju promoviu nove
konstrukcije futuristike arhitekture, integriui organske principe u
stvaranju dinamine interakcije sa fizikim okruenjem u kojima se
organska struktura pojavljuje: kao inspiracija za konstrukciju objekta
otpornog na elementarne nepogode i/ili kao organska koa objekta
koja se sama razvija i menja tokom vremena (primeri:3 XN showcase

pavilion Learning from Nature Louisana Museum of Modern Art,

Copenhagen; M&A Architects Bubble Skyscraper; Ferdinand Ludwig,
Oliver Storz & Hannes Schwertfeger Building Botany Living
Architecture; Faulders Studio GEOtube, Dubai);
- klimatska arhitektura: arhitektura atmosfere i ambijenta (an
architecture of atmosphere, Diller Scoffidio) i meteoroloka arhitektura
(meteorological architecture, Rahm). Arhitektura uspostavlja nova
sredstva izraavanja ispitujui klimatski fenomen; stvaraju se
arhitektonske kompozicije od vazduha i vode, a u odnosu na
temperaturne zahteve funkcionalnih jedinica, kao i na fiziologiju i
senzualnost ljudskog tela. Arhitektura pokree pitanje novog naina
shvatanja prostora, ponaanja u prostoru i odnosa objekta, oveka i
okruenja, nejasnih granica izmeu razliitih nivoa prostornosti.
Arhitektura ne stvara slike i simbole, arhitektura stvara okruenje
kreirajui klimatske zone u unutranjem prostoru (primeri: Diller
181

Scofidio Renfro Blur Building, Swiss National Expo, Lake Neuchatel;

Philippe Rahm Architects Archimedes House, Vassivire en Limousin,
White Geology, La Force de lArt 02, Grand Palais, Paris, Vapor
Apartments, Hamburg, 2009, i dr).
Socijalna odrivost, klimatske promene i odriva arhitektura
Nova ekologija je tokom 20. veka, a naroito u poslednje dve decenije,
prevazila poetnu definiciju studija organizma i okruenja, proirujui
teoriju na razliite aspekte, pa tako danas govorimo o politikoj,
socijalnoj, industrijskoj, humanoj ekologiji, takoe o deep ecology, kao
vidovima ekoloke misli, koja sa razliitih gledita prouava odnos oveka
i ivotne sredine. Analogno tome, i odrivu arhitekturu razliiti autori, u
zavisnosti od sopstvenog teorijskog i strunog stanovita, u poslednjih
deset godina vide kao stil, kao politiku ili ekonomsku doktrinu. Suzan
Maksman (Susan Maxman) je, pre gotovo dve decenije, napisala da
odriva arhitektura nije recept, ve stav i pristup projektovanju i da ne
treba da ima etiketu, dok Norman i En Long (Norman Long, Ann Long)
smatraju praksu odrivog projektovanja neprekidnim, transformiuim
procesom u kojem su locirani interesi i sukobi aktera, to je dovodi u
vezu sa socioloko-politikim diskursom i eko-socijalnom logikom koja
uzrok ekolokih problema vidi u sociolokim faktorima, a izvor dominacije
oveka nad prirodom u obrascima dominacije i hijerarhije u ljudskom
drutvu. Strategija planiranja, u diskursu u kome se graevina smatra
drutvenim konstruktom, sve vie prirada sociolokom domenu, koji istie
politiko pitanje demokratske kontrole nad izborom tehnologija. (Gay,
Farmer, 2001) Danas, kada savremena civilizacija doivljava
metamorfozu uvoenjem principa odrivosti u popularnu svest, odrivi
razvoj, njegove ideje i prakse, u velikoj meri zavise od drutvenih izbora.
(Lylle, 1993; Goodbun, 2010) Odrivi razvoj, prema jednoj od definicija,
se, pored ostalog, odnosi na moralni nain delovanja, koji podrazumeva
nameru izbegavanja tetnih efekata na ivotnu sredinu i ekonomski i
socijalni domen ivota. (Baon Gomis et al., 2011) Ekologija postavlja,
kako praktine, tako i etike izazove pred arhitekturu, bavei se
socijalnom odgovornou, odnosom prema mestu i ekolokom svesnou.
Ekoloka arhitektura svoje sloene, nekad protivrene, vrednosti iskazuje
i prouava kroz drutvene parametre. Ovaj uvid predstavlja jo jedan
nain integrisanja envajronmentalnog aspekta u silabus predmeta, kroz
specifine podteme, koje se, sukcesivno, tiu stanovanja, drutvenih
odnosa, delovanja u sluaju elementarnih nepogoda i reavanja
savremenih drutvenih problema:
- ekoloka arhitektura i stanovanje: Mark Vigli (Mark Wigley) smatra
ekologiju jednim od naina razmiljanja o arhitekturi, ali i generisanom
od arhitekture; etimoloki koren rei ekologija, dovodi u direktnu vezu
182

ekologiju, stanovanje i arhitekturu. (Goodbun, 2010) Polazei od ovog

stava, ispituju se envajronmentalna i socio-ekonomska pitanja kroz
prouavanje razliitih tipologija ekoloke stambene arhitekture
(primeri: Scott Specht The Zero House, projekt; Bensonwood Houses

&MIT, Departmant for Architecture, Hhouse_n Research Consortium

Unity House, Unity, Maine; Ken Yeang Editt Tower, Singapore);
- odrive zajednice i ekoloka arhitektura: drutveni aspekt ekoloke
arhitekture vidi reenje postojeih envajronmentalnih pitanja (od
proizvodnje energije do klimatskih promena) u decentralizaciji
industrijskog drutva i stvaranju manjih samoodrivih zajednica, sa
lokalnom kontrolom drutvenog ivota i ekonomije, koje e preuzeti
odgovornost za ivotnu sredinu. U ovakvom kontekstu, arhitektonskourbanistiko projektovanje izraava organsko formiranje zajednice i
njene veze sa envajronmentom, iz ega sledi podizanje svesti o naem
uticaju na ivotnu sredinu (Gay, Farmer, 2001), (primeri: Eric Vergne
Dystopian Farm, NY; Nestor Topchy Houston Hive);
- elementarne katastrofe i ekoloka arhitektura: prouavaju se
arhitektonski programi za smetaj (Emergency Housing) i
uspostavljanje normalnih tokova ivota ljudi koji postaju beskunici
usled klimatskih promena i ratnih razaranja. Postavke ekoloke,
odrive arhitekture proveravaju se kao odgovor na najtee izazove
savremenog drutva, ime se promoviu etike vrednosti i model
ivljenja prema principima odrivog razvoja kroz ideju arhitektonskog
koncepta, usvojene naine gradnje i upotrebljene materijale (primeri:

Cal-Earth Institute Sandbag Shelter Prototypes; Shigeru Ban Paper

Dome, Taiwan, Hualin Temporary Elementary School, Chengdu, China;
Andrew Brorson The Contigency Arc, Miami, Florida; Jay Stouhtegner
Water Capsule Project; LAVA Digital Origami Emergency Shelter);
- socijalna odrivost i ekoloka arhitektura: prouavanje odrive
arhitekture koja se bavi reavanjem savremenih drutvenih problema,
kao to su beskunitvo, siromatvo, prenaseljenost gradova, urbana
alijenacija, kroz male arhitektonske programe: fizike intervencije na
mikronivou, koje konceptualno pogaaju probleme na makronivou
(primeri: Krzysztof Wodiczko The Homeless Vechile project;

Ecosistema Urbano Ecobulevar, Madrid; EXYZT Metavilla, Venice

Biennale, 2006; TYIN Tegnestue Safe Haven Bathhouse & Library,
Ban Tha Song Yang, Thailand; HA Schlut Beach Garbage Hotel,
Madrid).
ISTORIJA MODERNE ARHITEKTURE I URBANIZMA: ISTORIJSKI
PRESEDANI MODERNE EKOLOKE ARHITEKTURE
Istorija arhitekture, a naroito istorija moderne arhitekture, dobija nova
itanja u svetlu aktuelnih istraivanja i znanja u oblasti ekoloke
183

arhitekture. Iako se envajronmentalni pristupi arhitekturi esto vezuju

iskljuivo za savremene primere i prakse podstaknute novijim naunim
saznanjima o globalnoj ekologiji, u edukaciju arhitekata neophodno je
ukljuiti razmatranje ove problematike kroz istorijsku perspektivu. Kritika
otrica pobornika ekolokog planiranja i projektovanja esto se usmerava
prema praksama prethodnog istorijskog perioda modernizma, iako je
upravo u modernoj epohi i razvijena svest i ideja o socijalno i
envajronmentalno odgovornoj arhitekturi. Ove kritike podstakle su novija
istraivanja envajronmentalne istorije arhitekture, meu kojima se u
novijoj literaturi istie rad Pedera Ankera (Peder Anker) na istraivanju
istorijskog odnosa arhitektonskog projektovanja i ekolokih nauka i
promena paradigmi kroz koje je se tokom 20. veka profilisala ekoloka
arhitektura. (Anker, 2010) Anker pokazuje da savremeni arhitektonski
envajronmentalizam u velikoj meri nastavlja teoriju moderne arhitekture
20. veka, koja je zastupala nauni, socijalno i envajronmentalno
odgovoran pristup projektovanju i graenju, i ne predstavlja opoziciju
savremenoj ekolokoj arhitekturi.
Polazei od Ankerovih teza i istraivanja, inovacija silabusa predmeta
Istorija moderne arhitekture i urbanizma, postavljene tematske oblasti
izuava sa dodatnim akcentom na istoriju envajronmentalnog pristupa
projektovanju. Postavka silabusa sledi hipotezu da je promena
razumevanja odnosa arhitekture i urbanizma prema ivotnoj sredini u 19.
i 20. veku, imala kljuni uticaj na pojavu moderne arhitekture. Isto tako,
razmatraju se uvidi pojedinih autora koji zastupaju tezu da savremena
ekoloka arhitektura potie od promene kulturnog diskursa jo u doba
prosvetiteljstva i Rusoove teze o harmoniji s prirodom, takoe i
Raskinovih stavova koji nagovetavaju envajronmentalizam 20. i 21.
veka. (Lloyd Jones, 1998) Osnovni cilj silabusa je da predstavi jednu fino
nijansiranu istoriju moderne arhitekture koja ukljuuje one koncepte koji
su zasnovani na envajronmentalnim i ekolokim postavkama. Kao primer
ovog pristupa, u nizu studija sluaja, prouavaju se:
- autori koji anticipiraju savremenu ekoloku svesnost i ijem je delu
inherentan sveobuhvatni oblikovno i socio-ekonomski envajronmentalni
pristup, kao to su, u oblasti urbanog planiranja, ali i teorije drutva,
Patrik Gedis (Patrick Geddes) i Ebenizer Hauard (Ebenezer Howard),
pored Riard Bakminster Fulera (Richard Buckminster Fuller) i
njegovog zalaganja za ekoloku odgovornost i univerzalni pristup
istraivanju i projektovanju koje e osigurati opstanak ljudske vrste
ugroen problemima ivotne sredine i njihovim posledicama po ljudsko
zdravlje (Anker, 2010);
- fragmentarna ili celovita konceptualna utemeljenost dela prominentnih
predstavnika herojskog perioda moderne arhitekture u odnosu prema
prirodi, u smislu aniticipiranja problema prouzrokovanih mainskim
184

dobom i predloga za njihovo reenje (primeri: Alvar Aalto, Frank Lloyd

Wright - organic architecture; Frank Lloyd Wright - Broadacre City; Le
Corbusier, Ludwig Mies van der Rohe, Johannes Duiker, Bernard
Bijvoet, i drugi - eksperimenti na tragu eko-osetljivosti 21. veka);
- utopijske vizije gradova avangardne i neoavangardne arhitekture 20.
veka, sa fokusom na envajronmentalnom aspektu ovih ideja i
konceptualnoj meurelaciji hronoloki udaljenih primera, poev od
1920tih godina prolog veka, pa do najnovijih projekata Emergency
Architecture (primeri: G. Krutikov Letei grad, 1928; Kiyonori

Kikutake Marine City, 1960; Kisho Kurokawa Agricultural City,

1961; Kisho Kurokawa Helix City, 1960; Arata Isozaki Clusters in
the Air, 1960-62; Hans Hollein Compact City, 1964; Archigram
Walking City, Plug-in City, 1964; Haus-Rucker Co. The Yellow Heart,
1968; SUPERSTUDIO City of Hemispheres, 1970).
ZAKLJUNE NAPOMENE
U zakljuku, istakle bismo cilj ovog rada da ukae na mogue pravce
inovacije kurikuluma u studijama arhitekture u procesu re-akreditacije
koji se tiu podizanja svesti o klimatskim promenama, kroz sticanje
znanja o znaajnim pomacima u savremenoj teoriji i praksi urbanistikoarhitektonskog projektovanja. Pored punog uvaavanja principa i prakse
integralnog projektovanja i multidisciplinarnog pristupa, savremena
edukacija arhitekata podrazumeva:
1)
proaktivnu orijentaciju studija prema realnostima uslova
postindustrijskih gradova: envajronmentalno i socijalno odrive strategije
razvoja;
2)
savremeni
pristup
inovaciji
kurikuluma
visokokolskog
obrazovanja u oblasti arhitekture i urbanizma, koji, pored
multidisciplinarnosti, u razne nivoe studijskog programa i procesa uenja
u punom smislu integrie envajronmentalne aspekte, kao kljune
didaktike i metodike postavke.
Ujedinjene nacije su 2002. proglasile Deceniju obrazovanja za odrivi
razvoj (Decade of Education for Sustainable Development, DECD), 200514, u kojoj univerziteti treba da u najveoj meri budu mesta za uenje i
istraivanje za odrivi razvoj. (EDUCATE, 2011) Povelja Ujedinjenih nacija
o arhitektonskom obrazovanju (UNESCO/UIA Charter For Architectural
Education, 1996) u preraenoj verziji iz 2005, postavlja, kao jednu od
taaka nastavnog plana visokokolskih ustanova za arhitektonsko
obrazovanje, razvijanje svesti o odgovornosti, pored drugog, i prema
ekolokim vrednostima, to podrazumeva ukljuenje envajronmentalnih
studija u arhitektonski kurikulum. (Lerner, Tochtermann, et al., 2005)

185

Kao to je jasna potreba za sveobuhvatnom integracijom principa

projektovanja u skladu sa odrivim razvojem u visokokolskom
obrazovanju novih generacija arhitekata, takoe postoji i svest o
preprekama koje se tiu, izmeu ostalog: neefikasnosti univerzitetskih
nastavnih programa u smislu metodine implementacije postavljenog
cilja, naime usvajanja svih razliitih aspekata odrivog razvoja, kao to
su: ekonomske, socio-politike, etike i estetske vrednosti (osim onih
vezanih za zatitu ivotne sredine, upravljanja resursima i smanjenja
emisije ugljendioksida), kao i jasne podeljenosti izmeu teorijske i
strune nastave. The EDUCATE Action (Environmental Design in
University Curricula and Architectural Training in Europe)62, u toku tri
godine, radi na ostvarenju primene holistikog pristupa gde se
obrazovanje strunjaka ne zavrava na stavu da je projektovanje samo
kreativno reenje problema, ve se posmatra i kao ansa za
restrukturiranje arhitektonske kulture kroz razvijanje analitikog
razmiljanja, razumevanje razliitih predmeta i disciplina i negovanje
nezavisnog miljenja studenata. (Altomonte, 2009) U jednoj od
publikacija izdatih u okviru ovog programa je zabeleeno da The
Architectural Association School of Architecture, iz Londona, u svom
kurikulumu ve vie od pola veka sadri i envajronmentalne studije, koje
se na osnovim studijama primenjuju paralelno u okviru tehnikih i studija
iz oblasti istorije i teorije arhitekture. (EDUCATE, 2011)
U skladu sa predvianjem nekih autora, do 2015. godine, u razvijenim
zemljama e odrivo arhitektonsko projektovanje initi mainstream
arhitektonske produkcije, sa, jo uvek, velikim potencijalom za irenje
saznanja. (McLennan, 2004) U tom svetu e visoko obrazovanje koje
podstie sumnju i razvija matu, dovodei u pitanje vladajue stavove u
drutvu, za koje pledira Riard Rorti (Richard Rorty) u knjizi Philosophy
and Social Hope (Bauman, 2009), biti upravo nain na koji treba
ohrabrivati studente da trae definicije zelene arhitekture, iji budui
uspeh zavisi od sposobnosti arhitekata da budu ukljueni u proces
pregovaranja i da sa razliitih taaka pristupaju problemu odrivog
projektovanja. (Gay, Farmer, 2001)
Smatramo, na osnovu iznetih injenica i uvida, da je kritika svest o
kljunim konceptima principa projektovanja u skladu sa odrivim
razvojem, zatim komparativno i sintetiko razmatranje ove teme,
sprovedeno kontinuirano kroz razliitne nivoe u visokokolskom
62

Program je pokrenula The European Agency for Competitiveness and

Innovation (EACI) pod pokroviteljstvom European Commission, u sklopu
Intelligent Energy Europe Programme 2008, a sprovodi se od juna 2009. na

est univerziteta u est zemalja Evropske unije.

186

obrazovanju arhitekata, pristup na osnovu kojeg je neophodno dalje

obnavljanje kurikuluma u oblasti istorije i teorije arhitekture kao deo
sutinski integrisanog osnova nastavnog programa kompatibilnog
vrednostima odrivog razvoja.
LITERATURA
Allen, S.: Points + Lines: Diagrams and Projects for the City, Princeton
Architectural Press, New York, 1999.
Altomonte, S.: Environmental Education for Sustainable Architecture, Review of
European Studies, 2, 2009, 12-21: http://www.ccsenet.org/journal.html
Anker, P.: From Bauhaus to Ecohouse: a History of Ecological Design, Louisiana
State University Press, Baton Rouge, 2010.
Bauman, Z.: Fluidni ivot, Mediterran Publishing, Novi Sad, 2009.
Baon Gomis, A. J., Parra M. G. et al.: Rethinking the Concept of Sustainability,
Business and Society Review, 116/2, 2011, 171-191.
Blagojevi, Lj.: Mediating Postindustrial City Issues and Realities in the Study
Process: Innovating Architecture Design Studio Curricula and Teaching
Methodology, International Scientific Conference & XXIV Meeting of Serbian

Surveyors: Professional Practice and Education in Geodesy and Related

Fields. Proceedings, University of Belgrade Faculty of Civil Engineering,
Beograd, 2011, 431-436.
orovi, D.: The Garden City Concept: from Theory to Implementation Case
Study: Professors' Colony in Belgrade, Serbian Architectural Journal, 1,
2009, 65-80.
EDUCATE: Framework for Curriculum Development, 2011: http://www.educatesustainability.eu/educate-framework
Gay, S., Farmer, G.: Reinterpreting Sustainable Architecture: The Place of
Technology, Journal of Architectural Education, 54/3, 2001, 140-148.
Goodbun, J.: Gregory Bateson's Ecological Aesthetics an addendum to Urban
Political Ecology, Field: a free journal for architecture, 4/1, 2010, 35-46:
http://www.field-journal.org/uploads/file/2011%20Volume%204/fieldjournal_Ecology.pdf
Lerner, J., Tochtermann, W. et al.: UNESCO/UIA Charter For Architectural
Education, 2005: http://www.aij.or.jp/jpn/aijedu/chart_ang.pdf
Lloyd Jones, D.: Architecture and the Environment: Bioclimatic Building Design,
Overlook Press, New York, 1998.
Lylle, J. T.: Regenerative Design for Sustainable Development, John Wiley &
Sons, Inc., New York, 1994.
McLannan, J. M.: The Philosophy of Sustainable Design, Ecotone, Kansas City,
2004.
Mostafavi, M., ed.: Ecological Urbanism, Lars Mller Publihers, Baden, Harvard
University School of Design, Cambridge, Mass., 2010.
Van Ypersele, J.-P.: Climate Change, Cities, and the IPCC, Sustainable
City/Developing World, ISOCARP Review, 06, 2010, 80-88.
Waldheim C., ed.: The Landscape Urbanism Reader, Princeton Architectural
Press, New York, 2006

187

188

UEE JAVNOSTI, LOKALNE SAMOUPRAVE, NVO I

PARTICIPACIJA GRAANA U RAZVOJU NASELJA
PARTICIPATION OF THE PUBLIC, LOCAL GOVERNMENTS, NGOs
AND CITIZENS IN THE PROCESS OF URBAN DEVELOPMENT
Vesna Zlatanovi-Tomaevi
Visoka graevinsko-geodetska kola strukovnih studija, studijski program ARHITEKTURA,
Beograd

ABSTRAKT
Smisao donoenja zakona o lokalnoj samoupravi je na prvom mestu
transfer centralizovanih funkcija drave na lokalni nivo i u isto vreme
redefinisanje uloge i odgovornosti centralne vlasti, lokalne vlasti i
zajednica i omoguaavanje potpunijeg ukljuivanja graana u procese
donoenja odluka. Javni infrastrukturni sistemi i institucije, su vane ne
samo za naselja, ve i za ekonomski ivot celokupne nacije, a uloga
lokalnih vlasti je ta koja je zaduena za obezbeenje adekvatnog nivoa
usluga za potrebe svog stanovnitva. Javne finansije su sredstvo koje
spaja politike programe, razvojne vizije i nedostignute ljudske potrebe
sa svakodnevnim svetom modernog urbanog ivota.

Kljune rei: lokalna samouprava, javne finansije, planiranje, graani

ABSTRAKT
The purpose of declaring the Local Governament Law is in the first place
the transfer of centralized functions of the State to local level and in the
same time to redefine the role and responsibilities of central
governament, local governament and communities, and to enable the
citizens to become more involved in the process of decision making.
Public infrastructural systems and institutions are important not only for
the settlements, but also for the economy of the nations, and the role of
local governament is to provide adequate level of services for its
population needs. Public finances are the link between political programs,
visions of development, unsatisfied human needs and the everyday world
of modern urban life.

Keywords: Local governament, public finances, planning, citizens

189

UVOD
Lokalna samouprava ima svoje izvor u tradiciji slobodnih gradova koji se
u Evropi javljaju u Srednjem veku. Oni u jednoj meri predhode
nacionalnim dravama kakve mi danas poznajemo, tako da se esto uje
teza da je njihovo pravo na lokalnu samoupravu izvorno, odnosno da nije
darovano od strane drave. Znaajna posledica ovakvog vienja je da se
dravi ne priznaje pravo da grubo narui pravo na lokalnu samoupravu.
Sutina decentralizacije sastoji se u odreivanju karaktera lokalne
samouprave.
Srbija ima tradiciju lokalne samouprave jo iz vremena dok je bila pod
Turcima, kad je na narod prve oblike autonomije od Otomanske imperije
poeo da ostvaruje kroz vidove lokalne samouprave, tako da je
decentralizacija Srbije utemeljena u srpskoj dravnoj i dravotvornoj
tradiciji.
Savet Evrope je 15. oktobra 1985. godine usvojio Evropsku povelju o
lokalnoj samoupravi radi definisanja optimalnog obima i prirode
decentralizacije. Pravno regulisanje lokalne samouprave se od tada u
dobroj meri bazira na usklaivanju lokalnog zakonodavstva sa ovom
Poveljom. Povelja ne propisuje idealni model lokalne samouprave, ve
samo precizira standarde u pravima lokalnih organa vlasti ispod kojih ne
bi trebalo ii. Centralni princip Povelje, koji odreuje prirodu lokalne
samouprave, je supsidijarnost koji istovremeno predstavlja jedan od
osnovnih principa evropske integracije i kljuan je za razumevanje svih
procesa koji se odigravaju na poddravnom nivou. Javne poslove
naelno mogu da obavljaju one vlasti koje su najble graanima to
znai da sve to neka lokalna zajednica ili region mogu samostalno da
urade ne treba da rade vii organi vlasti kao to su pokrajina ili drava.
Povelja odreuje minimume ispod kojih se u ureenju lokalne
samouprave ne treba ii.
Da bi se obezbedile potrebe ak i na sasvim skromnom nivou i omoguio
razvoj naselja srazmerno buduim zahtevima, lokalne vlasti moraju da
raspolau odreenim kljunim izvorima pored odgovarajue nadlenosti.
LOKALNA SAMOUPRAVA I PLANIRANJE RAZVOJA NASELJA
Danas se procenjuje da je stepen urbanizacije u Srbiji nesto vei od 50%.
U toku su kretanja stanovnitva na relaciji selo-grad, koja su nedovrena
i nepredvidiva, uzimajui u obzir i veliki priliv izbeglog stanovnitva, koji u
budunosti treba kontrolisano i organizovano da naseljava prostor i
naselja u Srbiji. Dananju situaciju u pojedinim naseljima karakterie
ugroen prirodni pejza, koji je napadnut nekontrolisanom izgradnjom.
Pojedina naselja su tako izgubila svoju fizionomiju ureenih naselja.

190

Koncept razvoja naselja se odvija u skladu sa drutveno-ekonomskim

promenama, koje imaju odreene posledice na korienje prostora,
Lokalni organi vlasti imaju veliku odgovornost za strategije dugoronog
planiranja i upravljanja prostorom, koje mora da bude u skladu sa
principima mudrog korienja resursa i zatite ivotne sredine.
Osnovni zadatak regiona i optina je da donesu teritorijalno integrisane i
lokalno prilagoene razvojne strategije. Razvojna politika naselja
prvenstveno se zasniva na:
Konzerviranju, zatiti, unapreenju i definisanju kapaciteta (ako
je dalji razvoj ogranien) prirodnog podruja,
Stimulisanju kompaktne razvojne politike lokalne zajednice,
poveanje saobraajne efikasnosti urbanih i ruralnih ambijenata,
Optimalizaciji gustina stanovanja (obezbeenje trokovne
efikasnosti i efikasnosti infrastrukturnih investicija), zatita
poljoprivrednog zemljita,
Ravnotei izmeu smetaja radne snage i mogunosti
zapoljavanja,
Ogranienju korienja automobila i podsticanje javnog prevoza,
Razvijanju informacionih tehnologija radi smanjenja nepotrebnog
transporta roba,
Razvijanju komunalnih usluga, pogodnosti i raznih programa radi
razvijanja oseanja pripadnosti odreenoj zajednici,
Podsticanju celovitosti ambijenta kao vanog elementa urbane
infrastrukture,
Obezbeenju da planovi, razvojne politike, programi i projekti
javnog i privatnog sektora sadre principe obazrivosti i zatite
ivotne sredine,
Konceptu neto-ekonomskih koristi prilikom vrednovanja razvoja i
isticanja potreba da se rehabilituje okolina i restaurira oteeni
habitat,
Prihvatanju raznolikosti i naina ivota i njihove implikacije za
razvoj stanovanja i drutvenih usluga,
Predlaganju vie opcija za zadovoljenje buduih potreba lokalne
zajednice i otvaranje procesa demetropolizacije glavnih gradova,
Podsticanje razvoja gradova srednje veliine radi dobijanja
balansirane hijerarhije gradova, kao uslova za realizaciju odive
hijerarhije gradova i naselja
Poslednjih godina su Maarska, Austrija, Francuska i Engleska uspele da
obuzdaju i smanje demografski rast svojih glavnih gradova uz
istovremeno podsticanje rasta i razvoja malih gradova i gradova srednje
veliine. Holandija i neke druge zemqe su ve poznate po visokom
stepenu drutveno-ekonomske i urbanistike uravnoteenosti razvoja.
Drugim reima sve ove zemlje su uspele da eliminiu monopolski poloaj
svojih glavnih gradova i da istovremeno ostvare visok stepen socijalne
191

integracije u prostoru. Brojni vei, manji i gradovi srednje veliine uspeli

su da steknu svoje identitete i odgovarajuu ulogu u nacionalnoj i
regionalnoj mrei gradova.
Bitne pojave u urbanom razvoju naselja se ogledaju u cenovnom izrazu
preko cena radnih mesta, stana, komunikacija, izgradnje komunalnih
sistema, javnih i socijalnih objekata, takozvanih urbanih aktivnosti. Ove
aktivnosti podiu ili obaraju socio-kulturnu, ekonomsku, i ekoloku cenu
grada. Urbanistiko planiranje generie realne trokove u smislu
angaovanja odreenih resursa: trokove javnog sektora (koji se odnose
na pripremanje i primenu urbanistikih planova) i trokove privatnog
sektora (pribavljanja odreene urbanistike dokumentacije).
Urbani razvoj je znaajan faktor za realizaciju odrivog razvoja u
budunosti, koji obuhvata politike i programe koji treba da dovedu do
ekoloki odrive budunosti. Zato planiranje danas karakterie visoki
stepen decentralizacije i lokalne samouprave, a dravni organi deluju na
svim nivoima uz uestvovanje stanovnika na lokalnom nivou, pa su
osnovne karakteristike planiranja u funkciji odrivog razvoja:
reagovanje na vreme na nepredvidive pojave u prostoru;
pretvaranje neizvesnih tendencija u izvesne;
prilago|avanje strukturnim promenama i usmeravanje istih;
stvaranje optih uslova za razvoj;
otvorenost za promene;
permanentno planiranje;
komplementarnost trita i plana.
Kakva je uloga lokalnih organa vlasti moe se zakljuiti iz Glave 28,
Agende 21( iz 1992g), koja se tumai kao Lokalna Agenda 21: lokalni
organi vlasti igraju vitalnu ulogu u obrazovanju, mobilisanju i podsticanju
stanovnitva na dodatne napore u cilju implementacije odrivog razvoja.
U okviru Kuritiba Svetskog urbanog foruma, razraeni su principi
delovanja lokalnih zajednica u implementaciji odrivog razvoja. Naglaena
je potreba procesa konsultacija i partnerstva, kao uslova za realizaciju
lokalnih planova zatite i unapre|enja ivotne sredine.
Alborgova povelja (1994) evropskih gradova i varoi, posveena odrivom
razvoju i potpisana od 80 evropskih lokalnih organa vlasti i 253
predstavnika meunarodnih organizacija, nacionalnih vlada i raznih
drugih institucija, obavezuje sve potpisnike da do 1996g. implementiraju
lokalnu Agendu 21 i da ugrauju koncept odrivog razvoja u lokalne
akcione planove. Kroz izradu i realizaciju lokalnih akcionih planova, lokalni
organi vlasti, na najblii nain doprinose realizaciji Petog programa za
zatitu ivotne sredine Evropske unije.
Implementacija strategije odrivog razvoja se sprovodi instrumentima za
realizaciju ekosistemskog pristupa urbanom menadmentu. iroki obim
raznih aktivnosti, sa pozitivnim ekolokim posledicama, uspeno je
primenjen u mnogim gradovima, i gradovi koriste ova iskustva koja
192

objedinjuju u svojim dokumentima lokalnih organa vlasti a radi realizacije

principa odrivog razvoja i definisanja strategije odrivog razvoja. Pored
politike zatite, zasnovane na ekolokom monitoringu, aditovanju
resursima, ekolokim raunima, treba ukljuiti i razliite tipove indikatora
za merenje kvaliteta ivotne sredine i odrivog razvoja (Alborg povelja
1994).
Evropska Unija je 1996g. razmatrala usaglaenost 33 pravna akta u
oblasti ivotne sredine zemalja CIE (u tranziciji) i uporeivala ih sa aktima
EU. Akta EU su grupisana u osam oblasti, prema strukturi zakonodavstva
u ovoj oblasti i to:
1. odredbe o ivotnoj sredini ustavnog karaktera;
2. regulativu koja se odnosi na politiku ivotne sredine;
3. regulativu koja se odnosi na vazduh;
4. regulativu koja se odnosi na hemijske, industrijske rizike i
biotehnologije;
5. regulativu koja se odnosi na zatitu prirode;
6. regulativu koja se odnosi na buku;
7. regulativu koja se odnosi na otpad;
8. regulativu koja se odnosi na vodu.
Konstatovano je da su to u veini solidna pravna dokumenta, a najvea
usaglaenost je u oblasti zatite prirode, a najmanja u sferi hemijskih,
industrijskih rizika i biotehnologiji.
Uporeujuci propise u naoj zemlji po istim kriterijumima, moe se
konstatovati sledee: da postoji regulativa, da je do izvesne mere
razraena, da treba usaglasiti pojedine norme i standarde sa propisima
EU. Nasim Ustavom se ureuje i obezbeuje sistem zatite i unapreenja
ivotne sredne, zatita i unapreenje biljnog i ivotinjskog sveta, a
optina preko svojih organa saglasno vaeim zakonima obavlja sledee:
1. donosi program razvoja, urbanistiki plan, budet i zavrni
raun;
2. ureuje i obezbeuje obavljanje i razvoj komunalnih
delatnosti;
3. ureuje i obezbuje korienje gradskog graevinskog
zemljita i poslovnog prostora;
4. stara se o izgradnji, odravanju i korenju lokalnih puteva
i ulica i drugih javnih objekata od optinskog znaaja;
5. stara se o zadovoljenju odreenih potreba graana u
oblasti kulture, obrazovanja, zdravstvene i socijalne
zatite, drutvene brige o deci, fizike kulture, javnog
obavetavanja, turizma i ugostiteljstva, zatite i
unapreivanja ivotne sredine i u drugim oblastima od
neposrednog interesa za graane;

193

6. izvrava zakone i druge propise i opte akte Republike

Srbije, ije izvravanje je povereno optini, obezbeuje
izvravanje propisa i optih akata optine;
7. obrazuje organe, organizacije i slube za potrebe optine i
ureuje njihovu organizaciju i rad;
8. obavlja i druge poslove utvrene Ustavom i zakonom, kao i
statutom optine.
Vaeim zakonima se finansiranje razvoja lokalne samouprave naelno
sprovodi: iz cene usluga, sredstava javnih prihoda i naknada koje se
naplauju od investitora i korisnika.
U Evropskoj Povelji o lokalnoj samoupravi se kae sledee:
lokalne vlasti e u skladu sa ekonomskom politikom zemlje, imati
pravo na odgovarajue sopstvene izvore finansiranja, kojima e
raspolagati slobodno u okviru svojih ovlaenja,
najmanje jedan deo sredstava lokalne vlasti poticae od lokalnih
taksi i naknada za koje lokalne vlasti, u meri utvrenoj statutom,
imaju pravo da utvuju stope,
sistemi finansiranja na kojima se zasnivaju izvori sredstava
lokalnih vlasti treba da budu dovoljno raznoliki i elastini,kako bi
omoguili usklaivanje, u najveoj meri, sa stvarnim promenama
trokova koje nametne obavljanje dunosti vlasti,
koliko god je mogue, sredstva koje se prenose lokalnim vlastima
nee imati karakter namenskih sredstava. Dodelom tih sredstava
ne moe se ugroziti diskreciono pravo lokalnih vlasti da vode
politiku u okviru svojih ovlaenja.
Budet jedinice lokalne samouprave je kljuni finansijski i strateki
dokumenat lokalne samouprave. On odreuje stav lokalne vlasti u
pogledu planiranih akcija pruanja usluga graanima i razvoja date
jedinice lokalne samouprave. S obzirom da je re o osnovnom
dokumentu politike lokalne zajednice, budet je vano sredstvo za
informisanje.Generalno govorei, kvalitet usluga i obim kapitalnih
investicija, na lokalnom nivou, zavisi od oporezivanja. Ono to se predvidi
lokalnim budetom po pravilu je strogo obavezujue i uslovljava kasnije
akcije lokalne skuptine.
Lokalne vlasti, saglasno naim propisima, su odgovorne za politiku
odrivog razvoja naselja, jer su direktno ukljuene u izradu, donoenje i
sprovoenje urbanistikih planova, kod nas. Planovi se usvajaju u
irokom strunom i optem postupku razmatranja u javnosti pre
donoenja, (javni uvid, struna diskusija, rasprava). Urbanistikim
planovima, koje donosi lokalna vlast, se konkretizuje nacionalna, dravna
politika ureenja prostora i razreavaju odnosi drave, lokalne
samouprave i pojedinaca u ureenju prostora. Njime se ohrabruje i
pospeuje
ureenje
i
participacija
javnosti
u
donoenju
plana.Usmeravanje i kontrola razvoja naselja stavlja lokalnu samoupravu
194

u jedinstvenu poziciju koja omoguava, formiranje efikasnijih socijalno

pravednijih i manje birokratskih naela u implementaciji planskih
dokumenata .
UEE NEVLADINIH ORGANIZACIJA U PLANIRANJU RAZVOJA
NASELJA
Danas je u Srbiji registrovano vie od 200 ne vladinih organizacija (NVO)
koje se bave razliitim pitanjima. One su sve deo vee zajednice od preko
20.000 udruenja graana i organizacija graanskog drutva ili civilnog
sektora, ali se aktivnom moe smatrati tek svaka deseta, ili 2-3.000 od
ukupnog broja.
Nagli rast NVO i ''treeg sektora'' je evidentiran posle 2000. godine iz
sledeih razloga: prvi je politiki razlog; drugi je nizak nivo zatite ivotne
sredine (Srbija je oko 2-4 decenije iza razvijenih zemalja); trei razlog su
''crne take'' kojih je mnotvo, a poveao se i broj posle bombardovanja
NATO-snaga (Novi Sad, Panevo, Bor, Kragujevac, i dr); etvrti razlog je
nedostatak ekspertiza i profesionalnih kadrova u dravnim strukturama
prvenstveno zaduenim za zatitu ivotne sredine
U 2000. godini je pokrenuta Nacionalna ekoloka akcija /NEA/ iji je cilj
uestvovanje u donoenju svih odluka vanih za zatitu ivotne sredine
na nacionalnom i lokalnom nivou, kroz definisanje nacionalne strategije i
akcionog plana za zatitu ivotne sredine, uzajamnoj saradnji i izboru
pravih prioriteta koji bi bili preporueni Paktu za stabilnost jugoistone
Evrope.
Evidentno je danas da na primer ekoloke NVO predstavljaju gotovo
12% svih NVO i udruenja graana Srbije, a da od 22 oblasti aktivnosti,
najvei procenat aktivniosti se odnosi na: razvoj civilnog drutva
/22.8%/, socijalne usluge /13.89%/, ekologiju zatitu ivotne sredine
/11.49%/, omladinu /5.9%/, kulturu /5%/, a na ostale aktivnosti otpada
40.62% NVO. Aktivnosti nevladinih ekolokih organizacija se odnose na:
pokretanje kampanja za upozoravanje javnosti (78%), obrazovanje
(72%), organizovanje konferencija i sastanaka (69%),
razmene
informacija (65%), i ''umreavanje'' (62%).
Moe se zakljuiti da je u poslednjih 6-7 godina dolo do poboljanja u
pravnom, politikom i institucionalnom okruenju u kojem e ubudue
delovati ''graansko drutvo''. Zakon o zatitu ivotne sredine je prvi
uneo odredbe o NVO, i omoguio da se stvara uzajamno poverenje,
potovanje i odgovornog partnerstva sa dravnim institucijama,
Skuptinom, Vladom, sa susednim zemljama, regionom i EU.
Da bi se i pored svega do sada reenog, na neki nain, unapredio rad
nevladinih organizacija, potrebno je i dalje usavravati pravni, fiskalni
okvir, pristup izvorima informacijama, saradnju sa dravnim institucijama,
smanjiti uticaj reimske propagande, pojaati i poboljati aktivnosti i dr.
195

UEE JAVNOSTI I PARTICIPACIJA GRAANA U PLANIRANJU

RAZVOJA NASELJA
Evropska deklaracija o pravima graana u gradovima polazi od
injenice da korienje prava u gradovima, treba da bude zasnovano na
solidarnosti i odgovornom prihvatanju dunosti. Graani evropskih
gradova imaju pravo na sledee:
1. Bezbednost: Grad mora da bude u najveoj moguoj meri
bezbedan i siguran i zatien od delikvenata i agresije.
2. Nezagaena i zdrava sredina: Sredina mora da bude zatiena od
buke, a vazduh i zemljite zatieni od zagaivaa. Priroda i
prirodni resursi tekoe moraju biti zatieni od raznih polutanata.
3. Zaposlenost: Grad mora da stvara uslove za zapoljavanje. Svaki
pojedinac ima pravo da uestvuje u ekonomskom razvoju grada i
ima pravo na linu, finansijsku autonomiju.
4. Stanovanje: Adekvatna ponuda i izbor stanova u skladu sa
mogunostima svakog pojedinca i porodice koji garantuje
pristojne uslove ivota i pravinost.
5. Mobilnost: Neograniena mobilnost i sloboda kretanja i
harmonina ravnotea korisnika javnih komunalnih sistema i
usklaen razvoj izmeu javnog saobraaja i prateeh funkcija.
6. Zdravstvo: Objekti i instalacije zdravstva moraju biti razvijeni do
nivoa koji stanovnicima obezbeuje fiziko i psihiko zdravlje.
7. Sport i dokolica: Sport i dokolica sa rekreacijom moraju biti
dostupni svim graanima bez obzira na starost, dohodak i druge
statusne karakteristike, a grad mora da razvija iroku ponudu
objekata i instalacija za sport i rekreaciju.
8. Kultura: Dostupnu participaciju na irokoj skali kulturnih i
kreativnih aktivnosti.
9. Multikulturalna integracija: Istovremeni razvoj zajednica sa
razliitim kulturnim, etnikim i religioznim karakteristikama.
10. Visok kvalitet arhitekture i fizike okoline: Razvijanje to
kvalitetnijih arhitektonskih oblika i paljiva restauracija istorijskog
i arhitektonskog naslea.
11. Harmonizacija funkcija: Funkcije stanovanja, rada, komuniciranja
i raznih socijalnih aktivnosti treba da budu harmonino i stvarno
razvijene.
12. Participacija: Pluralistike demokratske strukture i urbani
menadment karakteriu se saradnjom izmeu razliitih inilaca.
Saradnja mora da bude zasnovana na pomoi, informacijama i
to manjoj regulaciji.
13. .Ekonomski razvoj: Lokalna zajednice treba da budu veoma
opredeljena u pogledu stvaranja direktnih ili indirektnih uslova za
ubrzani ekonomski rast.
196

14. .Odrivi razvoj: U svim sluajevima lokalni organi nastoje da

uspostave ravnoteu izmeu ekonomskog rasta i ivotne sredine.
15. Robe i usluge: Lokalni organi vlasti duni su da preko odgovornih
organizacija (javna preduzea), privatnih preduzimaa ili
meovitih organizacija, ponude svojim graanima dovoljan obim,
strukturu i kvalitet odgovarajuih dobara i usluga.
16. Prirodna bogatstva i resursi: Lokalni organi vlasti su obavezni da
racionalno upravljaju i gazduju imovinom i resursima na svojoj
teritoriji.
17. Lina oekivanja: U gradu moraju vladati takvi uslovi koji su
pogodni za realizaciju dobrobiti i individualnih, socijalnih,
kulturnih, moralnih i duhovnih vrednosti.
18. Meuoptinska saradnja: Graani imaju pravo da uestvuju u
svim oblicima saradnje sa optinama i gradovima svoje zemlje i
drugih zemalja bez ikakvih posrednika i raznih drugih
ogranienja.
19. Finansijski mehanizam i finansijska struktura: Lokalni organi
vlasti treba da budu osposobljeni za blagovremeno iznalaenje
finansijskih sredstava za finansiranje potreba i aktivnosti koje su
definisane u ovoj deklaraciji.
20. Ravnopravnost: Lokalni organi vlasti su duni da svim graanima
osiguraju gore navedena prava, bez obzira na pol, starost,
poreklo, socijalni status, ekonomski i politiki poloaj ili na fizike
i psihike nedostatke.
Evropska urbanistika povelja je nastala u okviru Evropskog saveta
kao rezultat rada na politici urbanizacije i kampanje koju je Savet vodio
od 1980. do 1982. godine, na temu: ''Urbana renesansa''. Kampanja, koje
je inae obuhvatila organe vlasti i najiru javnost bila je usmerena na
sledea osnovna podruja:
Unapreenje urbane strukture,
Rehabilitacija postojeih stambenih fondova,
Formiranje novih prostornih mogunosti za socijalni i kulturno
razvoj,
Razvoj lokalnih zajednica i participacija graana
U skladu sa nastojanjima Saveta Evrope da unapredi ljudska prava, u
okviru kampanje su u veoj meri isticane potrebe za podizanje
kvalitativnih, a manje kvantitativnih aspekata urbanog razvoja.Osnovni
slogan kampanje bio je: ''Za bolji ivot u gradovima'' (''A better life in
towns''; ''Des villes pour viver'' ; ''Stadte yum leben'')Zahvaljujui
kampanji, u okviru Evropskog saveta uraen je program urbane politike
za period 1982-1986. godine. Program je uradio Meuvladin komitet,
sastavljen od predstavnika-eksperata ministarstva koja su odgovorna za
pitanja urbanog razvoja.Povelja je sainjena u uverenju da graani
poseduju osnovna urbana prava kao to su:
197

1.
2.
3.
4.

zatita od raznih vidova agresije.

zaita od zagaenosti vazduha i buke,
odbrana i zatita od posledica destrukcije urbane okoline,
pravo graana da kontroliu ponaanje i rad lokalnih organa
vlasti,
5. pravo graana na adekvatne uslove stanovanja, zdravstvenu
zatitu i kulturni razvoj, i
6. slobodu mobilnosti graana.
U Povelji se insistira da su sva ova i druga prava dostupna svima
stanovnicima grada, bez ikakve diskriminacije u pogledu starosti, rase,
religije, porekla ili socio-ekonomske i politike pozicije i fizikih ili
psihofizikih nedostatka.
Na regionalnom i lokalnim organima vlasti lei osnovna odgovornost da
zatite sva prava graana preko razvijanja odgovarajuih politikih pravila
ponaanja i odgovarajue pravne strategije.
U pogledu strukture, Povelja sadri niz kratkih i jasnih principa koji se
odnose na razliite aspekte urbanog razvoja. Uz svaki princip dato je
dodatno tumaenje pojma i znaaja.
Kod nas je zakonom o planiranju i izgradnji (SGRSbr.72 od 03.09.2009)
i izmenom i dopunom istog zakona (SGRSbr.24/11 od 31.3.2011.)
regulisano uee graana u izradi planskih dokumenata, u postupku
javnog uvida u predloge planskih dokumenata. Graani imaju pravo na
stavljanje pismenih primedbi tokom javnog uvida i to na predloge
prostornih planova jedinica lokalne samouprave, generalnih urbanistikih
planova i planova generalne regulacije jedinica lokalne samouprave, i na
dobijanje pismenog odgovora na dostavljene primedbe.
Zakonom o slobodnom pristupu informacijama od javnog znaaja ureuju
se prava javnosti na pristup informacijama od javnog znaaja kojima
raspolau organi javne vlasti, radi ostvarenja i zatite interesa javnosti da
zna, i ostvarenja slobodnog demokratskog poretka i otvorenog drutva.
Organi javne vlasti su: dravni organi, organi teritorijalne autonomije,
organi lokalne samouprave, kao i organizacije kojima je povereno vrenje
javnih ovlaenja; pravno lice koje osniva ili finansira u celini, odnosno u
pretenom delu, dravni organ. Kada organ vlasti ne poseduje dokument
koji sadri traenu informaciju, proslediuje zahtev Povereniku i
obavestie Poverenika i traioca o tome u ijem se posedu, po njegovom
znanju, dokument nalazi
Vaeim zakonom o zatitniku graana ustanovljava se Zatitnik graana
kao nezavisan dravni organ koji titi prava graana i kontrolie rad
organa dravne uprave, organa nadlenog za pravnu zatitu imovinskih
prava i interesa Republike Srbije, kao i drugih organa i organizacija,
preduzea i ustanova kojima su poverena javna ovlaenja. Zatitnik
graana se stara o zatiti i unapreenju ljudskih sloboda i prava. Pod
pojmom graanin, u smislu ovog zakona, podrazumeva se ne samo
198

fiziko lice koje je domai dravljanin, ve i svako fiziko lice strani

dravljanin, kao i svako domae ili strano pravno lice o ijim pravima i
obavezama odluuju organi uprave.
Iz svega napred navedenog moe se zakljuiti da je i na zakonodavni
okvir u oblasti uea javnosti i graana u razvoju naselja u duhu
evropskih propisa,iali i da ga u odreenim segmentima treba unaprediti.
ZAKLJUAK
Lokalne vlasti su odgovorne za politiku odrivog razvoja naselja, jer su
direktno ukljuene u izradu, donoenje i sprovoenje prostornih planova
lokalne samouprave i urbanistikih planova. Planovi se usvajaju u
irokom strunom i optem postupku razmatranja u javnosti pre
donoenja, kroz javni uvid, strunu diskusiju, raspravu. Planovima, koje
donosi lokalna vlast, se konkretizuje nacionalna, dravna politika
ureenja prostora i razreavaju odnosi dave, lokalne samouprave i
pojedinaca u ureenju prostora. Njime se ohrabruje i pospeuje ureenje
i participacija javnosti u donoenju plana. U razvoju naselja je vano
uee javnosti, NVO i participacija graana u radu lokalne samouprave,
jer su svi spremni da svojim ueem pomognu lokalnoj samoupravi.
Izgradnja partnerstava sa nevladinim organizacijama i dobronamernim
pojedincima je poetak puta graenja normalne i prosperitetne lokalne
zajednice. Strategije, akcioni planovi i evaluacioni mehanizmi ne iziskuju
ni puno novca ni vremena, ve promenu svesti predstavnika lokalne
samouprave o sredini u kojoj ivimo i o ljudima koji tu ive.
LITERATURA
Jani Mi.: Urbanizam Evrope-UUS, Urbanistiki zavod, Beograd 1996
Jani M.: Odriv razvoj ljudskih naselja zemalja u tranziciji - Juginus, Direkcija za
graevinsko zemljite, Beograd 1997.
OECD: Uloga drave u prostornom i urbanistikom planiranju- Pariz;
Stevanovi R: Zbirka propisa o zatiti ivotne sredine, 2000
Vlatkovi M.;: Lokalna samouprava u Srbiji,2008
Zlatanovi-Tomaevi V.: Lokalna vlast i odrivi razvoj naselja-UUS, Beograd
2000.
Zlatanovi-Tomaevi V.: Planiranje i realizacija infrastrukture i zakon o
koncesijama: UUS, Beograd 2004.
Zlatanovi-Tomaevi V.: Uloga optine u planiranju - Palgo Centar: Program
obuke lokalnih skuptinskih odbornika - Stalna konferencija gradova i
optina, Beograd 2004.
Zakon o planiranju i izgradnji i izmena zakona (SGRS,br.72 od 03.09.2009 i
br.24/11 od 31.3.2011.)

199

200

UEE JAVNOSTI NA PRIMJERU CVJETNOG PROLAZA

U ZAGREBU
THE PUBLIC'S PARTICIPATION IN THE EXAMPLE OF CVJETNI
PROLAZ IN ZAGREB
DENIS AMBRU, dipl.ing.arh., mr.sc. VLATKO DUSPARI, dipl.ing.arh
Graevinski fakultet, Osijek
Zavod za urbanizam i izgradnju d.d., Osijek
e-mail:dambrus@gfos.hr; vlatko.dusparic@zuios.hr

APSTRAKT
Budunost razvoja naselja u svjetlu klimatskih promjena ovisit e, pored
ostalog i o odlukama urbane politike kao dijela ukupne politike. Bez
graanskog aktivizma (uea javnosti) brojne loe odluke koje se
odnose na ureenje prostora ostale bi neosporavane.
Kakva je uloga struke u okviru urbanog aktivizma i kakav je odnos struke
i drutva istrait emo na primjeru Cvjetnog prolaza u Zagrebu. Moe li se
struci, u predmetnom sluaju, prigovoriti utnja, pasivnost i potkupljivost
ili se pak radi o nepotivanju glasa struke koja preko urbanizma nastoji
tititi javni interes i postati djeliteljem prostorne pravde? Posebna
panja bit e posveena programu (planerskom zadatku) kao
pretpostavci stvarne kvalitete intervencije u prostoru.

Kljune rijei: uee javnosti, aktivizam, urbanizam, zatita javnog

interesa, program, graditeljski/planerski zadatak
ABSTRACT
The future of settlement development in light of the climate changes will,
among other things, depend on decisions of urban politics as part of
overall politics. Without the citizens' activism (public's participation) many
of our bad decisions concerning spatial development woul dremain
undesputed.
What is the role of the professionals within urban activism and what is
the relation between the experts and the public, are two questions to be
201

addresses in the paper through the example of Cvjetni prolaz in

Zagreb. Can the experts in this case be reproached for silence, passivity
and venality, or is it a case of ignoring the experts' say, who are trying to
protect the public's interests and become sheriffs or urban justice?
Special attention will be given to the programme (planning task) as prerequisite of a quality intervention in space.

Keywords: the public's participation, activism, urbanism, protection of

public's interests, programme, construction task/planning task
Za dobar dizajn dovoljno je malo talenta, za program je potreban genije.
Le Corbusier
UVOD
Ureenje prostora grada, posebno njegovog sredita, legitiman je
predmet javnog interesa, a svaki zahvat u urbano tkivo podrazumijeva
potrebu da se na odgovarajui nain artikulira odnos javnog i privatnog
interesa. Ukoliko to izostane na javnoj sceni se, kao reakcija, moe
oekivati urbani aktivizam.
Upravo se to dogodilo u sluaju zahvata Cvjetni prolaz, na jednom od
donjogradskih blokova koji su dio urbanog identiteta sredita Zagreba.
Pria o Cvjetnom prolazu je, tvrdi Hrabak1, pokazatelj kako smo, kao
drutvo, na nedostatnoj civilizacijskoj razini organizirati i na ope
zadovoljstvo provesti zahtjevan gradski projekt.
KRONOLOGIJA ZAHVATA
Naputena Vjesnikova tiskara (Preobraenska 6, Trg Petra Preradovia 6)
i Kino Zagreb na Cvjetnom trgu istodobno se, u prvoj polovini 2006.
godine, pojavljuju na tritu nekretnina. Nakon to se Grad Zagreb
odrekao prava prvokupa za Kino Zagreb, Kinematografi prodaju kino Hoto
grupi (u vlasnitvu Tomislava Horvatinia), koja kupuje i naputenu
Vjesnikovu tiskaru.
U ljeto 2006. godine u tisku se pojavljuju prve najave o komercijalnom
projektu Hoto grupe koji bi bio formiran oko novog posaa (Cvjetnog
prolaza). Hoto grupa provodi pripreme za provedbu pozivnog,
meunarodnog natjeaja te alje najave poziva uglednim arhitektima.
Pregovori investitora i Udruenja hrvatskih arhitekata (UHA) o provedbi
javnog natjeaja propadaju (investitor nije odgovorio na ponudu UHA-e).
U listopadu 2006. godine raspisan je pozivni natjeaj za donjogradski
blok Ilica Preobraenska Preradoviev trg Varavska Gundulieva.
Investitor i provoditelj natjeaja je Hoto grupa.
202

Osnovni dokument koji su investitori predstavili natjecateljima i gradskim

vlastima je tekst pod naslovom Anketa za izradu Idejnog urbanistiko
arhitektonskog rjeenja donjogradskog bloka .... Natjeajnim
programom planira se slijedea struktura sadraja; garaa, komercijalna
galerija, poslovni prostori, stanovi uz radni prostor i superluksuzne vile.
Izmeu pet pozvanih autora prva nagrada pripala je natjeajnom radu
(Slika 1) arhitekta Borisa Podrecce.
Za potrebe realizacije projekta uklonjene su zgrade naputene Vjesnikove
tiskare i Kina Zagreb. Lokacijska dozvola i Potvrda glavnog projekta za
graenje Cvjetnog prolaza pribavljene su tijekom 2009. godine. Usprkos
brojnim prosvjedima, koji su pratili realizaciju, otvorenje Cvjetnog prolaza
uslijedilo je u proljee 2011. godine.
UEE JAVNOSTI
Zagovornici projekta Cvjetni prolaz, uz investitora, su i arhitekti koji su se
odazvali pozivu na natjeaj, lanovi ocjenjivakog suda u koji su bili
ukljueni i gradski dunosnici te dio novinara.
Istovremeno, projekt je od samog poetka stekao svoje protivnike.
Pripreme i realizaciju projekta pratili su brojni prosvjedi, tribine, proglasi,
peticije (50.000 potpisa), akcije, zahtjevi za obustavu postupka izdavanja
lokacijske dozvole, blokade graevinskih radova, prijave protiv pojedinih
dunosnika i sl.
Na elu urbanog aktivizma bile su udruge civilnog drutva (Zelena
akcija, Pravo na grad), a njima su se, izjavama i tribinama, pridruile
strukovne udruge: Hrvatska komora arhitekata (HKA), Udruenje
hrvatskih arhitekata (UHA) i Drutvo arhitekata Zagreba (DAZ). Primjedbe
na projekt, u kritikim osvrtima, iznosili su i brojni pojedinci (aldarovi,
Horvat, Mimica, Randi). Urbani aktivizam je, prema Horvatu2, s jedne
strane odgovor na ope stanje u drutvu, dok je s druge strane odgovor
na izostanak strune kritike pogubnih urbanih praksi.
Na primjeru Cvjetnog prolaza struka nije ostala po strani ve se, po
pitanju artikuliranja javnog interesa, podjelila na zagovornike i protivnike
projekta. U nedostatku jasne arhitektonske politike, u hrvatskoj javnosti
poveano je oekivanje da arhitektonska struka preuzme ulogu uvara
kolektivne svijesti, tvrdi Randi3 i zakljuuje da nedostatak konkretne
urbane politike nikako ne moe nadomjestiti apstraktna odgovornost
struke. Izravno legitimiran za artikulaciju i zatitu javnog interesa je Grad,
a isti je u ovom zahtjevnom gradskom projektu zakazao.

203

PRIMJEDBE NA PROJEKT
Brojne javno obznanjene primjedbe na projekt Cvjetnog prolaza odnose
se na:
ruenje postojeih graevina
proceduru/postupak
manipulaciju javnim interesom
prometno rjeenje
program sadraja (namjena i kapacitet)
Uklanjanje zgrada na Cvjetnom trgu (naputena Vjesnikova tiskara, Kino
Zagreb) izazvalo je brojne prosvjede. Poetkom 2007. godine, na
inicijativu glumice Ure Raukar, odran je prosvjed za spas kue na
Cvjetnom trgu u kojoj je ivio pjesnik Vladimir Vidri.
Struka (UHA)4 nije dala potporu za tvrdnje da dvije zgrade na Cvjetnom
trgu ne predstavljaju vrijednost koju se ne bi moglo zamjeniti
suvremenom intervencijom. Najkritiniji programatski propust projekta po
miljenju Mimice5 je ruenje Kina Zagreb, jer se, s marketinkog gledita
na razvoj poslovnih centara, dinamika multipleks kina idealno preklapa sa
shopping kulturom.
Proceduralni propust je to je, bez odgovarajue reakcije, propala
inicijativa kojom je UHA investitoru nudila provedbu javnog natjeaja.
Reakcija je, sukladno Pravilniku o provedbi natjeaja, mogla biti poziv
arhitektima da ne sudjeluju u pozivnom natjeaju dok se ne reprogramira
zahvat.
Drutvo arhitekata Zagreba (DAZ) je u prosincu 2006. godine formiralo
zahtjeve koje je bilo potrebno ispuniti kako bi taj projekt krenuo u
uspjenu realizaciju:
pripremiti urbanistiki dokument revitalizacije cjeline povijesne jezgre
definirati primjeren i konkretan udjel javnog interesa
urbanistiki reprogramirati zahvat i arhitektonski ga projektirati uz
respekt primjeren postupanju u povijesnoj jezgri.
U zajednikoj izjavi DAZ-a, UHA-e i HKA od veljae 2010. godine u vezi
projekta Cvjetni prolaz, Investitor i Grad su upozoreni na nepotivanje
zahtjeva iz 2006. godine. Upozorenje je prolo bez pozitivnog odjeka.
Transformacija Cvjetnog prolaza, tvrdi Horvat6, ne predstavlja se kao,
trgovaki i strogo ekonomski (komercijalni) projekt, ve kao projekt u
slubi javnosti. Najvei prigovor upuen je kreiranju prolaza kao pseudojavnog prostora koji, za razliku od javnog prostora, predstavlja
privatiziranu javnu sferu. Manipulacija javnim interesom bila je u slubi
postupka izmjene GUP-a grada Zagreba i izrade DPU-a sukladno
prvonagraenom natjeajnom radu i uzrokovala je opravdane reakcije
udruga civilnog drutva.
Kljuni aspekt, koji po miljenju aldarovia7 zahtjeva najozbiljnije
razmatranje strune i ostale javnosti, a koji se nudi predloenim i
204

prihvaenim natjeajnim rjeenjem, ponovno je i stimulirano uvoenje

motornog prometa u pjeaku zonu.
S primjedbom se slae i Horvat6, koji dri da bi preambiciozni program s
velikim brojem garaa (800 garanih mjesta) samo uguio, umjesto
rasteretio promet u gradskom sreditu. Posebne prosvjede aktivista
izazvalo je graenje ulazno izlazne rampe u podzemnu garau Cvjetnog
prolaza na pjeakoj povrini Varavske ulice. Zahvat je proglaen
nedopustivom privatizacijom javne povrine.
Zbog okolnosti u kojima se prijedlog Cvjetnog prolaza naao, o njemu je
bolje govoriti unutar kategorije analize suvremenih hrvatskih drutvenih
fenomena, tvrdi Randi3. Po njegovom miljenju, svaka dublja analiza
propusta i kvaliteta ponuenog rjeenja u stvari bi legitimirali postupak,
koji je suprotan naelima za koje se oduvijek zauzimala UHA.
Za razliku od kritike zagrebake korporativne arhitekture, ija se
funkcionalna dimenzija vrednuje s formalnog stajalita, projekt Cvjetni
prolaz ne problematizira se na razini forme i estetskih vrijednosti, niti na
razini usklaenosti forme i sadraja. U pitanju je izbor sadraja (Slika 2) u
natjeajnom programu. Nije sporno da se sadraji iz natjeajnog
programa (trgovine, stanovanje), sukladno GUP-u, mogu nai na
podruju donjogradskog bloka, ve je sporno je li to stvarno najbolja
kombinacija sadraja na toj lokaciji5.
GRADITELJSKI ZADATAK
Christian Norberg Schulz u svom antologijskom djelu Intencije u
arhitekturi8 podsjea da arhitektura nadzire i regulira odnose izmeu
ovjeka i njegove okoline te stoga ona sudjeluje u stvaranju miljea, to
jest smislenog okvira ljudskih djelatnosti. Za uspjeno arhitektonsko
ostvarenje preduvjet je kvalitetan graditeljski zadatak koji prema C.N.S.-u
ima etiri sastavnice: fiziki nadzor, funkcionalni okvir, drutveni milje i
kulturalnu simbolizaciju. Fiziki nadzor je povezan s posebnim
funkcijama, a funkcije su pak odreene drutvenim uvjetima koji
pretpostavljaju postojanje predmeta kulture. Od presudne je vanosti
shvatiti da sastavnice tvore hijerarhiju, a sveobuhvatni graditeljski
zadatak spaja se na vioj razini planiranja zvanoj urbanizam.
Pri utvrivanju graditeljskog zadatka moramo uzeti u obzir i prihvatiti
drutvene imbenike (drutvenu svrhu graevine) koji bi trebali ui u
arhitektonsku konkretizaciju. U nae vrijeme, upozorava C.N.S., zadaci
koji izravno slue zajednici moraju biti vodei. Odnosi se to i na graevine
koje slue drutvenom ivotu.
Za potrebe ocjene (programa sadraja arhitektonskog ostvarenja)
Cvjetnog prolaza pozovimo u pomo teoriju arhitekture i provjerimo je li
graditeljski zadatak (Anketa) uvaavao hijerarhiju sastavnica, odnosno je
li funkcionalni okvir Ankete uvaavao zahtjev za stvaranjem drutvenog
205

miljea, kao smislenog okvira ljudskih djelatnosti, na podruju gradskog

sredita.
Prema oiglednoj logici postkomunistikih drutava, upozorava Ibelings9,
posljednjih se godina razmnoila trgovaka djelatnost te se
umnogostruilo javno dostupno privatno vlasnitvo kao to su trgovaki
centri, trgovine i kafii. Ali upravo na podruju javnoga bez izravne
(financijske) koristi, ukratko u svim sferama gdje se ljudi susreu, jo se
moe puno postii.
Sumnju u ispravnost odabira funkcionalnog okvira Cvjetnog prolaza, u
kritikim osvrtima, izrazilo je vie autora (Horvat, Mimica, aldarovi).
Horvat6 upozorava da se Horvatiniev projekt uope ne obazire na
injenicu da u krugu zrane linije od tek kilometra postoji ve nekoliko
slinih projekata i kao da ne brine zbog toga to bi novim shopping
centrom mogao ugroziti, sada ve, tradicionalne trgovine na potezu Ilice.
Horvatiniev projekt u svom donjem katu uglavnom ugouje
skupocjene trgovine svjetskih marki, koje su posve nedostupne iroj
javnosti.
Po miljenju Mimice5, kombinacija ekskluzivnih trgovina u komercijalnoj
galeriji, poslovnih prostora, stanova uz poslovni prostor i na kraju
superluksuznih vila, ne predstavlja najbolju kombinaciju sadraja na ovoj
lokaciji. Takav program, upozorava Mimica, dovodi u pitanje sve to je do
sada gradilo Zagreb na principima kolektivnih vrijednosti, graanske
pristojnosti te suzdranosti i odreene skromnosti u razumijevanju pravih
potreba veine.
Poeljan hipotetiki program Cvjetnog prolaza, koji bi bio rezultat procesa
dogovaranja i usuglaavanja, mogao bi prema Mimici, sadravati galerije,
radionice, prodavaonice zagrebakih modnih, industrijskih, grafikih i inih
dizajnera, spomen sobu Vladimira Vidria te knjiaru. Kino Zagreb opstalo
bi kao kritini sadraj u bloku te bi kao art kino, sigurno imalo svoju
publiku i logiku. U programu stanovanja mogao bi se ukljuiti Grad
Zagreb, koji bi otkupio dio stanova za svoju buduu intelektualnu,
znanstvenu te stvarnu elitu, koju je neophodno privui u Zagreb za
istinski metropolitanski razvoj, zakljuuje Mimica.
Ovakav izbor funkcionalnog okvira u sklopu sveobuhvatnog graditeljskog
zadatka, miljenja smo, puno bolje udovoljava zahtjevu za stvaranjem
drutvenog miljea, kao smislenog okvira ljudskih djelatnosti, na podruju
gradskog sredita.
Kvalitetan graditeljski zadatak morao je biti podloga, kako za natjeaj,
tako i za Detaljni plan ureenja Cvjetnog prolaza, a za njega je
odgovorna Gradska uprava kao nositelj planiranja. Upravo ona treba
osigurati funkcionalni okvir zahvata u prostoru koji e u samom sreditu
grada odraziti interese svih korisnika, a ne samo malobrojne elite.5 Time
bi se i teite rasprave s programskog sadraja prebacilo na programsko
rjeenje.
206

Naalost, struni predstavnici Grada, sudjelujui u radu Ocjenjivakog

suda, zapravo su prihvatili investitorov program, a pozvani natjecatelji
arhitekti propustili priliku da uu u dijalog s programom.
ZAKLJUAK
Urbanizam je, upozorava Kos10, po prirodi kompleksna i konfliktna
djelatnost. Ureenje prostora grada, posebno njegovog sredita,
legitiman je predmet javnog interesa. Za uspjean zahvat u prostoru
preduvjet je. kvalitetan graditeljski zadatak koji ukljuuje jasno artikuliran
javni interes u kojem e se svi, a ne samo neki moi prepoznati5. Za
takav pristup postoje operativni modeli koji apliciraju sudjelovanje svih
zaintersiranih strana s punim uvaavanjem uloge investitora5. Izravno
legitimiran za to je Grad kao nositelj planiranja ureenja grada.
Nedostatak konkretne urbane politike nikako ne moe, upozorava
Randi3, nadomjestiti apstraktna odgovornost struke.
LITERATURA
1. Hrabak, H. 2006. ,,CVJETNI PROLAZ TEMATSKI TEKSTOVI. IP 11-

12/2006. Zagreb
2. Horvat, S. 2011. ,, SINEGDOHA, CVJETNI TRG. IP 668-671/2011.

Zagreb
3. Randi, S. 2006. ,,CVJETNI PROLAZ TEMATSKI TEKSTOVI. IP 1112/2006. Zagreb
4. Hrabak, H. 2011. ,,UTE LI ARHITEKTI. IP 668-671/2011. Zagreb
5. Mimica, V. 2007. ,,RUPA U PAMENJU. Oris 43/2007. Zagreb
6. Horvat, S. 2007. SLUAJ CVJETNI TRG. ZNAKOVI POSTMODERNOG
GRADA. Naklada Jesenski i Turk, Zagreb
7. aldarovi, O. 2007. ,,JAVNI I PRIVATNI INTERES U URBANOJ
OBNOVI. Oris 43/2007.
8. Norberg Schulz, C. 2009. INTENCIJE U ARHITEKTURI. Naklada
Jesenski i Turk, Zagreb.
9. Ibelings, H. 2011. ,,ODGOVORNOST UZORA: Oris 68/2011. 2011
10. Kos, D. 2006. ,,URBANISTINI DISKURZI MED STROKOVNOSTJO IN
STROKOVNJATVOM. Urbani izziv, 1-2/2006. Ljubljana

207

Slika 1. Podrecca, B. 2006, Cvjetni prolaz situacija, natjeajni rad, Zagreb.

(Preuzeto iz Oris 43/2007)

208

Slika 2. Podrecca, B. 2006, Cvjetni prolaz , tlocrt, presjek, natjeajni rad,

Zagreb. (Preuzeto iz Oris 43/2007)

209

210

GRAANI U PROCESU UNAPREENJA KVALITETA

PEAKOG OKRUENJA NA VRAARU
CITIZENS AS ACTORS IN THE PROCESS OF IMPROVING QUALITY
OF PEDESTRIAN ENVIRONMENT IN VRAAR
Milena Vukmirovi dia*, Mira Milakovi dia**
*Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd
** Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd

APSTRAKT
Rad obuhvata pregled iskustava i doprinosa koji su ostvareni tokom i
nakon realizacije Projekta Napravi korak Unapredi okruenje63.
Navedeni projekat predstavlja graansko-profesionalnu inicijativu ka
lokalnoj upravi Gradske optine Vraar u Beogradu, koja je imala za cilj
da doprinese unapreenju kvaliteta urbanog ivota graana na ovoj
teritoriji. Ovo je ostvareno preko aktivnog uea organizacija civilnog
drutva usmerenog ka graanima i telima lokalne uprave u podizanju
svesti o znaaju implementacije principa odrivog razvoja u domenu
unapreenja kvaliteta urbanog okruenja i odrivog transporta, gde je
prioritet dat peakom kretanju.
Jedna od kljunih aktivnosti i ciljeva projekta bilo je ukljuivanje graana
u proces koji je obuhvatao: (1) fazu utvrivanja aktuelnog stanja i
potencijala sa ciljem unapreenja urbanog okruenja tj. neposrednog
peakog okruenja, (2) fazu preispitivanja mogunosti da Vraar
postane teritorija sa dominantnim peakim kretanjem i (3) fazu
vrednovanja konkretnih lokacija/poteza koje reprezentuju iru sliku na
teritoriji Vraara. Navedeno je ostvareno sprovoenjem, obradom i
prezentacijom rezultata anketiranja graana. Specifinost procesa ogleda
se u tome to je za potrebe formiranja anketnog upitnika korien
profesionalni aparat za evaluaciju peakog kretanja i kvaliteta
63

Projekat Napravi korak Unapredi okruenje je realizovan u periodu od

juna do decembra 2010. godine, od strane Uduenja graana 5km/h i
Drutva urbanista Beograda. Realizaciju projekta omoguila je Agencija
za evropske integracije i saradnju sa udruenjima Grada Beograda.
211

neposrednog peakog okruenja64. Ovako utvren metod omoguio je

postavljanje graana u poziciju eksperta, to je za posledicu imalo
formiranje relevantnog informacionog okvira na bazi koja su utvreni
predlozi konkretnih intervencija unapreenja peakog kretanja i
neposrednog peakog okruenja, a u cilju poveanja intenziteta
peakog saobraaja. Predlozi intervencija predstavljeni su prema
strukturi koja obuhvata kljune kvalitativne kriterijume bezbednost,
ugodnost i atraktivnost ime je uspostavljen prioritet buduih
aktivnosti.

Kljune rei: Graansko-profesionalna inicijativa; vrednovanje; peako

okruenje; peako kretanje; odrivi transport, Vraar
ABSTRACT
The paper is a product of research taken and accomplished during and
after the implementation of the project Make a stepImprove the
environment. It represents a civic-professional initiative to local
government of Vraar municipality in Belgrade, which aimed to contribute
in improving the quality of urban life for the citizens. This is achieved
through active participation of non-governmental organizations directed
towards the citizens and local government to raise awareness about the
importance of implementing the sustainable development principles in
the area. The goal is improving the quality of urban environment and
sustainable transport, with priority given to pedestrian movement. One of
the key activities and objectives of the project was the involvement of
citizens in a process, which specifity lies in the fact that the actual
proffesional aparatus for evaluation and quality improvement of
pedestrian environment was used in creating this questionnaire. In
addition, this method allowed citizens to be in the experts position. The
structure and hierarchy of pedestrian needs enabled definition of criteria
for this evaluation as it will be displayed. It resulted in having a relevant
data framework, which the proposals of concrete interventions for
increasement of pedestrian traffic intensity is based on.

Keywords:
Civic-professional
initiative;
evaluation;
pedestrian
environment; pedestrian movement; sustainable transport; Vraar

64

Gerlach, Jrgen. Pedestrian Quality Audits and Inspections more

than a part of the new EU-Directive on Road Safety Infrastructure
Management. U Pedestrian' Quality Needs. Final Report of the COST
project 358, urednik Rob Methorst, Hector Monterde i Bort, Ralph Risser,
Daniel Sauter, Maks Tight / Jim Walker, 83-133. Cheltenham: Walk21,
2010.

212

UVOD
Istraivanje je sprovedeno tokom 2010. godine u okviru Projekta Napravi
korak Unapredi okruenje. Cilj sprovedenog istraivanja odnosi se na
ispitivanje kvaliteta peaog kretanja i neposrednog peakog okruenja
na poligonu Gradske optine Vraar, koja je prepoznata kao peaki
savladiva teritorija.
Da bi se postigao odgovarajui kvalitet peakog kretanja u nekom
okruenju, tei se utvrivanju elemenata koji na njega utiu. U skladu sa
navedenom problematikom utvrena je hijerarhija zahteva. Hijerarhija
zahteva koji se odnose na peako kretanje uspostavlja se na tri nivoa:
Zahtevi PRVOG reda su vidljivi, opipljivi i predstavljaju konkretne
uslove koji se odnose na drutveno okruenje, dizjan, nivo
opremljenosti i postojanje otvorenih javnih gradskih prostora i
postojanje javnog gradskog prevoza. Primer: mere za usporavanje
saobraaja, peaki prelazi, kvalitet podloge, dizajn i kvalitet
opremanja tokova kretanja, itd.
Zahtevi DRUGOG reda proizlaze iz zahteva prvog reda i odnose se
sadraje i usluge, poput karakteristika mree peakih tokova,
saobraajne regulative, itd. Primer: javni gradski prevoz (postojanje i
red vonje), ogranienje brzine, signalizacija, itd.
Zahtevi TREEG reda su neka vrsta preduslova zahteva prvog i
drugog reda. Oni formiraju bazu u kojoj se prethodne dve grupe
zahteva mogu ostvariti i odnose se na nain korienja okruenja
(zemljita), kulturu peakog kretanja, sposobnosti peaka,
obrazovanje peaka, strateko planiranje, itd. Konkretno, oni
predstavljaju pojedinane aspekte kvaliteta i klime peaenja kao to
su odgovarajua funkcija koja mu se daje (peako kretanje kao
transport ili rekreacija), oseaj bezbednosti, itd.
Struktura i hijerarhija zahteva je definisanje kriterijuma za evaluaciju
peakog kretanja i peakog okruenja koja e u nastavku biti
prikazana. Izdvojeni vrednosni kriterijumi podrazumevaju sledee
aspekte:
Dizajn peakog okruenja koji pripada prvoj kategoriji zahteva
Saobraajna pravila i tokove koji pripadaju drugoj kategoriji
zahteva
Aspekt ponaanja uesnika u saobraaju koji pripadaju treoj
kategoriji zahteva.
Na osnovu ovako utvrene hijerarhije zahteva u okviru meunarodne
COST Akcije 358: Pedestrian Quality Needs definisan je aparat za
evaluaciju kvaliteta peakog kretanja i neposrednog peakog okruenja
(Gerlach 2010).

213

Prilog 1: Deo profesionalnog upitnika koji se odnosi na kriterijume koji

odgovaraju zahtevima PRVOG reda _ Dizajn peakog okruenja (Gerlach 2010)

Prvi deo profesionalnog obuhvatio je pitanja koja se vezuju za zahteve

prvog reda (Prilog 1): 15 pitanja koja se odnose na pojedinane
pojave/indikatore - 14 indikatora po pitanju aspekta bezbednosti, 9 po
pitanju aspekta ugodnosti i 5 u odnosu na aspekt atraktivnosti peakog
okruenja.

Prilog 2: Deo profesionalnog upitnika koji se odnosi na kriterijume koji

odgovaraju zahtevima DRUGOG reda _ Saobraajna pravila i tokove (Gerlach
2010)

Drugi deo upitnika se odnosi na zahteve drugog reda (Prilog 2). Ovaj deo
upitnika obuhvata ukupno 8 pitanja, od kojih se 6 odnosi na aspekt
bezbednosti, 5 na aspekt ugodnosti i 4 na aspekt atraktivnosti peakog
okruenja.

214

Prilog 3: Deo profesionalnog upitnika koji se odnosi na kriterijume koji

odgovaraju zahtevima TREEG reda _ Ponaanje uesnika u saobraaju (Gerlach
2010)

Trei deo upitnika obuhvata zahteve treeg reda (Prilog 3). Ovaj deo
upitnika sadri 6 pitanja - 4 se odnosi na aspekt bezbednosti, 2 pitanja
na aspekt ugodnosti i 4 pitanja na aspekt atraktivnosti peakog
okruenja.
Imajui u vidu neophodnost uvoenja antroposocijalnog faktora tj.
ukljuivanje direktnih korisnika prostora u proces planiranja i
projektovanja, aparat za evaluaciju peakog kretanja i kvalitet peakog
okruenja, korien je kao podloga za formiranje anketnog upitnika. Na
ovaj nain, graani su postavljeni u poziciju eksperta.
Navedeni tretman jednog profesionalnog alata za vrednovanje kvaliteta
neposrednog peakog okruenja i njegova neposredna primena u formi
anketnog upitnika imao je za cilj formiranje relevantnog informacionog
okvira na bazi koga bi mogle biti utvreni konkretni nedostaci i predlozi
za unapreenje peakog kretanja i neposrednog peakog okruenja na
odabranom poligonu teritoriji.
METODOLOGIJA ISTRAIVANJA
Kao to je ranije navedeno, kao podloga za definisanje anketnog upitnika
korien je profesionalni alat za vrednovanje kvaliteta peakog kretanja i
neposrednog peakog okruenja. Na osnovu toga utvreno je est grupa
pitanja koja su se odnosila na:
Opte podatke o ispitaniku za utvrivanje karakteristika peaka
na posmatranoj teritoriji
Karakter uesnika u saobraaju za utvrivanje nivoa korienja
privatnog automobila
Dizajn u odnosu na funkciju saobraajnice utvrivanje
intenziteta peakog kretanja u odnosu na glavne i sporedne tokove
na Vraaru i vrednovanje kvaliteta tih tokova
Trotoare/peake staze/pravce za utvrivanje kvaliteta
neposrednog peakog okruenja
215

Saobraajne tokove za utvrivanje mogunosti preklapanja sa

drugim vidovima saobraaja
Kvalitet i klimu peaenja za utvrivanje stava graana po
pitanju peakog kretanja, njegovog unapreenja i poveanja
intenziteta

Teritorijalni okvir na kome je sprovedeno istraivanje obuhvatao je

teritoriju Gradske optine Vraar. Vraar predstavlja jednu od centralnih
optina Grada Beograda, ija ukupna porvina iznosi oko 3km2. Teritorija
je trougaonog oblika. Najvea duina od jedne granice optine do druge
iznosi 3km, a najkraa 1,6km. Na osnovu ovih dimenzija zakljueno je da
je ovaj poligon peaki savladiv. Nedostatak istraivane teritorije
sagledan je u topografiji terena, odnosno veih uspona i padova na
pojedinim lokacijama.
Istraivanje je sprovedeno u vidu neposrednog ispitivanja graana na 5
lokacija na Vraaru (Cvetni trg, Kaleni pijaca, Plato ispred BDP-a, Trg
Slavija i Plato ispred Hrama svetog Save). Ispitivanjem je obuhvaeno 5
grupa ispitanika prema starosnoj dobi65. Uzorak stanovnitva ima
karakter sluajnog i ne poklapa se sa stvarnom zastupljenou starosnih
kategorija u odnosu na ukupan broj stanovnika Vraara. Praktino ovaj
uzorak predstavlja zastupljenost stanovnika na ulicama Vraara.
U odnosu na radni status ispitanika obuhvaene su 4 grupe. Procentualna
zastupljenost ovih grupa je: 43% su studenti, 13% su zaposleni, 36% su
zaposleni sa visokim obrazovanjem i 8% su penzioneri.
Prema mestu stanovanja uzorkom je obuhvaeno 61% stanovnika koji
ive na teritoriji Gradske optine Vraar i 31% stanovnika koji ive u
drugim beogradskim optinama.
U nastavku rada bie predstavljeni rezultati istraivanja, sa posebnim
teitem na rezultate koji se odnose na pojedinane aspekte bezbednosti,
ugodnosti i atraktivnosti peakog okruenja i na odgovore koje su dali
graani koji su se izjasnili da ive na Vraaru.
PRIKAZ REZULTATA ISTRAIVANJA
Rezultati istraivanja bie prikazani prema strukturi utvrenoj na osnovu
upostavljenih grupa pitanja.
Karakter uesnika u saobraaju na teritoriji gradske optine
Vraar
Ova grupa pitanja imala je za cilj da utvrdi zastupljenost korienja
privatnog automobila na posmatranoj teritoriji. Informacije koje su
dobijene mogle bi biti koriene kao uporedni uzorak za rezultate koji bi
65

45% graana starosti od 20 do 29 godina, 24% graana starosti od 30 do 39 godina,

17% graana starosti od 40 do 55 godina, 9% stanovnika starosti od 55 do 64 godine i 5%
stanovnika starosti preko 65 godina.

216

bili dobijeni vrednovanjem stanja nakon sprovedenih promotivnih

kampanja i drugih aktvnosti koje se odnose na unapreenje peakog
kretanja i neposrednog peakog okruenja (Prilog 4).

Prilog 4: Karakteristike uesnika u saobraaju na teritoriji Gradske optine

Vraar (Vukmirovi and Milakovi 2011)

Na osnovu informacija koje su dobijene istraivanjem moemo govoriti o

nekoliko optih rezultata i zakljuaka koji se odnose na sledee:
Imajui u vidu veliinu teritorije, uoen je negativan trend u odnosu
na korienje privatnih automobile. Ovo znai da veliki procenat
graana (46%) uvek koristi svoj privatni automobil, iako se teritorija
Vraara smatra dostupnom sa aspekta peaka.
U odnosu na duinu putanje koja se prelazi automobilom, veina
graana koristi automobil za prelaenje distanci koje se mogu
okarakterisati kao peaki savladive (duina putanje od 500m do
1000m).
Dodatni argument za promociju peakog kretanja i unapreenje
peakog okruenja moe se traiti u injenici da optina Vraar
pripada centralnom delu grada, i da, s obzirom na to, postoji veliki
problem sa parkiranjem automobila. Ovo je podrano rezultatima koji
pokazuju da korisnici automobila provedu od 10 do 20min. u potrazi
za parking mestom.

217

Na osnovu dobijenih rezultata moemo zakljuiti da 98% graana

peai. Ipak, oni peaenje ne smatraju vidom saobraaja, jer je
samo 7% ispitanika na ovo pitanje odgovorila pozitivno. Umesto da
peae, graani se prevoze automobilom, dok se peaenje smatra
vidom rekreacije.

Dizajn u odnosu na funkciju saobraajnice

Trei deo istraivanja imao je za cilj da utvrdi stav graana po pitanju
kvaliteta peakih tokova na teritoriji Gradske optine Vraar. U odnosu
na to graani su upitani da li su zadovoljni veliinom peakih tokova i
trotoara du glavnih i sporednih pravaca. Pored izjanjavanja graana,
pozitivno ili negativno, zamolili smo ih da nam navedu razloge zbog
kojih su negativno okarakterisali odreene poteze (Prilog 5).

Prilog 5: Dizajn u odnosu na funkciju saobraajnice (Vukmirovi and Milakovi

2011)

Prvi deo ovog istraivanja odnosio se na glavne poteze potencijalne

glavne peake tokove na Vraaru. Rezultati su pokazali da je 78%
ispitanika zadovoljno veliinom trotoara i peakih tokova du glavnih
pravaca. Njegoseva ulica, kao najbolje okaraktersan glavni potez (92:8%)
na Vraaru ima sledee nedostatke: parkirani automobili na trotoaru;
mala irina; prevelik broj bata kafea; nedostatak urbanog mobilijara
klupa; itd. Ulica Cara Nikolaja II, kao najloije okarakterisan glavni potez
(44:56%) ima nedostatke: veoma uzak tortoar gde je onemogueno
mimoilaenje; dotrajao asfalt; ulica je slabo osvetljena; ulica je
neureena; nedostaje urbani mobilijar: klupe, osvetljenje; veliki intenzitet
motornog saobraaja; itd.
U odnosu na sporedne putanje kretanja, ispitanici su iskazali
nezadovoljstvo veliinom trotora/peakih tokova. Rezultati pokazuju da
je 61% ispitanika nezadovoljno stanjem trotoara/peakih tokova,
nasuprot njih 39% koji su se izjasnili pozitivno. Sporedni tokovi imaju
takoe veliku vanost u odnosu na peako kretanje, jer se preko njih
dolazi do glavnih. Na taj nain treba teiti poboljanju situacije i na tim
potezima. Ispitanici su u odnosu na kvalitet sporednih tokova ukazali na
sledee nedostatke: parkirani automobili na trotoaru; veliki broj
gradilita; u nekim delovima je trotoar uzak da onemoguava
218

mimoilaenje peaka; potreba za kretanjem peaka sredinom ulice kolovozom; isprekidanost toka kretanja; provlaenje, itd. Kao to se moe
zakljuiti, ovi se komentari uglavnom odnose na kriterijum bezbednog
kretanja, to je primarni kvalitet koji treba da poseduje neposredno
peako okruenje.
Trotoari/peaki pravci/staze
U odnosu na navedenu grupu pitanja teilo se utvrivanju stava graana
po pitanju kvaliteta peakih tokova na teritoriji Vraara (Prilog 6).

Prilog 6: Trotoari/peaki pravci/staze (Vukmirovi and Milakovi 2011)

Prikazani rezultati doveli su do sledeih zakljunih stavova:

U pogledu irine trotoara, ispitanici smatraju da irinu treba
prilagoditi intenzitetu peakog kretanja du odreenih pravaca
(posebno na sekundarnim pravcima).
219

Jedan od pozitivnih rezultata odnosi se na stav graana po pitanju

distance na Vraaru. Imajui u vidu da se njih 60% izjasnilo da je
Vraar savladiv sa aspekta peakog kretanja, ovo se moe koristiti
kao argument u promociji peakog kretanja kao odrivog vida
saobraaja.
Analiza psiholokog doivljaja udaljenosti izmeu trotoara i kolovoza
ukazuje na kritino stanje u sporednim ulicama. Ispitanici su naveli
prepreke sa kojma se susreu prilikom kretanja, a ijim bi se
uklanjanjem poboljala situacija. Navedene su sledee prepreke:
parkirani automobili na trotoaru, gradilita koja uzurpiraju delove
trotoara, mala irina trotoara, itd. Pored priholokog oseaja, postoje
i realni sluajevi umanjene bezbednosti usled navedenih prepreka.
Meutim, navedeni sluajevi bi trebalo da se koriste kao okvir
buduih interevncija. Konkretno, to bi moglo da se odnosi na
unapreenje postojee regulative i planskih dokumenata koji bi
regulisali parkiranje, proirenje peakih prostora, itd.
Po pitanju peakih prelaza, veina ispitanika smatra da ih ima
dovoljno. Ipak, odreeni broj graana ukazuje na situaciju da je
veliki broj peakih prelaza loe odravan i neprilagoen osobama sa
invaliditetom. Ovo bi trebalo da ukase pripadnicima lokalne uprave da
se peaki prelazi prilagode standardima koji odgovaraju principima
Pristupanocti i Dizajna za sve (A4A i D4A).
Veliki broj odgovora koji se odnose na preglednost peakih prostora
i postojanje barijera tokom peakog kretanja se odnose na:
parkirane automobile, neadekvatno postavljene baste kafea,
gradilita, stepenita, itd. Ovo znai da je peako kretanje na
Vraaru oteano i pored toga to ima sve preduslove da postane
okruenje koje je u prijateljstvu sa peacima (pedestrian-friendly
environment).
Po pitanju zavrne obrade trotoara i opremljenosti urbanim
mobilijarom, graani su generalno nezadovoljni i navode sledee:
trotoari nisu pristupani, nailaze na parkirane automobile, lose
odravanje, nedostatak zelenila, nedostatak urbanog mobilijara, pre
svega klupa, itd. Ova situacija bi se mogla unaprediti postavljanjem
klupa, kanti za smee, osvetljenja, atraktivnim dizajnom i privlanim
sadrajima du peakih tokova.
U odnosu na zadovoljtvo ispitanika po pitanju kvaliteta boravka na
otvorenom na Vraaru graani su uglavnom zadovoljni. Kao razlozi za
pozitivan stav navedeni su sigurnost i prijatan boravak, a kao razlozi
za negativan stav, navedeni su: neprilagoeno peacima; veliki broj
parkiranih automobila; neadekvatno odravanje; nedovoljno zelenila,
itd.

220

Saobraajni tokovi na Vraaru

Ova grupa pitanja imala je za cilj da utvrdi stav graana Vraara u
odnosu na druge vidove saobraaja, druge uesnike u saobraaju i
mogunosti uspostavljanja meusobnih relacija (Prilog 7).

Prilog 7: Saobraajni tokovi na Vraaru (Vukmirovi and Milakovi 2011)

U odnosu na saobraajne tokove na Vraaru graani su ispoljili sledee

stavove:
Brzina kretanja vozila na ovoj teritoriji ne ugroava peake. Du
ulinih pravaca koji su rekonstruisani u poslednjih nekoliko godina
uvedene su dodatne mere koje umanjuju brzinu kretanja vozila
Vraar je veoma dobro povezan sa ostalim delovima grada mreom
javnog gradskog prevoza. Ipak, postoji potreba za uvoenjem
signalizacije na stajalitima JGP-a, koja se odnosi na vreme dolaska
vozila i druge informacije o saobraajnim guvama, povremenim
promenama u redu vonje, itd.
Graani Vraara su uglavnom zadovoljni postojeom peakom
signalizacijom.
Kvalitet i klima peaenja na Vraaru
Ova grupa pitanja imala je za cilj da osvetli postojei stav, tj. klimu
peaenja na teritoriji Gradske optine Vraar. Takodje, neposredno je
trebalo da ukae na eventuelna poboljanja koja bi se desila poveanjem
intenziteta peakog saobraaja na Vraaru (Prilog 8).

221

Prilog 8: Kvalitet i klima peaenja (Vukmirovi and Milakovi 2011)

U cilju poveanja intenziteta i kvaliteta peakog kretanja na Vraaru,

graani predlau da bi trebalo definisati strategiju peakog kretanja na
ovoj teritoriji (iako veina njih smatra da je teritorija u prijateljstvu sa
peacima). Strategija bi trebalo da obuhvati sve ranije navedene
probleme i da doprinese unapreenju zivota graana. Takva inicijativa i
njeno sprovoenje rezultirala bi obnovom peakih prostora, veem
boravku graana na otvorenom, opremanju glavnih tokova kretanja,
davanju prednosti peakom kretanju u odnosu na druge vidove
saobraaja, poveanju bezbednosti peaka, smanjenju brzine kretanja
automobile, smanjenju zagaenosti, itd.
Ukupni rezultati istraivanja imali su za cilj da pokau opti karakter
rezultata dobijenih anketiranjem graana Vraara. Ovaj deo istraivanja
sproveden je na taj nain to su dobijeni rezultati vrednovani kao
pozitivni, negativni ili neutralni, kako po pitanju opteg utiska, tako i po
pitanju pojedinanih kriterijuma na koje se pojedina pitanja odnose
(bezbednost, ugodnost i atraktivnost). Pregled ovih rezultata prikazan je
u Prilogu 9.

Prilog 9: Pregled ukupnih rezultata istraivanja (Vukmirovi and Milakovi 2011)

Na osnovu dobijenih rezultata istraivanja, graani su pozitivno

okarakterisali stanje vezano za peako kretanje na teritoriji Gradske
optine Vraar. Ovim je pokazano da graani imaju visok nivo svesti o
peako kretanju kao odrivom vidu transporta, ali da do sad nisu
222

imali prilike da razmatraju pojedinane aspkete koji se tiu ovog vida

kretanja. Pored navedenog, izdvajanjem komentara koji se odnose na
konkretne probleme, moe se utvrditi niz konkretnih smernica i
preporuka koje bi imale za posledicu unapreenje peakog okruenja
na Vraaru. Ove smernice bi se odnosile na sporedne tokove kretanja,
koji su neophodni zarad uspostavljanje kompletne mree peakih tokova
na Vraaru.
Kao konkretni stejkholderi i korisnici informacija koje su dobijene
analizom kvaliteta peakog okruenja prepoznati su:
Organizacije koje se bave poslovima odravanja objekata i
otvorenih javnih gradskih prostora na nekoj teritoriji
Policija koja je odgovorna za sprovoenja zakona i praenje
odgovarajue ponaanje uesnika u saobraaju
Gradski planeri i saobraajni ininjeri koji utiu na iniciranje
odluka koje se tiu unapreenja peakog okruenja, akoje su
elementi ireg procesa planiranja
Turistike organizacije koje utvruju zahteve za postojanjem
mree peakih tokova. Ovo se posebno odnosi na kriterijume
ugodnosti i atraktivnosti neposrednog peakog okruenja
Udruenja osoba sa invaliditetom koje su nosioci i inicijatori
sprovoenja odluka koje se tiu stvaranja peakog okruenja prema
principima Dizajna za sve
kole koje apeluju na postojanje bezbednih tokova kretanja
Organizacije koje su ukljuene u poslove obezbeivanja
odgovarajueg javnog gradskog prevoza i postavljanje stanica.
U saradnji sa navedenim interesnim grupama stanovnika, trebalo bi se
pored sveobuhvatnog pristupa u vidu formiranja Strategije o peaenju
na Vraaru, trebalo pozabaviti pojedinanim kriterijumima. Posebno
teite treba staviti na negativne stravove po pitanju odreenih aspekata
(bezbednost, ugodnost, atraktivnost) i preporuke koje su graani dali u
odnosu na pojedina pitanja.
ZAKLJUAK
Kljuni dorinos prezentovanog istraivanja ogleda se u prilagoavanju
profesionalnog alata za vrednovanje kvaliteta peakog kretanja i
neposrednog peakog okruenja na odreenoj teritoriji u anketni upitnik
koji je omoguio da se graani ukljue u proces vrednovanja njihovog
okruenja i da putem konkretnih predloga definiu okvir buduih
intervencija i aktivnosti. Istraivanje je imalo za cilj da testira novi alat to
je dalo pozitivne rezultate. Obraeni rezultati istraivanje mogu se
koristiti na vie naina i usmereni su ka razliitim interesnim grupama koji
treba zajedniki da deluju u cilju poboljanja kvaliteta urbanog okruenja
i poveanja intenziteta peakog kretanja.

223

Nastavak istraivanja i daljih aktivnosti bi se ogledao pre svega u

realizaciji kampanje promovisanja peakog kretanja kao odrivog vida
trasporta na Vraaru i formiranja konkretnih predloga unapreenja koja
bi se realizovala u saradnji sa prepoznatim stejkholderima. Pored
navedenog, istraivanje je pokazalo da je uspostavljanje direktne
komunikacije sa graanima korienjem adekvatne metodologije,
najbolji nain da se neposredni korisnici nekog prostora ukljue u
reavanje problema i njegovo unapreanje.
ZAHVALNOST
Istraivanje je raeno u okviru projekta Napravi korak - Unaredi
okruenje koje je finansirala Agencija za evropske integracije i saradnju
sa udruenjima Grada Beograda i u okviru projekta Modernizacija
zapadnog Balkana (No. 177009) koje finansira Ministarstvo za nauku i
tehnoloki razvoj Republike Srbije.
LITERATURA
Vukmirovic, Milena Projekat Napravi korak - Unparedi okruenje: Rezultati anke
tiranja graana, Beograd, sajt: www.napravikorak.org 2010
Vukmirovi, Milena, in Mira Milakovi. Citizens as actors in the process of
improving pedestrian environment quality: Belgrade case study . The 4th
Knowledge Cities World Summit. Holon and Galilee, 2011.
Gerlach, Jrgen. Pedestrian Quality Audits and Inspections more than a part of
the new EU-Directive on Road Safety Infrastructure Management. V
Pedestrian' Quality Needs. Final Report of the COST project 358, montaa
Rob Methorst, Hector Monterde i Bort, Ralph Risser, Daniel Sauter, Maks
Tight in Jim Walker, 83-133. Cheltenham: Walk21, 2010.

224

4 PRIMERI IZ PRAKSE

225

226

ANALIZA PRILAGOENOSTI OBRAZACA URBANE

STRUKTURE KLIMATSKIM PROMENAMA: PRIMER NACRTA
PLANA DETALNE REGULACIJE "ADA CIGANLIJA"66
ANALYSIS OF ADAPTATION OF URBAN STRUCTURE PATTERNS TO
CLIMATE CHANGE: AN EXAMPLE OF THE DETAILED REGULATION
PLAN "ADA CIGANLIJA"
Doc. dr Marija Maruna, Prof. dr Nada Lazarevi Bajec, dr Vladimir Mihajlov
Arhitektonski fakultet, Beograd
Arhitektonski fakultet, Beograd
Arhitektonski fakultet, Beograd

APSTRAKT
Prilagoavanje klimatskim promenama podrazumeva konkretne mere
koje redukuju ranjivost na uticaje klimatskih promena to u sluaju
oblasti urbanistikog planiranja podrazumeva utvrivanje okvira za novu i
postojeu izgradnju koji e razviti otpornost naselja na ekstremne uticaje.
Za sistem planiranja u Srbiji je karakteristino da se neposredni okvir za
izgradnju definie na nivou plana detaljne regulacije.
U optem smislu, utvrivanju mera za redukovanje ranjivosti nekog
podruja
prethodi
razvoj
smernica
aktivnosti
prilagoavanja,
karakteristinih za dugorono planiranje, koje zavise od sposobnosti
predvianja opasnosti i sagledavanja moguih posledica. Metodoloki
posmatrano, planiranje mora krenuti od identifikacije problema i na
osnovu njih utvrivanju prioriteta. Za razliku od dugoronih, kratkoroni
planovi zahtevaju pristup zasnovan na razumevanju i redukovanju
ranjivosti to podrazumeva detaljnu analizu i razumevanje neposrednog
konteksta. Sutina je u dijagnostifikovanju osetljivih mesta koja
predstavljaju rizik ugroavanja neke znaajne aktivnosti, naina ivota ili

66

Ovaj rad je realizovan u okviru projekta "Istraivanje klimatskih promena na

ivotnu sredinu: praenje uticaja, adaptacija i ublaavanje" (43007) koji finansira
Ministarstvo za prosvetu i nauku Republike Srbije u okviru programa Integrisanih i
interdisciplinarnih istraivanja za peiod 2011-2014.godine.

227

resursa, na osnovu kojih se donose konkretne mere i utvruje okvir za

izgradnju.
U ovom radu e se istraivati na koji nain postojei urbanistiki planovi
kreiraju obrasce urbane strukture otporne na klimatske promene. Teite
je na analizi naina na koji su mere prilagoenosti ukljuene u planove, a
ne na analizi naina formiranja obrazaca urbane strukture. Cilj je
ukazivanje na mogunost ukljuivanja teme klimatskih promena u
urbanistike planove kao i unapreenje postojeeg naina urbanistikog
planiranja radi stvaranja obrazaca urbane strukture otpornijih na
klimatske promene.
Istraivanje e biti sprovedeno na primeru Nacrta plana detaljne
regulacije "Ada Ciganlija".
Kljune rei: obrasci urbane strukture, prilagoavanje klimatskim
promenama, kratkorono planiranje

ABSTRACT
Adaptation to climate change involves concrete measures to reduce
vulnerability to climate change impacts which in the area of urban
planning includes establishing a framework for new and existing
construction that will develop resistance of the settlements to extreme
impacts. For the planning system in Serbia is characteristic that
immediate framework for construction is defined on the level of detailed
regulation plan.
Development of guidelines for adaptation activities precedes establishing
measures to reduce vulnerability of an area, which depends on the ability
to anticipate risks and to monitor the possible consequences. Planning
must start from the problem identification and prioritization based on
them, from methodological point of view. Unlike the long-term, shortterm plans call for an approach based on understanding and reducing
vulnerabilities that includes a detailed analysis and understanding of the
direct context. Diagnostics of sensitive places, possessing significant
threat to particular activities, lifestyles and resources is essential.
Concrete measures are taken, and a framework for building is established
based on this diagnostic.
Paper explores capabilities of current town planning practice to create
patterns of urban structure resistant to climate change. Analysis is
focused on the way in which adaptation measures are included in the
plans, not on an analysis of forming patterns of urban structure. Paper
illustrates the possibility to include issues of climate change in urban
228

planning as well as improvement of the current practice toward creation

of an urban structure more resistant to climate change.
Detailed regulation plan of "Ada Ciganlija", in draft version is taken as an
example for purpose of this paper.
Keywords: patterns of urban structure, adaptation to climate change,
short-term planning
UVOD
Negativne posledice klimatskih promena su danas evidentne. Klima spada
u bazini prirodni resurs i pored dominantnog uticaja na eko sisteme,
proizvodi posledice po stanje i razvoj drutva. Struna javnost je
poslednjih decenija okrenuta problemu reavanja prekomerne emisije
tetnih gasova i shodno tome razvoju mera za ublaavanje klimatskih
promena. Meutim, odsustvo konkretnih rezultata na ovom polju i
mirenje sa injenicom da su odreeni efekti klimatskih promena
neizbeni, sve vei naglasak stavljaju na razvoj mera za prilagoavanje
klimatskim promenama. Prema optoj definiciji, prilagoavanje
klimatskim promenama podrazumeva predvianje kada i gde e se
posledice globalnog zagrevanja desiti, razvoj strategija prilagoavanja i
preduzimanje konkretnih mera koje redukuju ranjivost na uticaje
klimatskih promena. Mere mogu biti veoma raznovrsne od tehnikih,
institucionalnih, pravnih, obrazovnih do mera za promenu oblika
ponaanja. (Fssel, 2007, 267).
iroko posmatrano, najvei uticaj klimatske promene imaju u okviru
sledeih oblasti: prirodna sredina, infrastruktura i zdravlje i bezbednost.
Prilagoavanje klimatskim promenama ukljuuje i akcije koje preduzima
drava kao to su legislativa, regulativa i stimulativne mere za
ublaavanje promena u drutveno-ekonomskom sistemu sa ciljem
redukovanja ranjivosti na klimatske promene, kao to su oscilacije u klimi
i klimatski ekstremi. (Burton et al., 2002, 146)
Klimatske promene i urbani sistemi
Prema mnogim autorima, klimatske promene predstavljaju svojevrsno
vanredno stanje i ekoloki imperativ sa kojim se sueljavaju gradovi i
ljudska drutva. Ekstremni uticaji koje klimatske promene izazivaju, pre
svega, se odnose na vetrove, oluje i padavine. U okviru urbanih sistema
ti uticaji izazivaju smanjenje pitke vode, este i teke vremenske neprilike
kao to su jake kie i cikloni, iznenadne poplave, olujni udari i poveanje
ekstremnih temperatura. Iz ovoga se jasno moe zakljuiti da je u
izvesnoj meri veina urbanih sistema i njihovih stanovnika ranjiva. Vea
229

koncentracija ljudi i aktivnosti proizvodi sloenije urbane sisteme koji su,

samim tim, osetljiviji na klimatske promene. U takvim okolnostima
neznatne klimatske promene mogu uticati na velik broj ljudi i izazvati
ozbiljne posledice na urbane sisteme.
PRILAGOAVANJE
KLIMATSKIM
PROMENAMA
URBANISTIKOM I PROSTORNOM PLANIRANJU

Shodno prethodnom, ukljuivanje urbanih studija i politika u razvoj

naina za prilagoavanje klimatskim promenama i smanjenje rizika po
ljudsko blagostanje je prepoznato kao kljuno za minimizovanje uticaja
klimatskih promena na urbane sisteme. Prostorni i urbanistiki planovi
predstavljaju efikasan nain za operacionalizaciju optih politika
prilagoavanja utvrenih na viem nivou putem odgovarajuih sredstava
i alata. Ukoliko su politike prilagoavanja definisane na nacionalnom
nivou, planeri u lokalnoj upravi ih mogu sprovoditi kroz planove,
standarde, kriterijume za projektovanje, strategije implementacije i
ciljane akcije (Burton i drugi, 2002; Wilson, 2006). Nabrojana planerska
sredstva su neophodna za razvoj i sprovoenje politika adaptacije na
svim prostornim nivoima.
Strategije prilagoavanja klimatskim promenama se oslanjaju na tri
kljuna aspekta: smanjenje osetljivosti sistema na klimatske promene,
korigovanje izloenost sistema klimatskim promenama i uveanje
otpornosti sistema na klimatske promene. Sva tri aspekta se moraju
primenjivati u planiranju bilo kog prostornog nivoa.(Adger et al., 2005)
Uvoenje aspekta klimatskih promena u proces i sistem planiranja
omoguava pravovremeno reagovanje koje je isplativije od onog koje se
sprovodi nakon klimatskih uticaja. Direktni trokovi ukljuivanja aspekta
prilagoavanja klimatskim promenama u urbanistiko planiranje su
beznaajni u odnosu na trokove po drutvo i fiziku strukturu koje bi
izazvalo totalno ignorisanje ovog aspekta (CEF & CBCL, 2005; Wilson,
2006).
U okviru oblasti urbanistikog i prostornog planiranja prilagoavanje
klimatskim promenama je usmereno na utvrivanje okvira za novu i
postojeu izgradnju koji e dovesti do smanjenja emisije ugljen dioksida i
razviti otpornost naselja na ekstremne uticaje. (Burton et al., 2002, 146)
Akcenat je na smanjenju trokova putem preduzimanja odgovarajuih
korektivnih akcija za redukovanje izloenosti riziku. Prilagoavanje
klimatskim promenama podrazumeva zatitu infrastrukture, zdravlja i
bezbednosti ljudi i unapreenje kvaliteta ivota. Osim toga,
prilagoavanje moe zatititi investicije i smanjiti trokove osiguranja.
Gidens napominje da je sutina prilagoavanja u dijagnostificiranju i
230

obezbeenju osetljivih mesta. Osetljivo mesto predstavlja rizik rizik

ugroavanja neke znaajne aktivnosti, naina ivota ili resursa . (Gidens,
2010, 197)
U oblasti urbanistikog planiranja smernice se definiu na nivou
dugoronih, a mere na nivou kratkoronih planova. Pozivajui se na
Fusela (Fssel), Lazarevi Bajec navodi da je za potrebe adaptacije na
klimatske promene mogue razlikovati dva pristupa planiranju. Prvi je
pristup zasnovan na opasnostima koji se bazira na verovatnoi dogaaja i
samim tim je pogodan za dugorono paniranje obzirom da podie svest o
problemima i omoguava identifikaciju prioriteta. Rizik se definie kao
odstupanje od oekivanog. Ovaj pristup polazi od toga da je mogue
efikasno kontrolisati postojee rizike i definisati scenarije koji predviaju
budue klimatske uticaje.
Drugi je pristup zasnovan na ranjivosti koji se bazira na razumevanju
konteksta i shodno tome razvijanju mera za ublaavanje ranjivosti.
Ranjivost se definie kao stepen osetljivosti u odnosu na opasnosti, tete
ili gubitke. Ovaj pristup najvie odgovara kratkoronom planiranju u
situacijama kada se neadekvatno upravlja postojeim rizicima i time
stvara neizvesnost u pogledu klimatskih uticaja. (Lazarevi Bajec, 2011)
Pristup zasnovan na ranjivosti poinje od prethodnih iskustava u
upravljanju klimatskim rizicima i ukljuuje stejkholdere na poetku
procesa, povezujui prilagoavanje klimatskim promenama direktno sa
njihovim aktivnostima. (Fssel, 2007, 271). Kratkoroni planovi, za razliku
od dugoronih koji se zasnivaju na scenarijima i dugoronim
projekcijama, zahtevaju pristup zasnovan na razumevanju i ublaavanju
ranjivosti to podrazumeva detaljnu analizu i razumevanje neposrednog
konteksta. (Fssel, 2007).
Strategije prilagoavanja se najbolje sprovode na lokalnom nivou
obzirom da se direktno odnose na uticaje klimatskih promena u zajednici.
To znai da urbanistiki planovi predstavljaju izuzetno korisno sredstvo za
sprovoenje akcija prilagoavanja na lokalnom nivou. Planovima se, pre
svega, ureuju odgovarajui infrastrukturni sistemi i definiu standardi za
projektovanje.
Za sistem planiranja u Srbiji je karakteristino da se neposredni okvir za
izgradnju definie na nivou Plana detaljne regulacije.
SRBIJA I KLIMATSKE PROMENE
Analizi tendencija osnovnih klimatskih promena se u Srbiji posveuje
panja tek poslednje dve decenije. Na osnovu pvih procena promene
231

klime na naem podruju da se zakljuiti da je od 1982.g. zapoeo rast

godinje temperature koji i dalje traje. Poetak perioda rasta temperature
vazduha je praen periodom redukcije godinjih suma padavina. Izraen
trend rasta temperature vazduha prisutan je na celom podruju Srbije. U
podruja sa najintenzivnijim pozitivnim trendom temperature vazduha
spada i Beograd. Izrazito je uoljivo da su poslednje decenije najtoplije u
nizu podataka od 1890.g. (Popovi, urevi, ivkovi, Jovi, Jovanovi,
2009).
Procene ukazuju da e podruje Srbije biti izloeno uticajima koji mogu
imati posledice na celo drutvo. Naime, prema umerenim projekcijama,
za nae podruje se do kraja ovog veka oekuje poveanje temperature
vazduha za 2,6C i smanjenje padavina do 20%. Otopljavanje nee biti
ravnomerno tokom godine: leto e biti toplije za 3,5C, jesen za 2.2C,
zime za 2,3C, a prolee za 2,5C (Popovi, Radulovi, Jovanovi, 2006.)
To znai da e se desiti preraspodela potronje elektrine energije u toku
godine obzirom na smanjenu potronju energije za grejanje, ali poveanu
potronju energije za klimatizaciju. Poveanje temperature i smanjenje
letnjih padavina e prouzrokovati sue to e imati direktan uticaj na
vodosnabdevanje. Ekstremne padavine i poplave e uticati na poveanje
ulaganja u tehniko-tehnoloke sisteme.
ZAKONSKI OKVIR
Neposredan zakonski okvir kojim se ureuje oblast prostornog razvoja u
skladu sa klimatskim promenama ine Zakon o prostornom planu, Zakon
o planiranju i izgradnji i tri zakona iz domena ekolokog prava - Zakon o
zatiti ivotne sredine, Zakon o proceni uticaja na ivotnu sredinu i Zakon
o stratekoj proceni uticaja na ivotnu sredinu.
Zakon o prostornom planu (Prostorni plan Republike Srbije) je planski
dokument koji se donosi za teritoriju itave drave i definisan je zakonom
o planiranju i izgradnji. Planovi nieg reda, prostorni i urbanistiki, moraju
biti u skladu sa prostornim planom Republike Srbije. Prostorni plan je
dugoroni strateki dokument koji se donosi za period od najmanje 10
godina i njime se utvruju dugorone organizacije, ureenja, korienja i
zatite prostora Republike Srbije. Prvi prostorni plan Republike Srbije je
donet 1996.godine. Prostornim planom su bile obuhvaene sledee
tematske oblasti: prirodni resursi, stanovnitvo, naselja, delatnosti i
regionalna podela, saobraaj i veze, turizam, zatita ivotne sredine,
prirodne i kulturne batine (PPRS,1996). Zakonom o planiranju i izgradnji
iz 2003.godine je Prostorni plan Republike Srbije ukinut kao vrsta
planskog dokumenta, a umesto njega je uvedena Strategija prostornog
razvoja Srbije. U Ustavu Republike Srbije iz 2006.godine se prostorni plan
232

ponovo spominje, i Zakonom o planiranju i izgradnji iz 2009.godine se

vraa kao vrsta planskog dokumenta. Rad na novom prostornom planu
RS je zapoet 2009.godine, zavren 2010. godine i usvojen na sednici
Narodne skuptine 23. novembra iste godine. Novi Prostorni plan RS je
raen u skladu sa principima odrivog razvoja i veu panju posveuje
prirodnim faktorima. Tematske oblasti kojima se bavi su: priroda,
ekoloki razvoj i zatita, stanovnitvo, naselja i socijalni razvoj, odrivi
razvoj ekonomije, transporta i infrastrukture, prostorna integracija Srbije
(PPRS,2011). Novinu predstavlja program implementacije prostornog
plana RS kao vrsta posebnog dokumenta kojim se obezbeuje
ostvarivanje Prostornog plana.
Zakonom o planiranju i izgradnji se utvuju uslovi i nain planiranja i
ureenja prostora, ureivanja i korienja graevinskog zemljita i
izgradnje objekata, nain organizacije i nadlenosti relevantnih institucija
i druga pitanja od vanosti. Poslednje decenije su doneta tri zakona o
planiranju i izgradnji: 2003., 2009. i 2011.godine. Izmene u zakonima su
se uglavnom ticale ureenja sistema planiranja u smislu definisanja
svojinskih odnosa nad graevinskim zemljitem, skraenja i
pojednostavljenja procedure dobijanja graevinske dozvole, broja
obaveznih planskih dokumenata za lokalne samouprave, kao i pitanje
legalizacije objekata. (ZPI, 2003; ZPI, 2009: ZPI, 2011) Zakon o
planiranju i izgradnji se detaljnije razrauje kroz razliite pravilnike od
kojih su najznaajniji: Pravilnik o sadrini i izradi planskih dokumenata
(PSIPD, 2003), Pravilnik o sadrini, nainu izrade, nainu vrenja strune
kontrole urbanistikog plana, kao i uslovima i nainu stavljanja plana na
javni uvid (PSNINVSK, 2004) i Pravilnik o optim uslovima o parcelaciji i
izgradnji i sadrini, uslovima i postupku izdavanja akta o urbanistikim
uslovima za objekte za koje odobrenje za izgradnju izdaje optinska,
odnosno gradska uprava (POUPIS, 2003).
Zakonom o zatiti ivotne sredine se ureuju kriterijumi i uslovi za
odrivo korienje i zatitu prirodnih resursa i dobara, mere i uslovi
zatite ivotne sredine, praenje stanja ivotne sredine, ekonomski
instrumenti za zatitu ivotne sredine, odgovornost za zagaenje i
kaznene odredbe. Ovim zakonom se ureuje integralni sistem zatite
ivotne sredine kojim se obezbeuje ostvarivanje prava oveka na ivot i
razvoj u zdravoj ivotnoj sredini i uravnoteen odnos privrednog razvoja i
ivotne sredine u Srbiji (ZZS, 2009).
Zakonom o proceni uticaja na ivotnu sredinu se regulie postupak
procene uticaja za projekte koji mogu da imaju znaajne uticaje na
ivotnu sredinu, sadraj studije o proceni uticaja na ivotnu sredinu,
uee zainteresovanog organa i organizacija i javnosti, prekogranino
233

obavetavanje za projekte koji mogu da imaju znaajne uticaje na

ivotnu sredinu druge drave, kao i nadzor i druga pitanja znaajna za
procenu uticaja na ivotnu sredinu (ZPUS, 2009).
Zakonom i stratekoj proceni uticaja na ivotnu sredinu se reguliu uslovi,
nain i postupak vrenja procene uticaja planova i programa na ivotnu
sredinu i unapreenje odrivog razvoja. Procena se vri za sve planove i
programme u oblasti prostornog i urbanistikog planiranja ili korienja
zemljita, poljoprivrede, umarstva, ribarstva, energetike, industrije,
saobraaja,
upravljanja
otpadom,
upravljanja
vodama,
telekomunikacijama, tuizma, ouvanja prirodnih stanita divlje flore i
faune.
Ureenje prostornog razvoja u skladu sa klimatskim promenama se ire
definie i mnogim drugim zakonskim aktima, kao to su: Zakon o
vodama, Zakon o zatiti prirode, Zakon o ministarstvima, Zakon o
slobodnom pristupu informacijama od javnog znaaja, Zakon o lokalnoj
samoupravi,
Zakon
o
komunalnim
delatnostima,
Zakon
o
hidrometeorolokim poslovima od interesa za celu zemlju i mnogi drugi
podzakonski akti, ali njihova detaljnija analiza prevazilazi okvire ovog
rada.
ASPEKT KLIMATSKIH PROMENA U SISTEMU PROSTORNOG I
URBANISTIKOG PLANIRANJA U SRBIJI NIVO REGULATIVE
Tema klimatskih promena se u sistemu urbanistikog i prostornog
planiranja, po prvi put spominje u Prostornom planu republike Srbije iz
2010.godine. Ovaj planski dokument je utemeljen u Strategiju odrivog
razvoja Republike Srbije (2008) i Akcioni plan za primenu nacionalne
Strategije odrivog razvoja za period od 2009-2017 (2009). Prostorni plan
daje iscrpan pregled problema u oblasti politika prilagoavanja
klimatskim promenama, analizu trenutnog stanja planiranja u Srbiji i
preporuke za promenu sistema planiranja koji bi adekvatnije odgovorio
na problem adaptacije na klimatske promene. Prostornim planom se
sugerie reavanje problema vezanih za integraciju i operacionalizaciju
optih politika, usklaivanje nivoa na kojima se donose odluke, vertikalnu
i horizontalnu koordinaciju, uee relevatnih zainteresovanih strana,
razvoj kapaciteta za sprovoenje, praenje i izvrenje plana. Na nivou
regulative, Prostornim planom se sugerie uvoenje klimatskih podataka i
informacija u proces planiranja i projektovanja, usklaivanje nacionalnih
propisa iz oblasti prirodnih i tehnolokih aspekata upravljanja rizicima sa
zakonodavstvom u EU, usvajanje strategije integralne zatite zemljita,
objekata i infrastrukture od prirodnih i tehnolokih opasnosti (Lazarevi
Bajec, 2011).
234

U paketu zakona iz domena ekolokog prava - Zakonu o zatiti ivotne

sredine, Zakonu o proceni uticaja na ivotnu sredinu i Zakonu o
stratekoj proceni uticaja na ivotnu sredinu, aspekt klimatskih promena
se moe posredno posmatrati kroz temu ivotne sredine, odn. naine
upravljanja i ouvanja kvaliteta ivotne sredine i naine kontrole i
sanacije svih oblika naruavanja prirodnih vrednosti i uslova za opstanak
svih ivih bia. ivotna sredina se posmatra kao skup prirodnih i stvorenih
vrednosti iji kompleksni meusobni odnosi ine okruenje, odnosno
prostor i uslove za ivot (ZZS, 2009, lan 3.). U ovim zakonima se
teino tretira stanje ugroenosti ivotne sredine u odnosu na fizike,
hemijske, bioloke, estetske i druge indikatore. Ugoenom ivotnom
sredinom se smatra odreeni deo prostora gde zagaenje ili rizik od
zagaenja prevazilazi kapacitet ivotne sredine, a aktivnostima koje utiu
na ivotnu sredinu se smatraju oni zahvati kojima se menjaju stanja i
uslovi u ivotnoj sredini kao to su: korienje resursa i prirodnih dobara,
procesi proizvodnje i prometa, distribucija i upotreba materijala,
isputanje zagaujuih materija, upravljanje otpadom, buka i vibracije,
jonizujue i nejonizujue zraenje i udesi (ZZS, 2009, lan 3.). Prema
ovom paketu zakona, se dakle, ugroenost ivotne sredine posmatra kroz
delovanje ljudskog faktora.
Meu naelima za zatitu ivotne sredine ovog zakona, od znaaja za
urbanistiko i prostorno planiranje, se posredno moe uoiti tretiranje
faktora klimatskih promena. Tako se u Naelu prevencije i
predostronosti predvia, izmeu ostalog, da svaka aktivnost mora biti
planirana i sprovedena na nain da predstavlja najmanji rizik po ivotnu
sredinu i zdravlje ljudi i smanji optereenje prostora i potronju energije
u upotrebi (ZZS, 2009, lan 9.). U istom zakonu su previene i Mere i
uslovi zatite ivotne sredine koje se odnose na planiranje i izgradnju
meu kojima se moe izvojiti: obaveza odreivanja podruja ugroenih
delova ivotne sredine (zagaena podruja, podruja ugroena erozijama
i bujicama, eksploatacijom mineralnih sirovina, plavna podruja is l.) i
utvrivanje mera za sanaciju ovih podruja (ZZS, 2009, lan 34.).
Zakon o planiranju i izgradnji iz 2011.godine se konkretnije osvre na
aspekt klimatskih promena i mera za prilagoavanje. Tako se ve u
Naelima za ureenje i korienje prostora definie potreba za
usklaivanjem socio-ekonomskog razvoja sa energetskom efikasnou,
obezbeenje uslova za racionalno korienje neobnovljivih prirodnih
resursa i obnovljivih izvora energije i spreavanje i zatita od prirodnih i
tehniko-tehnolokih nesrea. Od znaaja za aspekt prilagoavanja
klimatskim promenama je naelo horizontalne koordinacije prilikom
ureenja prostora koja podrazumeva povezivanje sa susednim
235

teritorijama, javnim i civilnim sektorom, kao i participaciju svih uesnika

(ZPI, 2011, lan 3).
Ovim zakonom se po prvi put definie i obaveza izgradnje, korienja i
odravanja objekata visokogradnje prema zahtevima energetske
efikasnosti. Predvieno je izdavanje sertifikata o energetskim svojstvima
objekta u vidu dela tehnike dokumentacije za potrebe izdavanja
upotrebne dozvole (ZPI, 2011, lan 4). Ovako jasno definisano naelo
energetske efikasnosti je novina u odnosu na Zakon o planiranju i
izgradnji iz 2003.godine.
Posebno naelo predstavlja i definisanje uslova zatite ivotne sredine
gde se precizira da svi planski dokumenti moraju da sadre obavezne
mere zatite ivotne sredine propisane procenom uticaja na ivotnu
sredinu, odnosno utvrene mere zatite od strane nadlenog organa u
skladu sa posebnim zakonima (ZPI, 2011, lan 9). Mere zatite ivotne
sredine i strateka procena uticaja na ivotnu sredinu postaju sastavni
deo plana.
Zakon o planiranju i izgradnji se blie definie kroz pravilnike. Vaei
pravilnici su doneti na osnovu Zakona o planiranju i izgradnji iz
2003.godine. Ovaj Zakon urbanistike planove, kao planove kojima se
ureuje prostor na lokalnom nivou, deli na opte urbanistike planove (u
koje ubraja generalni plan i plan opteg ureenja) i regulacione planove
(u koje ubraja plan generalne regulacije i plan detaljne regulacije).
Zakonom se definie obavezni sadraj planskih dokumenata u smislu
obavezujuih priloga, pre svega, tehnikih reenja kao to su namene
povrina, trase za infrastrukturu, nivelacione i regulacione linije. Kao
posebne i obavezujue celine plana se definiu: 1)pravila ureenja (koja
sadre opis i objanjenje grafikog dela i opte urbanistike uslove),
2)pravila graenja (koja sadre uslove koji se odnose na izgradnju
objekta) i 3)grafiki deo (koji prikazuje planirano reenje, regulaciju i
nivelaciju). Posmatrano sa aspekta klimatskih promena, Planom detaljne
regulacije se propisuju opti i posebni uslovi o zatiti ivotne sredine od
razliitih vidova zagaenja i zatite ivota i zdravlja ljudi i zatite od
poara, nepogoda i unitavanja (u delu Pravila ureenja) kao i uslovi
zatite ivotne sredine, tehnike, higijenske, zatite od poara,
bezbednosne i druge uslovi (u delu Pravila graenja). Izradi planskog
reenja prethodi izrada programa za izradu plana koji slui za prikupljanje
podataka o stanju prostora (infrastrukture, objekata, prirodnih i
ambijentalnih celina, terena itd.). Program za izradu plana predstavlja
informacionu i studijsku osnovu na kojoj se zasniva urbanistiki plan (ZPI,
2003).

236

Posmatrano kroz aspekt prilagoavanja klimatskim promenama gde se za

nivo kratkoronih planova preporuuje pristup zasnovan na razumevanju
neposrednog konteksta i otkrivanju ranjivih mesta, program za izradu
plana predstavlja izuzetno vaan deo procesa izrade planskog reenja. U
ovoj fazi planskog procesa se prikupljaju podaci o terenu (katastarskotopografske podloge); podaci o uslovima za izradu plana koje pripremaju
nadlena komunalna preduzea, zavodi i druge slube (infrastruktura,
zatita ivotne sredine, vodotokovi, spomenici kulture, spomenici prirode,
sanitarni uslovi, hidrometeroroloki i seizmoloki uslovi, itd.); podaci o
stanju privrede, infrastrukture, stanovnitvu, gustinama i kapacitetima,
geolokim, hidrolokim i litolokim uslovima terena, ivotne sredine,
geografskim karakteristikama, klimatkim prilikama itd.; daje se analiza i
ocena stanja podruja; procena razvojnih mogunosti koja se odnosi na
zemljite za izgradnju i infrastrukturu. Koncept plana, kao izlazni rezultat
programa za izradu plana sadri: 1) tekstualni deo (u kojem se prikazuje
ocena stanja razvojnih mogunosti; ciljevi ureenja i izgradnje i osnovni
programski elementi; predloeni obuhvat plana i graevinski reon;
principi preliminarne podele na podruja, poteze, zone i urbanistike
celine), i 2) grafiki prikaz koncepta plana (u kojem se prikazuje
preliminarna podela na tipine celine ili zone; svi objekti i zone zatite;
steene obaveze i predviena proirenja kapiciteta infrastrukture). Ako se
plan detaljne regulacije izrauje za deo donetog generalnog plana,
generalni plan je ujedno i koncept plana programa za izradu plana
(PSNINVSK, 2004).
PRILAGOAVANJE KLIMATSKIM PROMENAMA U NACRTU PLANA
DETALJNE REGULACIJE "ADA CIGANLIJA"
Istraivanje naina redukovanja ranjivosti obrazaca urbane strukture je
sprovedeno na primeru Nacrta plana detaljne regulacije "Ada Ciganlija".
Ovaj plan je uzet za primer zbog specifinosti lokacije koja spada u reno
ostrvo (poluostrvo) i po prirodi stvari je izloenija klimatskim promenama
u odnosu na kopneni deo gradske povrine. Prostor Ade Ciganlije,
obuhvaen ovim planom, spada u uu zonu sanitarne zatite. Samo 1%
od ukupne povrine obuhvaene planom se nalazi u iroj zoni sanitarne
zatite. Plan je analiziran sa ciljem utvrivanja naina na koji postojee
urbanistiko planiranje kreira obrasce urbane strukture prilagoene
klimatskim promenama.
Zakonski okvir kojim se ureuje urbanistiko planiranje u Srbiji, jasno
definie vrstu i sadrinu planskog dokumenta, proceduru za donoenje
urbanistikog plana kao i institucije i nadlenosti za urbanistiko
planiranje, meutim, metodologija izrade planskih dokumenata nije
detaljnije odreena. Meutim, mogue je, analizom sadraja Nacrta plana
237

detaljne regulacije "Ada Ciganlija",

planiranja ove prostorne celine:

uoiti

elemente

metodologije

1. Prikaz postojeeg stanja sa osvrtom na obaveze iz plana vieg

reda
2. Izrada pravila ureenja
3. Urbanistike mere zatite
4. Izrada pravila graenja
5. Davanje smernica za sprovoenje plana.
Prikaz postojeeg stanja sa osvrtom na obaveze iz plana vieg
reda
Prikaz postojeeg stanja daje pregled osnovnih aktivnosti u okviru
navedenih zona, i posebno prikaz stanja zelenih povrina obzirom da je
prostor Ade Ciganlije evidentiran kao podruje sa posebnim prirodnim
vrednostima od strane Zavoda za zatitu Srbije. Prikazom postojeeg
stanja nisu evidentirana mesta izloena uticaju klimatskih promena, tzv.
ranjiva mesta, ve je samo dat opti pregled osnovnih aktivnosti i vrsta
zelenih povrina.
U delu pod nazivom Planski i pravni osnov za izradu plana detaljne
regulacije "Ada Ciganlija" dat je osvrt na obaveze preuzete iz Generalnog
plana Beograda 2021. Smernice za razradu plana iz GUP-a su date u
odnosu na namenu povrina i to: zelene povrine (rena ostrva ili ade,
ume, zatitne ume); planirane sportsko rekreativne zone; komunalne
delatnosti i infrastrukturne povrine; saobraaj i saobraajne povrine;
zemljite ija e se namena odrediti nakon usklaivanja postojeih
namena sa posebnim propisima, posebni poslovni kompleksi; sport,
sportske objektei komplekse. Prikazani podaci o nameni povrina
predstavljaju planirano stanje koje je raeno na nivou GUP-a i shodno
tome na osnovu podataka koji su prikupljeni za svrhe obrade tog plana
(plana vieg reda) tj. na nivou celog grada. Preuzeto planirano stanje ne
prepoznaje prostore osetljive na klimatske promene ve samo neke
aspekte prostornog zagaenja koji se mogu uoiti u tehnikim
intervencijama (npr. produbljivanje i ienje zaraslih bara, ogranienje
vodonepropusnih povrina za infrastrukturne objekte, ouvanje
odreenog procenta zelenila). Ne postoji prikupljanje podataka o stanju
aktivnosti i resursa, niti o nainu ivota karakteristinim za dati prostor.
Teme od znaaja za klimatske promene, obuhvaene smernicama iz GUPa, su prirodni resursi koji utiu na kvalitet ivotne sredine, kao to su
ume i umski zatitni pojasevi. Takoe , skree se panja na delatnosti
koje su neadekvatne za prostor u kojem se nalaze, odn. nisu usklaene
sa okolinom. Pod tim se podrazumevaju povrine i objekti stanovanja,
238

centara, privrede, sporta, saobraaja i drugog u podruju vodoizvorita u

Makiu. Od tema znaajanih za redukovanje osetljivosti na klimatske
promene pominju se samo mere za zatitu zone vodoizvorita i potreba
za ouvanjem prirodnih resursa od znaaja za kvalitet ivotne sredine. Za
zonu vodoizvorita od posebnog je znaaja zatita podzemnih voda, gde
se planom predlae odgovarajue poumljavanje.
Izrada pravila ureenja
Izrada pravila ureenja i graena je definisana vaeim Zakonom o
planiranju i izgradnji i prateim pravilnicima. Nacrt plana detaljne
regulacije "Ada Ciganlija" je proistekao iz Programa za izradu
urbanistikog plana Ada Ciganlija iz 2008.g. iji sadraj je bio definisan
Zakonom o planiranju i izgradnji iz 2003.g., Pravilnikom o sadrini, nainu
izrade, nainu vrenja strune kontrole urbanistikog plana kao i uslovima
i nainu stavljanja plana na javni uvid iz 2004.g, Zakonom o stratekoj
proceni uticaja na ivotnu sredinu iz 2004.g. i Zakonom o sportu iz
1996.g.
Sadraj

pravila ureenja prostora Ade Ciganlije obuhvata:

podelu prostora na celine i zone
namenu zemljita
bilans urbanistikih pokazatelja
uslove zatite kulturnoistorijskog naslea
urbanistike uslove ze ureenje povrina i objekata javne
namene (javne saobraajne povrine, javnu infrastrukturnu
mreu i objekte, zelene poumljene povrine, vodene povrine,
melioracione kanale, povrine za plau, pravila ureenja i
graenja na povrinama javne namene)
urbanistike mere zatite (pravila za zatitu ivota i zdravlja ljudi,
pravila za evakuaciju otpada, pravila za zatitu od elementarnih
nepogoda i protivpoarnu zatitu)
inenjerskogeoloke uslove
ekonomsku analizu i procenu ulaganja iz javnog sektora.

Pravila ureenja poinju podelom prostora na zone planiranih aktivnosti.

Zone su grubo definisane prema vrsti sadraja (kao to su sport,
rekreacija, zabava, centri, infrastruktura) i prema prirodnim resursima.
Procena ugroenosti aktivnosti ili resursa (osim naelne potrebe za
ouvanjem podruja vodoizvorita) nije raena, niti su razmatrana
osetljiva mesta prilikom odreivanja zona. Jedini faktori ogranienja uzeti
u obzir prilikom planiranja buduih aktivnosti se tiu ouvanja prirodnih
resursa (zelenila, ume, obala, vodoizvorita). Podelu prostora na zone
prati podela zemljita na javnu i ostale namene. U ovom sektoru plana se

239

po prvi put pominje potreba za odbranom od poplava putem definisanja

povrina za odbrambeni nasip.
Urbanistiki parametri koji se razmatraju u pravilima ureenja se odnose
samo na bilans povrina, izgraenost parcele, spratnost i uee zelenih
povrina u izgraenom prostoru.
Urbanistiki uslovi za javne povrine i javne objekte obuhvataju
saobraajnu infrastrukturu, javnu infrastrukturu, zelene poumljene
povrine, vodene povrine, melioracione kanale, povrine za plau,
pravila ureenja i graenja na povrinama javne namene. U ovom delu
plana, daju se iscrpne i detaljne projekcije ureenja javnih povrina i
objekata u vidu tehnikih uslova za njihovo postavljanje u prostoru kao i
naina meusobnog uklapanja razliitih aktivnosti, bez osvrta na problem
klimatskih promena. Karakteristino je odsustvo politika transporta koje
smanjuju potrebu za putovanjima u cilju smanjenja emisije tetnih
gasova. Elementi ureenja prostora u skladu sa klimatskim promenama
se javljaju u sluaju definisanja urbanistikih uslova za vodovodnu i
kanalizacionu mreu, obzirom da se radi o podruju izvorita
vodosnabdevanja. Prema odlukama Grada Beograda takvi prostori
podleu posebnim merama ureenja i strogim pravilima korienja.
Definiu se mnogobrojna ogranienja graenja i korienja zemljita u
cilju zatite od zagaenja.
Kao rizino mesto se prepoznaje nasip ka reci Savi, obzirom na uoen
trend poveanja vodostaja kao i produenje njegovog trajanja, za koji se
predviaju mere protiv prelivanja. Vodoprivrednim ureenjem se
predvia i izgradnja sadraja neophodnih za zatitu od atmosferskih i
podzemnih voda putem kanala i meliorativnog sistema. Uoava se
zavisnost izmeu sistema vodotokova i saobraajne mree i u tom smislu
se istie potreba za identifikacijom ranjivih mesta (pre svega na nivou
meuzavisnosti sistema vodotokova i saobraajne mree).
Planiranje infrastrukturnih povrina i objekata (elektroenergetska mrea,
telekomunikaciona mrea, kablovski distribucioni sistem, toplovodna
mrea, gasovodna mrea) je raeno iskljuivo sa tehnikog aspekta, uz
blagi osvrt na mogue opasnosti od povrinskih i podzemnih voda, bez
detaljnije analize stvarnih lokacija i konkretnih uslova na njima. Ponegde
se, i to samo naelno, pominje potreba za uvaavanjem uticaja na
ivotnu sredinu.
Zelene poumljene povrine se prepoznaju kao vaan resurs prostora Ade
Ciganlije i planira se njihova zatita i unapreenje. Posebno se akcentuje
nephodnost ouvanja postojeeg prirodnog ambijenta kompleksa, pre
240

svega umskog zemljita, uz mogunost razvoja ekstenzivnih sportskorekreativnih aktivnosti. Vodi se rauna o korienju prirodnih propusnih i
polupropusnih materijala za materijalizaciju staza. Meutim, ne
prepoznaje se potreba za identifikacijom ranjivosti, kao ni procena
ugroenosti ovog vida rekreacije u odnosu na uticaje klimatskih promena.
Predlozi za novo ureenje zelenih povrina ne prepoznaju aspekt
prilagoavanja klimatskim promenama. Kao dominantni kriterijumi za
izbor naina ozelenjavanja i vrste sadnica na javnim povrinama i uz
objekte javne namene, su estetski i funkcionalni kriterijum.
Prisutne sojenice na prostoru Ade Meice se tretiraju kao vid rekreacije u
prirodi u okviru zelenih poumljenih povrina. U istu kategoriju se
svrstavaju i splavovi kuice, kao plovni objekti sa malim gazom, koji se
nalaze u priobalnoj zoni. Pri tome, nije prepoznata potreba za
identifikacijom ranjivosti, kao ni procena ugroenosti ovog vida rekreacije
u odnosu na uticaje klimatskih promena. Predlozi za novo ureenje i
ozeljenjavanje, kao ni izbor buduih sadnica, ne uzimaju u obzir klimatske
promene. Kao dominantni kriterijumi za izbor naina ozelenjavanja i vrste
sadnica na javnim povrinama i uz objekte javne namene, su estetski i
funkcionalni (u funkciji nesmetanog odvijanja saobraaja, zatite od
buke,zatite od sunca, zatite zagaenja vodoizvorita) kriterijumi.
Planiranje ureenja vodenih povrina je, pre svega, usmereno ka razvoju
razliitih aktivnosti rekreacije namenjenih irokoj populaciji. Aspekt
klimatskih promena nije uzet u obzir.
Urbanistike mere zatite
Mere za ouvanje ivotne sredine su izdvojene kao poseban segment
plana. U ovom delu plana se razmatraju urbanistike mere zatite koje
podrazumevaju davanje pravila za zatitu ivotne sredine, za evakuaciju
otpada i za zatitu od elementarnih nepogoda i poara. Davanje mera za
zatitu ivotne sredine je predvieno pre svega Zakonom o stratekoj
proceni uticaja na ivotnu sredinu, Zakonom o zatiti ivotne sredine,
Zakonom o sanitarnom nadzoru, Zakonom o vodama, kao i mnogim
prateim pravilnicima. Strateka procena uticaja, kao obavezujui deo
plana, razmatra stanje ivotne sredine, znaaj i karakteristike plana,
karakteristike uticaja planiranih sadraja na mikro i makro lokaciju i druga
pitanja od znaaja za zatitu ivotne sredine, kao i predlog mera za
spreavanje i ublaavanje negativnih, kao i uveavanje pozitivnih uticaja
na ivotnu sredinu.

Planom je definisano da mere zatite imaju za cilj da se uticaji na ivotnu

sredinu svedu na granice prihvatljivosti, odn. doprinesu spreavanju,
241

smanjenju ili otklanjanju svakog znaajnijeg tetnog uticaja na ivotnu

sredinu. U ovako formulisanom cilju, uoljivo je da se postavlja samo
relacija od izgraenog ka prirodnom prostoru, a ne i obrnuto.
Posebno je interesantan segment plana u kojem se definiu mere za
zatitu od elementarnih nepogoda (koji je svrstan zajedno sa merama za
zatitu od poara) gde se kao jedini problem identifikuje zemljotres.
U inenjerskogeolokim uslovima se detaljno razmatra sastav tla i u
odnosu na njega formiraju odgovarajue zone. Obzirom da predmetna
lokacija pripada podruju vodoizvorita, inenjerskogeoloki uslovi su
posebno okrenuti analizi tla za potrebe pozicioniranja vodozahvata. Pored
toga, precizno su date pozicije podzemnih voda i uskladu sa tim
definisane zone i geotehniki uslovi i preporuke za realizaciju planiranih
sadraja.
U delu plana gde se razmatraju ulaganja iz javnog sektora, meu
predviene trokove spadaju trokovi izuzimanja zemljita, nadoknade za
poruene objekte, izgradnje infrastrukture i izgradnje javnih objekata.
Predvieni trokovi za realizaciju povrina i objekata iz javnog sektora ne
obuhvataju posebno trokove prilagoavanja klimatskim promenama.
Izrada pravila graenja
Pravila graenja su u Nacrtu plana data samo za komercijalnu zonu i to
za izgradnju, zamenu, dogradnju i rekonstrukciju postojeih objekata.
Pravila graenja su blie definisana kroz: 1) namenu objekta, 2) uslovi za
obrazovanje graevinske parcele, 3) poloaj objekta, 4) indeks zauzetosti
parcele, 5) indeks izgraenosti parcele, 6)spratnost i visina objekta, 7)
arhitektonska obrada objekta, 8) parterno ureenje parcele, 9)
ograivanje, 10) parkiranje, 11) evakuacija otpada, 12) prikljuenje na
infrastrukturnu mreu, 13) inenjerskogeoloki uslovi. Pravila graenja se
odnose na tehniko-tehnoloke zahteve izgradnje.
Davanje smernica za sprovoenje plana
Kao posebne zone, za koje je potrebno dodatno uraditi urbanistike
projekte, su prepoznate zona komercijalnih delatnosti i zona zelenih
povrina na kojima je mogua izgradnja sportskih sadraja. Kriterijum za
dodeljivanje posebnog statusa ovim zonama je estetski.

242

ZAKLJUAK
Sistem planiranja u Srbiji karakterie odsustvo teme klimatskih promena
(ublaavanja i prilagoavanja klimatskim promenama). este promene
zakona kojima se ureuje delatnost planiranja i izgradnje su, poslednje
decenije, pre svega bile usmerene na akutne probleme sa kojima se
suoava prostorni i ekonomski razvoj u Srbiji, kao to su duina
procedure dobijanja dozvole za gradnju, legalizacija objekata, status
zemljita. Tek se u najnovijem Zakon o planiranju i izgradnji iz 2011.
godine pominje tema klimatskih promena, mada vie kroz aspekt
ublaavanja (tema energetske efikasnosti) nego prilagoavanja. Vaei
podzakonski akti - pravilnici, proistekli iz Zakona o planiranju i izgradnji iz
2003.godine, prema kojima se sprovodi planski proces, aspekt klimatskih
promena posredno obrauju kroz temu zatite ivotne sredine i zatite od
elementarnih nepogoda. Pri tome se, najee, posmatra delovanje
oveka na prirodu u svojstvu zagaivaa, a ne uticaj prirodnih faktora na
fiziko okruenje.
Sam proces kratkoronog planiranja ne uzima u obzir projekcije
klimatskih promena, niti se one mogu nai u planovima vieg reda (pre
svega GUP-u). To je naroito izraeno u poetnoj fazi planiranja gde se,
prilikom prikupljanja podataka o stanju u prostoru, promene klimatskih
faktora ne razmatraju uopte. Na osnovu prikupljenih podataka se
sagledavaju ogranienja podruja i analiziraju razvojni potencijali. Dobra
informaciona osnova u planiranju predstavlja sutinski korak na osnovu
kojeg se dalje definiu razvojni ciljevi i kreira reenje. Poetni propust u
razumevanju neposrednog konteksta, ne uzimanjem u razmatranje
klimatskih faktora, stvara nepotpunu platformu za razvoj reenja. Pored
toga, postojei kriterijumi za razvoj smernica za ureenje i izgradnju
prostora, ne obuhvataju potrebu za redukovanjem ranjivosti podruja u
smislu zatite infrastrukture, zdravlja i bezbednosti ljudi i unapreenja
kvaliteta ivota.
Znaajnu promenu u odnosu prema problemu klimatSkih promena donosi
Prostorni plan RS iz 2010.g. Kao krovni plan na osnovu kojeg se dalje
razrauju planovi nieg prostornog nivoa, uspostavlja temelj za promenu
sistema planiranja u Srbiji. Meutim, sugerisane sistemske promene, kao
i preuzimanje obaveza iz ovog plana na niim nivoima planiranja,
predstavljaju dugoroan proces. Naroito u okolnostima neprilagoene
planske prakse novim trinim zahtevima i shodno tome dominaciji
elementarnih problema u sistemu planiranja i izgradnje, gde se aspekt
klimatskih posmatra kao finesa. U iekivanju promena, kratkorono
planiranje moe predstavljati efikasan poligon za razvoj mera
prilagoavanja klimatskim promenama na neposrednom nivou.
243

LITERATURA
***(1996) Zakon o prostornom planu Republike Srbije, Slubeni glasnik Republike
Srbije 13/96
***(2003) Pravilnik o optim uslovima o parcelaciji i izgradnji i sadrini, uslovima i
postupku izdavanja akta o urbanistikim uslovima za objekte za koje
odobrenja za izgradnju izdaje optinska, odnosno gradska uprava,
Slubeni glasnik Republike Srbije 75/2003
***(2003) Pravilnik o sadrini i izradi planskih dokumenata, Slubeni glasnik
Republike Srbije 60/2003
***(2003) Zakon o planiranju i izgradnji , Slubeni glasnik Republike Srbije 47/03
***(2003) Zakon o sportu, Slubeni glasnik Republike Srbije 52/96
***(2004) Pravilnik o sadrini, nainu izrade, nainu vrenja strune kontrole
urbanistikog plana, kao i uslovima i nainu stavljanja plana na javni
uvid, Slubeni glasnik Republike Srbije 12/2004
***(2009) Zakon o proceni uticaja na ivotnu sredinu, Slubeni glasnik Republike
Srbije 135/4, 36/09
***(2009) Zakon o zatiti ivotne sredine, Slubeni glasnik Republike Srbije
135/4, 36/09
***(2010) Zakon o prostornom planu Republike Srbije , Slubeni glasnik
Republike Srbije 88/2010.
***(2010) Zakon o stratekoj proceni uticaja, Slubeni glasnik Republike Srbije
135/04, 88/10
***(2010) Zakon o vodama, Slubeni glasnik Republike Srbije 33/10
***(2011) Zakon o planiranju i izgradnji , Slubeni glasnik Republike Srbije
72/09, 81/09, 64/2010,24/2011
Adger, W.N., Arnel N.W., Tompkins, E.L. (2005) Successful adaptation to climate
change across scales. Global Environmental Change ,15, pp.77-86
Burton, I., Hug, S., Lim, B. Pilifosova, O., Schipper, E.L. (2002) From impact
assessment to adaptation priorities: the shaping of adaptation policy,
Climate Policy, 2 (2), pp.145-159
Campbell, H. (2006) Is the Issue of Climate Change to Big for Spatial Planning?
Planning Theory & Practice, 7 (2), pp.201-230
CEF Consultants Ltd. & CBCL Limited (2005), A Guide for Incorporating

Adaptation to Climate Change into Land-Use Planning,

http://www.cefconsultants.ns.ca/CCGuideLandUseNov05.pdf (accessed
01.05.2011)
Council for European Urbanism (CEU) (2009), Oslo Declaration - Climate Change
and Urban Design, http://www.ceunet.org/oslodeclaration.html
(accessed 01.11.2010)
European Council of Spatial Planners Conseil europeen des urbanistes (ECTPCEU) (2010), Try it This Way, http://www.ceu-ectp.eu/index.asp?id=109
(accessed 01.05.2011)
Fssel, H.-M. (2007). Adaptation planning for climate change: concepts,
assessment approaches, and key lessons, Sustainability Science, 2 (2),
pp.265-275., http://www.springerlink.com/content/4155425778557718
(accessed 01.05.2011)
Gidens, A. (2010) Klimatske promene i politika. Beograd: CLIO

244

Lazarevi Bajec, N. (2011) Integrating Climate Change Adaptation Policies in

Spatial Development Planning in Serbia a Challenging Task Ahead.
SPATIUM International Review, 24, pp.1-8
Matthews, T. (2011). Climate Change Adaptation in Urban Systems: Strategies for
Planning Regimes [elektronska verzija]. Urban Research Program,
Research Paper 32, February 2011.
Popovi, T., urevi, V., ivkovi, M., Jovi, B., Jovanovi, M. (2009). EnE09
Zbornik radova regionalne konferencije ivotna sredina ka Evropi,
Beograd. Korieno sa www.ambassadorsenv.org/eng/images/.../zbornikradovaene09.pdf
Popovi, T., Radulovi, E., Jovanovi, M. (2006.). Koliko nam se menja klima,
kakva e biti naa budua klima? Korieno 15. septembra 2011. sa
http://www.sepa.gov.rs/index.php?id=13&akcija=showDocsAll
Town and Country Planning Association (TCPA) (2007), Climate Change
Adaptation by Design: A Guide for Sustainable Communities,
http://www.tcpa.org.uk/pages/climate-change-adaptation-bydesign.html (accessed 01.05.2011)
Town and Country Planning Association (TCPA) (2010), Planning for Climate
Change Guidance and Model Policies for Local Authorities,
http://www.tcpa.org.uk/pages/planning-for-climate-change-guide.html
(accessed 01.05.2011)
Urbanistiki zavod Beograda (2009) Nacrt plana detaljne regulacije "Ada
Ciganlija", Beograd
Wilson, E. (2006) Adapting to Climate Change at the Local Level: The Spatial
Planning Response. Local Environment 11 (6), pp.609-625

245

246

KADA EMO SE POETI BAVITI RAZVOJEM NASELJA U

SVETLU KLIMATSKIH PROMENA U SRBIJI ? Al, stvarno!
WHEN WE START WORKING ON THE DEVELOPMENT OF
SETTLEMENTS IN ACCORDANCE WITH THE CLIMATE CHANGING
IN SERBIJA ? All for really!
Faketa Kai, dipl.in.arh.
Tehnoloki i industrijski razvoj tokom XX
veka izazvao je takve ekoloke poremeaje i
naruio je ekosistem, da e biti potrebna sva
saznanja i nauni potencijali XXI veka da se
saniraju greke iz prethodnog veka.
(prof. dr Branko Lalovi,1985.god.)

ABSTRAKT
Ove godine, odrava se svetski kongres arhitekture UIA 2011 u Tokiju, sa
temom "Dizajn 2050," sa tri pod - teme: "ivotna sredina", "Kulturna
razmena" i "ivot", gde e se definisati koliko je savremena arhitektura
tesno povezana sa svim aktivnostima na planeti i koliko je velika
odgovornost u stvaranju odrivih drutava i atraktivnih gradova, kao i
zatita ljudskih ivota i samog naina ivota
Ove godine u Srbiji potpisana je Deklaracija o proglaenju 2011. godine GODINOM
ENERGETSKE EFIKASNOSTI, gde se drava obavezala na racionalno korienje
prirodnih resursa, smanjenju energetske zavisnosti, ouvanju ivotne
sredine...
Kao i svake i ove godine Udrenje urbanista Srbije (UUS) organizuje
letnju kolu urbanizma, iji je cilj edukacija urbanista, upoznavanje sa
novim propisima, kao i sa savremenim iskustvima urbanistike prakse u
Srbiji i ireTema 2011. godine je - PROCESI LEGALIZACIJE I
USVAJANJE I REALIZACIJA URBANISTIKIH I PROSTORNIH
PLANOVA -.
Organizovanje ovog Simpozijuma sa temom - BUDUNOST RAZVOJA
NASELJA U SVETLU KLIMATSKIH PROMENA samo pokazuje, gde
se nalazi i u kakvom je raskoraku urbanistika praksa Srbije, u odnosu,
sama sa sobom, a i u odnosu sa razvijenim svetom.

247

Da li smo u stanju da napravimo i jedan korak ka budunosti da imamo

viziju DIZAJNA 2050, a da nas nasleeni teret prolosti (legalizacija,
nereeni vlasniki odnosi, infrastrukturna neopremljenost) ne zaglavi i
ne dozvoljava nam da napravimo korak dalje
U svakom suaju ova 2011. godina, trebala bi biti prekretnica, ne samo
to je proglaena godinom energetske efikasnosti, nego je krajnje vreme
da postanemo svesni da svaka naa aktivnost na lokalnom nivou utie na
globalno zagrevanje, poveano zagaenje, smanjenje resurasa i da
konano promenimo ponaanje, al stvarno !
I ova zadnja deavanja, to su delo prirodnih i ovekovih ruku
(zemljotresi, nuklearke) stalno nas opominju da smo nedeljivi deo
zamaljske celine, odnosno deo terirorije Evrope, pa prema tome ne
trebamo ekati da uemo u Evropsku uniju i tek onda da pokaemo
odgovornost prema odrivom razvoju naih gradova i nae planete
Poto jo uvek nema odgovora na pitanje: Kada emo se poeti baviti
razvojem naselja u svetlu klimatskih promena u Srbiji ? pokuae se dati
odgovor na pitanje Koji su to koraci, koje moemo preduzeti na putu
razvoja naselja u svetlu klimatskih promena?.
Iskoristiemo iskustva razvijenog sveta, koja se ve nekoliko decenija
uspeno koriste primeri dobre prakse, primeniti ih na nainu
planiranja, ureenja i upravljanja prostorom, sa kojima moemo trasirati
put razvoja naselja sa principima odrivog razvoja.

Kljune rei: Klimatske promene, promena urbanistike prakse, promena

upravljanja gradom
ABSTRACT
As every year, and urbanises Association of Serbia (UUS) organizes
SUMMER School of Urban Planning, whose goal is to educate urban
planners, the introduction of new regulations, as well as contemporary
experiences of urban practices in Serbia and further... Theme 2011th
year - THE LEGALIZATION PROCESS AND ADOPTION AND
IMPLEMENTATION OF URBAN AND SPATIAL PLANS. Organizing
this symposium with the theme - FUTURE DEVELOPMENT AREAS In
light of climatic changes-only shows where he is and what the odds, city
of Serbia, in comparison, with herself, and in relation to the developed
world.
Are we able to make one step towards the future - we have a vision,
"Design 2050" and that we inherited the burden of the past
(legalization of unresolved ownership relations, infrastructure
neopremljenost) are not "stuck" and does not allow us to make a step
further...

248

In any situation the 2011-th years, should be a milestone, not only

declared the year of energy efficiency, but it is high time that we become
aware that every action of ours at the local level impacts on global
warming up, increased pollution, reduce resurasa and finally change
behavior, all for reall.
The latter events, which act as natural and man's hand (earthquakes,
nuclear power ..) constantly reminds us that we are indivisible part of the
whole world or part of the territories of Europe, and therefore we should
not wait to "enter" the Europea and then to show responsibility
towards the sustainable development of our cities and our
planet
As there is still no answer the question "When we will start the
development of settlements in the light of climate change in Serbia?, we
will try to give answer on the question: What steps we can take on our
way of development of the settlements in the light of climate change?
We will use the successful worldwide experiences "examples of good
practices" which have been used for decades, and apply them in
planning, arranging and managing area, and draw the path for
development of settlements on the way of sustainable development.

Key words:
Climate change, changing ways of planning, change management of the
city
URBANA SREDINA - URBANO ZAGREVANJE
Dananja civilizacija je dominantno urbana. Rauna se da danas u
razvijenom delu sveta u urbanim podrujima ivi 70% - 80%
stanovnitva. Potreba ljudi da ive zajedno i zbijeno, stara je koliko i
ljudska istorija i ispostavlja se da su sa jedne strane velika naselja i
gradovi jedna od efikasnih i ekonominih ljudskih tvorevina. Poznato je
da urbane sredine pokrivaju samo mali deo zemljine povrine (1-2%) ali
imaju veliki doprinos u urbanom zagrevanja globalne klime. U urbanim
sredinama stvara se jedinstvena klima - urbana klima, koja je rezultat
naina planiranja, izradnje objekata, naina korienja energije, vode...
protoka vazduha koje utie na zdravlje graana i na njegov kvalitet
ivota.
Stanovnici urbanih naselja su veliki korisnici prirodnih resursa (posebno
na severnoj hemisferi), tako da urbana naselja imaju kljunu ulogu u
promenama globalnog okruenja. Jedan od najpoznatijih urbanih
efekata takvog razvoja je urbano zagrevanje (urban heat island
vrela urbana / gradska ostrva).

249

Dokazano je da su u globalu gradska naselja uvek toplija od okruujuih

ruralnih naselja ak i do 10 C, na ta posebno utie factor vienog
neba (sky view factor), koje je postalo uobiajeno merno sredstvo
urbanih klimatologa. Otvorenost nekog mesta unutar urbane sredine,
prati se process hlaenja i zagrejavanja jedne urbane sredine
Pored naina planiranja, izradnje objekata, naina korienja
energije, vode, u velikoj meri na proces zagrevanja, odnosno
hlaenja utie i izbor graevinskih materijala, koji imaju vrlo
razliite zraue osobine (emisiju zraenja...) i provodljive osobine
(termalno prihvatanje, provodljivost, krovni pokrivai - asfaltne ploice,
keramike ploice, crep, slamnatii pokrivai, talasasto gvoe / lim)
GRADOVI - GLAVNI POKRETAI URBANIZACIJE U
KLIMATSKIH PROMENA

SVETLU

Nije dostupnost obnovljivim izvorima

energije problem, ve politika koja e
odluivati da li e industrija obnovljive
energije rasti ili se suzdrati tokom
buduih
decenija,"
Ramon
Pichs
Madruga, lan IPCC-a
Globalna energetsko - ekoloka svest doprla je do naselja - gradovaglavnih pokretaa urbanizacije i poinju da se sprovode strategije
odrivosti i zajedno se trae reenja za reavanje globalnih i urbanih
klimatskih promena.
1980. godina se moe se nazvati godinom odrivosti, kada se, al,
stvarno, poinje promena naina ponaanja, promena naina gradnje,
kao i promena odnosa prema potronji resursa i energije Pored toga to
graevinarstvo (zgrade) troi oko 40% resursa energije, 30% pijae
vode, 25% svih proizvoda od drveta oni i odbacuju resurse i energije u
ogromnim koliinama

250

Postavljeni su ciljevi i hitno je trebalo delovati na razvoj novih

tehnologija, voenje politike, koja e usmeriti razvoj u pravcu odrivosti:
za spremanje energije i resursa, recikliranja materijala i
smanjenje emisija koji utiu na ivotni ciklus..
usklaivanje propisa sa lokalnim klimatskim, tradicijom, kulturom
i okruenja,
Odrati i poboljati kvalitet ljudskog ivota uz zadravanje
kapaciteta ekosastava na lokalnom i globalnom nivou
Ve 30 godina se sprovodi strategija razvoja grada u cilju odrivosti. Neki
gradovi su uspeli izdvojili i postati energetski brendovi.
GRADOVI ENERGETSKI BRENDOVI
BARSELONA MODEL TRANSFORMACIJE
ENERGETSKIH POBOLJANJA

GRADA

PLAN

Gradonaelnik Barsselone Paskval Maragal, jedan je od najzaslunijih ljudi

koji su usmerili razvoj Barselone, po principima odrivog razvoja, koji je
postao meunarodno priznat i usvojen kao urbanistiki model
transformacije gradova.
Projekat poznat pod imenom Projekat 22 @ Barselona, obuhvatio je
115 gradskih blokova u industrijskoj gradskoj zoni. Tranformacijom 200
hektara industrijskog podruja u centar inovativnih projekata, ustanova
socijalnog, obrazovnog i kulturnog karaktera, kreirana je nova urbana
zona sa visokim standardima zatite ivotne sredine i postala Model
urbane obnove grada.
Barselona je nastavila sa promocijom politike odrivog razvoja i 1999.
godine bila je predsedavajui lan Energetskih gradovaUdruenja
evropskih lokalnih samouprava, iz ega je proizalo donoenje Plana za
energetska poboljanja. Glavni cilj Plana bio je smanjenje potronje
neobnovljive energije i redukcija gasova koji se isputaju u atmosferu.
Predloene su praktine smernice izraene kroz razliite instrumente
planiranja: propise, interne inicijative Gradskog vea, direktne investicije,
kampanje koje podstiu privatne inicijative, saradnju sa snabdevaima
energijom itd.
Mnoge od ovih mera su postale pravosnane kada je Plan konano
odobren 2002. godine. Postao je nezamenjiv izvor informacija o
kvalitativnim i kvantitativnim aspektima energetskog sistema Barselone.
Uspenost implementacije Plana najbolje pokazuje donoenje Odluke o
solarnim termikim sistemima. Do tada Barselona je imala samo
1650 m2 solarnih termalnih panela, da bi se posle usvajanja Odluke, ovaj
broj je uvean za gotovo 40 puta. Instalirano je 62819 m2 termalnih
panela, sa utedom u energiji od preko 60.000 MWh/godinje i utedom
u emisiji CO2 preko 10.000 t/godinje.

251

LONDON NLA (New London Architecture)

OSNIVANJE CENTRA ZA IZGRAENO OKRUENJE I
BUDUI RAZVOJ GRADA

London kao jedan od najprivlanijih i najdinaminijih gradova sveta, u

svom razvoju imao je nekoliko kljunih prekretnica, kada je gradska vlast
morala traiti nove puteve odrivog razvoja grada.
1954. godina uvoenje korienje gasa i elektrine enrgije za
zagrajavanje.
Razlog tome je povean je 4 puta broj smrtnih sluajeva od smoga, koji
je izazvan velikom koliinom sagorevanja uglja za grejanje objekata.
1960 . godina reci Temzi vraen je ivot
U Londonskoj reci Temzi nije postajalo znakova ivota. Uraeno je
ienje od industrijskog i drugog zagaenja i Temza je ponovo naseljena
mnogobrojnim vrstama renog sveta.
1991. godina stimulisanje graana, da koriste javni gradski prevoz.
London je danas jedan od svetskih gradova koji predvodi u aktivnostima
koje ga usmeravaju ka odrivoj budunosti.
Odrivi razvoj ovoga grada postao je glavni politiki cilj.
2010. godina - osnovan je NLA (New London Architecture) centar za
izgraeno okruenje i budui razvoj grada
NLA je mesto, sa stalnom postavkom makete centralnog dela Londona,
centar koji okuplja sve zainteresovane graane, od profesionalaca, preko
politiara i ire javnosti koji se mogu ukljuiti i debatovati o onome to
se deava njihovom gradu.
Tu se organizuju razne izlobe, seminari, radionice, gde se graanima
Londona prikazuju injenice da "upravo ovakav", konzumira ogromne
koliine energije i sirovina iz prirode, ostavljajui posledice na celu
planetu, tako da pitanje ivotne sredine postaje osnovno polazite
razvoja grada, naravno i arhitekture i dizajna.

252

Aktuelne graevine i izlobe dizajna u Londonu upravo potvruju pravac

u kome ovaj grad ide.
Jedna od njih je Citi Hall, iji su autori Norman Foster i Ken
Shuttlevorth 2002
Citi Hall predstavlja primer "energetski svesnog dizajna". Forma samog
objekta obezbeuje umanjeno zagrevanje prostorija za rad, a upotrebom
specijalnih panela sa izolacionim staklom, smanjen je i gubitak toplote
tokom zime. Sistem ventilacije reen je na mehanikom principu, i
smanjuje utroak energije za 75% u odnosu na konvencionalnu
klimatizaciju prostora. Hlaenje graevine obezbeuje se putem
rashladnog sistema, koji koristi prirodnu temperaturu podzemne vode iz
Londonske gline, sa dubine od 125 m. Nakon to zavri svoj proces
cirkulisanja kroz sistem, ova voda se koristi za toalete, smanjujui utroak
vode iz gradskog vodovoda.
BedZed - ENERGETSKO NULTO STAMBENO NASELJE Izgraeno je u predgrau Londona, pre nekoliko godina i postalo je
jedan od najboljih primera odrive gradnje u Velikoj Britaniji. Ovo
privlano urbano naselje ima karakteristike nultog energetskog
stambenog naselja - ne troi vie energije nego to proizvede.
Predvieno je da se skoro 1/5 dnevne potronje vode u BedZed-u
obezbeuje od kinice i reciklirane vode, uskladitene u velikim
rezervoarima ugraenim u temelje. BedZed je prvo stambeno naselje
kome je zakonski plan zelenog transporta, bio uslov za dobijanje
planske dozvole, koji podrazumeva da se u narednih 10 godina
prepolovi broj automobila, koji koriste fosilna goriva, proizvodnju
elektrine energije pomou solarne za besplatno punjenje elektrinih
automobila, kao i favorizovanje peaka i biciklista ispred svih ostalih
uesnika u saobraaju.
STRATEGIJA ODRIVOSTI OLIMPIJSKIH IGARA 2012. GODINE
Prvi put u istoriji odravanja Olimpijskih igara, prati se uticaj na ivotnu
sredinu celog procesa pripremanja i odravanja Olimpijskih igara.
Organizatori su postavili sebi ambicozne ciljeve u pogledu energetske
efikasnosti i odrivosti objekata, koji e se koristiti u Olimpijskim igrama.
Merie se uticaj svake tone CO2, svakog hektolitra kanalizacije, svake
tone otpada sve e se brojati i balansirati Strategija odrivosti
Olimpijskih igara ima 5 glavnih tema: klimatske promene,
biodiverzitet, otpad, socijalni uticaj i zdrav ivot. U Olimpijskom
selu potronja pijae vode treba da bude 35% ispod proseka u Londonu
(trenutno se troi oko 160 litara dnevno po osobi) 50% graevinskog
materijala treba se dostaviti vozom ili brodom do mesta
graenja. Strategija odrivosti ukljuuje i mere recikliranja do 90%
materijala nakon ruenja i zamenu 30% cementa sa materijalima, koji
emituju manje ugljen-monoksida.
253

FRAJBURG ZELENI GRAD

Uspean protest protiv oblinjeg nuklearnog postrojenja bio je
prekretnica, da Frajburg rano postane uporite Zelenog pokreta 70-ih
godina. Gradonaelnik Frajburga i 25% lanova gradskog vea su lanovi
zelene stranke. Energija antinuklearnog pokreta, pretoila se u
zelenu i donela novi imi gradu.
Frajburg, grad sa oko 220.000 stanovnika i 155 m2 zemljita, bio je
poznat po katedrali, univerzitetu i satovima, ali se izdvojio, postao zeleni
grad, stvorio zelenu ekonomiju, koja podrava ekoloki napredak.
Frajburg je bukvalno zelen grad i po svom izgledu. Tu se nalazi
najvea nemaka gradska uma, koja prekriva preko 40% optinske
teritorije uma poseduje raznovrstan teren i ekosisteme, od visokih
planina do movarnih nizija. Pored 5.000 ha ume, Frajburg ima preko
600 ha parkova i 160 igralita, koji zajedno obezbeuju zelenilo,
rekreaciju i biodiverzitet. Pesticidi se ne koriste, a sadi se samo
autohtono drvee i bunje. Takoe ima i 3.800 malih batenskih parcela
na obodima grada, koje gradskom stanovnitvu slue kao privatne oaze i
kao izvor sveeg voa i povra. Naziv ZELENI GRAD dobio je zbog
Mree prestinih istraivakih ustanova, koje su se razvile u
Frajburgu, (najvei Evropski institut za istraivanje solarne energije,
Meunarodno udruenje za solarnu energiju, Centri za istraivanje
obnovljivih izvora energije) Grad je domain meunarodnim
konferencijama koje slue razmeni naunih i tehnolokih saznanja. Pored
svih istraivaa, posetilaca konferencija i studenata koji dolaze u Frajburg
iz celog sveta, zelena reputacija grada privlai i brojne eko-turiste, koji
dolaze ak iz Kine, June Koreje i Japana, opremljeni mapama solarnog
grada i biciklima - uivaju u solarnim turama.
BELIDER SA NAJVIE VIESPRATNIH PASIVNIH ZGRADA NA
SVETU
Nedavno je zavrena 5000. po redu pasivna (ekoloka) zgrada, tako da
grad Be, postaje grad sa najveom gustinom visokospratnih pasivnih
zgrada, ne samo u Austriji, nego i na svetskom nivou. Trenutno se gradi i
najvee naselje pasivnih viespratnih kua Aspanggrunde na povrini od
10.00ha i predstavlja jedno od najveih razvojnih oblasti u centru grada.
Planirana je izgradnja naselja od 5000 stanovnika, koji e iveti u 740
stambenih jedinica, a bie izgraene po standardima pasivnih kua.
Izgraeni objekti troie 90 % manje energije od obinih zgrada, zbog
kvalitetnih izolacijskih omotaa, pasivnog koritenja suneve energije,
viestrukog ostaklenja i zatitnog zraenja. Ukupni trokovi izgradnje
ovog naselja iznose oko 100 miliona eura, a investicije je obezbedio Grad
254

Be. Grad Be, takoe daje podsticaj svim graditeljima, koji grade po
principima pasivne gradnje, oko 200 eura /m2.
STOKHOLM - ZELENI GRAD EVROPE 2010. GODINE
Stokholm je grad koji svoj razvoj ve decenijama usmerava u svetlu
klimatskih promena. Realizovao je mnoge programe, sa kojima je uspeo
da drastino smanji buku, realizovao program za iste vode i uveo
integrisani sistem za zbrinjavanje otpada, a titulu zelenog grada Evrope
2010. godine, dobio je na osnovu sledeeg:
Oko 95% stanovnika Stokholma ivi na manje od 300 m udaljenosti od
zelenih oblasti, a samo u gradskom centru ima 12.000 drvea. Oko 40%
grada ine parkovi i rekreativne zone, a unutar gradskih granica postoji
sedam rezervata. U okolini grada je vie od dvadeset rezervata prirode i
nacionalni park, kao i 24 plae. Transportno zagaenje je na niskom
stepenu, zbog toga to javni prevoz, odnosno svi vozovi i autobusi, koji
saobraaju unutar gradskih granica koriste obnovljiva goriva.
Od 1990. godine, emisija tetnih gasova je smanjena za 25%, a plan do
2050. godine je da grad prestane da koristiti fosilna goriva. Svaki
stanovnik Stokholma, godinje reciklira proseno 95 kg otpada. U gradu
postoji 2700 kompanija "iste tehnologije".
Najbolji primer filozofije odrivog razvoja Stokholma je naselje
Hammarbi Sjostad (bie zavreno 2015.) koje poseduje sopstveni ecofriendli sistem za energiju, vodu i otpad, a njegova celokupna izgradnja je
uslovljena propisima energetske efikasnosti. Svaki stanovnik ovog naselja
je deo ekolokog lanca, jer se selektirani otpad koristi za proizvodnju
struje, zagrevanje ulica, ali i jezerske vode.
SRBIJA 2011.- GODINA ENERGETSKE EFIKASNOSTI
-DONKIHOTOVSKA BORBA SA VETRENJAAMA Srbija jo uvek nema ni jednog grada koji se izdvojio i bio primer razvoja
po principima odrivog razvoja. Kod nas jo uvek termin - zeleni grad,
znai ureenje parkova i ozelenjavanje grada, a nije ni udo jer je dugo
vladalo miljenje da su za ekologiju zadueni samo bioloziTrebalo nam
je i mnogo vremena da shvatimo da za energetsku efikasnost, nisu samo
zadueni mainci energetiari Potroili smo mnogo vremena
prebacujui odgovornost sa jedne struke na drugu, umesto da su se sve
struke susrele I udruile na ekolokom putu odrivog razvoja.
Drava Srbija donela je mnoge strategije (nova Strategija razvoja
energetskog sektora RS do 2025) nove zakone (Zakon o racinalnoj
upotrebi energije), postavila je mnoge ciljeve za koje se trenutno rade
mnogi projekti. U prvoj polovini ove godine u Ministarstvu za energetiku
prijavljeno je 16 projekata za izgradnju vetroparkova ukupne snage 2.600

255

MW, koji su deo postavljenih ciljeva - da do 2020.godine u Srbiji imamo

20% obnovljive energije, umesto 12% koliko trenutno imamo.
U mnogim institucijama se rade projekti vezani za ovu oblast ije se
kljune rei: energetska efikasnost, odrivi razvoj uteda energije
zatita ivotne sredine alternativni izvori energije globalno
zagrevanje izmeu ostalih sa naslovima:
1. Energetska efikasnost u zgradarstvu,
2. Smanjenjem potronje energije do efikasnije privrede,
3. Obnovljivi izvori energije put do energetske nezavisnosti,
4. I otpad moe da se koristi,
5. Energija je tu oko nas,
6. Struja sa deponija.
Projekti se uglavnom prezentuju manjoj skupini strunjaka iz
predmetne oblasti, a veina projekata zauvek ostaje u fazi PILOT
PROJEKTA... iako iz naslova ovih projekata, moe se zakljuiti koliko je
to multidisciplinarna oblast, kao i neophodnost ukljuivanja svih struka i
aktera.
Jedan od dobrih edukativnih projekata je svakako projekat za edukaciju
mladih novinara 3E- energija, ekonomija, ekologija. Predavanja i
diskusije na 3E teme - izmeu predstavnika drave, institucija i
strunjaka sa privrednicima, studentima i novinarima.
Moda treba Projekat proiriti, dodati jo jedno E, 4E enegija,
ekologija, ekonomija i estetika, E koje smo proterali iz ivota, iz
gradova i mnogi su zaboravili ta to znai.
Poneki Pilot projekti, uspevaju da postanu Pilot objekti. Ove godine e
biti izgraena prva solarna elektrana u Srbiji, snage dva megavata u
kurumlijskom selu Merdare. Izgradnja solarnog postrojenja, koje e se
prostirati na povrini od oko 4 hektara, kotae oko 5 miliona evra.
Centrala od dva megavata i godinje e proizvoditi oko 2.5 miliona kilovat
sati. Ove godine bie putena u rad i prva vetrenjaa u Srbiji, koja ima
snagu od 600 kilovata u tutinskim selu Leskova. Planirano je da do kraja
godine na tom zemljitu bude izgraeno jo sedam vetrenjaa
U svakom sluaju energetski koraci, morae dobiti ubrzanje ako Srbija
eli da uhvati korak sa zemljama, koje ve 30 godina koraaju na putu
odrivog razvoja. Al, stvarno!

256

URBANISTIKA PRAKSA U SRBIJI 2011. GODINE

Nae urbaniste ne zabrinjavaju mnoge negativne

pojave u urbanim podrujima - gradovima u
Srbiji, kod nas je urbo-planiranje u istom sporom
ritmu i regulaciono-prostornoj regulativi
Politiki uticaj i investitorski urbanizam je jedino
to je ivo i uvek ''novo i svee'' u urbanistikoj
sceni. Kod nas e samo Beograd progutati celu
Srbiju u koncentricnim krugovima bespravne
gradnje. U Srbiji je ve due planski urbanizam =
snimanje i regulacija i sanacija i legalizacija
postojeeg stanja - nastalog spontanim razvojem
i spontanom arhitekturom i gradnjom - sam svoj
urbanista i arhitekta i majstor...
Komentar skinut sa bloga, najbolje pokazuje stanje urbanistike prakse
2011.godine. Ako nijedan od navedenih gradova - energetskih
brendova, nije mogao to postati bez promiljenog urbanistikog
planiranja, dovoljno nam govori mda se urbanistika praksa u Srbiji mora
to pre menjati.
1980. godina, u svetu je bila prelomna godina, kada se na
globalnom nivou poeo menjati pristup urbanom planiranju sa principima
ekolokog naina planiranja, ali nau urbanistiku praksu to je mimoilo.
Upravo tada se izgubio planerski korak sa svetom, jer nije bilo sluha za
promene urbanistike prakse, nego se nastavio kontinuitet zastarele
planerske - urbanistike prakse. Svakim novim planerskim potezom se
vie udaljavalo od odrive budunosti, odnosno od urbanog razvoja po
principima ekolokog naina planiranja
Pre toga urbanistika praksa Jugoslavije, bila na zavidnom strunom
nivou, bili su to urbanistiki timovi koji su svoja struna znanja i iskustva
razmenjivali sa kolegama iz evrope i sveta Pratili su svetske trendove u
planiranju Kao i u svakom poslu, pravljene su mnoge greake u nainu
planiranja, posebno u toku graenja novog drutva, ali su planovi bili
usmereni ka ureenju humanijeg drutva, po principima urbanistikih
povelja, koje su primenjivale u celom svetu.
1990. godina bila prelomna godina u urbanistikoj praksi Srbije,
godina, koju urbanisti dobro pamte, kada je urbanistika struka
sklonjena i postala nemi posmatra razgraivanja najvrednijeg resursa gradskog prostora, koji je bio preputen na milost i nemilost neukosti i
divljanju
Danas kada urbanistika struka pokuava da povee konce sa
kontekstom urbanistikog planiranja, urbanisti se sve vie pretvaraju u
pravne tumae planova umesto termina, kao to su urbanitet, uklapanje,
257

biodiverzitet, ekologija, ambijent, esteteski efekat, interpolacija objekta,

graena i prirodna sredina kljune rei su: alineja... odeljak... stav.
lan zakonski okvir pravilnik vlasnitvo
Planovi se bave zemljitem, interesima kvadratima, legalizacijom
Jednostavno, sveli su se na legalizaciju postojeeg stanja. Propisani
normativi za slobodne i zelene povrine odavno su postali pro-forme Na
grafikim prilozima, jo uvek se pojavljuju oznake rue vetrova i
orjentacija strane sveta, koji predstavljaju samo mali modni detalj.
Planovi nemaju analiza u skladu sa principima odrivog razvoja, koje
utiu na oblikovanje i ureenje prostora, kao npr:
analize vetra (provetravanje naselja), analize osunanja (insolacija)
analiza mree zelenih povrina, koja bi svojim poloajem, veliinom,
rasporedom i vrstom zelenila uticala na hlaenje grada, analiza mree
otvorenih javnih prostora analiza ozelenjavanja krovova... analiza
infrastrukturnih ekolokih sadraja analiza poveanja kvaliteta
ivljenja...
URBANISTIKI KORACI KOJE TREBA PREDUZETI
EDUKACIJA URBANISTA ZA 21. VEK
Neophodni su urbanisti za odrivi razvoj gradova 21. vek, nova generacija
dizajnera gradova, koji e biti u stanju da planiraju i realizuju univerzum
arhitekture, gradova i pejzaa, ne samo energetski efikasnu, nego
gradove koji e biti u stanju da samostalno proizvode - lokalno i bez
tetnih otpada energije, razmenu energije i informacija u kolu
sistemskih odnosa koji veu prirodne i izgraene sredine
Jedno od akademskih institucija, gde urbanisti mogu dobiti takva znanja
je
Nacionalni
institute
za
arhitekturu u
Rimu,
koji
organizuje master kurseve, iji je osnovni cilj da se osposobi arhitekte
koji se bave projektovanjem i planiranjem kao i pejsane arhitekte, da se
suoe sa sloenou savremenog sveta, kroz nove ekoloke perspektive,
da promovie nove odnose izmeu izgraenog i prirodnog pejzaa,
izmeu zgrada i energetskih resursa, izmeu mesta potronje i
proizvodnje, izmeu javnih i privatnih prostora, izmeu prostora i
stanovnika, izmeu ljudskih bia i ostalih ivih vrsta.

258

STRATEGIJE ZA UBLAAVANJE ZAGREVANJA GRADOVA DA POSTANU

DEO SVAKOG PLANSKOG DOKUMENTA
Poto smo ve uli u 21. vek, svaka nova planska dokumentacija, trebala
bi da bude blia savremenom planskom dokumentu, sa svim
karakteristikama koje obuhvataju energetsku efikasnost, doprinos
urbanom zagrejavanju Strategije koje se propagiraju za ublaavanje
zagrejavanja gradova, treba da posatanu sastavni deo smernica za izradu
planske dokumentacije, koja bi se definisala kroz pravila za izgradnju i
ureenje prostora. Izmeu ostalog, bilo bi neophodno povlaiti planske
poteze u skladu sa:

Poveavanjem otvorenih javnih povrina,

Ne proirivanjem granica urbanih podruja
Sa definisanjem lokacija za alternativne energetske izvore
Provetravanjem naselja
Energetskim planiranjem
Uvoenjem ekoloke infrastructure
Pravilima za ozelenjavanje krovova i fasada

PROIRENJE URBANISTIKIH TIMOVA NOVIM STRUKAMA

Odavno je poznato, da je planiranje interdisciplinarna oblast, ali jo uvek
urbanistiki timovi imaju zastarele sistematizacije od pre nekoliko
decenija. ak su neke struke proterane iz urbanizma, a neke su dobile
vei tretman, nego to zasluuju Urbanistiki zavodi da bi mogli
odgovoriti novom urbanom izazovu, moraju proiriti timove sa novim
znanjima i strukama, kao npr: metereologom, kosmologom, biologom,
hemiarom, agronom, urbanim dizajnerima, tehnologom.
MONITORING - EVALUACIJA - IMPLEMENTACIJA PLANOVA

Realizacija planova je integralni deo planiranja ravan samom

planskom postupku
10. STAV POVELJE MAU PIKU
MEUNARODNA UNIJA
Za proces izrade, usvajanja, evaluacije (praenja) i implementacije
(sprovoenja) jednog planskog dokumenta, zadueno je vie dravnih,
gradskih institucija i agencija, a zakonskim propisima i pravilnicima,
definisane su ingerencije svake od njih. Iako sve one predstavljaju jednu
neraskidivu celinu, ipak svaka institucija funkcionie za sebe.
Npr. odgovorni urbanista, posle usvajanja planskog dokumenta, od
strane Komisije za planove, nema nikakv uvid da li se smernice iz plana
259

sprovode na nain kako su definisane, na kakve se prepreke nailazi

prilikom realizacije plana, koja su to alternativna reenja za
prevazilaenje prepreka... Ako urbanista nije u prilici da vodi svoj plan
kroz etvrtu dimenziju vreme, nee biti u stanju da u sledeem planu
obezbedi ravnoteu socijalnih, ekonomskih, aspekata, to se
podrazumeva da bi jedan Plan treba da ima.
PROMENA NAINA UPRAVLJANJA I UREENJA GRADA
Promenom naina upravljanja i ureenja grada, javna preduzea, mogu
dati veliki doprinos strategiji za ublaavanje zagrevanja, odnosno
strategiji odrivog razvoja grada. Nije neophodno ekati promenu zakona,
novih pravilnika, nego ostvariti to bolju saradnju i komunikaciju unutar
samih javnih preduzea, da bi zajednikim programima nastupali na
gradskoj sceni. Bilo bi neophodno komunikaciju proiriti na graane u
obliku raznih edukativnih i akcionih programa, kao npr. i o Strategiji
ublaavanja zagrevanja. Samo informisani stanovnici jednog grada, mogu
postati graani, koji e uzeti uee u zatiti i ureenju svoje sredine i
svog okruenja.
REVITALIZACIJA ZELENIH JAVNIH POVRINA
1892. godine U publikaciji Flora u okolini beogradskoj, Josif Pani
opominje i zahtava da se zaustavi nestanak flore u umama oko
Beograda, koje su siromanije za preko 30 biljnih vrsta.
2010. godina proglaena je za Meunarodnu godinu biodiverziteta, sa
ciljem da se podigne svest o znaaju njegove zatite za dobrobit ljudi, sa
definisanjem faktora koji ga ugroavaju, kao i ukljuivanje to veeg
broja ljudi u njegovu zatitu.
2011. godine u Srbiji je konstatovano je da se zadnjih 30 godina zelena
povrina smanjila za 1/5, ali se nigde ne spominje koliko je i koje biljne
vrste uniteno. Ovaj podatak je alarmantan i javna institucija, koja se
bavi ovim gradskim resursom mora promeniti nain upravljanja, odnosno
odravanja zelenih povrina.
Trebalo bi poveati vrednost gradskih zelenih povrina, tako to e se
forsirati autohtoni biodiverzitet koristei koncept bioloke raznolikosti,
odnosno vraanje prirode podruja.
Neophodno je zelene povrine parkove, dopunjavati sa brojem i vrstom
stabala, kako bi park ili zelena povrina postala zelena oaza - prirodno
stanite u gradskom ambijentu. Trebalo bi umesto fontana u parkovima
predvideti jezera, potoke, koji e dati doprinos smanjenju urbanog
zagrevanja, a i vraanju stanita Neureene, zaputene gradske
povrine, povrine koje ekaju na izgradnju trebalo bi ozeleniti, jer sve

260

to omoguava evaporaciju, koja ima veliki znaaj na kvalitet ivota u

gradu i zdravlje njegovih graana.
Hipotetike studije navode da u gradu od milion stanovnika temperature
vazduha ne poinju da opadaju, sve dok isparavajue - zelene povrine,
ne pokrivaju povrinu od 10-20% od ukupne gradske povrine.
OZELENJAVANJE RAVNIH KROVOVA I ZIDOVA
U Danskoj, izraz "obezbediti krov nad glavom" podrazumeva
ozelenjavanje krova. U Kopenhagenu, najveem gradu ove zemlje,
usvojen je predlog da se do 2025. godine emisija ugljen-dioksida svede
na najmanju moguu meru. Jedna od preduzetih akcija predstavlja i
uvoenje politike o zelenim krovovima. Umesto da ravne povrine na
vrhovima zgrada ostanu neiskoriene, njihovo sivilo mogu zameniti
prave male biljne oaze. Tako projektovani krovovi imaju viestruke
prednosti. Pored lepote, svojevrsni parkovi na krovovima zgrada pomau
boljoj izolaciji objekta, upijaju oko 50% padavina.
BOJENJE GRADA U BELU BOJU AL, STVARNO!
Ameriki fiziar Hashem Akbari u prestinom laboratoriju Lawrence
Berkeley, u potrazi kako bi se gradovi mogli zatititi od efekta staklenika,
doao je do jednostavnog reenja sa hladnim krovovima i hladnim
plonicima. Princip je jednostavan, a sve zavisi od toga, koliko se jedan
objekat zagreva na suncu i koji je omer sunevih zraka koji
reflektira. Crni krov e biti topliji od crvenog, a crveni e biti topliji od
belog krova. Odluujui factor jeste omer reflektirajueg svetla. Crne
povrine reflektiraju mali procenat sunevih svetlosti, crveni crep oko
35% ,dok belo obojane povrine reflektuju vie od 75 %. Ovaj naunik
tvrdi kada bi se sve povrine krovova i ulica posvetlile, to bi smanjilo
zagrevanje zemlje, odnosno smanjile emisiju CO2 za 44 milijardi tona.
REKONSTRUKCIJA ZGRADA SA ENERGETSKOM EFIKASNOU
2011. godine Evropska komisija predloila je Plan energetske efikasnosti,
gde e nadleni organi unaprediti energetsku efikasnost na najmanje 3%
ukupne povrine zgrada u svojoj nadlenosti svake godine. U Planu je
posebno naglaeno da: "svaka obnova treba da dovede zgradu meu
10% najefikasnijih zgrada u ukupnom nacionalnom zgradarskom fondu".
Procenjuje se da u Srbiji ima oko milion stanova kojima treba
rekonstrukcija, pre svega zbog niske energetske efikasnosti. Dobro je
poznato da se kvalitetnijom izolacijom i ugradnjom nove stolarije mogu
ostvariti utede oko 15 % u raunima za struju, gas ili daljinsko grejanje.

261

Ove 2011. godine, izdae se Pravilnici o energetski efikasnim objektima,

gde e biti propisana odreena energetska svojstva, koja objekat mora
da ispuni da bi dobio energetski paso. U zavisnosti od ukupne potronje
energije, pasoi e biti kategorisani od A - G kategorije, objekti koji su
ostvarili najveu,odnosno najmanju utedu. Bez njega nee moi da se
dobije dozvola za sanaciju, adaptaciju ili rekonstrukciju objekta.
UMESTO ZAKLJUKA - STARIM GRADITELJIMA
POZNATI PRINCIPI ODRIVOG RAZVOJA

BILI

SU

Ako se osvrnemo u prolost i malo bolje sagledamo materijalne tragove

starih graditelja zgrada i grada, shvatiemo da sve danas proklamovane
strategije ublaavanja urbanog zagrevanja, kao i principi energetske
energetske efikasnosti, bili su poznati i oni su ih primenjivali... Kako smo
se neosetno odvajali od prirode, tako smo se sve vie udaljavali i od
iskonskog naina gradnje, sve manje razumeli napredne civilizacije i
vremenom ispustili kariku organskog kontinuiteta izgradnje gradova i
objekata...
Danas kada nam priroda uveliko ispostavlja visoke raune za
nae destruktivno ponaanje, danas kada smo ugrozili i ivot u gradu
kao i opstanak cele planete, neophodno je zastati i napraviti korak, al,
unazad i ponovo krenuti traiti staze kojima su proli stari graditelji, koji
su znali bolje oslukivali svoje prirodno okruenje i iveti u skladu sa
njim.
8.1. PLANSKI RAZVOJ GRADA U SKLADU SA PRIRODNIM USLOVIMA
Korbizjeov plan za andigar, Indija (1951.), odnosi se na specifinu klimu
koju karakteriu hladne zime i topla suva ljeta, koja se pretvaraju u topla
vlana sa monsunima. Glavne ulice su orijentisane u skladu sa
dominantnim vjetrovima, dok sistem linearnih zelenih povrina preseca
centar svakog od velikih gradskih blokova, omoguavajui nonu
vazdunu drenau niz blago nagnuti teren tokom estih veeri bez
strujanja.

262

Utvreno je da e vie manjih zelenih povrina, ravnomerno rasporeenih

kroz gradsko tkivo, imati vei rashladni efekat nego nekoliko veih
parkova. Ulice treba da budu orijentisane tako da omogue prenoenje
hladnijeg vazduha na to vee razdaljine.
SPONTANA IZGRADNJA GRADA I OBJEKATA U SKLADU SA PRIRODNIM
USLOVIMA
Gradili su gradove u skladu sa prirodom, topofrafijom i sa klimatskim
uslovima. U zemljama juga, mediterana, bela boja je bila jedina boja
kojom su se bojile graevine. Graditelji su znali da bela boja reflektuje
veliku koliinu sunane svetlosti. Gradili su porozne zastore na
zemljanim podlogama sa kamenim kockama i ploama (puteve, trotoare,
trgove..) Ozelenjavanje krovova jo je bilo poznato u starom veku Semiramidini vrtovi
Fasadni zidovi su nekada imali veu irinu (debljinu), bilo da su graeni
od naboja, opeke ili kamena. Debeli, teki zidovi bili su otporni na poare
imali dobru izolaciju leti i zimi. Imali su odlinu zvunu izolaciju,
adekvatnu otpornost na vodu i promaju Razvojem tehnologije u
graevinarstvu, fasadni zid se poeo tanjiti, a samim tim gubila su se
svojstva, koja su se ostvarivala samo njegovom irinom.
Ventilisane fasade koriene su vekovima. Farmeri u Norvekoj, imali
su koncept kine barijere, gradei jednostavne zidove od ploa sa
ventiliranim spojevima i otvorima na vrhu i na dnu. Za primjer prve
zgrade sa ventiliranim vanjskim zidom istie se zgrada sa trideset katova,
izgraena 1952.u Pittsburghu. Tada su dizajneri traili naine da smanje
masu vanjske obloge i kine barijere sa dreniranim i ventiliranim
prazninama.
1860. godine botaniar Jacob Forst predloio je nain ventilacije Kristalne
palate u Londonu, sa idejom da zagrejan vazduh cirkulie kroz itavu
zgradu. Ve 1880. godine botaniar Edvard Morse, razvio je princip prvog
viestrukog zida. Svoje otkrie je zasnovao na principu tamnih zavesa,
koje navuene iza prozora postaju vrue, te stvaraju tople vazdune
struje, tako da je otkriven prvi solarni zid, a ono to je sad poznato kao
Trombov zid, "otkrilo se" nekih 80 godina kasnije. .
Prirodna ventilacija - Kula vetrova je tradicionalni element
arhitekture korien vekovima za stvaranje prirodne ventilacije objekata.
Od doba faraona, na Arabijskom poluostrvu su graene kule vetrova,
koje su koristile svoju vertikalnost i brzinu vetrova koji su u njih ulazili.
Graditeljima tog doba, bili su poznati efekti hlaenja putem vetra i
koristili su vertikalne otvore u zidovima svojih hramova za njihovo
optimalno korienje. Faraonska i koptska civilizacija ovaj sistem su ve
koristile za izgradnju ostava za uvanje hrane.

263

IPAK ZAKLJUAK
RAZVOJEM NASELJA U SVETLU KLIMATSKIH PROMENA U SRBIJI, MORA
SE SAEKATI, DOK NE DOE NOVA GENERACIJA GRADITELJA, KOJA
POZNAJE PRINCIPE ODRIVOG RAZVOJA
Strategije za odrivost ivljenja u gradu u skladu sa principima odrivog
razvoja, sve vie dopiru do nivoa svesti novih generacija, mladih
graditelja Sva srea da postoje nove generacije, koje sve vie uzimaju
stvar u svoje ruke i pokazuju da su u stanju da nae dugogodinje
destruktivno ponaanje prema prirodi, gradu, drugom oveku zaustave
i da se okrenu odrivom razvoju. Mladim graditeljima su poznati
principi odrivosti. Oni su svesni da su principi odrivosti, jedina
njihova budunost i da je potrebno menjati odnos prema svom
stvorenom i prirodnom okruenju..., da nema vie mnogo vremena..
Mladi graditelji sveta se spremaju da na kongresu arhitekture, pokau
kako treba da izgledaju gradovi budunosti, i da su prioriteti gradova
21.veka: zatita ivotne sredine, kultura, slavljenje ivota.
Mladi u Srbiji, Beogradu, takoe pokazuju visok nivo ekoloke i
graanske svesti, udruju se da bi zajedno reagovali na dogaanja u
njihovom urbanom okruenju. Organizuju proteste za zatitu Petog
parkia, Zvezdarske ume, akcije ienja obale reka, devastiranih
podruja Oni pokuavaju da nas opomenu da postoje, da su ONI
BUDUNOST, za koju mi planiramo i da ne moemo znati pravila
ureenja prostora, bez njihove participacije.
Budui graditelji Srbije, trenutno zavravaju izgradnju ekoloke kue na
podruju Ade Huje, koja sigurno nije primer kue 21. veka, i ne moe se
meriti sa japanskim projektima samoodrivog grada za period od 100
godina, ali nam pokazuju da znaju koraati putevima odrivosti, a nama
koji smo ispustili kariku kontinuiteta odrivog razvoja, ne preostaje nita
drugo, nego da se nadamo da e ostati dosledni na tom putu.
Al, stvarno !
LITERATURA
Supek, Rudi.: Ova jedina zemlja, Globus, Zagreb, 1989
Milankovi, Milutin.: Kroz vasionu i vekove , Beograd, 1952
Radovi, Ranko.: Forma grada , Orion & Art, Beograd, 2003
Kekemet, Duko, Grad za ovjeka, Zagreb 1981
Nan,Elin, Postmoderni urbanizam, Orion & Art, Beograd, 2002
Vuksanovi, Duan, Principi arhitektonskog i urbanistikog projektovanja u
kontekstu energetske efikasnosti zgrada , Odrivi razvoj gradova
arhitektura Beograd 2010
Mitkovi, Petar.: Aktuelni problemi savremenog grada i mogunosti planskog
reavanja u svetu i kod nas ,Graevinsko-arhitektonski fakultet, Ni,2011

264

PROJEKTOVANJE KONSTRUKCIJA ODRIVIM

MATERIJALIMA SA MEMBRANSKOM STRUKTUROM NA
MODELSKOM PRIMERU ETFE
DESIGN CONSTRUCTION BY SUSTAINABLE MATERIALS WITH
MEMBRANE STRUCTURES ON THE EXAMPLE MODEL OF ETFE
Dr Dragana Vasilski, dr Svetlana Stevovi
Integrisani Univerzitet Union-Nikola Tesla, Departman Arhitektura, Beograd
Integrisani Univerzitet Union-Nikola Tesla, Departman Ekologija, Beograd

APSTRAKT
Visoka tehnologija materijala omoguava realizaciju gotovo svake ideje.
Savremene tehnologije i materijali, uz sasvim nov pristup nainu
projektovanja, omoguavaju realizaciju neega to je nekada izgledalo
nezamislivo da je mogue izvesti. Kroz prostor u kome je sada sve
mogue, arhitektura je dobila sasvim novu dimenziju.
Jedan od takvih materijala jeste i etilen tetrafluoroetilen, bolje poznat po
svojoj skraenici ETFE, koji predstavlja fluorougljenini polimer
(fluoropolimer), ili vrstu plastike. Ovaj material visoke tehnologije,
poseduje superiorne karakteristike koje mu omoguavaju kreativnost bez
granica. Primeri primene ovog materijala u arhitekturi su fudbalski
stadion Arena u Minhenu (The Arena, Munchen) i nacionalni vodeni
centar Vodena kocka u Pekingu (The Water Cube, Beijing).
ETFE, kao materijal sa membranskom strukturom, nudi irok asortiman i
atraktivne mogunosti za stvaranje iroko rasprostranjene lagane obloge
- koe objekta koja ima visok nivo transmisije svetlosti. Integracija
fotonaponskih elija u membranske strukture, predstavlja jednu od
mogunosti primene fotonaponske (FN) tehnologije u graevinarstvu, kao
tehnologije budunosti. Solarne elije u obliku tankog filma integrisane u
fleksibilnu polimernu krovnu membranu mogu da prate i
najkomplikovaniju formu konstrukcije krova, i na taj nain zadovolje
principe odrivog razvoja i kriterijume ouvanja kvaliteta ivotne sredine
u funkciji spreavanja negativnih posledica klimatskih promena.

Kljune rei: projektovanje, odrivi materijali, ETFE

265

ABSTRACT
High-tech materials technology allows the realization of almost any idea.
Modern technologies and materials, with a completely new approach to
design, allows the realization of something that once seemed
inconceivable that it can be done. Through the space in which everything
is possible now, architecture has received a completely new dimension.
One of such materials is ethylene tetrafluoroetilen, better known by its
acronym ETFE, which is a polymer fluorougljenini (Fluoropolymers), or
the type of plastic. This high technology material, has superior
characteristics that enable creativity without boundaries. Examples of
application of this material in the architecture of the football stadium The
Arena in Munich and the National Aquatic Center Water Cube in Beijing.
ETFE, as a material with membrane structure, offers a wide range of
attractive options for creating widespread light trim - leather object that
has a high level of light transmission. Integration of photovoltaic cells in
the membrane structures, is one of possibilities of photovoltaic (PV)
technology in construction, as well as future technology. Solar cells in the
form of thin film integrated in a flexible polymer membrane roof can
follow the most complicated form of the roof construction, and thus meet
the principles of sustainable development criteria and the preservation of
environmental quality in the function of preventing the negative
consequences of climate change.

Keywords: design, sustainable materials, ETFE

UVOD
Odnos izmeu arhitekture i materijala je bio prilino jednostavan do
industrijske revolucije, da bi se zatim taj odnos dramatino promenio.
Daljim razvojem civilizacije potreba za novim materijalima je bivala sve
vea, pa su u skladu sa napredovanjem nauke i materijali evoluirali: od
prirodnih do vetakih (ljudskom rukom napravljeni).
Arhitektura 21. veka je arhitektura amorfnih oblika i nepravilnih
graevina. Materijali koji se upotrebljavaju imaju zadatak da isprate i
najkomplikovaniju strukturu. Zato se poznati materijali unapreuju ili
zamenjuju novim. Staklo je postalo suvie kruto i teko, pa se umesto
njega koriste prozirni materijali kao to su: beton koji prenosi svetlo,
aerogel, talasasti stakleni paneli. Neki materijali su unapreeni, kao na
primer: beton ojaan vlaknima, unapreeni nosai... Raspon u
inventivnosti materijala se protee do inteligentnih materijala:
vodopropusnih betona, solarnih zidova... svi su oni sada u slubi
266

arhitekata projektanata i njihovih zamisli. Omoguavaju realizaciju

neega to je nekada izgledalo nezamislivo da se izvede (Stevovi,
Vasilski, 2010).
Jedan od savremenih materijala koji omoguava ostvarenje snova, a
istovremeno ispunjava i sve zahteve odrive izgradnje u skladu sa
energetskom efikasnou, jeste etilen tetrafluoroetilen, poznatiji pod
imenom ETFE (LeCuyer, 1990).
ETFE - ETILEN TETRAFLUOROETILEN
Karakteristike i mogunosti kao pokazatelji inovativnosti

Sl. 1 - Formula etilen tetrafluoroetilena / Sl. 2 - Primer iz prakse / Sl. 3

- Detalj omotaa
Etilen tetrafluoroetilen je materijal koji je poznat po svojoj skracenici
ETFE. To je fluorougljenini polimer (fluoropolimer) tj. vrsta plastike
(Sl.1). Nastao je od otpadaka olova i kalaja. Njegove performanse su
velika otpornost na koroziju i otpornost na vatru (visoka taka topljenja).
Kada se izloi otvorenom plamenu, ETFE ne emituje toksisna isparenja.
Formulu ETFE je otkrio Dupon (DuPont), sedamdesete godine prolog
veka, kao aeronautiki izolacioni materijal (Woyke, 2007). Nemaki
inenjer Stefan Lener (Stefan Lehnert), je sluajno naiao na ETFE dok je
tragao za novim materijalima koji se mogu koristiti u brodarstvu. Uverio
se da ovaj materijal, koji je neupotrebljiv u brodarstvu za izradu brodskih
jedara, ima visok potencijal u zgradarstu. Od njegovog pronalaska
zapoinje popularnost ovog materijala, naroito u Evropi.
ETFE je floropolimer izuzetnih perfomansi: nizak koeficijent trenja, visoka
otpornost na vremenske uslove, hemijske uticaje i UV zraenje,
zanemarljiva apsorpcija vlage, poseduje izvanredne karakteristike pri
ekstremnim temperaturama. Ako, uz odline vizuelne i estetske kvalitete,
imamo u vidu i lakou oblikovanja (uz mogunost lameliranja, lepljenja i
topljenja) jasno je zato ovaj materijal ima veoma iroku primenu u
savremenom graevinarstvu (Sl.2), (Sl.3).

267

ETFE je na tritu dostupan u nekoliko modifikovanih oblika. Primena

ETFE smola je praktino neograniena: izrada noseih kablova,
ojaavanje i sanacija betonskih konstrukcija, zatita izloenih
konstruktivnih elemenata, zatita provodnika u ekstremnim uslovima,
zaptivanje specijalnih prostorija ili njihovih delova (laboratorija,
specijalnih ahtova, itd)... Takoe, ETFE se koristi i u elektroindustriji,
dizajnu proizvoda...
U poreenju sa staklom, teina ETFE je 1% teine stakla, proputa vie
svetlosti i cena ugradnje je 24-70% manja. Takoe je i izdrljiviji, moe
da izdri teret do 400 puta tei od njega samog. ETFE listovi su hemiski
inertni to znai da se materijal ne razgrauje pod uticajem UV zraenja.
ETFE je materijal koji se moe reciklirati, tj. moe se istopiti i ponovo
koristiti na kraju upotrebnog ivota, koji se kree u rasponu od 50 do 200
godina. U lisnatoj formi u kojoj ga koriste arhitekte moe da se istegne i
do tri puta a da ne izgubi na svojoj elastinosti. Ovaj materijal je slab na
otre predmete. Ali to je i gladak materijal sa koga praina, sneg i kia
jednostavno skliznu, zbog ega se najee koristi za krovove. Kada se
izloi vatri, omeka i skupi se. ETFE se moe oblikovati na vie naina.
Komadi se mogu spajati tako to se sjedine na toploti. Ovaj metod tzv.
ivenja omoguava da se pomou ETFE omogui pokrivanje veih
povrina bez dodatne konstrukcije. Veliki stakleni panel moe da dostigne
veliinu do 10 fita sa 5 fita, dok ETFE moe da dostigne 180 fita sa 12
fita irine.
Optimalna arhitektonska forma: paneli ili jastuci
Poto se ETFE zagreje i razvije u sloj debljine papira, moe se spojiti u
jastuke i napuniti vazduhom. Paneli ili jastuci nastaju tako to se, dva ili
tri sloja ovog materijala zavaruju zajedno i onda se alju na gradilite,
gde se pune vazduhom. Zbog stabilnosti i termalnih osobina, jastuci
zahtevaju konstatni pritisak, zbog ega su creva koja dovode vazduh do
jastuka povezana sa kompjuterizovanim sistemom koji prati pritisak u
jastucima. U nekim instalacijama ovaj sistem je automatizovan tako da se
jastuci pokreu pomou svetlosnih senzora. Sa razliitim brojem slojeva
ETFE jastuci menjaju izolacione osobine (Popovi, 2010).

Sl. 4 - Detalj dovoda vazduha za formiranje jastuka

268

Na svakom jastuku se nalaze otvori velikog prenika koji slue za dovod

vazduha (Sl. 4). Umesto jednog dovoda vezduha sa malim ekvilajzerom
za pritisak na svakom unutranjem sloju folije, ovi jastuci imaju dva
sistema za naduvavanje da bi se osiguralo da sredinja upljina ostane
pod veim pritiskom nego spoljanje upljine i da jastuci ostanu
napumpani u sluaju da jedan dovod vazduha zakae. Naduvni ventilatori
imaju rezervno elektrino napajanje. Ventili sa vazduhom su malog
prenika, to omoguava da se bilo koji problem u jednom jastuku ne
prenese na susedne. Na spoljanjem delu jastuka na krovu na kojima se
potencijalno moe razviti veliki pritisak, postavlja se sloj folije koji e
prenositi te sile. U sluaju da doe do savijanja gornjih jastuka krova, svi
slojevi su dizajnirani tako da izdre dodatni teret. Pri optereenju, svi
slojevi folija deluju zajedno, ravnomerno rasporeujui dodati teret ime
stvaraju snanu membranu (Orr, 2007).
STUDIJE SLUAJA
ETFE moe imati razliite zavrne slojeve: moe da bude providan ili
matiran, obojen ili osvetljen LED lampama ili ukraen svetlosnim
projekcijama kao veliki ekran, tako da omoguava multimedijski efekat
omotaa objekta primer Arene u Minhenu. Moe se ukrasiti razliitim
arama, kao to je to sluaj objekta Vodena kocka u Pekingu.
Fudbalski stadion Arena u Minhenu u Nemakoj (Allianz Arena,
Munchen, Germany)

Sl. 5 - Fudbalski
stadion Arena u Minhenu u Nemakoj / Sl. 6 - Pogled blie / Sl. 7 Detalj fasade
Projektujui novi stadion u Minhenu, Hercog i de Meron (Herzog & de
Meuron) su napustili konstruktivistiki pristup svog uvenog prethodnika
(Gnter Behnisch, nemaki dekonstruktivista) i ostvarili jedan veliki
simbol, kojim se fudbal smeta u multimedijalno okruenje zabave za
mase i time postaje deo spektakla. Novi stadion, koji podsea na
predimenzionirani, monolitni jastuk ispunjen vazduhom (Sl.5), kao da
pluta nad pejzaom i nasuprot tamnog neba preuzima oblik raskono
osvetljenog neidentifikovanog leteeg objekta.
269

Stadion je okruen dvoslojnom ETFE membranom koja poput koe

obavija krovnu kontrukciju i spoljne zidove graevine (Sl.6). Objekat je
nalik velikom prstenu na naduvavanje. Omota stadiona se sastoji iz 2760
vazduhom ispunjenih jastuka, u vie od 1400 razliitih oblika, koji su
privreni za mreu pojedinanih noseih elinih blokova (Sl.7). Krovna
konstrukcija se sastoji od eline mree koja pri vrhu formira konzolu, u
sklopu koje su i stubovi za koje su jastuci privreni. Jastuci, koji za
gledaoce proizvode prostor pod senkom, su ili providini, ili obojeni u
skladu sa tim ka kojoj strani sveta je okrenut deo koji pokrivaju.
Horizontalni zastori od tkanine, koji se po potrebi mogu razviti, pruaju
dodatnu mogunost za bacanje senke. Prsten koji formiraju horizontalno
rasporeeni jastuci u obliku dijamanata, oko horizontalno i vertikalno
zakrivljene fasade, prostire se u visini od pet spratova.
Glavnu atrakciju ovog projekta ne predstavljaju njegovi konstruktivni i
tehniki detalji, ve dramatian multimedijski efekat njegovog omotaa
(Fischer, 2008:127-129). Sami vazduhom ispunjeni jastuci predstavljaju
inovaciju, budui da je ETFE film korien u konstrukciji fasade. Vrhunac
dramskog efekta, zapravo, predstavlja upotreba svetlosnih efekata koji
pretvaraju celu strukturu u displej. Ovaj impresivni prizor proizvode
trobojne svetiljke koje su postavljene odmah iza membrane od jastuka.
Vie od 4000 kompjuterski kontrolisanih svetiljki svaki jastuk je
opremljen sa po 4 svetiljke stvaraju monohromni objekat u beloj, plavoj
ili crvenoj boji, ili proizvode dvobojne are. Stadion, kao promenljivi
svetlosni objekat, formira okruenje za sportske dogaaje koji
predstavljaju multimedijalne masovne spektakle.
Za Hercoga i de Merona, arhitektura predstavlja izraz ispoljavanja
sloenosti prostora u kome ivimo i radimo, ona je sredstvo kojim se
kreira iskustvo koje se obraa svim ulima. Njihovi projekti nude
pragmatina reenja do kojih se dolazi pomou radikalno novih
sredstava, a njihove zgrade mogu se shvatiti kao mesta na kojima se
susreu tradicija i inovacija, javno i privatno, minimalistika geometrija i
raskona ornamentalnost, pokret i statinost, prirodni i vetaki
materijali.
Nacionalni plivaki centar Vodena kocka u Pekingu u Kini
(The Water Cube National Swimming Centre, Beijing, China)
Inovativni projekat Vodena kocka (Sl.8) kombinuje arhitektonsku
primenu materijala ETFE i geometrijsku mogucCnost prostornog rama, sa
velikim rasponom u koncepciji razmiljanja o arhitektonskoj formi i
digitalnoj tehnologiji koja je prati i omoguava. On je pokazao da su

270

vodilje inovacija u graevinskoj industriji istorijski najjae kada postoji

potreba za radikalno novim tipovima zgrada i objekata.

Sl. 8 Vodena kocka, dim. 177m x 31m visine / Sl. 9 - Grupisani mehuricCi
pene / Sl. 10 - tampani aluminizirani film
Nacionalni plivaki centar Vodena kocka, projektovan je za Olimpijske
igre u Pekingu (2008.godine) od strane australijske arhitektonske firme,
PTV, u partnerstvu sa lokalnim arhitektama kineske dravne korporacije
Konstrukcija Graevinarstvo (China State Construction Engineering
Corporation) - enen projektnog instituta (Shenzhen Design Institute) (
CSCEC -SDI ) i inenjeringa sidnejske kancelarije Arup (Australija).
Proglaen je za visoko inovativni sportski objekat naeg milenijuma.
Konceptualno, njegova arhitektura je kocka, isklesana nasumice,
organska i homogena grupa mehuricCa pene (Sl.9). Strukturalno, to je
matematiki precizan elini prostorni ram, ispunjen pre svega
petougaonim i estougaonim cCelijama. Praktino, objekat je obavijen i
spolja i iznutra sa etilen- tetrafluoroetilenskim ( ETFE ) jastuicCima.
Vodena kocka deluje kao spokojna poetska zgrada, promenljivog
raspoloenja koje prikazuje ljude, dogaaje i sezonske promene,
zasnovanoj na prirodnim svojstvima vode. Osnovni oblik kocke je simbol
koji predstavlja red, inteligenciju i ovekovo znanje, ili kineski ideal
pravilne harmonije, koji se povezuje i za znaenje zemlje.
Literatura, koja analizira ovaj objekat, naglaava kako arhitektura /
inenjering omogucCava realizaciju lake konstrukcije izvedene iz prelaska
strukture vode u agregatno stanje pene (Rabagliati, 2006.). Strukturni
izgled zgrade je baziran na inspiraciji potekloj od geometrije prirodne
formacije neprekidnog niza mehuria od sapuna. Ova forma daje
nasumini organski izgled. Dva sloja ETFE jastuka je korieno da se
ispune prostori izmeu elinih ramova.
Vodena kocka se sastoji od 4000 vazdunih jastuka koji su odvojeni,
mada izgledaju kao jedna celina. Ovo ini zamenu jednostavnom.
Spoljanjost i unutranjost krova i zidova je obloena ETFE plastikom koja
stvara efekat staklene bate. Povrinu omotaa objekta od 100000 m2
271

(750000 kvadratnih stopa), najveeg ETFE projekta ostvarenog do sada,

formiraju ETFE jastuci debljine svega 0.2mm. Ova zgrada ima raspon od
177 metara i visine je 31 metar.
Arhitektonski parametri bioklimatskog projektovanja
Gledano iz aspekta ekolokih principa projektovanja, objekat je
predstavnik jednostavnog reenja za bitne ekoloke aspekte. Reenje
suvinog svetla i toplote unutar zgrade je reeno prostim tampanjem
aluminiziranog filma (Sl.10). Ovi abloni na plastici krunog oblika
blokiraju izmeu 10 i 95 procenata vidljivog svetla. Najgue rasporeeni
abloni su postavljeni na delovima zgrade koji su naizloeniji direktnom
suncu i gde je odsjaj najnepoeljniji. Na primer, da bi se ispotovali
propisi, deo krova iznad takmiarskog bazena dozvoljava samo 5
procenata vidljivosti direknog sunca.
Raspored tampe se odreuje zbog estetike, sa ciljem da zgrada bude
providnija na ivicama i uglovima, na primer na mestu gde se spajaju zid i
krov. Zbog svoje providnosti ova zgrada je uglavnom prirodno osvetljena,
to smanjuje potrebu za vetakim osvetljenjem na pola. Jastuci takoe
imaju i ulogu zvunih apsorbera, to je bitno za nivo buke k. Vodena
kocka je projektovana tako da sakuplja toplotu koja prolazi kroz zidove i
krov. U toku dana sakuplja toplotu koja se akumulira u betonu i u vodi
dok se emituje tokom noi. Ta energija se koristi za grejanje vodenih
sistema ili se izbacuje kroz ventilaciju ako je suvie toplo.
Ako zgrada mora da se zagreje, topao vazduh se dovodi u zgradu. Ako
zgrada treba da se ohladi (to moze da se dogodi tokom sezone plivanja)
vazduh se usmerava sa partera ka krovu i kroz njega. Dupli sloj, koji
zadrava malo energije, osmiljen je kao termalni jorgan koji pretvara
zgradu u ogromni staklenik koji koristi sunce za pasivno zagrevanje i
zgrade i vode u bazenu, zbog ega je potrebno 30% manje energije za
grejanje zatvorenog bazena. Sama primena pojednostavljenog
usmeravanja toplog vazduha otvaranjem i zatvaranjem ventilacionih
otvora je minimalitiko reenje ventilacije i hlaenja u isto vreme.
Dupla fasada ima 3 sezonska reima rada: tokom umerene sezone,
tokom leta i tokom zime. Tokom umerene sezone, otvaranjem
ventilacionih otvora na oba sloja zgrade, vazduh se prirodno uvlai i
cirkulie kroz graevinu. Svei spoljanji vazduh prolazi kroz spoljnji sloj i
u upljini izmeu dva sloja se greje, a onda dalje tako ugrejan vazduh
prolazi kroz drugi sloj gde greje bazenski prostor.

272

Tokom leta, kada su spoljanjost velike vlanosti i toplote, unutranji sloj

se zatvara. Vazduh koji se hladi prolazei iznad vode koja se nalazi na
obodu zgrade, prodire u upljinu kroz 1m visoke ventilacione otvore,
greje se i die se gore odakle se kroz krovne ventilacione otvore izbacuje.
Tokom zime, oba sloja se zatvaraju da bi se postigao gubitak toplote
ravan nuli i da bi se maksimizovala termalna performansa uz minimalnu
utronju energije. Vazduh krui kroz upljinu i greje se, a onda se puta u
prostor bazena koji dalje greje. Tokom zime, spoljni sloj ostaje zatvoren.
Da bi se smanjile dnevne i sezonske temperaturne promene, termalna
masa betonskog bazena i vode u njemu kao i strukture tribina se koriste
da apsorbuju sunevu toplotu tokom dana i da je emituju tokom noi.
Spoljanja voda, kao i koa ima vienamensku ulogu. Osim to prua
isparljivo hlaenje, voda je sigurnosni bedem za spreavanje vandalizma
nad ETFE jastucima i jo predstavlja ogledalo koje pojaava prisustvo
zgrade, pogotovu u toku noi.
Zapaena primena ETFE u savremenoj arhitekturi
Realizovani primeri primene ovog materijala se rasprostiru irom sveta.
Svaki od tih primera potvruje savremenost i inovativnost ovog
materijala. Tako, na primer u zabavnom centru u Astanu, glavnom gradu
Kazastana, Norman Foster je projektovao (Sl. 11) najviu napregnutu
konstrukciju na svetu. Transparentan materijal omotaa omoguava da
sunevi zraci kroz sistem grejanja i provetravanja, ostvaruju prijatnu
unutranju klimu sa temperaturom izmeu 15-30C u glavnom prostoru
dok u spoljanjoj sredini temperatura varira od -35 do +35C preko
godine.

Sl. 11 - Foster, Norman: Khan Shatyr Entertainment Center, Astan, 2010.

/ Sl. 12 - Nikolas Grimou : Eden projekat, St Blazey, Cornwall, UK, 2001.
Najvea botanika bata u svetu, u Velikoj Britaniji, arhitekte Grimoa
(Nicholas Grimshaw) (Sl.12), ije natkrivanje nije bilo mogue nekim
drugim materijalom (naprimer staklom zbog teine, potencijalne
opasnosti itd), a koji u isto vreme omoguava unutranju klimu strogih
perfomansi, svakako je dokaz o visokim mogunostima primene EFTE
materijala u arhitekturi.
273

NOVA TEHNOLOGIJA INTEGRACIJE FOTONAPONSKIH ELIJA U

MEMBRANSKE STRUKTURE KONSTRUKCIJA
Jedna od mogunosti primene FN tehnologije u graevinarstvu, kao
tehnologija budunosti, jeste integracija fotonaponskih elija u
membranske strukture. Solarne elije u obliku tankog filma integrisane u
fleksibilnu polimernu krovnu membranu mogu da prate i
najkomplikovaniju formu krova objekta i na taj nain zadovolje principe
odrivog razvoja.
Materijali sa membranskom strukturom, nude iroki asortiman i
atraktivne mogunosti za stvaranje iroko rasprostranjene lagane obloge
- koe objekta koja ima visok nivo transmisije svetlosti. Jedan od primera
sa trita jeste proizvod Fleksibles PV (firme SolarNekst AG, iz Nemake),
slika 13, nastao razvojem tehnologije koja omoguava da fotonaponske
solarne elije budu integrisane direktno u membranu materijala (DETAIL
Green, 2009:58-60).

Sl.13 - Amorfne silikonske elije, kao tanak film, su laminirane izmeu

dva sloja ETFE metalnih tankih listova / Sl. 14 - Fotonaponske elije (u
rolnama, ploasta forma) / Sl.15 ETFE membranske strukture sa
primenjenim FN fleksibilnim modulima
Proizvedene fotonaponske rolne se seku na potrebnu duinu i slau u
obliku laminata, slika 14, koji zadovoljava specifine zahteve svakog
projekta. Fotonaponska membrana se zatim ubacuje izmeu dva ETFE
sloja razliitih debljina. Proces lameliranja obezbjeuje da se
fotonaponske elije efikasno zatite od optereenja i naprezanja, kao i
protiv vlage i raspadanja.
Danas je veliina modula jo uvek ograniena dimenzijama dostupne
laminatne opreme (aproksimativno 3m x 1,5 m). U zavisnosti od toga da
li se koriste na krovovima ili fasadama, u jedno - slojnom obliku
konstrukcije, ili u sklopu vieslojne membrane pneumatskih struktura,
274

pojedinani laminati se mogu nadovezati i na taj nain se formira oblik

koji prekriva vee povrine (Sl. 15).
Za stvaranje relevantnih trodimenzionalnih oblika, ivice moraju biti
fiksirane zajedno nakon rezanja, za to se koristi poseban proces. Tek
kada je to uinjeno, Fleksibies PV panel moe biti integrisan u velike
pneumatske strukture. Kada se fotonaponski elementi koriste kao srednji
sloj, ili unutar pneumatskih struktura, oni su optimalno zatieni.
Meutim u takvim sluajevima, efekti svetlosne refrakcije na gornjem
sloju filma i toplotni dobitci koji se javljaju pri toplotnoj absorbciji
srednjeg sloja, doveli bi do smanjenja energije prinosa. Iz tog razloga,
jasno je da se tei da fotonaponske elije budu integrisane u spoljnjem
sloju pneumatske strukture.
Kao imperativ progresivnog razmiljanja, savesnog i svesnog dela
oveanstva, namee se projektovanje energetski efikasnih objekata,
koje podrazumeva stalna istraivanja u cilju traganja za novim
tehnologijama primene obnovljivih izvora energije. Integracija
fotonaponskih elija u membranske strukture, kao tehnologija
budunosti, predstavlja istraivanje koje je i u praksi potvreno (Vasilski,
2009: 551-554).
ZAKLJUAK
Savremeni materijali su materijali visoke tehnologije, superiornih
karakteristika, koji omoguavaju kreativnost bez granica i predstavljaju
pravi korak u budunost, u smeru odrivog razvoja (Vasilski, Stevovi,
2010). Visoka tehnologija materijala, sasvim nov pristup nainu
projektovanja, konstruktivne inovacije u primeni i pristupu, dali su
arhitekturi sasvim novu dimenziju i prostor gde je sada sve mogue.
Upotreba materijala ETFE za objekte Arena i Vodena kocka je primer
transfera raspoloive tehnologije u smislu postizanja inovativnih
estetskih, iskustvenih i funkcionalnih reenja. Koncept mehura je ne
samo primenjen kao obrazac krugova razliitih prenika po povrini
konvencionalnih struktura, ve je postao osnova za radikalno novi pristup
integrisanja estetskih, ekolokih i strukturnih programa u koncept
savremenih arhitektonskih projekata.
I kao to je u svoje vreme spektakularna Kristalna palata (Crystal Palace)
trebalo da ujedini ljude zajedno u duhu "mira, napretka i prosperiteta"
(Auerbach, 1999: 230), istu ideju prenose i objekti napravljeni pomou
ETFE. Kako bi rekao Bilmon, arhitekta Vodene kocke: "Postoji nova
realizacija sada kada se ceo svet suoava sa pitanjima odrivosti i reenja
275

kao to je ETFE su potrebna za buducCnost" (Woyke, 2007). Prikazani

materijal ima svoj sopstveni karakter zahvajujui svojoj teksturi, ali isto
tako i svojoj mogunosti da postigne iznenaujue rezultate kada se
kombinuje sa drugim materijalima, ili drugim tehnologijama. Dakle,
predstavlja tehniku inovaciju u domenu savremenih materijala.
Najvaniji aspekt tehnikih inovacija je vizuelna, ili iskustvena ideja koja
pomae da one postanu blie realnosti...bez elje da ostvari bolji izraz
odreene ideje, tehnikim inovacijama nedostaje kulturni i drutveni cilj"
(Brookes and Poole, 2004: 111).
LITERATURA
Auerbach, Jeffrey A.: The Great Exhibition of 1851: A Nation on Display, New
Haven: Yale University Press, 1999.
Brookes, Alan & Poole, Dominique: Innovation in Architecture, Spon Press,
London, 2004.
DETAIL Green, Edited Sample Issue, Munchen, 2009:58 60
Fischer, Joachim: Licht/Lumiere/Light, Ullmann Tandem Verlag Gmbh, 2008.
ISBN: 978-3-8331-4891-0
LeCuyer, Annett (with contnbutions by Ian Liddell, Stefan Lehner and Ben
Morris): ETFE Technology and Design, Birkhauser, Basel Boston Berlin,
1990.
Orr, Kirsten: Thinking beyond the square: Innovation theory and technology
transfer as they apply to the Beijing Water Cube, Faculty of Design,
Architecture and Building, University of Technology, Sydney, Australia, 2007.
Popovi, Jovana: Novi materijali, Arhitektura br. 147 148, Beograd, 2010.
Rabagliati, Jonathan: Comparison Between Watercube, National Centre of
Swimming, Beijing and 2002 Serpentine Pavilion, Emergent Technologies MA
Dissertation, Architectural Association, London, 2006.
Stevovi, S., Vasilski, D. 2010.: Odriva arhitektura, Zadubina Andrejevi,
Beograd, ISBN 978-86-7244-836-8, UDK 502.131.1:71/72
Vasilski, Dragana:
Nova tehnologija Integracija fotonaponskih elija u
membranske strukture, Izgradnja, 2009. br. 11 12: 551-554. ISSN 03505421
Vasilski, D., Stevovi, S.: Metodologija odrivog projektovanja, Banja Luka,
asopis Savremeno graditeljstvo, br.3, 2010. : 072-080 Banja Luka, UDK
621.244:725.4, www. zibl.net
Woyke, Elizabeth: Material for an Architectural Revolution, BusinessWeek, 2007.

276

SAVREMENI TEHNOLOKI POSTUPCI DETEKCIJE

ENERGETSKIH GUBITAKA GRAEVINSKIH OBJEKATA
MODERN TECHNOLOGY ENERGY LOSS DETECTION IN CIVIL
CONSTRUCTION BUILDINGS
Toa Ninkov *, Zoran Sui *, Vladimir Bulatovi *, Dejan Vasi
*

Fakultet Tehnikih Nauka, Departman za graevinarstvo i geodeziju, Novi Sad

APSTRAKT
U radu se daje pregled i opisuje primena infracrvene termografije,
satelitskih snimaka i multi-senzor sistema u cilju poveanja energetske
efikasnosti graevinskih objekata. U cilju detektovanja energetskih
gubitaka, posebno u urbanim sredinama, infracrvena termografija se
primenjuje kao deo integrisanog sistema prostornog prikupljanja
podataka, u kombinaciji sa daljinskom detekcijom i laserskim skeniranjem
terena.

Kljune rei: IR termografija, daljinska detekcija, multi-senzor sistemi

ABSTRACT
This paper gives an overview and description of the application of
infrared thermography, satellite images and multi-sensor systems in
order to increase energy efficiency of buildings. In order to detect energy
losses in urban areas, infrared termography is applicable as part of
integrated system of spatial data gathering in combination with remote
detection and laser scanning for the purpose of energy loss detection
especially in urban environments.

Keywords: IR termography, remote sensing, multi-sensor systems

UVOD
Metodologija detekcije energetskih gubitaka urbanih entiteta jo uvek nije
standardizovana, ali se moe osloniti na prikupljanje geo-prostornih
podataka i izradu Geo-informacionog sistema (GIS-a) energetske
efikasnosti entiteta urbanih sredina, za potrebe izdavanja pasoa o
energetskoj efikasnosti i izrade projekata energetskih rekonstrukcija svih
277

vrsta objekata. Svedoci smo intenzivnog razvoja tehnologija kontinualnog

prikupljanja prostornih podataka razliitim senzorima (vidljivi, nevidljivi
delovi spektra, Infrared, NearInfrared), sa zemlje (Street Mapper,
integrisani sistemi akvizicije GPS+Video+termalna kamera) i vazduha
(helicopter, avion, sateliti) i njihovom obradom korienjem postojeih i
razvijenih softvera do formi i formata koji odgovaraju projektovanom GIS
modelu energetske efikasnosti entiteta urbanih sredina. U skladu sa
vrednostima koji su deo Evropske kampanje za unapreenje svesti i
promenu opteg pogleda na energiju, veoma je vano unapreenje svesti
o znaaju energetske efikasnosti u naoj zemlji u skladu sa Strategijom
razvoja energetije Srbije i Nacionalne strategije odrivog razvoja. U cilju
mera za poboljanje energetske efikasnosti u svim sferama, idustriji,
komunalnoj energetici, zgradarstvu, obrazovanju itd, neophodno je
savremenim tehnologijama prikupljanja podataka i njihovim integrisanjem
u jedinstveni GIS, pribliiti javnosti energetski efikasne tehnologije,
ureaje i materijale u cilju detekcije gubitaka energetske efikasnosti,
posebno u urbanim sredinama.
INFRACRVENA TERMOGRAFIJA
Infracrvena termografija predstavlja jednu od najbre rastuih
tehnologija ispitivanja i prikupljanja podataka sa aspektom ouvanja
ivotne sredine. Veoma je znaajna i u dijagnostici stanja tehnikih
sistema, kao beskontaktna metoda za ije sprovoenje nije potrebno
zaustavljati proces proizvodnje, a omoguava detekciju eventualnih
oteenja u raznim indsutrijskim primenama (za potrebe ispitivanja
elektroenergetske opreme, izolacije objekata, graevinskih konstrukcija).
Naini korienja ove tehnologije su neogranieni, pri emu osnovna
pretpostavka na kojoj se ona zasniva jeste da svi objekti iznad apsolutne
nule (-459 F, -273 C) emituju nevidljivi infracrveni spektar zraenja, koji
predstavlja funkciju vie razliitih karakteristika objekta, od kojih se samo
jedna odnosi na temperaturu. Sa poveanjem temperature objekta, raste
i intenzitet emitovanog IR zraenja. Termovizijska ili IR kamera
predstavlja ureaj koji generie sliku na osnovu infracrvenog spektra
zraenja. Princip rada odnosi se na to da se infracrveni spektar zraenja
(nevidljiv za ljudsko oko) koji emituje neki objekat, prevodi u vidljivu sliku
(termogram) na kome se dobija podatak o temperaturi i klasifikuju se
povrine koje emituju razliite koliine infracrvenog zraenja (vee
zraenje svetlije boje), dok iste boje predstavljaju izotermalne povrine
koje emituju jednake koliine toplote. Primena IR kamera usko je vezana
za sluajeve gde promena termike slike moe ukazati na neku
anomaliju. Meutim, u cilju detektovanja energetskih gubitaka, naroito u
urbanim sredinama, mogua je primena ove metode kao deo

278

integrisanog sistema prikupljanja prostornih podataka, u kombinaciji sa

tehnikama daljinske detekcije i laserskog skeniranja terena.

Slika 1: Primer snimanja objekata IR kamerama

Termovizijske kamere mogu da prue korisne informacije u

pogledu gubitka energije za razliite tipove objekata. Kao to je ve
reeno, teko je doi direktnim merenjem do intenziteta gubitka
temperature, meutim, moe se utvrditi koliko i na kojim mestima
objekat odaje toplotu. Do podatka o gubitku moe se doi ako se meri
spoljanja temperatura objekta koji se u zimskim mesecima zagreva, na
taj nain mogue je identifikovati i analizirati delove objekata koji odaju
toplotu. Danas se performanse IR kamera znaajno poboljavaju a cena
se smanjuje, to omoguava njihovu upotrebu na irokom polju primene.
47 % od utroene energije u zgradama se koristi za grejanje, tako da se
ulau veliki napori za smanjenjem gubitaka energije. U tom cilju, termo
slike dobijene IR kamerama dobijaju na znaaju ako se u zajednikoj bazi
podataka poveu sa geometrijom samog objekta generisanom nekom od
standardnih tehnika prikupljanja prostornih podatka. Dakle, mora se
postaviti korespodencija izmeu IR slike kao teksture i 3D modela
objekta, pri emu se mora naglasiti da je IR slika sa znatno manjim
kontrastom i rezolucijom u poreenju sa aero fotografijama, tako da je
proces preklapanja detalja detekcijom ivica znatno tee sprovesti.
PRIMENA DALJINSKE DETEKCIJE ZA POTREBE UTVRIVANJA
ENERGETSKE EFIKASNOSTI
Daljinska detekcija kao metoda snimanja podrazumeva
prikupljanje podataka senzorima iz razliitih opsega spektralnih vrednosti.
U kombinaciji sa polozajem senzora koristeci principe fotogrametrije, kao
rezultat dobija se visekanalni georeferencirani snimak kojim se dalje u
procesu obrade moe generisati visekanalni ortofoto plan. Za dobijanje
ortofoto plana u boji potrebno je izvrsiti snimanje senzorima iz domena
279

crvenog, zelenog i plavog spektra. Korienjem dodatnih senzora mogu

se prikupiti i druge znacajne informacije, kao sto su toplotna emisija,
apsorpcija i refleksija sunevog zracenja i slicno.
Poveanje
urbanih
povrina,
industrijska
proizvodnja,
poljoprivredni rast i ostali neminovni procesi doprinose menjanju
prirodnih uslova i ugroavanju ivotne sredine. U tom cilju daljinska
detekcija je prepoznata kao veoma efikasan alat za potrebe razumevanja
i monitoringa prirodnih procesa, u tom cilju je lansiran odreen broj
satelita koji kontinuirano prikuplja prostorne informacije.

Slika 2. Satelit visoke prostorne rezolucije za generisanje viekanalnih snimaka

Worldview-2 je prvi komercijalni satelit visoke rezolucije

kompanije Digital Globe koji generie 8-kanalne multispektralne snimke u
vidljivom infracrvenom opsegu, kod koga svaki senzor je fokusiran na
odreeni opseg elektromagnetnog spektra koji je osjetljiv na odreenu
povrinu na terenu. On omoguava generisanje panhromatskih snimaka
visoke rezolucije i 8-kanalnih multispektralnih snimaka (8-band), od kojih
se 4 odnose na standardne boje (red, green, blue i near-infrared). Novi
kanali su: Coastal Band (400-450 nm) - ovaj kanal omoguava
identifikaciju i analizu podruja sa vegetacijom, batimetrijske studije
podmorja, istraivanje tehnika atmosferske korekcije, Yellow Band
(585-625 nm) omoguava identifikaciju utog spektra to je veoma
vano kod aplikacija koje se odnose na vegetaciju i pomae boljem
generisanju true-color slika, Red-Edge Band (705-745 nm) - pomae
u analizi vegetativnih stanja i poveanju osetljivosti na biljni materijal i
Near Infrared 2 Band (860 - 1040 nm) preklapa se sa NIR1
kanalom ali je manje osetljiv na atmosferski uticaj u smislu rasipanja,
podrava posebne analize vegetacije i studije biomase. Svaka od
emitovanih frekvencija iz razlicitih senzora, odbija se od povrsine na
drugaiji nacin. Bilo da se radi o zraenjima iz vidljivog ili nevidljivog dela
280

spektra, kao rezultat snimanja dobija se viekanalni snimak.. Tanije, broj

kanala odnosi se na broj senzora sa kojim je izvreno snimanje.
Procesima multispektralne analize, odnosno utvrivanjem naina na koji
se zraenje iz pojedinacnih senzora reflektuje od povrine koja se snima,
kombinovanjem ovakvih zakljuaka, prua se mogunost definisanja
patern-a odnosno odreenih zakonitosti koje sadre niz informacija o
snimljenom objektu ili povrsini objekta. Posebno korisne informacije
mogu se dobiti multispektralnom analizom kanala iz spektra bliskom
infracrvenom, tj. crvenog. Ovi senzori jasno mogu detektovati povrine
koje emituju ili reflektuju toplotno zraenje. Rezultat ovakve analize nije
samo potvrda da neka povr odaje toplotnu energiju, vec postoji i
mogunost dobijanja informacija o koliini i temperaturi emitovane
toplote. Ovim se otvara mogunost izrade tematskih karata koje
odreenom skalom boje reprezentuju razliite nivoe emisije ili refleksija
toplote. Ovakve karte, u zavisnosti od materijala i boje povri, mogu
doprineti donoenju zakljuaka vezanih za preventivno spreavanje
energetskih gubitaka u projektima detekcije energetskih gubitaka u
urbanim sredinama. Pored skale boja mogu se koristiti i drugi nacini
vizualizacije kao sto su izoterme i slicno. Pomou Worldview-2 snimaka
visoke rezolucije mogue je kreiranje interaktivnih karata u urbanim
sredinama u cilju boljeg odravanja gradskih slubi, upravljanja
resursima, odravanja putne mree, detektovanja zona sa velikim
gubicima energije bez nepotrebno skupih terenskih merenja. Kada je re
o klasifikaciji razliitih povrina na povrine zemlje, Worldview-2
obezbeuje poveanje u smislu globalne tanosti klasifikovanja povrina
od 10 do 30 % u odnosu na dosadanje VNIR snimke. U konkretnom
sluaju, poveanje tanosti klasifikacije puteva se kree u intervalu od 55
do ak 80 %. Slina poboljanja se odnose kada su u pitanju njive i drugi
oblici vegetacije. Tanost klasifikovanja vodenih povrina poveava se sa
85-90 % (VNIR) na 95-98 % sa Worldview-2.

281

Slika 2. Klasifikacija povrina na osnovu stepena refleksije na delu Beograda

MULTI SENZOR
PODATAKA

SISTEMI

ZA

AKVIZICIJU

PROSTORNIH

U poslednjoj deceniji aktuelna istraivanja se baziraju na kvalitetnoj

interpretaciji integrisanih geoprostornih podataka prikupljenih sa vie
razliitih senzora (multi-senzorska obrada podataka). S obzirom da
senzori nisu napravljeni da rade zajedno, potrebno je sprovesti
odgovarajuu sinhronizaciju podataka dobijenih sa razliitih senzora.

Slika 3. Street mapper system (kontinualno prikupljanja podataka iz vozila u

pokretu, laserski skener, GPS, IR kamera)

Lasersko skeniranje terena predstavlja jednu od najmodernijih

tehnologija koja se koristi za potrebe masovnog prikupljanja prostornih
podataka. Tehnologija se bazira na prikupljanju tri razliita seta
podataka. Pozicija senzora se odreuje primenom Globalnog Pozicionog
Sistema (GPS), koristei fazna merenja u reimu relativne kinematike,
upotrebom Inertial Measurment Unit (IMU) odreuje se orjentacija.
282

Poslednja komponenta je laserski skener koji alje infracrveni zrak prema

zemlji i reflektuje se do senzora. Vreme proteklo od emitovanja do
prijema signala uz poznavanje pozicije senzora i orjentacije, omoguava
precizno izraunavanje trodimenzionalnih koordinata na Zemlji.
Poto se multi senzor sistem moe sastojati od veeg broja senzora
napravljenih od razliitih proizvoaa (laserski skener, GPS prijemnici,
video kamera, IR kamera), podeavanje svih parametara i kontrola rada
svih senzora se mora sprovesti korienjem odgovarajuih operativnih
programa. Podeavanje svih parametara senzora mora se realizovati pre
poetka prikupljanja podataka, jer se merenja ne mogu jednostavno
ponoviti ukoliko nisu sve procedure sprovedene na pravi nain. Ono to
je mogui trend istraivanja u narednim godinama jeste razvijanje
tehnika sihronizacije vie vozila u pokretu, pri emu vozila moraju biti
opremljena sa inercijalnim navigacionim sistemom u cilju dobijanja
poloaja i orjentacije svih senzora a sinhronizacija izmeu njih bi se
uspostavljala beinim putem.
ZAKLJUAK
Multisenzorski sistemi akvizicije prostornih podataka (GPS + Laser
scanner + IR camera + video kamera) obezbeuju osnovu za formiranje
jedinstvenog GIS modela energetske efikasnosti elemenata urbanih
sredina, koji sadre podatke o prostornim entitetima i njihovim
atributima, kao osnova za izradu energetkih pasoa svakog objekta
pojedinano. Kreiranjem jedinstvene baze podataka, obezbedie se svi
tehniki relevantni podaci koji se odnose na entitete prostora (tip objekta,
spratnost, nain gradnje, energetske izvore, faktiko stanje objekta sa
prikazom stanja fasada, identifikovane vrednosti energetskih gubitaka
prema usvojenim skalama i ostali podaci koji se mogu koristiti u
procesima energetske rehabilitacije objekata). Korienjem GIS alata
mogue je automatski generisati izvetaje za sve objekte za koje se
prikupe relevantne informacije. Takoe, mogue je sprovesti i analizu na
bazi kategorija energetske efikasnosti i eventualno utvrditi prioritetne
zadatke u sanaciji objekata iji su gubici kritini. Pored samog reenja,
znaajan doprinos dae se i na samom putu dolaska do ovakvog reenja,
definisanjem metodologije rada i prouavanjem ove problematike, kojoj
se u razvijenim zemljama trenutno posveuje velika panja.
Na ovaj naina kreirana baza podataka, omoguie projektantima
kvalitetnije sagledavanje aktuelnog stanja kao i mogunost praenja
promena na energetskim gubicima po zavretku sanacije, kao i
donoenje znaajnih zakljuaka kada je re o masovnijim kampanjama
sanacije objekata.

283

LITERATURA
Bulatovi,V., Ninkov,T., Sui, Z.: OGC web services in complex distribution
systems , Geodetski list, Zagreb, Hrvatska,2010., str 15-29
Kolecki, J., Iwszczuk, D., Stilla, U. : Calibration of an IR camera system for
automatic texturing of 3D building models by direct geo-referenced images
Mandi, G.: Osnovni principi infracrvene termografije. INTEGRITET I VEK
KONSTRUKCIJA, Vol 6, br 1-2 (2006), str. 15-23
Ninkov, T., Bulatovi, V., Sui,Z., Vasi, D.: Application of laser scanning
technology for civil engineering projects in Serbia , FIG Congress 2010
Facing the Challenges Building the Capacity, Sydney, Australia, 11-16 April
2010
Sui, Z., Ninkov, T., Bulatovi, V., Vasi, D.: Use of IR cameras in industrial
application, International scientific conference Professional practice and
education in geodesy and related fields, Kladovo 2011, str. 93-100
umarac, D., Ninkov, T., Todorovi, M., Bulatovi,V.: Review of a methodology
for determination of energy loss in civil construction buildings, International
conference on district energy, Potoro, Slovenija, 2011.
Volker Schatz: Synchronised Data Acquisition for Sensor Data Fusion in Airborne
Surveying, FGANFOM Research Institute for Optronics and Pattern
Recognition, Ettlingen, Germany

284

NAPOMENA
uz Rad "Braunfild Kao Eko-Park Edukacije", autora A.Nikezi, N. Jankovi:
* Istraivanje se sprovodi u okviru projekta Istraivanje klimatskih promena na
ivotnu sredinu: praenje uticaja, adaptacija i ublaavanje (43007) koji finansira
Ministarstvo za prosvetu i nauku Republike Srbije u okviru programa Integrisanih i
interdisciplinarnih istraivanja za period 2011-2014. godine.

CIP -
,
711.4:551.583(082)
BUDUNOST razvoja naselja u svetlu
klimatskih promena / urednitvo Vesna
Zlatanovi-Tomaevi, Ranka Gaji, Faketa
Kai. - Beograd : Drutvo urbanista Beograda,
2011 (Beograd : Zonex). - 285 str. : ilustr.
; 25 cm
Tira 100. - Str. 3-6: 50 godina od osnivanja
Drutva urbanista Srbije / Vesna
Zlatanovi-Tomaevi. - Str. 11: Predgovor /
urednitvo. - Bibliografija uz veinu radova.
- Abstracts.
ISBN 978-86-907727-7-3
1. -, []
[ ] 2. ,
[] [ ] 3. ,
[] [ ]
a) -
-
COBISS.SR-ID 187362060