Toplumsal Barış Sivil Anayasa

Toplumsal Barn nas
Sivil Bir Anayasa Aray

Editr: Vahap Cokun
Toplumsal Barn nas

Sivil Bir Anayasa Aray
Heinrich Bll Stiftung Dernei Trkiye Temsilcilii

nn Caddesi, Hac Hanm Sk. No: 10/12
34439 Gmsuyu stanbul
+90 212 249 15 54
www.boell-tr.org
Diyarbakr Barosu
Adliye Saray, Kat 4, No: 263
Yeniehir Diyarbakr
+90 412 444 55 21
www.diyarbakirbarosu.org.tr
Birinci bask
stanbul, Aralk 2009
Editr
Vahap Cokun
Sayfa uygulama
Myra
Bask
Sena Ofset
II. Matbaaclar Sitesi, B Blok, Kat: 6, No: 9
Topkap-Istanbul
ISBN 978-605-88952-1-8
indekiler
TAKDM
NSZ
Emin AKTAR
Ulrike DUFNER
AILI
11
Diyar Rkneddin ETEDR
11
Sezgin TANKIRULU
13
Osman BAYDEMR
15
BRNC OTURUM:
HAK VE ZGRLKLER REJM BAKIMINDAN ANAYASA
19
Anayasa Taslanda Hak ve zgrlkler

Fazl Hsn ERDEM
21
Kltrel oulculuk ve Anayasa

Levent KKER
28
spanya Anayasasnn nas

Akn ZER
34
Anayasa Taslanda Dnce zgrl

mer KORKMAZ
39
Birinci Oturum Tartma Blm
49
KNC OTURUM:
ANAYASA, HUKUK DEVLET VE DEMOKRAS
57
Yeni Anayasann Getirdii Yenilikler

Yavuz ATAR
59
Yeni Anayasa Eski Yurttalk

Mesut YEEN
71
Anayasal Vatandalk
Vahap COKUN
81
kinci Oturum Tartma Blm
87
NC OTURUM:
ANAYASA VE OULCULUK
99
Dinsel oulculuk ve Anayasa

Yasin AKTAY
100
Etnik oulculuk ve Anayasa

Sedat YURTTA
107
Din zgrl, Laiklik, Anayasa

Berat ZPEK
113
nc Oturum Tartma Blm
119
DRDNC OTURUM: FORUM
135
Abdurrahman KURT
137
Selahattin DEMRTA
139
Krat BUMN
145
Drdnc Oturum Tartma Blm
151
Takdim
Takdim
Bir anayasa metninin toplum nezdinde kabul grmesi, kitlelerin taleplerini karlayabilme ve sorunlarn zebilme kapasitesine baldr. Eer bir anayasa, insanlarn ihtiyalarn tatmin etme yeteneine sahipse, prestiji yksek, mr uzun olur. Buna karlk bir anayasa -gerek yapl gerek uygulan srasnda- toplumdan ykselen seslere
kulaklarn kapatmsa, bu anayasann her daim tartmalarn merkezinde yer almas
kanlmaz olur.
Bir askeri darbenin rn olan 1982 Anayasas, Trkiyenin hukuk yaamna dhil
olduundan beri, hep bir rahatszlk oda oldu. Aradan geen eyrek asr akn srede
birok kez metinde deiiklik yaplmasna ramen anayasadan kaynaklanan bu rahatszlk giderilmedi. Hemen her dnem, farkl toplumsal gruplar bu anayasann sebep
olduu problemlerden muzdarip oldular. Artk bir yamal boha haline gelen bu anayasa, sorun zmek bir tarafta dursun, bizatihi sorun reten bir kaynak haline geldi.
Eer bir anayasa ierii, kurumlar ve mekanizmalaryla- toplumda ba gsteren
problemlere zmler retmez, eksikliklerin giderilmesini salamaz ve daha nemlisi
bir hakkaniyet ve adalet algs yaratamaz ise, toplumda anayasann deitirilmesi ve
yenilenmesine dnk araylar balar. Nitekim Trkiyede de byle oldu. 1982 Anayasas, bir anayasann sahip olmas gereken zellikleri tamadndan ve bir anayasadan
beklenen ilevleri yerine getirmediinden, birok kesim bu anayasann deitirilmesini talep etti, alternatif anayasa taslaklar hazrlad. Her seim dneminde neredeyse
btn siyasi partiler, bu anayasann artk Trkiyenin koullarna uyum gstermediinden bahisle, anayasa deiiklii vaadini dillendirdi.
Bu almalardan en nemlilerinden biri, AKPnin hazrlad anayasa tasla oldu.
Demokratik ve sivil yeni bir anayasa iddiasn tayan bu taslak, Mecliste gl bir
siyasi temsile sahip bir siyasi iktidar tarafndan hazrland iin, hem kamuoyundaki
anayasa tartmalarn canlandrd, hem de bir umut yaratt. Denilebilir ki, hemen her
yerde anayasa konuulmaya, taslaktaki hkmlere alternatif hkmler retilmeye baland. nsanlar, ilk defa, kendi kaderlerini belirleyecek bir belgenin hazrlanmas srecine mdahil olma iradesini gsterdiler.
6 Toplumsal Barn nas: Sivil Bir Anayasa Aray
niversitelerin zellikle de hukuk fakltelerinin- bu tartmadan uzak durmalar

dnlemezdi. Hemen her derslerinde anayasay irdeleyen, baka lkelerin anayasalaryla karlatran fakltemizin deerli rencileri, bu srece bigane kalamayacaklarn ve anayasa tasla zerinden lkenin anayasa ihtiyacnn her boyutuyla tartlaca
bir toplant dzenlemek istediini bize bildirdiler. rencilerimizin nayak olaca bir
geni kapsaml bir etkinlik fikri, bizi abucak harekete geirdi. rencilerimizle birlikte programmz hazrlayp Diyarbakr Barosuna ve Heinrich Bll Stiftung Derneine
bavurduk, ilimizin yerel yneticilerinden bu almaya destek olmalarn istedik. Bavurduumuz her kurum heyecanmz paylat, kendilerine mteekkiriz, ve nihayetinde Diyarbakrda iki gn bir beyin frtnas eklinde geen bir toplant gerekletirdik.
Bu toplantnn zerinden yaklak bir buuk yllk sre geti. Ancak aradan geen
sre, bu toplantda konuulan konular halen gndemdeki canlln koruyor. Bu nedenle, bu metinleri kamuoyunun bilgisine sunmak istedik. Eer bu kitap, daha uzun
sre gndemimizi igal edecek gibi grnen anayasa tartmalarna kk de olsa bir
katk sunarsa, amacna ulam olacaktr.
Vahap Cokun
Diyarbakr Barosunun nsz
nsz
Av. Mehmet Emin Aktar

Diyarbakr Barosu Bakan
Hibir anayasa, kabul edildii ilk gnden itibaren, bu denli tartlmamt 1982 Anayasas kadar. Hazrlanndan kabulne, balang ksmndan geici hkmlerine kadar
anti demokratik bir ruha sahip olan bu anayasa, yaplan onca deiiklie ramen, halen de bu niteliini korumaktadr. Bugne kadar balang ksmnn yan sra toplam
68 maddede deiiklik yaplmtr. Ancak buna ramen anayasaya sinen askeri ruh onu
kla nizamnamesi grnmnden kurtaramamtr. Toplumun tm kesimlerinin
katlm ile salanacak toplumsal uzlama sonucu hazrlanacak yeni sivil bir anayasaya
kadar da bu tartmalar bitmeyecektir. Trkiyenin temel sorunlarn tartmaya balad, daha dorusu tartabilmek iin zemin yoklad bir dnemde anayasa tartmalarn tekrar balatmak ve yeni sivil demokratik bir anayasa ihtiyacn ykseltmek
gereklidir.
Anayasa, devletin temel yapsn, rgtleniini, ileyi kurallarn gsteren ve kiilerin hak ve zgrlklerini gvence altna alan hukuk kurallarndan oluur. ada demokratik lkelerde, anayasalar iktidarn snrland, zgrlk, eitlik ve adalet uruna
verilen uzun mcadelelerle kazanlm haklarn, temel deerlerin ve ortak ideallerin
somutlat belgelerdir. Bu bakmdan bir lkenin anayasas sadece devletin kurulu
dzeninin oluturulduu temel kurallar metni deil, ayn zamanda insanlarn temel hak ve zgrlklerinin de gvencesidir.
Bu ynyle anayasal dzenlemeler, insan hak ve zgrlklerinin elde edilmesi ya
da geniletilmesi amacyla devlet gcn kullananlarn yetkilerini snrlamak amacyla
yaplr. zgrlk demokrasilerin en nemli zellii, bireyin devlet iin deil, devletin
birey iin var olduu anlaydr. Oysa Trkiyede devlet, bireyden bamsz ve bireyin
stnde, kutsal bir varlk olarak alglanmakta ve bu devlet anlayndan yana olanlar,
anayasay, devletin kendi ihtiyac iin belirledii bir belge olarak grmektedirler. Tarihten gelen bu kutsal devlet anlay yaygn bir deer yargs olarak korunmaktadr.
Cumhuriyetin kuruluundan beri, anayasalarn devlet erkini kullanan gler tarafndan hazrlanarak topluma dayatlmas bu anlayn sonucudur. Bu anlay hukuka dayanan bir meruluk tamamaktadr. Temel meruluk referans resmi ideolojidir.
Ancak yeni bir sivil anayasaya sahip olmak, onun getirdii dzenlemelerin hayata
geirilmesi iin tek bana yeterli olmayacaktr. Yeni sivil anayasann getirdii dzenlemelerin hayata geirilebilmesi iin her eyden nce Trkiyede bir zihniyet deiimine ihtiya vardr. Zihniyet deiimi salanmadka kt zerinde zgrlk sivil
bir anayasaya sahip olmak mevcut koullarda hibir deiiklik yaratmayacaktr. Bu
nedenle de, yeni sivil anayasann hazrlanmas srecine toplumun tm kesimlerinin
katlmnn salanmasyla balamak, zihniyet deiiminin ilk adm olabilir. Bundan
dolaydr ki, yeni bir anayasann hazrlanmas iin, bir partinin parlamento da anayasay deitirme veya yeni bir anayasa hazrlayacak ounlua tek bana sahip olmas
yeterli deildir. nk anayasa hazrlanmas sorunu bir parlamento ounluu meselesi deil bir uzlama sorunudur.
Demokratik Alm veya Krt Alm olarak adlandrlan, ana erevesi lkenin
temel sorunlarn tartarak tanma ve zme olarak belirtilebilecek srecin salkl sonulanmas asndan da yeni bir anayasann hazrlanmas olmazsa olmazlardandr.
Krt meselesinin barl ve adil zm iin yeni bir anayasal dzenlemeye ihtiya
olduu da tm taraflarca kabul grmektedir.
Tam da yeni bir srecin arifesinde bulunduumuz gnlerde Diyarbakr Barosu
ve Heinrich Bll Stiftung Dernei tarafndan 12 Mart 2008 tarihlerinde dzenlenen
Toplumsal Barn nas: Sivil Bir Anayasa Aray adl konferansn tartma metinlerinin kitap halinde yaynlanmasnn yaplacak anayasa tartmalarna katk salayaca dncesinden hareketle konferans metinlerinin kitap halinde yaynlamak
suretiyle sizlere ulalmasn salamay amaladk.
Konferansn dzenlenmesinde katks olan herkese, zellikle dnemin Diyarbakr
Barosunun Bakan ve ynetim kuruluna, Heinrich Bll Stiftung Derneine, konferansn metinlerinin deifre edilmesi ve yayna hazrlanarak size ulamasnda emei ve
katks olan herkese teekkr ediyorum.
Heinrich Bll Stiftung Derneinin nsz
Ulrike Dufner
Heinrich Bll Stiftung Dernei
Demokratikleme yolunda bulunan Trkiye, geen be ylda birok yasa deiiklikleri

meydana getirebilmiti. Fakat insan haklarnn korunmas ve hukuk devletinin oluturulmas yasa deiiklikleri yaparak ancak belli bir seviyeye kadar gerekletirilebilir.
Bugnlerde Trkiye hkmeti tarafndan yrtlen demokratik alm veya Krt alm politikas, bu alm yanstan anayasal deiiklikler yaplmadan snrl kalabilmektedir. Demokratik alm ancak anayasal reformlar ile tamamlanabilir.
1982 Anayasas yrrle girdiinden itibaren eletirilmi ve birok defa deitirilmiti. Btn bu deiikliklere ramen 1982 Anayasas demokratik hukuk devletinin
temel gereksinimlerine yeterince cevap vermiyor. Bu eksiklikleri giderebilmek iin tek
tek reformlar yapmak yerine kapsaml bir anayasa deiiklii birok akademisyen, anayasa hukukusu ve sivil toplum kuruluu tarafndan talep ediliyor.
Trkiye Hkmeti 2007 ylndaki genel seimlerden sonra yeni bir anayasann oluturulmasn vaat edip, Prof. Ergun zbudun bakanlgnda bir anayasa komisyonunu,
bugnk koullara uygun bir anayasa tasla hazrlamas iin grevlendirdi.
Resmen kamuoyu ile paylamamasna ramen bu anayasa tasla birok bilirkii,
sivil toplum temsilcisi ve aydn tarafndan tartld. Bu tartmalar, mevcut anayasa
ve hazrlanan anayasa taslan, bugnk Trkiye toplumun varln, insan haklar,
aznlk haklar ve demokrasi kriterleri ile ilgili uluslararas standartlar dikkate alarak
inceleyip nasl bir anayasa istendiini ortaya koydu.
1982 anayasasnn temel eksikliinin devleti toplumdan koruma ruhu ile yazlmas
olduu dnlmekte, yeni anayasann toplumu ve birey haklarnn korunmasn merkeze koymas gerekmektedir. Toplumun ve bireylerin haklar ve katlm imknlarn
glendirmenin bir demokrasinin temel koul olduu savunulmutur.
Trkiye toplumunun eitli din mensuplar, etnik gruplar ve aznlklarnn varlnndan yola karak haklarnn korunmas konusunda anayasal dzenlemeler deerlendirilip tavsiyeler gelitirilmitir.
Heinrich Bll Stiftung Dernei Trkiye Temsilcilii, bu balamda zellikle Anayasa
Komisyonunun taslan tartmak zere Mart 2008de, Diyarbakr Barosu ile birlikte
iki gnlk bir konferans dzenledi.
Trkiyenin yeni bir anayasaya olan ihtiyac her geen gn artmaktadr. Bu balamda sz konusu konferansta tartlan konular da toplumsal gndemin n sralarndaki
yerlerini korumaktadr. Bu konferansta sunulan teblilerin kamuoyunun bilgisine sunulmas ile bundan sonraki srete yaplacak olan anayasa tartmalarna nemli bir
katk sunulacaktr.
Al Konumalar
11
Al Konumalar
Diyar Rkneddin etedir

Dicle niversitesi Hukuk Fakltesi rencisi
Saygdeer Konuklar;
Diyarbakr Barosu tarafndan dzenlenen Toplumsal Barn nas: Sivil Bir Anayasa
Aray balkl konferansa ho geldiniz. Katlmzdan tr hepinize teekkr ediyor
ve sayglarmz sunuyoruz.
Bilindii zere 1982 Anayasas, tamamen anti-demokratik koullar altnda vcuda
getirilmi bir metindir. Yapld dnemin artlarndan tr % 92lik bir oy oranyla
kabul edilmi olmasna karn, bu anayasa yrrl girdii gnden beri youn tartmalarn odanda yer almtr. Bu anayasa, toplumdan ykselen demokratikleme ve
sivilleme talepleri balamnda birok deiiklie uramtr. Ne var ki bu deiikliler
Trkiyenin yeni bir anayasaya olan ihtiyacn ortadan kaldrmam, anayasa tartmalar her iktidar dneminde nemini ve gncelliini muhafaza etmitir.
Nitekim yeni bir anayasaya olan gereksinimi ve talebi gz nnde bulunduran
mevcut siyasal iktidar, 2007 ylnda sivil bir anayasa iddiasyla, Ergun zbudun bakanlndaki bir akademisyenler heyetine bir anayasa tasla hazrlatmtr.
Dicle niversitesi Hukuk Fakltesi rencileri olarak, bugnlerde maalesef tavsam olsa da, sivil anayasa tartmalarnda bizim de bir szmzn olmas gerektiini
dnyoruz. Bize gre; hazrlanacak olan anayasa temel hak ve zgrlkleri etkin
bir ekilde koruma altna alan ve bunlarn gelimesini salayan, demokratik, eitliki,
devlet deil birey odakl medeni bir anayasa olmaldr. Keza yine bize gre; mstakbel anayasann belirtilen zellikleri haiz olabilmesi iin, anayasa yapm srecine
toplumun tm kesimlerinin katlmasn mmkn klacak bir demokratik mzakere zemini oluturulmal ve bu zeminde her kesim kendi taleplerini ve itirazlarn rahat bir
ekilde dile getirebilmelidir. Kanmz odur ki; bylesine bir mzakere zemini zerinde bina edilecek anayasann hem demokratik meruiyeti, hem de toplumsal sorunlar
zme gc daha yksek olacaktr.
Bu dncelerden hareketle, anayasa mevzuunda demokratik tartmaya katk sunacak bir toplantnn yaplmasna dair fikrimizi fakltedeki hocalarmza ve Diyarbakr
Barosuna ilettik. Fikrimizin tatbik edilebilmesi iin, hocalarmz da Baromuz da byk

bir gayret sarf ettiler ve bugn bu konferansn yaplmasn saladlar. Toplumsal sorunlarn zmnde militer reflekslerden medet umulan bu dnemde, sorunlarn demokratik mekanizmalarla zlmesi gerektiini dnen renciler olarak, temel gayesi demokratik ve hukuki talepleri dillendirmek ve tahkim etmek olan bu konferans
yaplmasn ok anlaml ve deerli buluyoruz. Gelecei birlikte ina etmede olumlu bir
katk yapmasn umduumuz bu konferansn yaplmasna emei geen Henirich Bll
Stiffung Derneine, Diyarbakr Barosu Ynetim Kuruluna ve Baro Bakan Sn. Sezgin
Tanrkuluna, Yeniehir Belediye Bakan Sn. Frat Anlya ve Diyarbakr Bykehir
Belediye Bakan Sn. Osman Baydemire huzurlarnzda teekkr ederiz.
Al Konumalar
13
Av. Sezgin Tanrkulu

Diyarbakr Barosu Bakan
Deerli milletvekilleri, Bykehir Belediye Bakanmz, deerli konuklar, hepiniz hogeldiniz. Deerli konuklar gerekten gen arkadalarmzn bu azmi ve bu dinamik yaps bu konuda bizi heyecanlandryor. Az nce gen arkadamz hangi gerekelerle
birlikte byle bir toplant yapma fikrinin olutuunu ok ak bir ekilde anlatt. Ben
ncelikle gen hukuku arkadalarmza Diyarbakr Barosu adna teekkr ediyorum.
Bu heyecanlarn yitirmeden toplumsal bar iin, sivil bir anayasa almalarna devam etmelerini diliyorum.
Deerli arkadalar, hepiniz biliyorsunuz geen yl burada biz 5 konferans yaptk,
daha sonra bu konferanslarn ardndan Ankarada baka bir arama toplants yaptk ve
son olarak da burada bugn bu konferans balatm bulunuyoruz. Bize bu toplantnn dzenlendii gnlerde Bu toplant gerekli mi gereksiz mi diye soruldu ve biz de
bu konuyu kendi aramzda tarttk. Ancak tam da bu dnemde, yani iddetin, silahn,
operasyonlarn en zirvede olduu bir dnemde byle bir toplantnn Diyarbakrda yaplyor olmasnn sivil bir zm iin gerekli olduu inanc bizde halen devam ettii
iin bu toplanty yapma fikrinden vazgemedik. Geri toplantnn plannda deiik
nedenlerle- baz deiiklikler yapmak zorunda kaldk ama bu toplanty yapma fikrinden hibir biimde vazgemedik. Biz her ortamda, savan, iddetin en youn olduu
dnemde bile sivil bir zmn mmkn olabileceini dnyoruz, bu mmkn olmaldr. Ve bu mmkn biz kendi irademizle, kendi direncimizle, kendi kapasitemizle yaratmalyz diye dnyorum.
Deerli konuklar, bu sz iki hafta nce bir yerde de sylemitik, kritik bir sreten
geiyoruz. Yine bunu sylerken de birdenbire aklma geldi, biz bu kritik sre szn
20-25 yldr hep kullanyoruz. Yani hep bir k olduu zaman u bu bahar bir karsak
diyoruz, bahar olduunda bu bahar asak herhalde yazn biraz daha dze kacaz
diyoruz. Yaz oldu mu ite tamamdr herhalde bu k bir zm umudu doar diyoruz. Ve bylece bir 20-25 yllk bir enerjimiz atmayla, iddetle ve bu sorunu egemenlerin grmemesiyle geti. Yine kritik bir sreteyiz, ama bu kez gerekten bu sre ok
kritik. Ve artk yani bu ktan sonra bu baharda artk sivil bir zm nmze koymak
zorundayz.
Bunun iin ne lazm? ncelikle bir siyasi iklim deiikliine ihtiya var, bir siyasi iklim deiiklii olmadan bu atmosferi deitirmeden nmz gremeyiz. Tabi bunun
iin ne yaplmas lazm, yaplmas gereken bana gre u: Yani ite u paket alsn, bu
paket alsn, Krte televizyon olsun, ite kltrel haklar konusunda unlar yaplsn
deil, ilk nce bu meselenin gerekten demokrasiyle ve zgrlklerin geniletilmesiyle
zlecei konusunda bir inan yaratmak lazm. Eer biz btn toplumda Trkiyenin
batsnda ve dousunda, Krtlerde ve Trklerde toplumun btn kesimlerinde bu
sorunun demokrasiyle, zgrlklerin yaygnlatrlmasyla, mutabakatla zlecei
konusunda bir inan yaratamazsak hangi paketi aarsak aalm hibir anlam olmaz
ve zme hizmet etmez. Bu nedenle, ncelikle ve zellikle devletin ve hkmetin bu
sorunun gerekten demokrasiyle, zgrlklerin geniletilmesiyle zlecei noktasnda bir inan yaratmas gerekir. nmzde halen bir frsat var ve bu frsat hkmet
kullanmaldr, ge olmadan kullanmaldr. nk her geen gn, her lm bu zm
zorlatrmaktadr.
Biz geen yl burada bu toplantlar yaptmz zamanda ifade etmitik, imdi de ifade ediyoruz. Yani sivil anayasa bunun iin byk bir frsattr, bu frsatn karlmamas
lazm. AK Parti hkmeti 2007 yl Mays itibariyle byle bir hazrlk ierisine girdiini
kabul ve deklere etti. Geen yl Temmuz aynda baz hocalarmza grev verdi ve bir
anayasa tasla ortaya kt. Seimden sonra bu tartmalarn ne kacan dnyorduk, anayasa taslann aklanaca, bir mutabakat salanacan dnyorduk.
Bu anayasa taslann aklanaca konusunda deiik tarihler verildi; ilk nce Kasm
ay denildi, sonra Aralkn 15i denildi, daha sonra Ocakn 15i denildi ama henz herhangi bir taslak aklanm deil. Ama biz, biraz nce arkadalarmzn ifade etii gibi,
burada sivil zm zerinde irademizi sonuna kadar kullanrsak ve bunu dayatrsak
inanyorum ki birileri bu sivil zmn arkasnda duracaklardr ve yeni bir anayasa
tartmasyla sivil zmn nn de aabileceimizi dnyorum.
Ben hepinize Diyarbakr Barosu adna teekkr ediyorum, srarla ve inatla sivil zmden yana olmalyz, srarla ve inatla sivil zm ne karmalyz diye dnyorum. Tekrar hepinize teekkr ediyorum, gelen konuklarmza da ho geldiniz diyorum.
Al Konumalar
15
Av. Osman Baydemir

Diyarbakr Bykehir Belediyesi Bakan
Saygdeer milletvekillerim, belediye bakan arkadalarm, sayn bakanlar, saygdeer konuklar ve saygdeer katlmclar, hepinizi saygyla, sevgiyle ve hrmetle selamlyorum. Aranzda bulunmaktan duymu olduum memnuniyeti, bu bileenin
ok kk de olsa payda olmaktan duyduum heyecan memnuniyetle ifade etmek
istiyorum. Anayasalar toplumsal bar ve mutabakatn hukuksal temelini ina eden
toplumsal szlemelerdir. lkede yaayan kiilerin ve gruplarn arasnda hibir ayrm
gzetmeden tm yurttalarn hak ve zgrlklerini garanti altna alan, bu anlamda vatandalar hukukun, adaletin ve temel insani demokratik deerlerin stnl erevesinde birbirine kenetleyen, vatandalarn ortak bir gelecek ve vatan tahayyl etmelerini mmkn klan akitlerdir. ki gn boyunca lkemizdeki bu kritik srecin toplumsal
mutabakat tam anlamyla salayarak baaryla yrtlmesi ve tamamlanmas ynndeki yapc eletirilerimizi bu ortam ierisinde sunacaz.
Ben de msaadenizle -ayrntya girmemek ve sz daha ok hocalarmza brakmak
kaydyla- bu balamda birka nemli noktay, nemli grm olduum hususu sizlerle
paylamak istiyorum. Her eyden nce anayasalar kiilerin, zmrelerin ya da tek bana hkmetin, hkmetlerin rn deildir, olamaz. Tm vatandalarn ierisinde yaadklar topluma dair zlemlerinin, tarihsel ve kltrel deerlerinin, hakkn ve hukukun stnlnn, yine lkelerinin egemenliine ve zgrlne duyduklar inancn
ve gvenin ortak eseridir, ortak eseri olmak durumundadr. Anayasa toplumda, tasada
ve kvanta ortaklk yaratt oranda toplumsal szleme niteliini tar. Bu balamda
anayasa reformu srecinin, hazrlk aamas dhil tm srelerinde toplumsal katlmn en st dzeyde olmasn temenni etmek toplumsal mutabakat ve bar asndan
hayati nem tamaktadr.
Cumhuriyet tarihinden bu yana yaadmz Krt sorunu bu balamda aslen bir
anayasa sorunudur. Toplumun atsn ina ederken, dayand temel stunlar belirlerken farkllklar kapsamak ve dlamamak, kanun koyucunun ltfnden ziyade
barl bir toplum ina etmenin olmazsa olmazdr. Anayasalar bizi toplumsal bara
gtren yolu izer, gtren yolu izmelidir. Bugn herkesin kendisini ierisinde bulabildii toplumsal mutabakat zerinde ykselebilen bir anayasaya sahip olsaydk belki
de bu son gnlerde yaam olduumuz ac olaylar da, trajediyi de yaamam olacaktk. Belki de Krt sorunu diye bir sorunumuz olmam olacakt. Ve belki de snr tesi
operasyonlar olmam olacakt. Belki de bugn milliyetilik hatta kimi yerlerde rklk
ykselen deer haline de dnmemi olacakt. Anayasalar ksa vadeli dar perspektifli
siyasal aralar deildir, toplumsal gereklii sk skya gzeten, tm hak ve zgrlk-
lerin temelini tesis eden ve toplumsal mutabakat zerinde ykselen siyaset st uzun
vadeli szlemelerdir. Dolaysyla anayasada lokal deiiklik ve mdahalelerden ziyade konsensse dayal btncl ve kalc deiiklikler yaplmaldr. Bir grup ok deerli
akademisyenlerimize hazrlatlan ve kamuoyuna yansyan anayasa tasla ierik olarak
incelendiinde, bu taslan maalesef toplumsal bar ve mutabakat yaratacak bir anayasa nerisi olmadn gryoruz. Yeni anayasa tasla grebildiimiz kadaryla yeni
olma zelliini de tamamaktadr. Byk oranda nceki anayasalarn ksmi dzeltilmesi halini iermektedir. Taslan hazrlama srecine toplumun farkl kesimlerinin katlm salamam olduunu gryoruz. Yeni anayasa taslann tm henz toplumla
paylalmamtr, ne zaman paylalaca da bilinmemektedir.
Tarihsel olarak Trkiyede demokratikleme ve yerelleme balamnda yrtlen
dier reformlarda da katlmclk ayan eksik brakan reformlarn amac ve ruhuna
ters den benzeri merkezi srelerden getik. Halen de geiyoruz. rnein son yerel
ynetimler reformlarna baktmzda 5393 ve 5216 sayl kanunlar deitirilirken ne
yerelde yaayan vatandalarn, ne de yerel ynetim aktrlerinin srece dahil edildiini
gryoruz. Yine son gnlerde gndeme giren ve baz belediyelerin kapatlmas ile bazlarnn ise snrlarnn deimesine neden olacak l zel dareleri ve Belediye Gelirleri
Kanun Tasars da bu yaklam ve zihniyetin rndr. Bu yaklam hemen hemen
btn alanlarda grmek mmkndr. fade ettiim kanunlarn hazrlanma ve kabul
edilme sreleri gibi yeni anayasann taslann hazrlanma srecinin u anki hali de,
ne yazk ki imdiden bu anayasann da toplumsal bar ve mutabakat olmakszn topluma kabul ettirilebilecei endiesini kaygsn beraberinde getirmektedir.
Anayasa toplumsal yaamn her alannda olduu gibi demokratikleme sreci balamnda da kamu idaresi ve yerel ynetimler asndan da hayati derecede nem tamaktadr. Devlet karsnda toplumu nceleyen ve merkeze alan bir anayasa elbette
ki buna uygun bir kamu sistemi de gelitirmek durumundadr. Sosyo-ekonomik farkllklar gidermek, blgesel kalknmay salamak, demokrasinin toplumsallamasn
gerekletirmek byk oranda yerel ynetimleri glendirmekle mmkndr. Mevcut durumda Trkiyedeki tm belediyeler yerel zerklii snrlandran idari vesayetin arl altnda neredeyse i yapamaz durumdadr. Belediyeler zerinde merkezi
iktidarnn -drd bakanlk olmak zere- on birimi Saytay ve yarg, toplamda 12 ayr
kurulu 13 i ve 52si d olmak zere toplam 65 ayr denetim uygulanmaktadr. Toplam 65 ayr vesayet ilikisine baml bulundurulmaktadr. Kanmca; merkez karsnda
yerel yan ar basan, vatandalar karsnda seilmiler yan ar basan, idari ve mali
adan yerellemeyi ve zerklii gvence altna alan yeni bir kamu ynetimi sistemine dayanan bir anayasa Trkiyedeki ekonomik, sosyal, kltrel, siyasi ve idari birok
soruna yapsal bir zm de getirecektir. Bu konferansta yerel ynetimlerin idari ve
mali zerkliinin salanmas asnda ok nem tayan anayasann 127. maddesinin
de tartlacan umut ediyorum. Avrupa Yerel Ynetimler zerklik art, yerel zerkliin anayasal gvenceye alnmasn da art klmaktadr. Mevcut 82 anayasasnda bylesi bir gvence sz konusu deildir. darenin btnl, kamu grevlilerine birliin
Al Konumalar
17
salanmas, yine toplum yararnn korunmas ve mahalli ihtiyalarn gerei gibi nesnel
llere dayanmayan ve yoruma ak bir idari vesayet yetkisi yer almaktadr. Bununla
birlikte idari ve mali zerkliin ak bir ekilde ifade edilmemesini ve gvence altna
alnmamasn da byk bir eksikliin ifadesi olarak tanmlamak gerekmektedir.
Saygdeer katlmclar, daha fazla zamannz almadan u sorular yneltmek istiyorum. Farkl dil ve kltrlerin zenginlik olarak kabul edilip varlklarn koruyup yeni
nesillere aktaraca bir toplumsal dzeni kodlayamayan bir anayasa toplamsal bar
ve mutabakat salayabilir mi?
lkemizde var olan farkl din ve inanlarn ifade edilebileceini zgr bir ortam
kodlayamayan bir anayasa toplumsal bar ve mutabakat salayabilir mi?
Dnce ve ifade zgrln koruyan ve salayan bir toplumsal dzeni kodlamayan bir anayasa toplamsal bar ve mutabakat salayabilir mi?
Toplumun % 80ni, % 90nn oluturan alanlarn sosyal ve ekonomik haklarn
koruyan bir toplumsal dzeni kodlayamayan bir anayasa toplumsal bar ve mutabakat salayabilir mi?
nsanlarn ekonomik, sosyal, kltrel ve gvence altna alan ve salayan ve bir toplamsal dzeni kodlamayan bir anayasa bu manada bar ve mutabakat salayabilir
mi? Konferanstan beklediim, konferansa yneltmi olduum sorularn ana balklarn oluturmaktadr. Dorusunu sylemek gerekirse bana sorarsanz elbette ki hayr,
elbette ki salayamayacaktr.
Bu konferansn organize edilmesinde Diyarbakr Baromuza yine payda Heinrich
Bll Stiftung Derneine itenlikle teekkrlerimi ifade etmek istiyorum. Eer msaade
ederseniz son bir hususu belirtmek isterim. Ben, Dicle niversitesi Hukuk Fakltesi
mezunuyum. Ltfen kendime pay karma olarak yorumlamayn ama bu konferansn
esas oluturucular, benim de mezunu olduum fakltenin rencileridir. Bu konferans renci arkadalarmn fikir, gayret ve azimlerinden kmtr. Bu vesileyle ben
sizleri itenlikle kutluyorum. Benim renci olduum 1990-1994l yllar, kanmca,
lkenin en zor, en zahmetli yllaryd. renci genliinin bu manadaki ilgi alan da
ok daha farkl noktalarda kodlanm bulunmaktayd. Bugnk dinamie baktmzda anayasa gibi hayati neme sahip olan bir toplumsal akit zerine gen arkadalarm fikir oluturuyorlar, gen arkadalarm organizasyon ierisinde bulunuyorlar. Bu
da gelecee ayrca gvenle bakmamza vesile oluyor, bu vesileyle bir kez daha sizleri
kutluyorum.
Saygdeer konuklarm, hepiniz ho geldiniz, eref verdiniz. Baarlar diliyorum.
Birinci Oturum: Hak ve zgrlkler Rejimi Bakmndan Anayasa
19
BRNC OTURUM:
HAK VE ZGRLKLER
REJM BAKIMINDAN
ANAYASA
Mustafa zer (Oturum Bakan):
Deerli konuklar, hepiniz tekrar hogeldiniz. Konferansmzn ilk oturumunu ayorum, gelenek olduu zere birka cmle de ben ifade etmek istiyorum. Bildiiniz zere
Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan bugne kadar yapla gelen ve ismine anayasa
dediimiz temel normlarn oluumu hep darbelerle olmutur. 1876 Tekilat Esasiye
bakn, 1924 Anayasasna bakn, 1961 Anayasasna bakn ve 1982 Anayasasna bakn;
bunlarn hibirinde bir mutabakatn olduunu veya toplumun kendini ifade ettiini
gremezsiniz. O gnn koullarnda o darbeleri yapan glerin oluturduu bir metin
var ve bu metin daha sonraki dnemlerde halka bir anlamda zorla kabul ettirilmitir.
Belki 61 anayasasn hatrlamazsnz ama 1982 anayasasnn hazrlan biimi ve onun
halka sunumunu bir hatrlayn. Anayasa metninin olumlu ynnde propagandasn
yapmak ok serbestti, bunu ok rahatlkla ifade etmek mmknd. Ama anayasann
olumsuz olduuna ilikin veyahut ona hayr oyu vermeye ilikin bir davran biimi
asla sz konusu olamazd, yasakt. imdi bu ekliyle 1982 Anayasas, Trkiye toplumunun yaamna girdi. Aradan geen 25 yllk bir srete bu anayasann Trkiye toplumuna sosyal, siyasal, ekonomik olarak neler getirdiini ve neler gtrdn sunum
yapacak arkadalarmn her biri kendi alarndan irdeleyecekler.
Deerli konuklar, Temmuz 2007 seimlerinden sonra hkmetin olumasndan
hemen sonra bildiiniz gibi hkmetin gndeminde Trk Ceza Yasasnn 301. maddesinin deimesi ve onun hemen akabinde de sivil bir anayasann yaplmas ynnde
bir gndem oluturulmutu. Yani Trkiyenin siyasal gndemini megul eden iki temel
konu buydu. Ama Sayn Babakann spanyaya gidip orada bir anlamda elinde bulu-
nan mevcut bir bombann pimini ekerek patlatm olmasyla Trkiyenin siyasal gndemi tamamen deiti. Trkiyenin gndemine gelen neydi? Trban sorunu. Trban
sorunu u ya da bu ekilde hararetle tartrken -ki halende tartlyor- snr tesine
harekatn balamasyla birlikte bu kez de snr tesi operasyon Trkiyenin gndemine
oturdu. Dolaysyla da sivil anayasa Trkiyenin gndeminden bir anda kt, hatta neredeyse unutulur hale geldi. imdi snr tesi operasyon bitti, ancak bu konu -sonular itibariyle- daha belli bir dnem daha tartlacaa benziyor. Trban sorunu hakeza
yle. Ama netice itibariyle -Sayn Tanrkulunun da dedii gibi- gecikmeli de olsa sivil
anayasa Trkiyenin gndemine geldi ve Trkiyeyi megul edecek bir olgu olarak karmzda bulunuyor. Bu nedenle hem Diyarbakr Barosunun, Dicle niversitesi Hukuk
Fakltesi rencilerinin bu duyarl konuyu gndeme getirmelerinin, burada akademisyenler ve uzmanlarla tartmaya amalarnn gerekten bir yarar, bir katk sunacan
dnyorum. O nedenle ben daha fazla uzatmadan sz konuklarma brakacam.
Katlmclarn
isimlerini
gryorsunuz
ben
yinede
size
okuyaym,
Gazi
niversitesinden Levent Kker Kltrel oulculuk ve Anayasa konusundan bir

sunumunda bulunacaklar. Emekli diplomat Akn zer, Anayasa Yapm Srecine Bir rnek: spanya Deneyimi balkl teblii sunacak. Dicle niversitesi Hukuk
Fakltesinden Fazl Hsn Erdem Anayasa Taslanda Hak ve zgrlkler blmn aktaracak. Ve yine Dicle niversitesinden mer Korkmaz da Anayasa Taslanda
Dnce ve Dnceyi Aklama zgrl konusunu ele alacak.
Ben, Fazl Hoca ile balamak istiyorum. Fazl Hsn Erdem hocamz hepiniz tanyorsunuz. Kiminiz halen rencisiniz, kiminize ise -zellikle gen kuak avukatlarn tmne- hocalk yapm deneyimli bir hukukumuz Fazl Hoca. Ayn zamanda u
anda mevcut olan iktidarn hazrlam olduu anayasa taslanda da imzas olan bir
arkadamz. Bu nedenle ben ilk konumac olarak kendisine sz veriyorum.
21
Anayasa Taslanda Hak ve

zgrlkler
Prof. Dr. Fazl Hsn Erdem
Teekkrler Bakan, Sayn belediye bakanlarm, deerli konuklar, herkese selam ve

sayglarm sunuyorum. Benim konumamn bal Anayasa Taslanda Hak ve zgrlkler Rejimi. Ama sayn bakanmzn dile getirdii birtakm kayglar ve ynelttii
baz sorular var, onlara ksmen deinsem herhalde yararl olacak diye dnyorum.
Anayasa yapmnda birka yntem var, daha dorusu anayasa yaplrken birka
anlayla hareket edilir. Bunlardan biri anayasa mhendislii, biri anayasa barikatl, bir dieri de gereki anayasa yapmdr. Anayasa mhendislii, tpk
toplum mhendislii gibi, anayasay toplumun nnde grr ve toplumsal gelimenin
motoru olarak kabul eder. Bu, toplumsal gereklii skalayan, toplumu ynlendirmek
ve ekillendirmek isteyen bir anayasa anlaydr. Anayasa barikatl ise, anayasay
toplumun gerisinde kabul eder ve toplumun reel durumunu dikkate almaz. Sonuta
topluma dar bir elbise giydirmeye alr. Yani toplumsal geliimi ve toplumun ana dinamiklerini kreltmeye alr. Her ikisi de gereki olmayan bir anayasa yapm anlayna tekabl eder. Oysa gereki anayasa yapm, toplumun gerekliini dikkate alr.
Toplumdaki farkl deer ve karlarn uzlatrlmasn ngrr ve meruiyetini de bu
uzlamada bulur. Tabii ki toplumun gerekliini dikkate almak demek, btn toplumsal olgular, anlaylar ve dnce biimlerini, yani reel olann tmnn anayasaya
yanstlmas anlamna gelmez. Bu anlay, anayasalarn normatif gcn ve ilevini
ihmal etmez. Yani, anayasalarn toplumu belirli bir yere tama ya da olmas gerekene
yneltme gibi bir ileve sahip kalnmas realist anlaya aykrlk oluturmaz. Anayasalar, yaplar gerei biraz toplumun nn ac nitelikte bir yapya sahip olmaldrlar.
Aslnda komisyon olarak bizim de yapmaya altmz ey, bu nc anlay temsil
etmekti.
Bu anlay erevesinde hazrlamaya altmz taslak metin komisyonun ortak

iradesini yanstyor. Eer anayasa taslan hazrlayan komisyon yelerine tek tek byle
bir grev verilmi olsayd veya byle bir talepte bulunulmu olsayd ok farkl metinler
ortaya kard. Ama sonuta bu bir partinin tasla olacakt ve bu partinin tasla kamuoyunda tartmaya alacak, tartldktan sonra muhtemelen kamuoyundan gelecek olan talepler, neriler ve eletiriler dorultusunda revize edildikten sonra Meclise
sunulacak, Mecliste yine mzakere edildikten sonra kabul edilip referanduma sunulacakt. Dolaysyla biz anayasa taslan hazrlarken olan ve olmas gereken ayrmnda
olabilirlik zerinden hareket ettik. Hani bir sz vardr: Siyaset, mmkn olann sanatdr. Biz de mmkn olan zerinden hareket ettik. Trkiye gerekliini ve Trkiye
koullarn dikkate almaya altk, nasl yaparz da azami mutabakat salarz diye
dndk ve sonuta byle bir metin ortaya kt.
Elbette ki bu metnin birok eksiklii var, birok yanl var. Bir kere biz bu anayasa taslan 1,5 ay gibi ksa bir sre ierisinde hazrlardk. Dolaysyla uzun bir sreye
yaylan bir alma deildi, bu anlamda da bir takm eksikliklerinin olmasn doal karlamak gerekiyor. Sonuta bu metin AK Parti tarafndan kabullenildikten sonra kamuoyuna sunulacak, gelen eletiriler dorultusunda muhtemelen revize edilecektir.
Umulur ki zgrlklerin, demokrasinin, hukuk devletinin alann geniletici dorultuda revizeler olsun. Nitekim AK Parti Genel Bakan Yardmcs Sayn Mir Dengir Frat,
birka kez basna yapt aklamada, sadece bu taslakta yer alan, demokrasi, hukuk
devleti ve insan haklarna ilikin standartlarn yukarya ekilmesine ynelik talep ve
nerilere ak olduklarn ama bunu daraltmaya ynelik talep ve nerilere kapal olduklarn belirtti. Bu sz, eer arkasnda durulursa, nemli bir gvence tekil edebilir
diye dnyorum.
Gereki olmak gerekirse Trkiye gibi toplumsal dokusu yrtlm bir lkede mutabakat salamak gerekten zor. Tabii ki mutabakat, oy birlii demek deildir, olmamaldr da. Ama anayasalarn asgari bir mutabakat salamas gerekir. imdi Trkiyede
bakyoruz kimi toplumsal kesimlerin kendi varln farkl kesimlerin yokluu zerine
ina ettiklerini, yaanan olaylardan ve birtakm sorunlar karsndaki durulardan anlamak mmkndr. Bu nedenle ok radikal, yepyeni bir anayasa tasla hazrlanmad
iin akcas. Sayn oturum bakanmzn da ifade ettii gibi, hem anayasal gelenee
uyma adna yani 1924-1961-1982 anayasalarn dikkate alma adna, hem de radikal
yepyeni bir anayasa taslann hazrlanmasnn yarataca birtakm olumsuzluklar
engelleme adna byle bir orta yol izlendi. in dorusu veya en azndan benim alglamam bu dorultudadr. Biz de bu toplumun birer yesi olduumuz iin kendimizi o tarihsel-toplumsal koullardan bamsz dnmedik, onun bir rn olarak kendimizi
dndk ve o erevede hareket ettik. Ve nihayetinde orta yolu temsil eden mtevaz
bir anayasa tasla hazrladk. Yani bu taslak, Trkiyenin, Cumhuriyetin kuruluundan
bu yana yaad kadim toplumsal sorunlarna radikal zm nerileri getiren bir taslak deildir. Ama en azndan bu sorunlarn zmnn nn aacak ve bir ucundan
23
tutacak bir takm neriler getirildi. Ksacas benim anladm ve bildiim kadaryla da
bizim hazrlam olduumuz taslak, byle mtevazi bir taslaktr. .
imdi bu ksa deerlendirmeden sonra taslaktaki zgrlkler hukukuna deinmeye
alacam.
1982 Anayasasnn orijinal hali, devleti kendisine esas alan, daha dorusu birey ve
toplum karsnda devleti koruma refleksiyle hareket eden, devleti kutsayan ya da ycelten bir anayasayd. 82 Anayasasnn ilk eklinde bu nitelik ok belirgindi. Anayasa,
bireyi ve toplumu devletin karsnda bir tehdit olarak algladndan kutsad devlete
bireyin hak ve zgrlklerini feda etmiti. nk bu kutsal devleti, yani tanrsallatrlm kutsal devleti, teskin etmenin yolu ona bir kurban sunmakt. Bu kurban da insan
haklar oldu; bir baka ifadeyle insan haklar o yce devleti, kutsal devleti yattrmann
bir arac olarak kullanld.
Bu otoriter felsefe anayasann her tarafna sinmitir. Gerek anayasann balangcnda gerek dier hkmlerinde otoriter anlay grmek mmkndr. Bu taslakta biz,
bunu tersine evirmeye altk. Yani devlet odakl deil de insan odakl bir anayasa
tasla hazrlama amacn gttk. Bu balamda anayasann balang ksm ok byk
bir nem tayor. nk anayasalarn balangc esas itibariyle anayasalarn temel felsefesini, ruhunu, amalarn ortaya koyan bir ksmdr. Mevcut 82 anayasasnn balang ksm -1995 ve 2001 ylnda yaplan deiikliklere ramen- hala devleti ve otoriter
felsefenin izlerini tamaktadr. Bu nedenle biz bu anayasann balang ksmn bir
tarafa braktk, tmyle terk ettik. Hazrladmz taslakta yer alan balang ksmn da
anayasann normatif ksmna dahil etmedik. Bu balang ksmnda, insan haklarna
ve insan haklarnn temeli ve kayna olan insan onuru kavramna yer verdik. Her trl ayrmcln reddedilmesi gerektiine, farkllklarmzn kltrel zenginliimizin bir
paras olduuna deindik ve evrensel siyasi deerleri referans aldk. Ksacas demokrasi, hukuk devleti, insan haklar ve laiklik gibi kavramlara yer vermek suretiyle ksa,
anlaml ve zl bir balang ksm yazdk.
Anayasann genel esaslar blmnde de, aslnda 1,2, 3. maddenin deimezlii ilkesi sz konusu olmasna ramen, bu yepyeni bir anayasa olacandan dolay ikinci ve
nc maddelere aslnda ze taalluk etmeyen kimi deiiklikler yapld. kinci maddede insan haklar kavramn niteleyen ama insan haklar kavramna yaplan vurguyu zayflatan toplumun huzuru, milli dayanma ve adalet anlay gibi kavramlar
anayasa metninden karld. 61 anayasasnda yer alan insan haklarna dayal ifadesi
82 anayasasnda insan haklarna saygl diye deitirilmiti. Biz insan haklarna olan
vurguyu daha da glendirmek amacyla yine 61 anayasasnda olduu gibi insan haklarna dayal ifadesini kullandk. Ayrca, balang ksmna yaplan gndermeyi madde metninden kardk.
Yine Devletin Temel Ama ve Grevleri balkl maddede, devletin ama ve grevleri devlet eksenli olarak deil de insan eksenli, birey eksenli olarak tanmlanmaya
alld. Eitliin dzenlendii maddeye, sadece kadnlarn deil, toplumun zel ola-
rak korunmas gereken baka kesimlerine de pozitif ayrmclk ilkesinin uygulanmas

gerektii hkm konuldu. Ayrca Temel Hak ve Hrriyetler balkl blm ve o blmn altnda yer alan ksmlarn balklar deitirildi. Tabi bu balk deitirme biimsel olarak ok fazla anlaml deil ama zsel olarak anlaml. 82 anayasasnda temel
haklar ve devler ifadesi bulunuyor; biz, bu devler ibaresini kaldrdk. nk bu
devler ifadesi, adeta temel hak ve hrriyetleri kullanabilmenin n koulu olarak grlebiliyordu ya da yle bir alg oluabiliyordu. Hem bu algy ortadan kaldrabilmek,
hem de temel hak ve hrriyetlere olan vurguyu glendirebilmek amacyla devler
ifadesi karld. Ayn ekilde yrrlkteki anayasann 12. maddesinin ikinci fkras da
bu erevede kaldrld.
82 Anayasasndaki Temel Hak ve Hrriyetleri Ktye Kullanma Yasana ilikin
iki alternatifli bir neri getirildi. Birinci alternatifte, mevcut Anayasann 14. maddesinin ilk fkras kaldrld. Bylelikle madde, gerek Evrensel nsan Haklar Bildirgesine ve
gerekse Avrupa nsan Haklar Szlemesine uygun hale getirilmi olundu. kinci alternatifte ise, 2001de yaplan deiiklik nemli lde korundu, ancak ktye kullanma
yasann zellikle ifade zgrl aleyhine kullanlmasn engellemek amacyla faaliyetler ibaresi yerine eylemler ibaresi konuldu.
82 Anayasasnda yaam hakkna ilikin bir istisna vard. Skynetim veya olaanst hallerde yetkili merciin verdii emirlerin uygulanmas halinde meydana gelen
lmleri istisna kapsamna sokan bu hkm -ki bylesi bir istisnaya Avrupa nsan
Haklar Szlemesinde yer verilmemitir- kaldrdk. kence konusunu nemine binaen- ayr bir madde halinde dzenledik.
Ayrca daha nceki anayasalarmzda mevcut olmayan birtakm haklar anayasal
gvenceye kavuturuldu. Bu balamda ocuk haklar, bilgi edinme hakk, kiisel bilgilerin korunmas haklarna yer verildi.
Din ve vicdan hrriyetine ilikin nemli deiiklik yapld: Bunlardan ilki, din deitirme hakknn tannmasdr. Esas itibariyle din deitirme hakk zaten din ve vicdan
hrrriyetinin bir parasdr. Ama yeni taslakta bu ayrca ve ak bir dille ifade edildi.
Trkiye gibi dinsel adan homojen ve ne yazk ki farkl dinsel inanlara ok da fazla
tleransn bulunmad bir toplumda bu hakkn anayasada ayrca zikredilmesi nemli
ve deerlidir. kinci olarak, ocuklarn eitiminde ebeveynin dini ve felsefi inanlarna
devletin riayet etmesi ykmll getirildi. Bu da dinsel oulculuun salanmas
asndan nemli bir yeniliktir. nc olarak da, zorunlu din derslerine ilikin iki
alternatifli neri getirildi. Birinci alternatifte din dersleri zorunlu olmaktan karld,
istee bal hale getirildi. kinci alternatifte ise din dersleri zorunlu olmakla birlikte isteyenlerin bu derslerinden muaf olmas esas ngrld. Ayrca bugnk anayasann
24. maddesinin son fkrasnda yer alan din ve vicdan hrriyetine ilikin dini istismar
yasann alan daraltld. Esas itibariyle dini istismar yasa zel bir ktye kullanma
yasadr. Hibir hak ve zgrlk iin ngrlmeyen zel ktye kullanma yasa sadece ve sadece din ve vicdan zgrlne ilikin ngrlmtr. Trk tipi militan laiklik
25
anlaynn bir ifadesi olan ve dinin, dinsel dncenin, dinsel grnrln kamusal
alanda dlanmasn isteyen bir anlayn rn olarak anayasada yer alan bu istismar
yasa taslakta ksmen de olsa yumuatlmtr.
Basn zgrlne ilikin olarak tedbir yoluyla datmn nlenmesi yasana
son verildi. Mevcut anayasada dank halde bulunan adil yarglanma hakk Avrupa
nsan Haklar Szlemesinin 66. maddesi esas alnmak suretiyle tek bir madde halinde
yeniden dzenlendi.
Vatandalk tanmna ilikin alternatifli bir neri sunuldu. Burada ama, bugnk anayasada etnik arm ieren bu vatandalk tanmn, daha oulcu, daha
kapsayc, daha kuatc bir tanma kavuturmakt. Vatandaln, herhangi bir dinsel,
mezhepsel, etnik ya da kltrel kmeye arm yapmayan, bireylerin devlete olan
aidiyetini ifade eden bir kavram olduuna aklk kazandrmaya ynelik alternatif neriler sunuldu
Siyasi parti zgrlne ilikin olarak da bir takm deiiklikler getirildi. Bir kere
yksek renim elemanlarnn siyasi partilerin sadece merkez organlarnda grev
yapacaklarna ilikin snrlayc hkm kaldrld. Bylelikle yksek renim kurumlarnda alanlarn siyasi partilere ye olmalarna imkn tannd. Burada en nemli
deiiklik, siyasi partilerin kapatlmasna yol aan yasaklarn alannn daraltlmasdr.
1961 Anayasasnn paralel hkm esas alnarak, siyasi partilerin tzk ve programlar
ile eylemlerinin fiillerinin uymas gereken esaslarn snrlar daraltld. Mevcut anayasada, Siyasi partilerin tzk, program ve eylemleri devletin bamszlna, lkesi ve
milletiyle blnmez btnlne, insan haklarna, eitlik ve hukuk devleti ilkelerine,
millet egemenliine, demokratik ve laik cumhuriyet ilkelerine aykr olamaz, snf veya
zmre diktatrln veya herhangi bir tr diktatrl savunmay ve yerletirmeyi
amalayamaz, su ilenmesini tevik edemez ifadeleri var. Yeni dzenlemede, insan
haklar, devletin bamszl ve blnmez btnl, demokrasi, cumhuriyet ve laiklik ilkelerine yer verildi.
Bir siyasi partinin tzk ve programnda yer alan hkmleri dolaysyla kapatlmas
zorlatrld. Buna gre, salt tzkte veya programda yer alan bir hkmden hareketle
bir siyasi parti hakknda kapatma davas alamayacak. ncelikle Yargtay Cumhuriyet
Basavcsnn -Anayasa Mahkemesi marifetiyle- o siyasi partiye bir ihtirda bulunmas
gerekecek. htar izleyen iki aylk sre ierisinde sz konusu tzkde ya da programda
yer alan ve anayasaya aykrlk arz eden hkmler deitirildii takdirde dava alamayacak; ancak deitirilmediinde dava alabilecek.
Siyasi partilerin odak olma nedeniyle kapatlabilmesine de ek kriterler getirilmitir.
Mevcut anayasada sadece younluk kriteri var, kapatmay gletirmek iin sreklilik ve ciddi tehlike oluturma kriterleri eklendi. Yine Anayasa Mahkemesinin siyasi
partileri kapatabilmesi iin bugnk anayasada bete l ounluk oyu aranrken,
taslakta bu te ikilik ounluk oyu eklinde dzenlendi. Siyasi partilerin kapatlmasna neden olan mensuplar iin ngrlen meyyide bir alternatif neride hafifletildi,
ikinci alternatif neride ise tmden kaldrld.
Eitim ve retim hakkna ilikin, nemli yenilik getirilmitir. lk olarak, eitim

ve retimin Atatrk ilke ve inklplar dorultusunda yaplmas gerektiine ilikin
ifade madde metninden karlmtr. Bunun yerine eitim ve retimin, demokratik,
ada bilim ve eitim esaslarna gre yaplaca esas kabul edilmitir. kincisi, ana
dilde eitimin yaplmasn engelleyen yasaklayc dzenleme kaldrlmtr. ncs,
yksek retim kurumlarnda okuyan kz rencilerin bartleriyle niversiteyi girebilmelerini salamak amacyla, yksek retim kurumlarnda klk kyafetin serbest
olmas gerektiine ilikin iki alternatifli neri sunulmutur.
Hukuk devleti ilkesine ilikin olarak da nemli deiiklikler ngrld. Bildiiniz
gibi Yksek Askeri ura kararlar, Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunun kararlar,
Cumhurbakannn tek bana yapm olduu ilemler ve disiplin soruturmalarnda
verilen (uyarma, knama gibi) idari cezalara dair kararlar yarg baklna sahiptir.
Yani bunlarn aleyhine yargya gidilemez. Biz taslakta bu yarg baklklarn tmyle
ortadan kaldrdk. Ayrca bu balamda ok nemli bir dier deiiklik de, skynetim
ve olaanst hal dnemlerinde karlan kanun hkmnde kararnamelerin yarg denetimine tabi tutulmasdr.
2004 ylnda yaplan ve kanunlarn, temel hak ve hrriyetlere ilikin milletleraras anlamalara aykr olamayaca hkmn ieren anayasa deiiklii, temel hak ve
hrriyetleri gvence altna almak ve onlar daha gl bir pozisyona getirmek asndan nemli bir dzenlemeydi. Ama kimi eksiklikleri ya da kimi zaaflar da vard. Her
eyden nce, bu temel hak ve hrriyetlere ilikin milletleraras anlamalara aykr olan
kanun hkmlerini kim tespit edecekti? Sonuta bu yetki mahkemelere verilmitir ve
mahkemelerin vermi olduu kararlar arasnda farkllklarn ortaya kmas kanlmazdr. Bunu nleyebilmek ve temel hak ve hrriyetlere ilikin milletleraras anlamalara aykr olan kanun hkmlerini ayklanmasnn salanabilmesi iin taslakta, bu
hkmlerin Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilmesinin yolu ald. Bence bu
deiiklik zellikle insan haklarna ilikin mevzuatn ayklanmas asndan nemlidir
ve ilevseldir.
Ben son olarak taslaa ilikin genel bir deerlendirme yapmak istiyorum. Kukusuz
insan haklarnn, zgrlkler rejiminin gvence altna alnabilmesi, yaygn kullanm
olanana sahip klnmas tek bana yeni bir anayasa yapmakla ya da anayasada hak
ve zgrlkleri gvence altna almakla salanamaz. Biz bunu Avrupa Birliine uyum
srecinde gerekletirilen yasalarn akibetinden de biliyoruz. Parlamento kanun karyor ama brokrasi bu kanunu karm olduu ynetmeliklerle uygulanamaz hale getiriyor. Hepimiz bunu yaadk ve grdk. Dolaysyla tek bana anayasa ya da yasalarla
yaplacak deiiklikler yeterli deildir, bu deiime hem idari hem de yargsal pratiin
uyum gstermesi, elik etmesi gerekiyor. En az bunlar kadar bir baka nemli husus,
sivil toplumun, demokratik ve zgrlk kamuoyunun bu konuda duyarll ve hassasiyetidir diye dnyorum. Dinlediiniz iin teekkr ediyor sayglar sunuyorum.
27
Mustafa zer: Deerli konuklar hocamn bata ifade ettii bir konuyla ilgili bireyler sylemek istiyorum. 1982 Anayasasnn -gnmze kadar 14 defa deiiklie uramasna karn yine de- devleti kutsal sayan bir anlay devam ettirdii ok rahatlkla
sylenilebilir. Neden? Tabir-i caizse, bu anayasann iskeleti bozuk, bunu dzeltmenin
olana yoktur. Fakat ben konuma sresince dinleyebildiim kadaryla, Fazl Hocamzn bize aktard 1,5 ayda hazrlam olduklar tasla, 1982 anayasasnn bir anlamda
ok ciddi bir manada bir slahndan ibaret. Grnt yle, nk srekli deiikliklerden bahsediliyor. Oysaki sivil bir anayasann, Adan Zye toplumun sosyal, siyasal, ekonomik, kltrel, etnik, dinsel gereksinimlerini karlamas, ihtiya duyduu sorunlar
formle edip ana metne tayor olmas gerekirdi. kinci konumac olarak Sayn Levent
Kker, Kltrel oulculuk ve Anayasa ile ilgili sunumlarn yapacaklar. Buyrun Sayn Kker.
Kltrel oulculuk ve
Anayasa
Prof. Dr. Levent KKER
Sayn Bakan, ok teekkr ederim. Deerli konuklar, Fazl Hsn Erdem ile birlikte
ben de bu hazrlanm olan anayasa taslanda altm. O yzden ben de, kendi konuma gemeden ama onlardan kopuk olmayacak bir biimde, taslaa dair bir iki sz
edeyim. Birincisi biz bu anayasa taslann zerinde alrken yle bir takvim vard
nmzde. Yani 15 Eyll 2007de bu tasla bitirmemiz ngrlyordu, biz Austos
sonu gibi bitirdik. Daha sonras iin dnlen, AK Partinin Eylln 15inden itibaren kendi yetkili organlarnda bunu grp taslamza son eklini vermesi ve AK
Partinin anayasa tasla budur diye Trkiye toplumunun nne bu metni sunmasyd. Ondan sonra bir sre -3 ay ya da 5 ay- bu taslak toplumun deiik kesimleri tarafndan tartldktan sonra Parlamento gndemine getirilecek ve bylece Trkiyenin
yeni anayasasnn oluma srecine hukuki zeminde devam edilecekti. Ancak bu, byle
olmad. Halen AK Partinin kendi anayasa taslan aklam deil. Bu arada, 367 gibi
hukuken temeli olmayan bir Anayasa Mahkemesi kararyla Cumhurbakanl seiminin genel seimlerden nce kmaza girmi olmas nedeniyle yaplmas adeta bir zaruret haline gelmi olan Anayasa deiiklii bir yana, imdi bir de trban nedeniyle bir
ikinci anayasa deiiklii daha yapld. Bylece anayasa hazrl bir tarafta dururken
anayasann iinde bir-iki deiiklik daha yaplm olmas, anayasa tartmalar acaba
bitti mi? veya anayasa deiiklii acaba belirsiz bir tarihe mi ertelendi? eklindeki
baz sorularn dile getirilmesine neden oldu.
Kiisel olarak iinde yer aldmdan bu gecikmelerle belki ilgilenmem gerekir ama
belirtmeliyim ki bu gecikme ok fazla nemsediim bir gecikme deil. Hatta bir yandan, kiisel olarak bu gecikmenin iyi olduunu da dnyorum. nk iinizde kitap
yazm olanlar vardr, renci arkadalarm da var burada, inallah yarn onlarn da
byle bir kitap yazma deneyimleri olur. Hani bir kitap yazdnzda, bu kitap metin
olarak sizin dnza kar. Hele aradan biraz zaman getiinde, siz yazdnz o metne
daha biraz eletirel bir gzle bakmaya balarsnz. imdi bu anayasa tasla ile benim
29
arama da byle bir mesafe girmi oldu. Bu taslak metni bir sredir ok eitli biimlerde tartyoruz, tabi bu taslan bugn ve yarn Diyarbakrda konuuluyor olmas da
ayrca nemli. Bu nedenle burada bulunmaktan dolay da zellikle memnunum. Ben
de baz bakmlardan bu anayasa taslana eletirel yaklama pozisyonuna yava yava
kendimi ekebilmekteyim. Bu aradaki zaman bana bu imkan veriyor, dolaysyla o adan da memnunum.
Fazl Hsn arkadamzn da syledii gibi biz biraz gereki bir yaklamda bulunduk, tabi hepimizin gerei ve gereklii aslnda birbirinden farkl olabilir. Tasla
hazrlarken birlikte altmz arkadalarmzdan Prof. Dr. Zht Arslann bir yayn
organndaki beyann hatrlyorum. Her birimiz kendimiz bir anayasa tasla hazrlam olsaydk emin olun ki bundan daha farkl bir taslak kard demiti Arslan. Bu
taslak, ok saygdeer bir hocamzn bakanlk ettii 6 kiilik heyetin ortaya koymu olduu bir metin. Aradan geen alt aylk srede bu taslan hibir siyasi parti tarafndan
btnyle benimsenmedii de gryoruz. Artk biz de kendi demokrasi anlaylarmz
asndan bu metne biraz eletirel bakmalyz.
Hi kukusuz anayasa taslanda ok nemli deiiklikler yapld. zellikle Trkiye demokrasisinin ok daha ileri bir standarda getirilmesi bakmndan temel hak ve
hrriyetlerde yaplan deiiklikler ok nemli ve benim bugn konuacam kltrel
oulculuk meselesini de ok yakndan ilgilendiren meseleler bunlar iinde nemli bir
yer tutuyor. Bunlarn iinde, Fazl Hsn yine pas bana att, vatandalk gibi mesele var. Eitim retim hakkyla, din ve vicdan hrriyeti gibi dzenlemeler var. Sayn
Baydemirin daha ademi merkeziyeti bir demokrasi zlemine benim katlmamam
mmkn deil, nk eskiden beri o grn takipisi olmaya alyorum. Dolaysyla
bu merkezi idarenin yerinden ynetim birimleri zellikle de yerel ynetimler zerindeki vesayet denetiminin daraltlmas ynnde biz aslnda kendi hazrladmz taslak
metinde iyiletirmeler yaptmz dnyorum. Ama ite o gereki anayasa yapm
meselesinden tr, bu konularda yaplacak ayrntl dzenlemeleri yasama organnn
inisiyatifine braktk. Yani anayasa ilkesi halinde aka yazmadk da bir yasama organ
isterse onu yapabilir eklinde bir dzenleme getirdik. Mesela bu balamda yaptmz
nemli ifade deiikliklerden bir tanesi, en azndan, yerel ynetimlere hizmet grmekle ykml olduklar hizmetler orannda uygun gelir salanr ifadesini, uygun
gelir salanlr yerine uygun gelirin salanmas dorultusunda gerekli yasal dzenlemeler yaplr eklinde ifade ettik. Bu gerekli yasal dzenlemeler yaplrn manasn gerekede izah ettiimizi zannediyorum. Yasama organ isterse yerel ynetimlerin
kendi gelir kaynaklarn ve oranlarnn tesinde yani hangi gelirleri falan kendilerini
kullanabileceklerinin bir ekilde norm koyacak biimde dzenlemelerine imkan verecek lde geni bir zerklik ortamn hukuken mmkn klacak ekilde bunu dzenleyebilir. Ama bunu tabi yasama organ isterse.
Keza Fazl Hsnnn deindii zere eitim renim hakknda bugn hibir demokratik lyle sdramayacamz bir 42. maddedeki Trkeden baka hibir dil
okullarda ana dil olarak okutulamaz eklinde bir fkramz var biliyorsunuz. Biz bunu
kaldrmakla birlikte onun yerine yle bir hkm nerdik: Trkeden baka dillerde -dillerin deil- eitim retim yaplmas ile ilgili esaslar kanunla dzenlenir dedik.
Yani bu ifade bir anayasa ilkesi haline gelirse kanun koyucu ileride Trkeden baka
dillerde eitim-retim yaplmasna imkan verebilir. Zaten ngilizce ve dier baz dillerde eitim-retim yaplyor, bizim buradaki kastmz, bu anadil yasann kaldrlmas meselesidir. Bu vesileyle bugnk konuma konuma da girmi bulunuyorum.
Anayasann taslann toplumun tm kesimleri tarafndan tartlmas nemli ve
deerlidir. Ancak salt bu taslan tartlmas da art deildir; herkes kendi pozisyonundan ve kendi duyarllklar iinden demokratik taleplerini seslendirebilir. Zaten
arkamdaki dvizde de ok gzel ve manidar bir balk var: Toplumsal Barn nas.
Anayasann, toplumsal bar salayabilmesi iin bir sivillik deeri deeri tamas
gerekir. Pek sylenmiyor galiba, yola nce sivil anayasa diye kld ve bu tabir biraz
yerleti. Bundan da ayrca memnunum. Ama altn izerek belirtmemiz gerekir ki, sivil szcnden kastmz, yalnzca Trkiyenin anayasa yapm pratiinde yerlemi
olan askerlerin yapt bir anayasa veya askerlerin yaptrd bir anayasaya kar
asker olmayanlarn yapt bir anayasa deildir. Elbette sivil szc bunu da ierir
ve militarist olmayan bir anayasa zlemini de dile getirir, ama bunlarn dnda u hususlarn da anlalr olmas gerektiini zel olarak sylememiz lazm. Sivil biliyorsunuz
bir baka manada -belki kk manasna daha yakn olan manasnda- yurttalarla ilgilidir. Dolaysyla her yurttan te bu benim anayasam diyebilecei, onu kendisinin
yaptn hissedebilecei bir anayasa olmas gerekir sivil anayasann. Dolaysyla sadece parlamentonun veya siyasi partilerin bir ii deil aslnda hepimizin ii. Anayasann,
herhangi bir unvan sahibinin, bir elit zmrenin veya herhangi bir meslek grubunun
karlarnn yanstld bir metin de olmamas gerekiyor. Sradan vatandan bakt
zaman ite bu benim anayasam diyebilecei ve onu hakikaten kucaklayabilecei bir
metin olmas lazm.
Bu, aslnda sivil anayasann neden demokratik olmaya da mahkum olduunu gsteriyor. nk biliyorsunuz -burada galiba hukuk rencileri de ounlukta ve meslektalarmzn huzurunda bunu sylemek belki naif olur ama bir hatrlatma olarak kabul
edin- hukuk kurallar zgrlklerimizi kstlarlar, aslnda snrlandrrlar. Burada tabi
zgrlk snrlandrlmasnn demokratik ve zgrlk olabilmesi iin bu snrlamay
bizim kendi kendimizin, kendi irademizle benimseyerek koymamz lazm. Dolaysyla eer anayasayla bir dzenleme getireceksek ve bu dzenleme bizim belli kurallara
uymamz syleyecekse, bu kurallar ancak kendimiz koyduumuz zaman kendimizi
zgr hissedebileceimiz bir dzenle kar karya oluruz. Bu durum ise zaten, alabildiine ak, tabulardan tamamen arndrlm ve hibir korku zeminine ihtiya brakmayan tamamen katlmc ve demokratik bir dzen olmas gerektiini bize buyuruyor.
Dolaysyla yeni anayasann sivil bir anayasa olabilmesi iin ada demokratik standartlar yakalayabilmi olmas gerekir.
31
imdi sorulabilir: Nedir bu ada demokrasi standartlar? Biz demokrasi standartlarn aslnda iki ekilde biliyoruz. ok klasik olarak bildiimiz, btn dnyann alk
olduu ve Trkiyede de bugn zellikle de statkodan yana olanlar ve yurttan siyasal
alanda daha geni bir sz sahibi olmasn devletin temelleri ve Cumhuriyetin kendilerine gre yorumladklar baz zellikleri asndan tehlike, ykclk, blclk, gericilik
gibi terimlerle nmze srp de hani demokratiklemenin nn kesmek isteyenlerin savunduklar bize gre bir demokrasi anlay var. Bunu yllar nce 12 Eylln
lideri Kenan Evren ak bir ekilde dile getirmiti. Evren Bize iki parti yeter diyordu.
Bu partilerden biri biraz daha devleti olsun, biri ise biraz daha piyasac olsun. Halk
bir onu sesin, bir bunu sesin ve Trkiye 2.5 partiye raz olsun.
Kenan Evren bunu derken belki kendince biraz daha otoriter bir felsefeyi seslendiriyordu ama aslnda Bat demokrasisi dediimiz yerlerde de demokrasi uzun
sre- byle anlald. Yani demokrasiden, bir ulus devlet erevesi iinde rgtlenen
toplumun deiik meslek ve snf gruplarnn taleplerini temsilcileri -rnein iilerin
sendikalar- araclyla dile getirmeleri, bunun siyasi partilerde bir yank bulmas, siyasi partilerin de bu yanklamalar parlamentoya tamalar, parlamentoda da bir pazarlk sreciyle yasalarn yaplmas kastediliyordu. Yani demokrasi, ulus devlet snrlar
iinde sosyo-ekonomik stat gruplarnn siyasi iktidar zerinden pazarlk mcadelesi
yrttkleri bir snrl oulculuk iinde dnen bir anlaya dairdir.
Bu klasik demokrasi anlayna kar imdi yeni bir demokrasi anlay var. Ronald
Inglehart adl profesrn Silent Revolution adl nemli bir kitab var. Bunu Sessiz
Devrim diye Trkeye evirebiliriz. Inglehartn grne gre, dnya demokrasileri
asndan 1980lerin ikinci yarsndan itibaren bir sessiz devrim gerekleti. nsanlar
artk sadece eski, yani biraz nce szn ettiim snfsal ve meslek gruplar arasnda
bir gelir paylam mcadelesine endekslenmi siyasetin tesinde baka taleplerde bulunuyorlar. Kendi hayat tarzlarnn siyasi olarak ifade edilmesi iin hak talebinde bulunuyorlar, kendi kimliklerinin veya kltrel mensubiyetlerinin siyasal olarak anlaml
olmasn istedikleri iin baka baz hak taleplerinde bulunuyorlar. Biz bunu sonuta
1990lardan itibaren ite multikltralizm veya onun Trkesi okkltrllk veya
okkltrclk eklinde ifade eder olduk.
Inglehartn sessiz devrim dedii hadisenin neticesi u ekilde ifade edilebilir: Eskiden, ok eskilere de gidebilirsiniz, Roma mparatorluunda veya Osmanl mparatorluunda farkl kltrler bir arada ve hibir siyasi anlam ifade etmeden,
birbirlerine demeden pekala bir arada yaayp gidiyorlard. (Yeri gelmiken belirteyim: Diyarbakr herhalde bu farkl kltrlerin bir arada mevcudiyetinin en eski tarihsel
rneklerinden bir tanesidir, dolaysyla bu meseleyi en iyi anlayabilecek olan tarihsel
birikime de sahiptir.) Ama hibir kltrel mensubiyetin devlet ynetimiyle, kamusal
kararlarn alnmasna katkda bulunma gibi bir faaliyetle veya vatandalkla bir alakas yoktu. Zaten Romada vatanda olmann veya Osmanlda tebaa olmann byle bir
anlam bulunmuyordu. Liberal demokrasilerin ulus-devlet erevesine sktrlm
olan klasik versiyonu da, kltrel kimliklerin siyasal olarak kendilerini ifade etmelerini
istemiyordu. Kltrel kimliklerinin siyasi olarak ifade edilmesini istememenin temel
nedeni, herkesin kendi hayat tarzn kendi zel hayatnda srdrmesine imkan tannmakla birlikte, kamu alan ve vatandalk gibi konularda siyasal taleplerin byle bir
kimlik zeminine oturmamasn temin etmekti.
imdi sessiz devrimin gerekletirdii veya iaret ettii olgu, aslnda bunun byle
olmaktan ktdr. Yani insanlarn kimlik mensubiyeti onlarn kendi taleplerini siyasi
olarak seslendirmeleri gerektiini bize sylyor. Dolaysyla sylemek istediim udur:
Trkiyenin nnde bir hedef var, bu Avrupa Birliidir. Bu hedeften inallah vazgemeyeceiz ve her eye ramen vazgemeyeceimizin iaretlerini de gryoruz. Avrupa
Birliinin bugne kadar ki gelime izgisi de ve erevesi de zaten bu sessiz devrimin
siyasi pratik haline nasl getirilebileceinin bir mcadelesi eklinde de okunabilir. Avrupa Birlii, tek-kltrllk zlemi iinde olan geni bir toplumsal kitleyi tek bir kltre, tek bir siyasal kltre ve onun kalplarna sktrmaya alan ulus devletin tesine
geen transnational (ulus-tesi) bir baka beraberlik biimine doru gidiyor. Trkiye
Avrupa Birliine ye olmak istediine gre, demek ki biz yeni bir anayasay dnrken Trkiye demokrasisinin gelecek dorusunu da dnmeye mecburuz. Bunun anlam, bu sessiz devrimin somutlamas olarak kabul edebileceimiz ok-kltrlln
siyasal ifadelerini anayasamza yerletirmektir.
Bunu yapabilmemiz iinde aslnda Trkiye Cumhuriyeti anayasasnda kilit neme sahip birok kritik konu var. Bunlardan bir tanesi -ok genel bir terimle sylemek
gerekirse- vatandalk meselesidir. Bizim anayasa taslandaki ifadeden yola kaym.
Hazrladmz anayasa taslanda vatandalk maddesinin yle yazlmas gerektiini
nerdik: Trkiye Cumhuriyetine vatandalk ba ile bal olan herkese dil, din ve rk
fark gzetilmeksizin Trk denir. Bu ifadeden kastmz udur: Mevcut 82 anayasas ve
ondan nceki 61 anayasasnda Trk devletine vatandalk ba ile bal olan herkes
Trktr ifadesi yer alyor. Biz ise buna karlk Trkiye Cumhuriyetine vatandalk
ba ile bal olan herkese dil, din ve rk fark gzetilmeksizin Trk denir nerisini
getiriyoruz. imdi iki ifadeyi yan yana koyduumuzda fark greceimizi zannediyorum. Birincisinde Trk devleti deniyor, ikincisinde Trkiye Cumhuriyeti deniyor.
Ve tabi unu da sylemem lazm: Trk devleti ile Trkiye cumhuriyeti arasnda bir fark
olduu aikar; 1961 ve 82 anayasalarnn da devlete Trk sfatn ekledii tek madde
bu vatandalk maddesi. 82 anayasasnda Trk laf baka maddede gemiyor sadece
vatandalk maddesinde Trk devleti var ondan nceki ve sonraki btn maddelerde devletten bahsedilirken ya devlet deniyor ya Trkiye devleti deniyor. Mesela
birinci maddede Trkiye devleti bir cumhuriyettir deniyor, Trk devleti denmiyor.
Trkiye devleti ama vatandala gelince Trk devleti oluyor. Bu ayrmn altn
izmek gerekiyor. kincisi Trktr baka Trk denir baka bir ifade. Trk denir
ifadesinde bizim kastmz udur: Aslnda burada bir ima var, yani aslnda Trk deildir, dil bakmndan veya dier zellikler bakmndan farkllklar vardr. Bu insanlarn
33
arasnda Trklk veya Trk olmamak gibi ayrmlar vardr ama bunlara biz vatandalk
bakmndan yani bir hukuki ba olarak Trk denir demek istedik.
Fakat bunu aslnda biraz yle de merulatrabiliriz diye dndk. Burada biraz
frsatlk yaptmz da -en azndan kendi dncemin yle anlalaca bakmndansylemem gerekir. 1924 anayasasnda da benzer bir hkm var. Trk denir ifadesi
bu anayasada geiyor fakat madde metninde dile ilikin bir vurgu yok. Trkiye ahalisine vatandalk bakmndan din ve rk ayrm gzetmeksizin Trk olunur eklinde
bir dzenleme var. Fakat 1924 anayasasnda maksat bakadr. 1924 anayasasndaki
maksat, rklk veya etnik ayrmclk kokan bir maksattr; nk Trk olmayana
biz nasl Trktr diyebiliriz. Trktr lafn yazamadmza gre -nk bunlar Trk
deil- Trk denir diyebiliriz ancak. Bu tabirin mnhasran gayri mslimler iin kullanlm olduunu belirtmek gerek. Bizim nerdiimiz ey bu deil, maksadmz Trk
kelimesini -aka belli edilmek kaydyla- tamamyla siyasi ve hukuki bir ba olarak
kullanmaktr, burada etnik farkllklar reddeden bir yaklam sz konusu deildir.
En bata sylediime dnerek bitirmeye alaym. Kltrel oulculuk asndan
bunun dnda baka konular da var tabi ama onlara belki tartmalar srasnda girebiliriz. Bata sylediim gibi, daha geni bir demokrasi dncesinin oluturulmas bakmndan bir yeni anayasa dnlecekse -benim de aradan geen zamanda bu metne
bir mesafe kendi zihnimde kazanm olduumdan hareketle- bu dzenlemenin dahi
etnik oulculuu Trkiyede demokratik bir biimde ifadelendirmeye yetmedii eer
dnlyorsa o zaman vatandalk tanmn yapmaktan tamamen vazgeilebilir. Bu
erevede biraz sonra Sayn Akn zer spanya hakknda konuacak ki, spanya deneyimi ve spanya anayasas son derec ilgin bir rnektir. Yani vatandalk tanmn pas
geerek, onu skutla geerek daha geni bir katlm mekanizmasn, daha oulcu bir
demokrasi dncesini Trkiyede yerletirmeye alabiliriz. Tabi tm bunlarn gerekleebilmesinin olabilirlii ve bu tr hkmleri ieren bir anayasa imkannn ortaya
kabilmesi bizim buralardan bir ey sylememiz veya yazp izmemizle olacak bir ey
deil. Aslnda her ey sizlerin ne yapacana baldr. ok teekkr ederim.
Mustafa zer: Deerli dinleyenler; konumaclarn sunumlarndan sonra ksa bir
soru-cevap blm olacak. Eer imdiden sorularnz bize yazl olarak iletirseniz
zamandan tasarruf etmi oluruz. nc konumacmz emekli diplomat Sayn Akn
zer. Akn Bey, anayasa yapm srecine bir rnek olarak spanya anayasasnn oluumunu anlatacak. Buyurun Sayn zer.
spanya Anayasasnn nas
Akn ZER
Sayn Bakan, sayn milletvekilleri ve deerli katlmclar;

Ben, daha nce de farkl vesilelerle spanya ile ilgili konumutum. Srekli olarak
spanyay gndeme getirdik, bugn anayasa yapm sreci erevesinde spanyadan
sz etmek istiyorum.
spanyann 6 Aralk 1978 tarihinde yaplan halk oylamasyla kabul edilen Anayasas, General Franconun lmnden sonra balayan Demokrasiye Gei (Transicin
Demcratica) dnemini talandran bir uzlama metnidir. Aslnda, bu dnemin koullar ylesine ardr ki Anayasann kabul tm sorunlarn bir anda geride braklmas anlamna gelmemi, spanya her eyin yoluna girecei bir anda, 23 ubat 1981
tarihinde, ayrlk terrn kkrtt askeri bir darbe giriimi de yaamtr. Darbenin
baarsz kalmasn salayan Kral Juan Carlos bata olmak zere, bu demokratikleme
srecinde rol oynayan Babakan Adolfo Surez ve ana muhalefet lideri Felipe Gonzalez gibi siyasi aktrler belki de dnyada ei az grlen bir demokratikleme srecinin
kahramanlar olmulardr. O bakmdan Anayasann hazrlk aamasna ve bu noktaya
nasl gelindiine de ksaca gz atmakta yarar vardr.
1 Rejim deiikliine doru ilk adm: demokratik genel seimlerin dzenlenmesi
General Franco, krk yla yakn bir sre iinde lkede yerletirmeye alt otoriter
nasyonal Katolik rejimi, 1972 ylnda kard bir yasayla, lmnden sonra Kral olarak Devlet Bakanln stlenmesini ngrd Juan Carlosa emanet etmitir. Juan
Carlos ise kendisine, demokratik parlamenter bir monarinin sembolik yetkilerine sahip devlet bakanln yaktrmtr. Ancak bylesine iddial bir demokratik dnm
iin, rejimin meru kurumlarna dayanarak kademeli bir demokratikleme srecini
ynetmek gerekmitir. Bu sreteki ncelikli hedef, srasyla geni kapsaml bir af ilan
edilmesi ve yasaklanm tm siyasi partilerin yasallatrlmas, siyasi bir reform yasas
karlarak, demokratik genel seimlerin yaplmasdr. Kral Juan Carlos, bu hedeflerini
gerekletirecek kii olarak, Franco rejiminden gelen ancak son derece pragmatik bir
kafa yapsna sahip olan Adolfo Surezi semi ve kendisini Babakan atamtr.
35
Surez hkmetinin ilk icraat, genel seimlerin tarihini, 15 Haziran 1977 olarak
aklamak olmutur. Ardndan dernek, toplant ve gsterilerin serbestletirilmesiyle
ilgili yasa benimsenmi, bunu Franco rejiminin siyasi mahkmlarn serbest brakan
genel af ilan izlemitir. Btn bunlar, bir ay iinde, 1976 ylnn Temmuz aynda gerekletirilmitir. Surezin bundan sonraki hedefi ise, siyasi reform yasas olmutur.
Ekim aynda Meclise sunmak istedii yasa tasarsn, grlerini almak iin nce komutanlara takdim etmitir. nk Francocu Ordu ikna edilemezse, demokratikleme
srecinin sekteye uramas iten bile deildir. te Kral Juan Carlos, Franconun setii monark olarak, Ordunun bu konuda ikna edilme srecinde byk rol oynamtr.
Generallerin ou, istemeyerek de olsa, nasyonal Katolik rejimin kurumlarna ve bu
balamda Krala duyduklar saygdan tr tasarya fazla ses karamamtr. Bylece,
Surez Siyasi Reform tasarsn Ekim aynda ezici bir ounlukla Francocu Meclisten
geirmeyi baarmtr. Aralk aynda halkoyuna sunulan yasa, Sosyalist i Partisinin
(PSOE) srece verdii destek sayesinde, % 94,4 evet oyuyla benimsenmitir.
Siyasi Reform Yasas, rejimin demokratiklemesi yolunda nemli bir admdr. Demokratik seimler bu yasaya uygun olarak yaplabilecek, genel seimlerden sonra
oluacak demokratik Meclis ve Senato, bu srete daha ileri admlar atlabilmesini
salayacaktr. Ancak Surez hkmeti, bir sonraki aama olarak belirledii tm siyasi partilerin yasallatrlmas srecinde de kmsenmeyecek sorunlar yaamtr. O
gnk koullarda, zellikle spanya Komnist Partisinin (PCE) ve blgesel milliyeti Bask ve Katalan partilerinin yasallatrlmas byk bir sorun oluturmutur. PCE,
Francocular tarafndan nasyonal Katolik rejimin ba dman olarak grlmektedir.
Francocular, blgesel partilerin zerklik istemlerini de spanyann toprak btnlne ynelik bir tehdit olarak alglanmaktadr. Onlar, ayrlklkla ayrlk terr arasnda
herhangi bir fark grememekte, ileri dzeyde zerklik isteyen lml Bask ve Katalan
partilerini de, spanyann btnln terrle tehdit eden ETA ile ayn kefeye koymaktadr. Oysa Kral Juan Carlos olsun, Babakan Surez olsun, siyasi katlmn olabildiince geni olmasn, genel seimlerin demokratik niteliinin vurgulanmas asndan nemli grmektedir. Meclis dnda mmkn mertebe kimse kalmamaldr ki
kurulacak demokratik rejim tartma konusu olmasn.
Surez hkmeti, yukarda zetlediimiz tavrn, Komnist Partisi ile o dnemde
zerkliki tutum izleyen Bask (PNV) ve Katalan (CU) partilerini yasallatrmak suretiyle pekitirmitir. Ayn dnemde, silah brakmasn ve sisteme entegrasyonunu salamak amacyla ETA terr rgtyle de temaslarda bulunulmu, ancak rgtn uzlamaz tutumu nedeniyle bu temaslardan olumlu sonu alnamamtr. Sonu itibariyle,
15 Haziran 1977 genel seimlerine, ETA terr rgtnn kurduu parti (EA) dnda
tm siyasi partiler katlm ve demokratikleme srecinde bir baka eik de almtr.
2 Seilen Meclise kuruculuk nitelii kazandrlmas: Anayasa hazrl ile demokratikleme srecinin salamlatrlmas
Grld gibi, Babakan Surez, spanyol toplumunun byk bir blmnn genel seimlere katlmn ve oylar orannda yeni oluacak Mecliste temsilini salamtr. Kendisi seimlere, bu srete kurduu Demokratik Merkez Birlii (Union de Centro
Demcratico) ksaca UCD ile katlm ve oylarn %34,8iyle sandalyelerin %47sini kazanarak seimlerden birinci parti olarak kmtr. Bu sonu kukusuz spanyol halknn, Sureze ve kademeli demokratikleme srecine verdii destein somut ifadesidir.
Geri tek bana Mecliste salt ounlua ulaamamtr ama bu srete kendisine en
byk manevi destei vermi olan Gonzlezin PSOEsi de oylarn %29,4yle sandalyelerin %33,7sini kazanmas, demokratikleme srecinin devamn gvence altna almtr.
Genel seimlerin ortaya koyduu bu cesaret verici tablo, spanyann kademeli demokratikleme srecinin hzlandrlmasna yol amtr. Aslnda, bu konuda inisiyatif alan yine Kral Juan Carlos olmutur. Yeni seilen Temsilciler Meclisinin alnda
yapt konumada, o ana kadar kimsenin beklemedii bir k yaparak, spanyol
halknn btn zelliklerini kapsayacak ve tarihsel ve gncel haklarn gvence altna
alacak yeni bir Anayasa hazrlanmas istediini dile getirmitir1. spanyaya yeni bir
Anayasa elbette gereklidir ama 15 Haziran 1977 seimlerinden kan parlamento, kurucu bir nitelik tamamaktadr. Genel seimlerin yaplmasn ngren Siyasi Reform
Yasas, seilecek parlamentonun Kurucu Meclis nitelii tayacan zikretmemitir.
Bu nedenle, Kral Juan Carlosun parlamentoya, Temsilciler Meclisi ve Senatoya, seildikten sonra kuruculuk veya Anayasa yapma grevi vermesi birok milletvekilini,
hatta parti bakanlarn artmtr.
Burada, doal olarak, Kral Juan Carlos, dnyada bir ilki gerekletirmi, genel seimlerden kan bir parlamentoya seimlerin ertesinde kuruculuk nitelii kazandrmtr. Bir baka ilk de, kinci Meclisin, Senatonun da kurucu sfat kazanmasdr.
Kukusuz, iki meclisli yasama organlarnda normal yasama ilemleri yavalamakta
olduundan, bunun Anayasa srecine de yansmas doaldr. Ama her eye karn,
spanyada bu sre ok uzun srmemi ve aa yukar bir ylda tamamlanmtr. Bunda, hi kuku yok ki, spanyaya bir an nce Avrupa normlarna uygun modern bir Anayasa kazandrma iradesi byk rol oynamtr. Byle bir Anayasa, kukusuz, spanyol
halknn temel hak ve zgrlklerini gvence altna alrken, Avrupa ile btnleme arzusunu de karlayacaktr. Nitekim Surez hkmeti, 1977 ylnda, o dnemdeki adyla
Avrupa Ekonomik Topluluuna tam yelik bavurusunda bulunacaktr2.
spanyol Parlamentosu, Kral Juan Carlosun kendisine verdii kuruculuk ilevi
erevesinde, bir Anayasal ler ve Kamusal zgrlkler Komisyonu oluturmutur.
1
2
Jorge de Esteban,El proceso constituyente espaol, 1977-1978, in Tezanos, Cotarelo y de Blas (eds.), La
transicin demcratico, Madrid; Sistema, s. 277.
Bu bavuru spanyann ikinci bavurusudur. spanya katlm iin ilk bavurusunu, Franco dneminde, 1962
ylnda yapm ve demokratik bir lke olmad gerekesiyle reddedilmitir.
37
Komisyon, Meclisteki siyasi partilerin tmnn sandalye saysyla orantl bir biimde
temsil edilebilmesi iin, UCD den 17, PSOE den 13, AP ve PCEden 2er, Katalan milliyeti CU3 ve PNVden birer temsilciden olumutur. Bu komisyon ayrca, ay iinde bir Anayasa tasla hazrlamakla grevli bir alt komisyon kurmutur. Taslan nce
Komisyonda, sonra ayr ayr iki Mecliste, ardndan Meclis / Senato ortak komisyonunda grlerek benimsenmesi ve nihai metnin halkoyuna sunulmas ngrlmtr.
Anayasa srecinde izlenmesi ngrlen programn ortaya koyduu gibi, 15 Haziran
genel seimlerinden kan parlamentoyu oluturan siyasi partiler, Kraln tam demokratikleme arzusunu tmyle paylatklar gibi, srecin biran nce tamamlanmasna
nem atfetmilerdir. Bu da siyasi partileri uzlamazlklar amaya ve uzlamaya yneltmitir. UCDnin parlamentoda salt ounlua sahip olmamas da bu uzlama araynn nedenlerinden birini oluturmaktadr. Sonuta byle bir aray, Anayasann ileri
dzeyde demokratik olmas ve daha da nemlisi, Kraln arzu ettii lde geni bir
oydamaya (konsensse) dayanmas bakmndan hayrl olmutur.
Sonu Siyasi iradenin ve oydama araynn bir rn olarak demokratik Anayasa
spanyada demokratikleme dneminin ba aktrleri siyasi partiler olmutur. Bu
sre zarfnda hem sivil toplumun henz oluum aamasnda olmasndan, hem de srece siyasi partilerin nclk etmesinden dolay sivil toplum kurulular n planda olmamtr. Sz konusu kurulular daha ziyade birer bask grubu ilevi grmtr: Tek
tk aklamalar yapm olmakla birlikte, en azndan kendi menfaat alanlar sz konusu olduunda srecin yrmesi iin youn aba gstermilerdir.4
Bunlar arasnda zellikle ii sendikalarnn 1976da oluturmu olduklar koordinasyon kurulu (COS) ve Franco rejiminden sonra kurulan iverenler konfederasyonu
(CEOE) aktif olarak srece dhil olmutur. Ekonomik ve sosyal zgrlklerin gelitirilmesi ve demokratik bir sistemle gvence altna alnmasn desteklemi ve oluturulacak yeni kurumsal yap ierisinde daha fazla katlm salamalarna olanak tanyan bir
yer edinmilerdir.5
te yandan, Kral Juan Carlosun mutlak iradesini yanstan kademeli demokratikleme sreci ok iyi planlanm ve adm adm uygulanmtr. Srecin ilk aamasnda
Franconun meru kurumlarna dayanlarak, bu kurumlarn yerine geecek demokratik kurumlar oluturulmu ve ilk demokratik seimlerden kan temsilcilerle yasama
organ tmyle yenilenmitir. kinci aamay oluturan Anayasa ina sreci, yenilenen Meclis sayesinde trmanan terr eylemlerine karn kararllkla yrtlmtr. Ortaya konulan siyasi irade ile geni bir oydama aranmas amac aslnda birbirini besleyerek, demokratikleme srecinin sekteye uramadan sorunlar amasn ve mmkn
olduunca ada deerleri kapsamasn salamtr.
3
4
CU, Convergenci e Unio (Yaknlama ve Birlik) lml zerkliki bir partiler koalisyonudur.
Manuel Mella Marquz, Los grupos de presin en la transicin poltica, in Tezanos, Cotarelo y de Blas (eds.),
La transicin demcratico, Madrid; Sistema, s. 153.
5 bid. s.164
Mustafa zer: Deerli dinleyenler, bir not dmek istiyorum. Sayn diplomatmzn oul spanya isimli bir kitab var. Bu kitapta, hem ETAnn tarihsel geliim srecine, hem de Franko spanyasndan demokratik spanyaya gei srecine dair ok
deerli bilgiler yer almakta. Zannediyorum bu kitaptaki bilgilerden hareketle spanya
ile Trkiye arasndaki benzerlikleri ve farkllklar derinlemesine ilemek ve incelemek
mmkn. Sadece unu syleyeyim; bugn eer spanya sorunlarn byk lde zm durumda ise bunda en nemli faktr merkezi yntemimin zm ynnde bir
irade ortaya koymu olmasndandr. Son konumacmz Dicle niversitesinden olarak
Sayn mer Korkmaz. mer Hoca, bize, Anayasa Taslanda Dnce ve Dnceyi
Aklama zgrlkleri ile ilgili bize sunumda bulunacaklar. Buyurun Sayn Korkmaz.
39
Anayasa Taslanda Dnce

ve Dnceyi Aklama
zgrlkleri
Yrd. Do. Dr. mer Korkmaz
Dnce ve dnceyi aklama zgrlkleri asndan Anayasal hkmlere gz atmadan nce, bu balamda birtakm kavramsal aklamalar yaplmaldr.
Dnme, kendi varlnn bilincinde olan insann evresinde meydana gelen
olay ve olgular alglamas ve bunlardan belli birtakm sonular karmas srecidir.
nsann i-dnyasnda gerekleen bir ilev ve etkinlik olarak dnme, kendiliinden gereklemez; belli bir aba ve emek harcamasn gerektirir. nsan, iitme, grme,
karlkl konuma, tecrbe ve sezgilerinden yararlanarak elde ettii dnsel verilerle
gerekletirecei dnme ilemi erevesinde tahlil ve karlatrmalar yapar ve baz
gr ve dnceleri eleyerek birtakm tercihlerde bulunur.
Dnce ise, dnmenin elle tutulup, gzle grlemeyen, ancak hissedilebilen
sonucudur ve bireyin, toplumun ve nsanln hayatna yn veren ve bunu renklendiren insana ilikin en deerli rndr. Dnce, bir ey, kimse, olay, konu veya sorun
hakknda zihinsel olarak hkm kurmak, gr sahibi olmak, vaziyet almak, deerlendirmede bulunmak ve bunlar, d dnyaya sz, yaz, resim gibi bir takm yollarla
yanstmaktr. Bu anlamda dnme, sreci betimleyen bir kavram olarak ortaya
karken; dnce, dnme sreci sonrasnda ortaya kan bilgiye dayal baar
ve rn tanmlar.
Eletiri veya bilgi verme snrlarn amayan gr aklamalarnda bulunulmas ya
da dncelerin sistemli ve etkileyici ekilde bakalarna benimsetilmeye allmas
ve sosyal, siyasal, sanatsal ve bilimsel nitelikli dnce aklamalar, genel olarak, dnceyi aklama zgrlnn kapsamndadr. Bir aklamann dnce kavram
iinde kabul edilebilmesi iin, onun entelektel, mantkl, olaylar arasnda nedensellik
ba kurabilen, ilkelere dayal, belirli noktalardan hareketle belirli sentezlere varabilen
bir nitelik tamas gereklidir. Bununla birlikte, her aklamann da, dnce aklamas niteliinde saylamayaca aktr. Kaba, baya, mstehcen, saldrgan, aalayc, onur krc sz ve yazlarla, hakaret, svme, ktleme ve iftiralar ile bilimsel ya da
sanatsal deerden yoksun, srf ar ve hay duygularn incitmeyi amalayan, bakasnn
iradesi zerinde hukuk d bir sonuca yneltmek iin bask kurma veya bakasndan
alnt olma gibi zellikler tayan; nsanl tehdit eden rklk, sava kkrtcl ve
bunlarn propagandas ile sua tevik edici ve kkrtc bildirimler; hukuka aykr bir
ekilde iddeti kullanmay ve nermeyi ieren dnce aklamalar, hukukun korumayaca dnce aklamas ekillerinin banda gelirler.
Dnce aklamas, insanlararas iletiimde dierlerini etkilemeye, bakalarnda
bir kanaat oluturmaya ya da kendi gr dorultusunda insanlar ikna etmeye yneliktir. Bir dnce aklamas, kural olarak, baka dncelerin bastrlmasn, ikna
edilmesini ya da ortadan kaldrlmasn amalar. Nitekim dnce zgrl garantisi
de, znde, dnce al-veriini garanti altna almak ister.
Dncenin serbeste aklanmas, bireyin kendi dnce, inan ve deerlerine
uygun admlar atabilmesi, eylem ve etkinliklerde bulunabilmesi; dnce, bilgi ve
sanatsal tasvirlerini herhangi bir yolla bakalarna iletmesidir. nsan, dndklerini
korkmadan ve aka syleyebilmelidir ki, insan olduunun farkna varabilsin.
Dnce aklamalarnn ekilleri eitlilik gsterir: Dile getirme, szl ve yazl anlatma, aklama, tantma, ilan etme, savunma, ikna etme, yaratma, resmetme, eletirme, reddetme, arda bulunma, kar arda bulunma, yayma, yaymlama, benimsetmeye alma, propaganda ve bir dnce iin mcadele etme. Dolaysyla dnce
aklamasnn trne dayal bir ayrm yaplmas, tutarllk tamaz. HAK ve HAMn
kararlar da bu dorultudadr.
Dncenin aklanmasnda kullanlan aralarda da bir eitlilik sz konusudur.
Yazma, konuma, grnt, resim, oyun, tiyatro, miting, alak sesle ark veya mar syleme, szl ya da yazl basn, radyo-televizyon, sinema ve internet gibi kitle iletiim
aralar, eitim-retim faaliyetleri, konferanslar, sokak gsterileri, toplant dzenleme, dernek kurma, sendikal faaliyette bulunma, siyas parti kurma; ses dalgalaryla kayt yaplmas, elektromanyetik dalgalar kullanan plak, telefon ve telgraf gibi aralar;
el, daktilo veya bilgisayarla yazlm tm belgeler, el ilanlar, pankartlar, mektuplar ve
elektronik postalar, dnce aklamas aralarndan saylrlar. Kiisel grnm ve grnt tercihine ilikin olarak belli bir niforma veya kyafetin giyilmesi, belli bir semboln tanmas, jest ve mimikler kullanlmas da dncenin aklanmasnda ara
olabilir.
Bu anlamda dnce zgrl, dncenin d bask ve yasaklarla snrlandrlmamas, bunlarn etkisinden bamsz olmas; bireyin serbeste dnce edinebilme, edindii dnce ve kanaatlerden dolay knanmamas, bunlar aklama ve yayma hakknn dokunulmazl olarak tanmlanabilir. Dnce zgrl, haber alma
ve aktarma zgrlnn, cezaya uramaktan korkmakszn aka tartma hakknn
41
ve gerek devlet, gerekse n yarglarn zoruyla konan basklarn ortadan kaldrlmasn gerektirir. Dnce zgrl ile anlatlmak istenen de, ou zaman, dncelerin
aklanmasna dokunulmamas ya da bireyin dncesini aklad gerekesiyle dier
haklarna zarar verilmemesidir.
Dnce zgrlnn oluabilmesi, onun ayn zamanda bileenlerini oluturan
birtakm kurucu unsurlarn ve n-koullarn varlna baldr. Bunlar olmakszn dnce zgrlnn varlndan sz etmek imknszdr ve dnce zgrl, kendisinin kurucu unsuru/n-koullar niteliindeki bu hak ve zgrlklerle bir btn oluturur. Dnce zgrlnn bileenlerini drt grupta toplamak mmkndr:

Dnme zgrl
Bilgi edinme (enformasyon) zgrl
Kanaat zgrl ve
Dnceyi aklama zgrl.
Dnme zgrl, dnce zgrlnn beynini oluturur. Zira dnce zgrl asndan nemli olan, zgr dnme ortamnn oluumudur. Dolaysyla
dnme zgrl nitelikli bir ekilde gereklemedii takdirde, dnce zgrlnn dier bileenleri de tamamen deersizleir. Dnme zgrl, nitelii gerei,
hukuk normlarnn dzenleme alanna dorudan girmez. Ne gvence niteliinde bir
dzenlemenin varlna ihtiya vardr ve ne de kstlayc nitelikte dzenlemelerle bu
alana mdahale edilmesi olasdr. Dolaysyla kiilerin sahip olduklar bu alan tam ve
mutlak bir koruma altndadr.
nsann bilmek ve renmek ihtiyacn karlayan bilgi edinme zgrl; dncenin oluum ncesi evresine ilikindir. Dnce sahibi olabilmek iin kiilerin bilgi
kaynaklarna zgrce ulaabilmeleri, bunlar arasndan diledikleri gibi seim yapabilmeleri ve bylelikle istedikleri kan ve sonulara varabilmeleri gerekir. Dncenin
oluabilmesi iin, bilgi alma hakknn engellenmemesi, enformasyon zgrlnn
nne engeller konmamas, haberleme dokunulmazlnn veya gizliliinin ihll edilmemesi gerekir.
Kanaat zgrl; soyut dnce evresinde ortaya kar ve bireyin i-dnyasnda
gerekletirdii dnme srecinin son aamasn oluturur. Kanaat zgrl, dnce ve kanaatlerden tr knanmamay, rahatsz edilmemeyi ve bireyin dnce
ve inanlarn aklamaya zorlanmamasn deyimler. Bireyin edindii tm bilgiler arasndan doru olduuna inand dnce, kanaat ve inanlar seebilmesi, bunlar arasnda tercihte bulunabilmesi ve dilediini benimseyebilmesi, kanaat zgrlnn bir
gereidir. Ancak bu zgrlk, yalnzca kanaatlerin aklanmasn tehlikeye koyan her
eye kar gvenceleri deil; ayn zamanda farkl siyasal, felsefi ya da dinsel inanlar
nedeniyle bireyleri rahatsz eden ya da bunlarn benimsenmesini engelleyen her olumsuzlua kar gvenceyi gerekli klar.
Dnceyi aklama zgrl ise; dncenin da vurulmas evresinde ortaya kar. Soyut dncenin belli bir ilev kazanmas, onun da vurulmasna baldr. Da
yansmayan bir dnme faaliyetinin insana bir katks olmaz; dnce, ancak aklandnda anlam ve deer kazanr. Dolaysyla dnceyi aklama zgrl, dnce,
fikir, bilgi ve kanaatlerin davurum serbestliini deyimler ve bu serbesti, dnsel
rnn engel ya da yasakla karlamakszn bakalarna iletilebilmesini ierir.
Dnce zgrl isel bir ilem niteliindeki hak ve zgrlkleri de ierirken;
bunun bir alt unsuru olan dnceyi aklama zgrl, bu isel ilemlerin da yanstlmasdr. Dnce zgrlnn en etkin ve dinamik evresini dnceyi aklama
zgrl oluturur. Aklama zgrl olmadka, dnce edinmeye yarayan zgrlkler ve kanaat zgrl bir anlam tamaz. Dncenin serbeste aklanmas,
dnebilme serbestsi kadar geni bir ekilde gvenceye balanmadka, dnce zgrl bir gz boyamadan, aldatmacadan teye gidemez. Dolaysyla, dnceyi
aklama zgrl, dncenin yaln aklanmasnn yannda, aklamaya konu olabilecek tm unsurlarn d-dnyaya aktarmna ilikin geni nitelikli bir zgrlktr.
Dnce aklamasnn ierii itibariyle snrlanmas, zm g problemlerle
kar karyadr. Baz dncelerin zararl, sakncal ya da tehlikeli kabul edilerek birtakm yasak dnce alanlar yaratlmas; siyasal gcn, bireyi, resm gre
uygun dnmeye zorlamas anlamna gelir. Oysaki dnce zgrl, hukuksal dzenlemeden nce vardr ve bu nedenle de anayasal ya da yasal dzenlemeler bu zgrl belirleyici bir nitelie sahip olamazlar. Anayasal ve yasal dzenlemeler, zellikle
bu zgrln gvenceye balanmasnda n plana karlar.
Bununla birlikte, dnceyi aklama zgrlnn, ada demokrasilerde tad nem ve grd ilev, bu zgrln snrlamadan ayrk tutulmasn gerektirmez.
Dnceyi aklama zgrlnn dzenlenmesi ve snrlanmas, bir yandan bu zgrln ktye kullanmn nlemek, dier yandan da herkesin yararlanabilmesini
salamak amacna yneliktir. Aklanmad srece hibir sorun tekil etmeyen soyut
dnce, aklanmasyla birlikte bakalarnn zgrlk alanlarn olumsuz ynde etkileyebilecek, onlar tarafndan zararl ya da tehlikeli olarak nitelendirilebilecek bir
hal alabilir.
Dnceyi aklama zgrlnn birey asndan pratik bir deere sahip olabilmesi iin kullanlma yntemlerinin gsterilmesi, snrlarnn ve snrlama yaplrken
gz nnde tutulacak snrlama snrlarnn belirtilmesi gerekir. Dnce zgrl
ile dier zgrlklerin dingin birlikteliini ve bunlar arasnda kabilecek atmalarn uzlatrlmasn salamak bakmndan da dnce aklamas eylemine birtakm
snrlamalar getirilmesi kanlmazdr. Ancak dnce zgrlnn demokratik dzenlerde tad nem, dnce aklamasnn yasaklanmas asndan, dier eylem
biimlerinin snrlanmas iin gerekenden daha gl bir gereke veya daha yksek
bir eik oluturmay zorunlu klar. Dolaysyla, dnceyi aklama zgrlnn snrlarnn belirlenmesine ynelik her anayasal ya da yasal dzenleme, bu zgrln
demokratik toplum asndan tad neme kout bir duyarllkla yaplmaldr.
Bu genel aklamalardan sonra, imdi 1982 Anayasas ile Anayasa Taslann konuya ilikin dzenlemelerini bu erevede incelemek gerekir.
43
1982 Anayasas, dnce zgrl ile dnceyi aklama zgrln iki ayr
madde halinde, 25. ve 26. maddelerinde dzenlemektedir. Madde numaralar dahi
ayn olmak zere Anayasa Taslanda da benzer bir dzenleme eklini grmekteyiz.
Dnce zgrl ile dnceyi aklama zgrln byle iki ayr madde halinde
dzenleyerek, birbirinden ayrmak, dnce aklamalarn daha kolayca snrlandrabilmek amacyla Anayasaya sokulmu antidemokratik ve yapay bir formlasyon eklidir. Dnce zgrl asndan nemli olan, aslnda bu zgrl, dncenin
serbeste oluumu aamas da dhil olmak zere kanaat zgrlnden aklama
zgrlne uzanan geni bir sre eklinde alglamak ve gvencelemek gerektiidir.
1982 Anayasasnda ve Anayasa Taslanda paralellik arz eden 25. maddeler, ilk
bakta, dnce ve kanaat zgrlnn Anayasaca mutlak biimde tannd izlenimini yaratr. 25. maddelerin ilk fkralar, bu zgrln, insan zihninde kald srece mutlak bir zgrlk olarak korunacan vurgular. Hlbuki insann i-dnyasna
hapsedilmi, da vurulma ansna sahip olmayan soyut dncenin zgrlnden
bahsetmek mmkn deildir. 25. maddelerdeki herkes dnce ve kanaat zgrlne sahiptir kuralnn, bireyin i-dnyasna dnk bir zgrlk olarak alglanmas
durumunda, pratik bir anlam olmayacaktr. Bireyin kafasnn iine hukukun mdahale etmesi mmkn olamayacandan, aklanmad srece dnce yasaklanamaz,
bu balamda korunmas iin zel bir kurala da gerek yoktur. Dncesini aklayamayan, kendisine saklayan; dncesi olup olmad dahi bilinmeyen bir kiinin zgr
olduunu sylemek ne denli tutarl ve anlaml olacaktr. Dolaysyla Anayasal dzeyde
byle bir hkmn gereklilii, tartma gtrr.
Buna karlk, 25. maddelerin II. fkralarndaki, knanamama ve sulanamama kural, dnce zgrlnn koruyucu duvarlardr ve bu zgrlk asndan gerekte deerli olan ve anlam tayan hkm budur. Fakat burada da bir hkm tekrar gze
arpmaktadr. Yrrlkteki Anayasann Temel hak ve hrriyetlerin kullanlmasnn
durdurulmas balkl 15. ve Anayasa Taslann ayn balkl 14. maddesinin II. fkralarnda kimse din inanlarn, vicdan kanaatlerini ve dncelerini aklamaya
zorlanamaz ve bunlardan dolay sulanamaz eklinde hkm yer almaktadr. Ayn
hkm 25. maddelerin II. fkralarnda yinelenmektedir. Anayasann sistematii ve sadeliinin salanmas asndan byle bir hkm tekrarna gerek yoktur, kanaatimizce.
Dolaysyla 25. maddelerin pratikte bir ilevi kalmamaktadr.
Dnceyi aklama zgrln dzenleyen 26. maddeler asndan ise, 1982
Anayasas ile Anayasa Tasla arasnda farkllklar gze arpmaktadr.
Bu maddeler asndan ilk planda dikkat eken husus, Anayasa Taslanda madde
balnn Dnceyi aklama ve yayma hrriyeti yerine fade hrriyeti eklinde
deitirilmi olmasdr. fade Hrriyeti terimi nsan Haklar Avrupa Szlemesinde
de kullanlan bir terimdir. Doktrinde de dncenin serbeste aklanma ve yaylmasn karlamak zere ok eitli adlandrmalar kullanlmaktadr. Ancak ifade, Arapa kkenli bir terim olmasnn yannda, Trk Dil Kurumu szlnde, anlatm; bir
duyguyu yz araclyla anlatan belirtilerin btn olarak tanmlanr. Dolaysyla dar

kapsamldr. Belki kavram kargaasna da bir son vermek amacyla, teknik bir terim
olarak dnceyi aklama zgrlnn kullanlmasnn daha uygun olacan dnyoruz. Aklama teriminin izah; herhangi bir konuyu aydnla kavuturmak
amacyla konumak ya da yazmak eklinde Trk Dil Kurumunca yaplan tanmndaki konumak ya da yazmak eylemleri, kavramn aklanmasnda snrlayc deil, rnekleyici niteliktedir. Dolaysyla dnceyi aklama terimi, geni anlamyla
alglanarak, dncenin, zgrln kapsamnda bulunan tm aklan ekillerini
ierecek bir nitelikte kullanlmas mmkn olabilir. Ayrca daha yeni bir nitelik tayan
ve gnlk konumada daha yaygn kullanlan zgrlk kelimesi yerine, hrriyet
kelimesinin kullanlmasnda srar edilmesini de anlamak gtr.
26. maddelerin ilk fkralar, dnce zgrln, enformasyon hakkn ve kitle
iletiim aralarn da kapsayan geni bir ierikle dzenlemektedirler. Maddelerin ilk
fkralarnda, u be temel hak gvence altna alnmtr:
- Dnceyi aklama zgrl,
- Enformasyon zgrl,
- Basn yoluyla haber verme zgrl,
- Radyo-televizyon yoluyla haber verme zgrl
- Film araclyla haber ve dnce aktarma zgrl.
Bununla birlikte dnceyi aklama zgrl, 26. maddelerin I. fkralarnn 3.
cmlelerinin getirdii istisna ile ileri derecede erevelenmi; zellikle kitle iletiim
aralar bakmndan yaynlarn nceden denetimine olanak verecek izin sisteminin
yollar almtr. Burada basn sansre tbi tutulamazken, bunun dndaki kitle iletiim alanlarnda yaplan yaynlarn izne balanmas ngrlerek n-denetim sistemi
getirilmi olmaktadr. Anayasa Taslann bu hkme, bu ekliyle yer vermesi yerinde
olmamtr, kanaatimizce.
26. maddeler asndan dikkati eken baka bir husus, 1982 Anayasasnn bilim
ve sanat zgrln dzenleyen 27. maddesine Anayasa Taslanda yer verilmemi
olmas ve bilim ve sanat zgrlnn Taslan 26. maddesine II. fkra olarak eklenen
bir hkm ile dzenlenmi olmasdr. Bilim ve sanat zgrlnn dnce zgrlnn grnm ekillerinden biri olduu dnldnde, zellikle de anayasann
sadeletirilmesi asndan bu dzenleme eklinin isabetli olduu sylenebilir. Ancak
byle yapldnda bilim ve sanat zgrlnn snrlanmas asndan ciddi bir farkllk ortaya kmaktadr. 1982 Anayasasnn 27. maddesindeki dzenleme eklinde, bilim
ve sanat zgrlnn snrlanmas konusunda, yalnzca bilim ve sanat yayma hakknn Anayasann 1, 2, ve 3. maddeleri hkmlerinin deitirilmesini salamak amacyla
kullanlamayaca ynnde bir snrlama hkm bulunmaktadr. Bilim ve sanat zgrl 26. maddeye alnarak 2. fkra eklinde dzenlendiinde, birazdan ayrntlarndan
sz edeceimiz, Anayasa Taslann 26. maddesinin III. fkrasnda yer alan snrlama
nedenleri ile snrlanabilir bir nitelik almaktadr. Dolaysyla bilim ve sanat zgrl-
45
n snrlama nedenleri, Anayasa Taslanda arttrlm olmaktadr. zgrlkler

Hukukunda serbestinin kural, snrlamann istisna olduu gz nne alndnda,
bu dzenleme tarznn ada, zgrlk, sivil bir anayasa yapma yaklamna uygun bir nitelik tamad vurgulanmaldr.
26. maddelerin zgrlkler Hukuku asndan asl nemli yanlar snrlama nedenlerini ieren fkralardr. 26. maddelerin 1982 Anayasasnda II. fkras, Anayasa
Taslanda ise III. fkras, dnceyi aklama zgrln ok ynl zel snrlamalara tbi tutmaktadrlar.
1982 Anayasasnda, snrlama nedeni olarak dokuz neden saylmaktadr:
- Ulusal gvenliin korunmas,
- Kamu dzeninin korunmas,
- Kamu gvenliinin korunmas,
- Cumhuriyetin temel niteliklerinin korunmas,
- Devletin lkesi ve milleti ile blnmez btnlnn korunmas,
- Sularn nlenmesi ve sulularn cezalandrlmas,
- Devlet srr olarak usulnce belirtilmi bilgilerin aklanmamas,
- Bakasnn n ve haklarnn, zel ve aile hayatlarnn yahut yasann ngrd
meslek srlarnn korunmas ve
- Yarglama grevinin gereine uygun olarak yerine getirilmesini salama.
Grld gibi, fkrada saylan snrlama nedenleri olduka geni tutulmutur. Dnceyi aklama zgrlnn zel grnm ekilleri olan dernek, toplant ve sendika zgrlkleri asndan sz konusu olmayan kamu gvenlii, Cumhuriyetin
temel nitelikleri ve Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl gibi snrlama
nedenleri, genel anlamdaki dnceyi aklama zgrl asndan dzenlenmitir.
1982 Anayasasnn 26. maddesi, bu ekliyle, dnce aklama zgrlkleri iin bir genel snrlama maddesi haline getirilmi durumdadr.
Anayasa Tasla ise, dnceyi aklama zgrlnn snrlamas amacna ynelik on neden saymaktadr:
- Ulusal gvenliin korunmas,
- Kamu dzeninin korunmas,
- Genel saln korunmas,
- Genel ahlkn korunmas,
- Bakalarnn hret veya haklarnn, zel veya aile hayatnn korunmas,
- Sularn nlenmesi,
- Devlet srr olarak uslnce belirtilmi bilgilerin aklanmamas,
- Yargnn bamszlk ve tarafszlnn salanmas,
- Sava kkrtclnn engellenmesi,
- Her trl ayrmclk, dmanlk veya kin ve nefret savunuculuunun nlenmesi.
1982 Anayasasnn 26. maddesi, HASn 10. maddesi ile karlatrldnda, bunlarn bire-bir rtmedii, ancak aralarnda byk lde bir benzerlik bulunduu grlr. HASda olup da, 1982 Anayasasnda yer verilmemi tek snrlama nedeni vardr:
Salk ve ahlkn korunmas. Buna karlk, 1982 Anayasas, HASn 10. maddesinde bulunmayan drt snrlama nedenine daha yer vermektedir: Cumhuriyetin temel
niteliklerinin korunmas, Devletin lkesi ve milleti ile blnmez btnlnn korunmas, Sulularn cezalandrlmas ve Kanunun ngrd meslek srlarnn korunmas. Bu anlamda Anayasa Taslann HAS ile bir paralellik kurma abas iinde
olduu gzlenmektedir. Anayasa Tasla, HASda olup da 1982 Anayasasnda yer verilmeyen Genel salk ve genel ahlkn korunmas snrlama nedenlerini, 26. maddesine eklemekte; 1982 Anayasasnda HASdan farkl olarak dzenlenmi olan drt snrlama nedenini fkra metninden karmaktadr. Anayasa Tasla, 1982 Anayasasnda ve
HASda bulunmayan iki snrlama nedeni daha eklemektedir: Sava kkrtclnn
engellenmesi ve her trl ayrmclk, dmanlk veya kin ve nefret savunuculuunun
engellenmesi. Dnceyi aklama zgrlnn evrensel nitelik kazanm standartlar dnldnde, bu son iki snrlama nedeninin eklenmesi yerinde olmutur.
Ancak aslnda HASn da dnceyi aklama zgrlnn snrlarn ok geni
tuttuu ortadadr. Devletler, HASda ngrlen nedenlerden bazlarn alp anayasalarna koyabilirler, ancak bu genel erevenin tesine geemezler. Zira HAS, devletler
iin, gvence sistemi bakmndan minimum standart, snrlama sistemi bakmndan
maksimum standart oluturur. HASda ngrlenden daha fazla snrlamaya yer
veren bir devlet, bu snrlamay kulland oranda demokrasi anlayndan uzaklam
olur. Hibir Avrupa Anayasasnda bu snrlama nedenlerinin hepsini toplu halde grmek mmkn deildir. Bu tr devletlerin anayasalar dnce zgrln birok kez
yalnzca kklerin veya kiilik haklarnn korunmas balamnda snrlandrmtr.
HAS, i hukukumuzun bir paras halindedir. rnek alnmas ya da i hukukun buna
uygun olarak dzenlenmesi zorunludur, dolaysyla bu aba hakl grlebilir; ancak
21. yzylda yeni bir Anayasa yaparken, Anayasal hkmleri formle ederken HASn
standartlaryla yetinmek ada, zgrlk toplum yaratma anlayyla badamamaktadr. Neden daha ileri dzeyde bir Anayasa yapma gayreti hkim deil, bunu anlamak gtr.
1982 Anayasasnn 26. maddenin III. fkrasnda yer alan, Haber ve dnceleri yayma aralarnn kullanlmasna ilikin dzenleyici hkmler, bunlarn yaymn engellememek kaydyla, dnceyi aklama ve yayma hrriyetinin snrlanmas saylmaz.
hkm de, gerekte, bir snrlama hkmdr. Zira yaym engellemeden de, dzenleme bal altnda kimi snrlamalar getirilmesi pekl mmkndr. rnein haber
ve dncelerin aktarlmas ilevini neredeyse imknsz klacak birtakm maddi koullarn yerine getirilmesi koulunun aranmas durumunda, bu zgrln serbeste
kullanmndan sz etmek gleecektir. Fkrann, getirilecek dzenlemenin snrlama
saylmayacan belirtmesi, gerekte dzenlemenin snrlayc niteliini ortadan kal-
47
drmayacaktr. Dolaysyla Anayasa Taslanda byle bir dzenlemeye yer verilmemesi isabetli olmutur.
Dnceyi aklama zgrl asndan dikkat eken son husus, 2001 Anayasa
Deiiklii ile 1982 Anayasasnn 26. maddesine eklenen, Dnceyi aklama ve yayma hrriyetinin kullanlmasnda uygulanacak ekil, art ve usuller kanunla dzenlenir eklindeki hkmdr. u ana kadar bu ynde bir yasal dzenleme yapma yoluna
gidilmemi olmakla beraber, dnceyi aklama zgrln bu ekilde ok ynl
olarak dzenleme istei, tehlikeli ve rktcdr. Siyasal rejimin niteliini deitirebilecek arlkta olan bu hkm, Anayasakoyucunun aslnda dnce zgrl
kavramna ne denli yabanc olduunu gsterir. Zira kanaatimizce bir zgrln kullanmn gstermeye ynelik her yasal dzenleme, kanlmaz olarak zgrlk alannn
snrlanmas sonucunu douracaktr. Dolaysyla ne dnceyi kstlamadan bu ynde
bir yasa karmak; ne de yasann, tm dnce biimlerini ekil, art ve usul olarak tek
tek belirleyebilmesi mmkndr. Dolaysyla Anayasa Taslanda bu ynde bir hkme de yer verilmemi olmas, yine isabetli olmutur.
Demokratik rejimin z olan dnce zgrlne ilikin Anayasal hkmlerin
dzenlenmesi, son derece nemli bir konudur. 1982 Anayasas dneminde yasal formller nedeniyle HAM nne gtrlen davalardaki sicilimiz korkun bir tabloyu
ortaya karmaktadr. statistiksel rneklerle bu tabloyu ortaya koymak mmkndr.
Dnceyi aklama zgrln dzenleyen HASn 10. maddesiyle ilgili olarak,
HAM, bugne kadar 37 devlete ilikin toplam 430 karar vermitir. Bu kararlarn 190
(% 44,18) Trkiyeye aittir. En az bir kez 10. maddenin ihlalinin tespit edilmi olduu
256 kararn ise, 123 (% 48,04) tek bana Trkiyeye aittir. Konuya ilikin en ok bavurunun Trkiye aleyhine yaplm olmas ve en ok ihlal kararnn Trkiye hakknda
verilmi olmas, dnce zgrl sorununun Trkiye asndan nemini koruduunu ve yasal ya da Anayasal kurallar oluturulurken ne denli dikkatli davranlmas
gerektiini ortaya koymaktadr.
Son sz olarak unlar sylenebilir belki. nsanlar iddet ars yapmadklar, Amerikan Yksek Mahkemesinin kulland formlasyonla toplumda ak ve mevcut bir
tehlike yaratmadklar srece6, toplumun ounluunu rahatsz etse de dncelerini
zgrce savunabilmelidirler. zellikle de toplumsal sorunlara ilikin yeni zm yollarna ulamak, dnmek ve dnceyi korkusuzca aklayabilmekle mmkndr.
6
Amerikan Federal Yksek Mahkemesi, dnce zgrlne yaplan mdahaleleri deerlendirirken ve snrlama
snrlarn belirlemeye alrken, ounlukla ak ve mevcut tehlike ltn kullanmaktadr. Hatta bu lt
artk ABD dnda ve bu arada lkemizde de kabul grmeye balamtr. Ak ve mevcut tehlike lt, her
davada, dnce aklamalarnn, devletin nlemekte hakl olduu bir ak ve mevcut tehlike hali yaratacak
koullarda yaplp yaplmadnn ve bu nitelikte olup olmadklarnn belirlenmesi anlamn tar. Buna gre,
dnceyi aklama zgrl asndan sz konusu olabilecek tek snrlama nedeni, yaplan aklamann, belli
zaman ve durumlarda, kamu dzeninde, normal alkalanma ve huzursuzluklar da aacak ekilde nemli bir
rahatszla, son derece vahim olan ak ve mevcut bir tehlikeye neden olmas durumudur. Bu lt gereince,
bir dnce aklamasnn yapld somut koullarda tartma gtrmez bir ekilde ak ve mevcut bir tehlike
dourmas halinde sua hkmedilebilecek; bunun dndaki aklamalar, dnce zgrlnn korumas altnda
olacaktr. Burada aklk, tehlikenin pheye meydan vermeyecek ekilde ortada olmasn; mevcutluk ise,
dnce aklamasnda kullanlan kelimelerin zarar yaratma olaslnn kesine yakn olmasn deyimler.
nsan ancak dnerek, dncesini aklayarak ve bakalarna ait ok ynl dnce,

haber ve bilgileri renip alglayarak kendini yceltebilir ve doruyu bulabilir. Bakalarnn renme ve bilgilenme zgrlklerinin de kayna olan dnceyi aklama
zgrl ortadan kaldrlr ya da gereinden fazla kstlanrsa, bu kaynak kurutulmu
olacak ve sonuta da bundan demokratik rejim ve toplum zarar grm olacaktr. Yasal
hkmlere nderlik eden Anayasal dzenlemeler, ite bu anlay erevesinde kaleme alnmal, yasakoyucunun ya da yasa uygulayclarnn geni takdirlerine yol aacak
nitelikte mulk ve ucu ak tanmlamalar iermemelidirler. Tekrar etmek gerekirse,
zellikle, dnceyi aklama zgrlnn snrlarnn belirlenmesine ynelik anayasal dzenlemelerin, bu zgrln demokratik toplum asndan tad neme kout
bir duyarllkla yaplmas kanlmaz bir zorunluluktur.
Mustafa zer: Deerli arkadalar, drt konumacmza da sunumlarndan tr
sizin adnza da ok teekkr ediyorum. Efendim, 10 dakikadan sonra sizin gndermi
olduunuz sorulara -birebir olmayabilir ama hepsini kapsayacak ekilde- konumaclarmz yant verecekler.
49
Birinci Oturum
Tartma Blm
Mustafa zer: Deerleri konumaclarmza sz vermeden nce bir annemizin sorusu

var, onu paylamak istiyorum. Bu annemiz, Yaplan snr tesi operasyon Krtlerin temizlenmesine yneliktir. Ben bir ana olarak, bir kadn olarak bu sorunun zlmesinin
kmsenmemesini ve anayasal dzeyde zmde bulunulmasn istiyorum. Aydnlarn ve hukukularn bu ynde almalarda bulunmasn istiyorum. diye grlerini
dile getirmi. Btn abalarmzn buna ynelik olduunu bu sayn annemiz de bilmelidir, btn uralar buna yneliktir. Evet, artk sorulara cevap vermemiz iin yeterli
20-25 dakikamz var. lk sz Akn Beye veriyorum.
Akn zer: Bana gelen sorular ok fazla deil ama birka tane nemli soru var, onlar yantlamaya alaym. Birincisi, bana Terrist kavramn ok rahat kullanyorsunuz, terristlerin tanmn yapabilir misiniz? eklinde bir soru sorulmu. Elbette
yapabilirim. Terr, Franszcadan gelen bir kelimedir. Terr, belirli bir toplumun olabildiince geni bir kesimini korkutmak, sindirmek amacyla yaplan iddet eylemleridir,
terrn tanm, Franszca karl budur. Terrist ise bunu yapan kiiye deniyor.
kincisi, Terr rgt nedir? sorusudur. Terr rgt, siyasi hedeflerine terr
kullanarak, yani demin tanm verdiim terr kullanarak, varmak isteyen rgtlere
verilen addr. PKK da AB tanmnda byle bir rgttr. Buna kzmaya gerek yok, kimse
kzmasn. Ama ben Krt sorununa inanyorum, Krt sorununun var olduunu biliyorum ve zmlenmesi iin de elbette sizlerle birlikte hareket ediyorum. Ancak iddete
ve terre karym. nk buradan hibir yere varlmaz. Yani birisi bir eyi iddetle
dayatyorsa demokratlarn buna kar durmas, kmas normaldir diye dnyorum.
Bu sorunun ikinci blmnde ise, Peki, spanya ETA ile masaya oturdu, neden
Trkiye oturmuyor? diye soruluyor. ncelikle unu syleyeyim, ben devleti bir sre
temsil ettim ama u anda devleti temsil etmiyorum. Yani Trkiye niye masaya oturmuyor o ayr bir konudur. spanya oturdu da ne yapt? spanya u erevede oturuyor:
spanyann bir terrle mcadele politikas var, bu politika erevesinde spanya terrn kesin olarak silah braklmasn salamak iin terr rgt ile masaya oturuyor.
nk spanya terrden vazgeen, kan dkmemi militanlarn, eli kana bulamam
militanlarn siyaset yapmasna ynelik imkan tanmasna bir politika uyguluyor. Eli
kana bulam olanlarn da tabii ki cezai indirimler sonucu ayn yne ynelmesini arzu
ediyor. Bu bence ilgin bir politikadr, iyi bir politikadr, bir yerde hem caydrc ayn
zamanda da kucaklayc etkisi olan bir politikadr. Ben bu politikay da savunmutum
elbette. Bunu o nedenle sylyorum; masaya oturup oturmamay bir yana brakn, biz
burada anayasay tartyoruz. Anayasada demokratik ltlere aykr birok husus var.
Bunlar yenilemek iin urayoruz, aba harcyoruz, bunlarda da bir gelime yok, btn arlmz biz bu konulara vermeliyiz. Ben Sayn belediye bakanna katlyorum,
sorunun zm anayasadadr, demokratik bir anayasadadr.
Geiyorum dier sorulara. Bir avukat bey spanya anayasasnda vatandalk nasl
tanmlanmtr diye sormu. Ben dorusu bu tanm kesin olarak bilmiyorum, ancak
o kadar nemli deil, nk spanyada herkes kendini istedii gibi tanmlayabiliyor.
Ben Katalanm diyor, ben Baskm diyor. spanyol vatandalar olduklar doru ama
bazen srarla Ben Katalanm diyenlere ne yani sen spanyol deil misin? diye sorulduu da oluyor. Bak alarna gre, bu soruya muhatap olanlardan bazlar Evet,
ben spanyolum da diyebilir veya Hayr ben spanyol deil Katalanm diyenler de
olabilir. Bunu syledikleri iin haklarnda herhangi bir soruturma veya kovuturma
alacak deil. Herkes kendini istedii gibi tanmlayabiliyor, demokrasilerde de bu
byledir.
spanya anayasasnda yer alan dil haklar nelerdir? Elbette ok geni haklar
var, spanyada Bask ve Katalan blgelerinde ki, aslnda blge demek de doru deil,
zira onlar blge diye tanmlamyorlar- kendi dilleri resmi olarak ikinci dil statsndedir. spanya anayasasnn nc maddesi, zerk topluluklarn kendi dillerini ikinci
resmi dil olarak kullanmalarna cevaz veriyor.
spanya anayasasnda yer alan idari sistem nasldr, yerel topluluklara braklan
idari yetkiler nelerdir? imdi unu syleyeyim: Trkiye ile spanyann sistemleri birbirine benzemez. Burada biri zerk ynetim, dieri belediye ynetimi olmak zere ikili
bir yap var. imdi Trkiye ile spanyay karlatrrken bu belediye ve zerklik
kurumlarn ayrmak lazm. Yalnz u kadar syleyeyim, bu sistem biraz komplike bir
sistemdir. Hukuki dzende organik yasalar denen ve normal yasann stnde ama
anayasann altnda baka tr yasalar da vardr. Bu organik yasalardan bazlar zerk
topluluklarn hepsini kapsar ama bunun yannda zerk topluluklarn iinde geerli
olan ve normal kanunlarla eit olan yasalar da vardr ve belediye ile ilgili dzenlemeler
de ayrdr. Bu ayrntl bir konu, btn bunlar merak edenler varsa ktktan sonra konualm, imdilik teknik ayrntlarla ok vaktinizi almak istemiyorum.
spanya, 1978 ylnda kabul ettii anayasas ile birlikte eitli blgelere ayrlmtr, fakat ayrlk fikirleri bastrabilmi midir? imdi demokrasilerde fikir bastrmak
diye bir ey yoktur. Ayrlk fikirlere sahip olanlar her zaman bunlar dile getirebilirler,
ama bunun koulu nedir? Deminkiyle balant kuruyorum; terr ve iddet olmayacak,
eer bir fikrinizi terrle ve iddetle dayatmaya kalkarsanz su ilersiniz. Ama siz bir
fikri gayet masum bir ekilde dile getiriyorsanz ve bu fikriniz yasaklanyorsa bu da
demokratik bir davran deil. Evet, spanyada ayrlmadan yana olanlar var, bu 1978
51
anayasas en geni toplumsal mutabakat ifade eden bir anlamadr. Bunun iinde yer
almayanlar da vardr, toplumsal mutabakatn noktalar da geliebilir, anayasalar l
tekstler deildir, elbette deiir. spanyada da yenilenir, Trkiyede zaten yenilenmesi
art u anda. Dolaysyla bunlar deiken koullardr, deiik eylerdir ama ifade zgrl asndan syleyeyim, ayrlk fikirleri varsa ifade edilmesinin su tekil etmemesi gerekir.
Trkiyede fark etnik kimliklerden oluan bir lkedir, ancak bu farkll siyasallatran tek grup Krtlerdir. Krtler iin en uygun model nedir? En uygun model,
hi kukusuz kendinizin retecei model olacak. Ben, hepimiz eit vatanda olmamz
gerektiine inanyorum. Ben Krt kkenli deilim ama sorun kken olay deildir. Anayasada kken fark gzetilmeksizin elbette rk, dili dini cinsiyet, vb. dier farkllklar da
gzetilmeksizin- herkesin birbirine eit olmaldr. Ben buna inanyorum ve sizlerden
farkl olduumu da dnmyorum. Yani Krt kkenli bir vatandan benden daha
az hakk olduunu da dnmyorum, benim ondan daha ok hakkm olduunu da
dnmyorum. Hepimizin birlikte demokratikleme ynnde aba harcamamz gerektiini ve birlikte demokratik bir anayasa yapmamz gerektiini dnyorum. Szlerime bu ekilde son veriyor ve tekrar hepinize ok teekkr ediyorum.
Mustafa zer: Teekkrler Sayn zer, imdi sra mer Hocada. Buyurun Hocam.
mer Korkmaz: ki ksa soru ulat elime: Birinci soru u: Yeni taslaa gre Sayn
calan demek veya PKK terr rgt deil demek su mudur? Benzer ekildeki
ikinci soruda ise, Anlattnz dnce zgrlnn teorik ksmn bir yana brakrsak, iddete bavurmadan herhangi bir toplant, seminer, panel veya grmede
Ben bu lkede bamsz veya zerk bir Krdistan istiyorum dersem, ne olur? Mevcut anayasada ve taslak anayasada nasl bir sonu olur? diye sorulmu.
Bu sorulara ksaca yle cevap verilebilir: Bir kere sular dzenlemek ve verilecek
cezalar ngrmek anayasalarn ii deildir, bunlar kanunla dzenlenirler. Konumamda anlatmaya altm, snrlama nedenleri itibariyle taslakta 1982 anayasasndan
ok ciddi bir farkllk yok. Dolaysyla yeni taslan uygulanmas dneminde de yine
ayn ekilde su tekil edebileceini dnyorum. Benim aslnda bu konuda dikkatlerinizi dnceyi aklama zgrlnde bir snrlama lt olarak Amerikan Federal
Yksel Mahkemesinin kulland yakn tehlike lt veya ak ve mevcut tehlike
ltne ekmek istiyorum. Federal Mahkeme, bir dnce aklamasnn toplumda
somut, ak ve mevcut bir tehlikeye yol amad srece snrlanmayacan belirtiyor.
Dolaysyla bir dnce aklamasnn yapld somut koullarda tartma gtrmez
bir ekilde ak ve mevcut bir tehlike dourmas halinde ancak su sz konusu olabilir.
Teekkr ederim.
Mustafa zer: mer Hocaya teekkrler, sorulara cevap verme sras Fazl Hocada.
Fazl Hsn Erdem: Sorulara tek tek yant vermek zaman asndan sorun yaratr,
bu nedenle ben sorularn ortak noktalarndan hareketle genel yantlar vermeye alacam. Sorular barts, zorunlu din dersleri ve Krt meselesi gibi gncel sorunlara
ilikindir. Tm bu sorunlar z itibariye u soruyla ilintilidir: eitli farkllklar iinde barndran bir toplumda bu farkllklarn eitlik temelinde barl birlikteliini
nasl salayabiliriz? imdi bu, sadece lkemizin deil, tm dnyann kar karya
bulunduu bir sorun. te bu ok kltrllk politikalar da, bu sorun ekseninde retilen formllerden biri. Farkllklarn eitlik temelinde barl birlikteliini salayabilmenin bir bireysel/toplumsal boyutu var, bir de devlete ilikin bir boyutu var. Bireysel ve toplumsal boyutu hogr kltrnn yaygnlatrlmasdr. Elbette ki hogr
dendiinde bu kavram, ayn zamanda, ho-gren ile ho-grlen arasnda bir hiyerarik ilikiyi ima eder. nk ho-gren kabul etmedii bir eyi ho gryor. Dolaysyla kendi dorusunun dndaki bir dnceyi doru kabul etmiyor, yanl gryor
dolaysyla kendisini st bir pozisyonda telakki ediyor. Bu iin doasnda var, elbette
ki herkesin kendi dorusu vardr, bir ideolojisi, bir dnya gr bir hayat tarz vardr.
Bu onun kendi dorusudur, bunu inkar etmek ya da o kiiden bunu inkar etmesini istemek doru bir ey deildir. Burada yaplmas gereken bireysel ve toplumsal dzeyde
kiilerin kendi dorular dndaki dorulara tahamml edebilmesidir, sayg gstermesidir, hogr gstermesidir.
Ama devlet iin ayn eyi syleyemeyiz, devlet dzeyinde yaplmas gereken tanmadr. Devlet herhangi bir farkllk lehine bir tercihte bulunmamaldr. Yani ister ideolojik farkllk olsun, ister dnya gr asndan, ister etnik, ister kltrel, ister hayat
tarz asndan devlet kamuyu, hepimizi temsil ediyor. Devletin yapaca i btn farkllklar olduu gibi kabul etmektir. Bu balamda anayasa byk nem tayor. Anayasalar dnya gr ve hayat tarzlar asndan ideolojik oulculuu gvence altna
alan metinler olmaldr. Anayasalar herhangi bir ideolojiyi, dnya grn resmi bir
ideoloji ya da resmi bir dnya gr olarak kabul etmemelidir. Ksacas anayasalar
ideolojik teklii, monizmi deil oulculuu kabul etmeli ve gvence altna almaldr.
Oysa bizim 82 anayasas -hepimizin bildii gibi- Atatrk ilke ve inklaplar olarak ifade
edilen Atatrkl ya da Kemalizmi resmi bir ideoloji olarak kabul etmitir. Bir kere
bu resmi ideolojinin kabul edilmesi peinen bu ideolojiye ya da bu ideolojik tercihe
uymayan toplumsal kesimlerin dlanmas, tekiletirilmesi anlamna gelir.
Bu resmi ideolojinin insan haklar ya da zgrler hukuku asndan anlam nedir? zgrlklerin snrnn belirlenmesidir. Nitekim bugn lkede yaanan bu scak
sorunlar, cumhuriyetle yat olan Krt sorunu, Alevi sorunu, gayri-mslim aznlklar
sorunu, barts sorunu dendiinde hep gelip sonuta bu resmi ideolojinin duvarna
toslayp geri dnyor. Neden, nk krmz izgileri tekil ediyor. Bu anlamda anayasada resmi bir ideolojinin olmamas toplumsal ve siyasal oulculuun gvence altna
alnabilmesi bakmndan ok byk bir nem tayor.
Biz hazrladmz bu taslakta, gerek anayasann balang ksmnda var olan bu
resmi ideolojiye atf yapan ifadeleri ve gerek 42, 58 ve 134. maddelerdeki ifadeleri kardk. Daha dorusu, iki maddeyi tmyle anayasa metninden kardk, dier maddelerde ise resmi ideolojiye atf yapan ifadeleri madde metinlerinden kardk. Sadece mil-
53
letvekillii and ile cumhurbakanl andnda Atatrk ilke ve inklaplarna yer verdik.
Bu maddelerde bu ifadelerin yer almasnn herhangi bir hukuki sonucu olmadndan
dolay o maddelerde bu ifadelerin yer almasnda herhangi bir beis de grmedik. Ama
direktif mahiyetindeki hkmlerin yer ald maddelerdeki ifadeler tmyle karld.
Anayasada kltrel oulculuun ya da kltrel kimlik haklarn gvence altna alnmas elbette ki nemlidir ve daha iyi bir tercihtir. Ama bizim taslakta kltrel kimlik
haklarnn gvence altna alnmasna ynelik herhangi bir dzenleme sz konusu deil. Ama unu syleyebiliriz en azndan kltrel kimlik haklarnn tannmasna ynelik
herhangi bir engel taslak metinde yer almyor. Yani eer bu taslak yrrle girer de
anayasa metni olarak kabul edilirse, mevcut parlamento veya gelecekteki seimlerden
sonra oluacak parlamentolar, btn kltrel kimlik haklarn tanyabilir ve bu erevede uygulamada gerekletirilebilirler. Yani bunun nnde herhangi bir engel yok.
Bizim hazrlam olduumuz taslak erevesinde deerlendirildiinde kltrel kimlik
haklarnn kanun vastasyla tanmlanmasnda herhangi bir engel yoktur. Ksaca farkllklarn eitlik temelinde barl birlikteliinin salanmas hem bireylere ve topluma
den bir dev hem de anayasa koyucuya, kanun koyucuya den bir devdir. Burada
ksaca yaplmas gereken oulculuun kabullenilmesi ve bunun pratii de dntrlmesidir diye de dnyorum. Dinlediiniz iin teekkr ederim.
Mustafa zer: Fazl Hocam, sa olun. Aslnda soru bombardman altnda olan Levent Hocam, imdi sra Levent Hocada, buyurun.
Levent Kker: Soru bombardmanna uramak iyi bir ey, zira birok eyi akla
kavuturma imkan veriyor size. nmdeki kat ynnn zerindeki deerli sorularn
ok byk bir blm bu vatandalk tanmndaki Trk denir nerisi ile ilgili. Ben
zaten onunla ilgili rezervimi de batan koymu olduum iin rahatm. Yani bu konuda
en azndan hazrlanmasna katkda bulunduum bu metnin, benim tarafmdan mkemmel bir metin eklinde anlalmadn sylemitim. Bir arkadam -arada ben buradan ayrlmadm iin- gelip bana szl olarak sorusunu sordu. Onu size aktaraym,
zannederim herhalde o grup soruyla ilgili temel meseleyi ifade ediyor. Bana, Trk
denmesini istemiyorum dedi bu arkada, herhangi bir biimde Trk sfatnn veya
szcnn kullanlmasn istemiyorum., Arada konuurken daha da ak syledi
ve Bana Trk denmesi, beni rencide ediyor dedi.
yle bir durumla kar karyayz: Deerli meslektam Fazl Hsn bizim tasla
hazrlarken -tabi her birimiz iin deiken olmakla birlikte- gereki anayasa yapm yoluna gittiimizi syledi. te bu rencide olma meselesinin bir de br taraf var,
orada da bir rencide olma durumu var. nemlice bir grup insan -zellikle bugnlerde pompalanan Trk milliyetilii kabar sayesinde muhtemelen bu noktaya gelmi
olan bir grup insan- da diyor ki, Bugnk Trk devletine vatandalk ba ile bal olan
herkes Trktr ifadesini deitirmeye kalkmak hem rencide edicidir, rencide ediciden
te Cumhuriyet dmanldr, Trk dmanldr. Ben en azndan kendime ilikin
ve beni ihanetle itham eden birok metin okudum. Dolaysyla burada iki u var, peki
bu iki u arasnda vatandalk meselesinden nasl klr? Anlalan bu Trk denir ifadesi de yeterince kltrel oulculuu siyasi bir biimde kucaklayc olmayacak. Ama
unda da hemfikir olmalyz ki; eer gelecekte daha demokratik bir Trkiye tasavvur
etmek istiyorsak, kurulu dzenin payandas niteliine dntrlmek istenen mevcut
Trk Devleti ifadesinin kullanld 66. maddedeki Trk devletine vatandalk ba
olan herkes Trktr biimindeki vatandalk tanm hibir ekilde srdrlebilecek
bir ifade gibi grnmyor. Dolaysyla orta yol olarak, daha fazla lke referansl olduu
iin -ok kimseye sempatik gelmeyen ve kula trmalayan bir ifade olan- Trkiyelilik
kullanlabilir. ngilizce konuuyor olsaydk bu hi problem olmazd nk ngilizcede
Turkish ve Turk kelimeleri farkl ifadelerdir. Turkish hakikaten Trkiyeli anlamna gelir, Turk ise etnik bir adlandrmaya gnderme yapar. Ama dilimiz ngilizce
deil, Trke, Krte ve baka dillerden bahsediyoruz. O zaman bu sorunu vatandalk
tanm yapmadan zgrlk bir ereveyi oluturacak ekilde geitirebiliriz. zerinde daha fazla konumamz gereken bu neriyi kabul edecek noktaya gelirsek eer Trkiye demokrasisinin nemli bir sorununun zlmesinde nemli bir adm atlm olur.
Benim Trklk meselesi ile syleyeceklerim bu kadar.
Bir arkadamz Batl anlamda demokrasinin snrl oulculuktan ibaret olduunu dile getirdiniz diye balayan bir soru sormu. Dier sorularda da var olan bu
ifade beni biraz endielendirdi, ok doru anlalamadm kanaatine vardm. Benim
zetle sylemek istediim udur: Demokrasinin liberal anlal biimi balangta oulculuu sadece sosyo-ekonomik sorunlarla snrlamt. Ancak 1980lerden itibaren
zellikle sessiz devrim denilen bir toplumsal dnm yaand. Kltrel kimlik ve
farkllklarn tannmas ve siyasi olarak sayg grmesi gibi bir takm taleplerin dile getirildii bu dnm srecinde demokrasiye konulan snr birok yerde ald. Bu alma
aslnda tek bir kltrel beraberlik biimi ngren ulus-devleti de kendi iinde dntrd. Bu dnmn en gzel ve somut ifadesi bizim de iine girmeye altmz
ve o dorultuda reform yaptmz Avrupa Birliidir. Yani Avrupa Birlii erevesinde
bu kltrel oulculuun ya da ok-kltrlln aslnda kurumsallatrlmaya alldn bu ynde bir takm dzenlemelere yer verildiini, Trkiyenin de aslnda bunu
kendisine bir rehber alp iselletirmesi gerektiini sylemeye alyordum.
Bu erevede tabii ki -anayasadan balayarak yaslarmza varncaya dek- yaplmas ve deitirilmesi gereken pek ok ey var. Bunlardan bir tanesi de, bir soruda dile
getirildii zere, Trkiyede idari vesayet kavram etrafnda hukukiletirilmi olan
merkeziyetilik prensibinin idari vesayetin belki daha doru yorumlanmasyla alabilmesidir. Yani merkeziyetikten mmkn mertebe Trkiyenin kurtulmas gerekiyor.
Hukukular daha iyi bileceklerdir; esas itibariyle idari vesayet, iki farkl yap -yani merkezi devlet ve yerel ynetim- arasnda kurulmu olan bir istisnai denetim yetkisidir.
stisnai olmas u demektir: Ancak kanunla kurulabilir ve kanunda belirtilen somut,
saylm ve ak sebeplerle merkezi ynetim yerel ynetim zerinde vesayet ynetimi
kurabilir. Halbuki Trkiyede vesayet byle bir istisnai ve spesifik olarak kanunda ak-
55
a belirtilmi bir yetki gibi deil de, sanki merkezin yerel ynetimler zerinde byle
ok belirgin bir kontrol varm gibi ve merkezi ynetimle yerel ynetimler sanki ayr
varlklar deil de tek bir varln paralarym gibi hiyerarik bir biimde kullanlyor.
zellikle de ileri Bakanlnn belediye bakanlar zerindeki denetim yetkisini nerelere vardn da hepimiz biliyoruz. Dolaysyla bunun doru mecrasna ekilmesi
nemlidir. Bu erevede anayasa taslanda dile getirdiimiz bir takm ifade deiikliklerinin aslnda yasama organna bir imkan verdiini hatrlamamz lazm. Anayasa
meselesini dnrken yaklammz u olmaldr: Kanunla dzenlenebilecek ayrntlar biz anayasaya koyamayz ya da koymamalyz. Yani yerel ynetimlerin zerklii
ile ilgili ak bir ilke aslnda isteniyorsa konabilir, bu zerkliin boyutlar daha geni bir
biimde tanmlanabilir ama sadece yasama organna bile bu konuda geni bir zerklik
dzenlemesi yapma yetkisinin verilmesi bile nemli bir admdr.
Son olarak bu eitim hakk ve dil meselesi ile ilgili konularda bir eyler sylemek istiyorum. Devletlerin resmi dili, bir veya birden fazla olabilir. Resmi dilin bir veya birden
fazla olmas baka eydir, anadil meselesi baka bir eydir. Trkiye Cumhuriyetinde
biliyorsunuz resmi dil ile anadil zde olarak ikisi de Trke zannediliyor, yani bugnk anayasa dzenimizde aslnda ifade ok da buna bu dorultuda olmamakla birlikte
byle anlalyor. 2005 ylnda Yargtay Hukuk Genel Kurulu, Eitim-Senin anadilde
eitimi savunan tzk maddesinin deitirilmesine, aksi takdirde Eitim-Senin kapatlmas gerekeceine dair bir karar verdi. Bu kararn gerekesinde aka yle denilmiti: Trkiyede Trkeden baka bir dilin anadil olabileceini savunmak Trkiyede
Trklerden baka halklarn yani birden fazla halkn en azndan mevcudiyetini dile
getirmek anlamna gelir. Bu ise Trkiye Cumhuriyetinin devletin lkesi ve milletiyle
blnmez btnl gibi bir takm anayasal ilkelerine ve ilgili anayasa maddelerine
aykrdr. Bu nedenle Eitim-Sen anayasa uygun bir faaliyet gstermeyen bir sendika
haline gelmitir. Bu gerekeye dayanarak sendikann kapatlmas gerektiine karar
veriliyordu ki Eitim-Sen bu maddeyi tznden kararak kapatlmaktan kurtuldu.
Ama nmzde de byle bir yksek mahkeme karar var ve onlarn onun dayanan
oluturan anayasal dzenlemeler var.
Eer daha demokratik bir anayasa istiyorsak Yargtay Hukuk Genel Kurulunun bu
szn ettiim karar mesela bize bir rehberdir, o kararn dayana olan anayasa maddelerini deitirmek gerekiyor. Bu maddelerden bir tanesi de ite 42. maddede yer alan
Trkeden baka hibir dil okullarda anadil olarak okutulamaz fkrasdr. Bu fkrann
yeniden yazlmas ve anadilin Trke ile snrlandrlmasna dnk bir tek kltrl, tek
biimli uniform bir toplum yaratma idealini artk Trkiyenin brakmas gerekiyor.
Galiba bir anakronizmle malul bir tarihimiz de var, onun iin biraz bocalyoruz. Osmanl devleti 16. yzylda batda ulus-devlet oluurken Roma mparatorluuna benzer bir yap oluturuyordu. imdi ise Trkiye Cumhuriyeti de, ulus-devletin yapsnn
19. yzyldakinden farkl bir biimde zlmeye balad, daha demokratik ve oulcu
bir gelime dorultusuna girdii bir erevede ulus-devleti oluturmakta inatlamak
gibi tarih karsnda byle bir zamansz ile kar karya kalm gibi grnyor. Herhalde demokratlarn beraberlii bizim bu ok-kltrl bir demokrasi ina etme abamz ilerletmeye yetecektir diye dnyorum. ok teekkr ederim.
Mustafa zer: Deerli arkadalar, Heinrich Bll Stiftung Dernei ve Diyarbakr
Barosunun hazrlad iki gnlk bu oturumlar serisinin ilkini tamamlam olduk.
Zamanmz da atk, o nedenle burada kesmek zorundaym. Bu oturumda deerli
hocalarmz, hak ve zgrlk temelli bir bakla anayasann deiik konularn ieren
sunumlarda bulundular, yararl olduunu umuyorum. Drt konumac arkadama da
ok teekkr ediyorum. kinci oturum saat 14.00de Anayasa, Hukuk Devleti ve Demokrasi oturumuyla devam edecek.
kinci Oturum: Anayasa, Hukuk Devleti ve Demokrasi
57
KNC OTURUM:
ANAYASA, HUKUK DEVLET
VE DEMOKRAS
Frat Anl (Oturum Bakan):
Deerli misafirler, ok deerli konuklar; ho geldiniz diyorum ve hepinizi saygyla selamlyorum. Bu oturumumuzun temel gndemini zaten bir nceki oturum kapanrken
oturum bakanmz ifade etmiti. Ksmen bir nceki oturumun devam ama daha farkl bir erevede konular ele almakla bugnk toplantnn istenen amaca ulaacana
inanyorum.
Demokrasi, insan haklar, zgrlk, anayasa, anayasal vatandalk, demokratik
cumhuriyet, ok-kltrllk ve ok-kimliklilik gibi konular, zellikle bu corafyann
ve zellikle Krtlerin yllardan beridir gndeminde olan konu balklardr. Bu salonlar
bu tartmalar iin defalarca doldu boald, halen de dolmaya devam ediyor ve biz hala
araymz srdryoruz. Heinrich Bll Stiftung Dernei ve Diyarbakr Baromuzun,
Dicle niversitesi Hukuk Fakltesi rencisi olan arkadalarmzla birlikte bylesi bir
etkinlii bylesine anlaml bir dnemde gerekletirmesinin tesadfi olmadn dnyor, ok nemli bir denk dme olduuna inanyorum. Bildiiniz gibi bir haftay
aan bir snr tesi operasyon dn itibariyle sona erdi. Bugn bu salonda anayasay,
anayasal vatandal, demokrasiyi konumak ve daha genel bir biimde geleceimizi,
ortak yaam kltrne sunacamz katky, bir arada yaamaya olan gl inancmz
bir kez daha ifade etmek bence ok anlaml ve deerlidir.
Sivil anayasa tanm elbette ki ok ar bir tanm, bir nceki oturumda da bu ksmen ifade edildi. Bende Sayn zerin ifade ettii biimiyle sivil ve demokratik bir
anayasa olarak adlandrlmasnn son derece nemli olduuna inanyorum. Yine anayasa yapm srelerine ilikin tartmalarn bu dnem asndan ok can alc olduunu dnyorum. nk benim kuam -benden nceki kuak da inanyorum ki
bundan ok farkl deildi- anayasa yapm srelerinin dnda kald. Kendisine biilen
idari mekanizmadan yurttalk haklarna kadar olan btn balklarda kendisinin dnda gelien bir anayasa yapm srecine tank oldu. Bir sabah uyandnda kendisinin
hibir dahlinin olmad bir metinle karlat ve bu metindeki haklarn, zgrlklerini
ya da devlerini ancak zaman iinde tanma frsatn buldu.
Bu erevede anayasa ekseninde bir tartma srecinin yrtlyor olmasn
nemli ve anlaml buluyorum. Ancak son gelimeler bu konudaki mitlerimizi maalesef ksmen azaltmtr. zellikle seim ncesi ve seim sonras ortaya kan tabloyu dikkatle incelediimizde bu konuda atlan admlarn samimiyeti noktasnda kimi
kukularmzn olduunu ifade etmem gerekir. Yine de her ne kadar trban dzenlemesine ilikin atlan admlarn salt bir balkla snrlandrlm ve niversitedeki dier
zgrlk alanlar bunun dnda tutulmusa da, bunun kendisini sistemin iinde ifade
etme imkan ve frsatn bulamayan yurttalarn haklarnn bir btn olarak tannmas
asndan da bir balang olmasn temenni ediyoruz.
Oturum bakanlarnn ok konumamas usuldendir ama hep byle syleriz yine
de en az bir oturum konumacs kadar konuuruz. Ben sz ok fazla uzatmak istemiyorum, ok deerli konuklarmz var, gerekten bu alanda son derece ciddi emekleri,
katklar olan ve bugn de bunu bizlerle paylamak zere aramzda bulunan deerli
hocalarmz var. Ben msaadenizle ilk sz Yavuz Atar hocamza veriyorum. Buyurun
hocam.
59
Yeni Anayasann Getirdii

Yenilikler
Prof. Dr. Yavuz Atar
Bende bizleri dinlemeye gelen btn konuklar sayg ile selamlyorum. Bugn burada
size anayasa yapm srecini ve yeni anayasann getirdii yenilikleri konu edinen bir
tebli sunmaya alacam.
Yeni Anayasa htiyac ve Anayasa Yapm Sreci
Acaba u anda lkemizin yeni bir anayasaya ihtiyac var mdr? Yeni bir anayasaya
ihtiya varsa, anayasa deiiklii sreci nasl yrtlmelidir?
Trkiyede vatandalarn, toplumun byk ksm yeni bir anayasaya ihtiyacmz olduu konusunda nemli lde bir uzlama iindedir. Toplumun hemen her kesimi
yrrlkteki 1982 anayasasnn gelien toplumun ihtiyalarna cevap veremediine,
devlet ynetiminde yetersiz kaldna, insan haklarn ve hukukun stnln evrensel manada garanti altna almadna inanmaktadr. Bu nedenle toplum, bu zelliklere
sahip yeni bir anayasa yaplmas gerektiine inanmakta ve bunun iin zamanlamann
da doru olduunu dnmektedir. Trkiyenin yeni bir anayasaya ihtiyac vardr. Tabii bu yeni anayasa ihtiyacnn i dinamikleri olduu kadar, d dinamikleri de vardr.
dinamikler nelerdir? Genellikle lkelerin anayasalarnn deimesine ve yeniden
yaplanmasna yol aan bir takm faktrler vardr. Yeni bir devlet kurulurken yeni bir
anayasa yaplr ya da rejim deiikliinde anayasa deiir. Bunlarn dnda anayasal
deimenin balca dinamiklerini, bir lkedeki sosyal, ekonomik, siyasal ve teknolojik
gelimeler oluturur. Bir toplumda bu faktrlerin ortaya kmas durumunda anayasann bu yeni realitelere uydurulmas zorunludur. Zira demokratik toplumlarda anayasal deime toplumdan ve gerek hayattan soyutlanamaz. Kukusuz yeni anayasann
bu toplumsal dinamiklerle rtmesi beklenir. Yakn zamann baarl anayasa yapm
rneklerinden olan 1978 spanyol Anayasasnn hazrlayclarndan Miguel Herrero De
Minonun ifadesiyle, Yaayan anayasa bir kimse tarafndan, protez gibi deil, kendi
derisi gibi hissedilmelidir. Bu nedenledir ki, bir anayasa, egemen sekinler tarafndan
kullanlan bir sosyal kontrol ya da toplumsal mhendislik arac olamaz. Hemen
her alanda byk bir dnm yaayan Trkiyenin, toplumun gerisinde kalan protez bir anayasadan, yaayan bir anayasaya gemesi iin yeterli neden mevcuttur.
Ama bizim lkemizde bu gelime ve deime ihtiyalarna gre anayasalar yaplmamtr. Bir takm demokrasi d mdahaleler olmu ve bunu yapan gler kendi
istek ve politikalarnn anayasallamasn amalamlardr. te bu nedenle artk yeni
anayasann sivil bir sre ierisinde btn toplum kesimlerinin gr alndktan sonra, halkn gerek temsilcisi olan TBMM tarafndan kabul edilmesi, bunun ardndan da,
1982 Anayasasnn kabulnde olduu gibi halkn mecburen evet demek zorunda kald bir yntemle deil de, serbest bir ortamda evet ya da hayr denilebilecek artlar
altnda referanduma sunulmas gerekmektedir. te yandan, anayasal deimeyi etkileyen d dinamikler de vardr. Ancak d dinamikler bazen olumsuz olarak alglanabilmektedir. Bu dncede olan kesimlere gre, biz milli bir devletsek d dinamikler
bizim anayasamza neden etkide bulunsun. Baz durumlarda bu sylenebilir, ama d
dinamikler her zaman olumsuz manada anlalmamaldr. Evrensellik kazanan bir takm ilke ve kurumlarn bizim lkemizde de yerlemesi birey ve toplumun yararnadr.
Esasen hemen btn lkeler demokrasi, hukuk devleti ve insan haklar alanndaki
dzenlemelerinde evrensel gelimelerden yararlanmlardr. Mesela, insan haklarnn
korunmas alannda en nemli kurumsallama dzeyi Avrupa Konseyi bnyesinde ortaya kmtr. ok nemli anlamalar hazrlanm ve uluslararas kurumlar ve mahkemeler oluturulmutur. Bazlarmz buna kar olabilir ve diyebilirler ki, nasl olur
da uluslararas bir rgt bizim gibi bamsz bir lkenin i hukukuyla alakal kararlar
verebilir? Buna karlk, nemli bir toplumsal kesim de bu dncenin yanl olduuna inanmaktadr. Ben de bu grteyim. Eer insan haklar ve hukukun stnl gibi
hepimize lazm olan deerler bizim lkemizde yeteri kadar kurumsallaamam, fakat
baka lkelerde ya da uluslararas kurulular bnyesinde ileri bir dzeye gelmise, biz
de bu tecrbelerden yararlanmalyz. Belli uluslararas rgtlerin yesi olmuuz veya
olmaya alyoruz. Eer siz bir anlama yaparsanz, onun gereklerini yerine getirmek
zorundasnzdr. Mesela, Avrupa Konseyi ye lkelerde insan hak ve zgrlklerini
yerletirmeye alan bir rgttr ve Avrupa nsan Haklar Mahkemesi de bu Szleme ile ihdas edilen bir organdr. Biz de Trkiye olarak AHSni onaylam ve AHMnin
yarglama yetkisini kabul etmi durumdayz. 1990lardan itibaren bu Mahkemeye
Trkiyeden binlerce bireysel bavuru yapld ve Mahkeme insan haklarnn ihlal edildiine dair ok sayda karar verdi. Bu mahkemenin vermi olduu kararlara baktmzda, lkemizdeki insan haklar ihlallerinin bir ksmnn uygulamadan bir ksmnn
da bata Anayasa olmak zere mevzuattan kaynaklandn grmekteyiz. Dolaysyla,
biz bu insan haklar sisteminin bir paras olmaya alyorsak, Anayasa hkmlerinden kaynaklanan ihlalleri ortadan kaldrmak ve Szlemeye uyumu da salamak iin
Anayasa deiiklii yapmak zorundayz. Kald ki, d dinamikler olmasa bile, insan
61
haklarn en ileri dzeyde gvence altna almak ve btn dnyann ortak mal olan
evrensel bir takm deerleri kendi lkemize kazandrmak Trk toplumu olarak balca
amacmz olmaldr. Demokratik reformlar sadece demokrasi, insan haklar ve hukuk
devleti gibi alanlarla da snrl deildir. Mesela, demokratik lkelerde yerel ynetimlere
daha fazla yetki verilmektedir. Biz de lkemizde bunu tecrbe ettik. Yerel ynetimlerin glendirilmesiyle topluma gtrlen hizmet kalitesinin arttn grdk. O halde
dnyann gelitirdii ve uygulad kurum ve dzenlemelerden biz de yararlanmalyz.
Btn bu faktrleri dikkate aldmzda lkemizde kkl bir anayasal deiimin
kanlmaz olduunu syleyebiliriz. 1982 Anayasasnda bugne kadar 14 civarnda deiiklik yapld ama hala insan haklar, demokrasi ve hukukun stnln evrensel
manada garanti altna alan bir anayasal sistemi henz oluturamadk. Geri kusursuz
bir anayasa yapsanz bile bunun baars anayasay uygulayacak olan insan unsurunun
kalitesine baldr, fakat byle bir anayasay ortaya karmak da bu ynde atlacak ilk
ve en nemli admdr.
te yandan, bir toplumun siyasal geliim srecinde anayasann yapm veya deitirilmesi iin en uygun ve elverili zamann seilmesi de nemli bir unsurdur. Bu
anlamda toplumlarn hayatnda, yeni bir anayasann yapm iin uygun ya da uygun
olmayan dnemlerden sz edilebilir. Ayn ey kanunlar bakmndan da geerlidir.
19.yzyln balarnda, Alman Medeni Kanununun kodifikasyonu zerine Alman hukukular arasnda cereyan eden byk tartma buna iyi bir rnektir. Fransz Kanununun iktibasna kar kan Tarihi Okulun kurucusu Savigny, iddialarn daha iyi aklayabilmek iin halk ruhu (Volksgeist) -halkn ayrdedici hukuk dehas- kavramn
gelitirerek u gr ortaya atmtr: Baarl bir kodifikasyon iin en uygun zaman,
bir milletin siyasal ve hukuki olarak tam olgunlua ulat andr. Almanyadakine
benzer bir tartma lkemizde Fransz Medeni Kanununun iktibasn savunan Ali Paa
ile byk hukuku ve tarihi Ahmet Cevdet Paa arasnda yaanm ve ardndan nl
Mecelle-i Ahkam- Adliye Ahmet Cevdet Paa bakanlndaki bir komisyon tarafndan
(1869-1876 yllar arasnda) hazrlanm ve kabul edilmitir.
Bir kodifikasyonun vaktinden nce yaplmas, ulusal gelimeyi nler veya snrlar;
vaktinden sonra yaplmas ise, ulusal gerileme ve k nleyemeyeceinden yararsz bir faaliyet olur. rnein Trkiyede, 1946-50 arasndaki demokrasiye gei sreci
nin siyasal gleri, demokrasiye gei zerindeki uzlamalarn yeni bir anayasann
yaplmas zerinde de younlatrabilmi olsalard, daha sonra ortaya kan anayasal
sorunlar belki de yaanmayacakt. lkemizde 1924 Anayasas 1960 ylna kadar uyguland. Esasen, 1950den nceki dnemde uyguland, demek anlamsz. nk bu dnemde zaten tek parti ynetimi var ve otoriter bir rejim sz konusu. Burada gerek manada etkili olan bir anayasadan sz edemeyiz. Baka bir deyile bir anayasann varl
ya da yokluunun gerek bir etkisi sz konusu deildi. Peki, anayasann nemi (siyasal
iktidarn snrlandrlmas iin gerekli anayasal mekanizmalara duyulan ihtiya) ne zaman ortaya kt? 1950-1960 arasnda. 1960 darbesinin gerekeleri arasnda, Anayasaya
aykr kanunlar denetleyecek bir organn olmamas da gsterilmitir. Denetim mekanizmalar olsayd belki bu gelimeler olmazd, eklinde grler ileri srlmtr. O
halde 19461950 arasnda demokrasiye gei almalar srerken aslnda Trkiyenin
tam da o zaman yeni bir anayasa yapmas gerekiyordu. nk siyasal sistemin ileyii
ve toplumsal deiim belli bir aamaya gelmi, bat lkelerinde totaliter rejimler sona
ermeye balam ve hepsi yeni demokratik anayasalar yapmaya balamlardr. Mesela
Almanyada nazizmin yklmas ve 1949 Anayasasnn yaplmas, talyada faizmin k ve 1948 Anayasann yaplmas gibi. 1960 darbesinin ardndan 1961 Anayasas yapld, fakat yine toplumun ihtiyalaryla rtmeyen ve belli alardan demokrasiden
geriye dn anlamna gelen dzenlemeler getirildi. Bu Anayasann temelde zgrlk olduu doru olmakla birlikte, Anayasa din hrriyeti konusunda ar snrlayc bir
yaklam benimsenmitir. Keza din istismaryla ilgili hkm ilk defa Anayasaya konulmu ve bu sebeple partilerin kapatlabilecei ngrlmtr. te yandan, seilmiler zerindeki askeri vesayetin temel erevesini belirleyen Milli Gvenlik Kurulu ve
Genelkurmay Bakanlnn Savunma Bakanl yerine Babakanla balanmas gibi
hkmler de bu Anayasayla getirilmitir. 1982 Anayasasn yerden yere vurarak 1961
Anayasasn yceltenler bunlar grmemilerdir.
O halde, eitli etki ve tepkilerin rn olan 1961 ve 1982 darbe Anayasalarndan
sonra, bireyi esas alan ve devletin yetki haritasn modern anayasacln temel ilkelerine (demokrasi, insan haklar, hukukun stnl) gre dzenleyen sivil ve demokratik bir anayasann yaplmas iin zamanlama bakmndan olgunlama andaki
Trkiyenin nnde iyi bir frsat vardr. Yeni bir anayasann yaplmas, askeri bir darbe
dneminde kabul edilmi olan 1982 Anayasas zerindeki meruluk tartmasn da ortadan kaldrarak, sadece hukuki ve siyasal adan deil, sosyolojik ve psikolojik bakmlardan da Trkiyenin demokratikleme srecine ok olumlu katklarda bulunabilir.
Anayasaclk tarihine bakldnda anayasalarn ierii gibi, yapl ynteminin de,
demokratik ya da antidemokratik olabildii grlr. Antidemokratik yntem, anayasann hiyerarik, yani halk temsil etmeyen glerce tepeden inme bir biimde yaplmasn ifade eder. Demokratik olarak nitelendirebileceimiz yntemler ise, szleme
yntemi ve organik yntemdir. Szleme yntemi, toplumdaki nemli kesimlerin uzlaarak (tabana dayal olarak) anayasa yapmas anlamna gelir. Organik yntemde ise,
yeni bir anayasann yaplmas ya da deitirilmesi, yrrlkteki anayasann ngrd
usul ve kurallara gre seilmi yetkili organlar tarafndan gerekletirilir. Organik yntem, szleme yntemi ile birleebilir. Yani, anayasal usullere gre anayasay deitirecek olan organlar, toplumun nemli kesimlerinin grlerini alarak onlar da srece
dhil edebilirler. Keza, anayasann yaplmas srecinin, kamuoyuna ak ve tartmalarn mmkn olduu kadar geni kitlelere ulaaca biimde cereyan etmesi, btn
gruplarn ve genel olarak vatandalarn anayasann yapmna katkda bulunmasn
salar ve onlarn anayasay sahiplenmesini kolaylatrr. Ancak, geni ve kapsaml bir
uzlama mmkn olmad takdirde, yeterli saylabilecek bir toplumsal konsenssn
63
salanmas halinde, anayasa yapmclar bunu makul bularak anayasal deimeyi gerekletirmeye giriebilirler. Byle durumlarda, anayasa deiikliinin zerinde uzlama bulunan konularla snrl tutulmas en uygun yoldur. Bu ekilde anayasal deime
bir anda tek bir paket olarak gerekletirilemedii takdirde, bunun belli bir zaman iinde spesifik konular zerinde uzlamaya varldka gerekletirilmesi de mmkndr.
Yeni anayasann sivil bir irade tarafndan yaplacak olmas da ok nemlidir. 1982
Anayasasn istediiniz kadar deitirin, yine ismi 1982 Anayasas olarak kalacak ve
darbeyi anmsatacaktr. Bu anlamda yeni kelimesinin de son derece nemli olduunu dnyorum. Baz evreler ve hatta hukukular yeni anayasalar ancak kurucu
meclislerin yapabileceini iddia etmektedirler. Bu anlay darbelerin etkisiyle ylesine
toplumun bilincine ilemi ki, normal zamanlarda anayasa yaplamayaca dnlmektedir. Peki, kurucu meclis nedir? Kurucu meclis anayasa yapan ya da deitiren
meclistir. Darbelerde yrrlkteki anayasalar ilga edilip, halk tarafndan seilmi olan
meclisler kapatldndan, darbeciler yapacaklar yeni anayasaya szde meruiyet kazandrmak amacyla genellikle atama yoluyla bir kurucu meclis olutururlar, ama anayasaya nihai eklini yine darbeciler verir. Darbe dnemlerinde yrrlkteki anayasa
ortadan kaldrldndan anayasay hazrlayanlar hukuken hibir kuralla bal deildirler ve dolaysyla da uymak zorunda olduklar usul kurallar da yoktur. Bu dnemlerdeki kurucu meclisler bu nedenle asli kurucu meclis olarak adlandrlr. Buna karlk,
normal demokratik dnemlerde anayasay lkenin parlamentosu deitirir ve bunu
yaparken anayasadaki usul kurallaryla bal olduundan tali kurucu meclis olarak
adlandrlr. Dolaysyla, demokratik meclisler gerekli usule uyarak pekl yeni bir anayasa da yapabilirler. Ksaca, darbe sonrasnda atama yoluyla bir kurucu meclis oluturulduunda bu antidemokratik bir kurucu meclis olur. Bu anlamda asli kurucu meclis her zaman demokratik olmayabilmektedir. Mevcut Anayasann 175. maddesinde
Anayasann nasl deitirilecei aka yazldr. Deitirecek organ da TBMMdir. u
anda, 2007 seimlerinde demokratik yolla seilmi ve % 85 civarnda da farkl siyasal
grlerin temsil edildii bir Meclis yaps bulunmaktadr. Kald ki, anayasa deiikliinin referanduma sunulmasyla da, halkn hukuken Anayasa yapm srecine katlmas
ve son sz sylemesini salayacaktr.
Yeni Anayasa Tasla Neler Getiriyor
Bilim Komisyonu tarafndan hazrlanan taslak anayasa neler getiriyor? Bu ksmda
zetle bundan bahsetmek istiyorum. ncelikle unu belirtmek isterim ki, yeni anayasa
tasla hazrlanrken Trkiye iin gerekletirilebilir bir anayasay nasl hazrlayabiliriz, eklinde bir yaklammz oldu. Baka bir ifadeyle, evrensel standartlar ile lke
ihtiyalar, artlar ve beklentileri arasnda makul bir denge kurmaya altk. Kukusuz
komisyon yeleri olarak ayr ayr ya da birlikte sadece akademik bir alma olarak kalacak bir metin hazrlam olsaydk baz konular daha ideal olarak dzenleyebilirdik.
Bu nedenle amacmz Trkiye artlarnda mmkn olabilecek bir anayasa nerisi ha-
zrlamak oldu. Bununla birlikte, ortaya kan metin, getirdii dzenlemeler itibariyle
pek ok Avrupa anayasasndan daha ileri dzeyde bir insan haklar ve hukuk devleti
sistemi ngrmektedir.
Anayasann felsefesi ve temel ilkeler
Yeni anayasa tasla temel felsefesi ve ruhu bakmndan, mevcut Anayasadan radikal bir ekilde ayrlmaktadr. 1982 Anayasas devletidir, yani bireye kar devleti koruma altna almaktadr. Geri 1982den bu yana Anayasada ok sayda deiiklik yapld,
insan haklar alannda iyiletirmeler oldu, fakat Anayasa hala tam anlamyla bireyci
diyebileceimiz bir nitelie kavumu deildir.
1982 Anayasas, devletin kutsal (1995 deiikliiyle yce) olduu dncesine
dayanmaktadr. Anayasann Balangcndan, Anayasann amacnn, devlet iktidarn
insan haklaryla snrlamak deil, gerektiinde insan haklar ve hukuk devletinden feragat pahasna da olsa, kutsal ya da yce devletin stnln salamak olduu sonucu
kmaktadr. Anayasadaki bu stn devlet anlay, devletin bireylere ve topluma kar
korunmasn, varlk ve bekasnn salanmasn gerektirmektedir. Bir devlete kutsallk
atfedildii takdirde hukuk devleti ve insan haklar anlayndan uzaklalm olur. nk kutsal olan bir varlk sorumsuzdur, sorgulanamaz ve denetlenemez.
Keza, 1982 Anayasasnn zellikle ilk dzenlemesindeki belirgin hrriyet-otorite
dengesizlii, hak ve hrriyetler alann dzenleyen temel kanunlarn askeri darbe ya da
muhtra dnemlerinde kkten deitirilmesi, son yllarda gerekletirilen reformlara
ramen, idari alandaki hukuki dzenlemelerin ve uygulamann merkezi ve brokratik
devlet zihniyetine dayal olmas (rnein yksekretim sistemi), devleti ceza politikas ve zellikle eski Ceza Kanununda yer alan dnce sular, yargnn bamszl ve
tarafszlnn salanamamas, Anayasa Mahkemesi, Yargtay ve Dantay kararlarnda
grlen aktivizm de hukuk devletiyle ilgili temel sorunlarn banda gelmektedir.
Yeni bir anayasa hazrlanrken ncelikle birey ve devlet ilikisi bakmndan temel
tercihi aka belirlememiz gerekir. Bireyi ve onun hrriyetini esas alan ve devleti bireyin ve toplumun hizmetinde bir ara olarak gren bir yaklam m benimsenecektir,
yoksa devlet kutsanp ama haline getirilip birey bir ara olarak m kabul edilecektir.
Bu tercih insan haklar kadar, hukuk devleti ilkesi bakmndan da nemlidir.
Yeni anayasa taslanda, 1982 Anayasasnn devletin kutsall anlayn yanstan
Balang ksmnn bireyi ve hukukun stnln esas alacak ekilde yeniden yazlm olmas hukuk devleti ideali bakmndan byk deere sahiptir. Sadece Balang
ksm bile tek bana yeni anayasa taslann felsefesini ortaya koymak iin yeterlidir.
Taslan Balangc yledir:
Herkesin insan haysiyetinden kaynaklanan evrensel hak ve hrriyetlere sahip
olduu inancyla hareket eden, her trl ayrmcl reddeden, farkllklarmz
kltrel zenginliimizin kayna olarak gren bir eitlik anlayna sahip biz Trk
Milleti; insan haklarna ve hukukun stnlne dayanan demokratik ve lik
65
Cumhuriyetin kurum ve kurallarn dzenleyen bu Anayasay, egemen irademizin

ve Cumhuriyetimizin kurucusu Mustafa Keml Atatrkn ada uygarlk hedefi
ile ebed bar idealine olan ballmzn ifadesi olarak kabul ve teyid ederiz.
Bu dzenlemede hukukun stnl, insan haklar, demokrasi ve millet iradesi

zellikle vurgulanm, farkllklarn zenginlik olduu belirtilmitir.
Anayasann devletin temel niteliklerini dzenleyen 2. maddesinde insan haklarn
zayflatc baz ibareler vardr. Bu maddede toplum huzuru, milli dayanma ve adalet anlay iinde denildikten sonra temel ilkeler saylmaktadr. Bu kavramlar duruma
gre sbjektif yorumlara tabi tutulabileceinden temel ilkeleri zayflatma potansiyeli tamaktadr. Mesela, eer toplum huzur iinde deilse biz insan haklarn imdilik tam
olarak tanyamyoruz, demek gibi bir tehlike yaratyor. Taslakta temel ilkeleri daha da
glendirmek iin bu ibareler metinden karlm, ayrca insan haklar vurgusunun glendirilmesi amacyla, saygl kelimesi yerine, dayanan kelimesi benimsenmitir.
Anayasada dzenlenen her kurul veya kurumun, kendisini, egemenlii kullanan
yetkili organ olarak grmesini engellemek amacyla, Trk milleti adna egemenlii kullanacak olan organlar, Taslakta yasama, yrtme ve yarg eklinde saylarak belirtilmitir. Ayrca, Trkiyenin milletleraras ve milletlerst kurululara yeliinden doabilecek muhtemel sorunlar nlemek iin, milletleraras ve milletlerst kurululara
yelikten kaynaklanan snrlamalar sakldr hkm eklenmitir.
Eitlik ilkesini glendirmek amacyla sadece kadnlar lehine deil, ayn zamanda
toplumun zel olarak korunmas gereken baka kesimleri iin de pozitif ayrmclk kural benimsenmitir.
nsan haklar
Taslakta, insan haklar yeni bir bak asyla ve tamamen uluslararas szlemelere
ve Avrupa nsan Haklar Mahkemesi itihatlarna uygun olarak dzenlenmektedir. Birlemi Milletler ve Avrupa Konseyi bnyesinde birok insan haklar szlemeleri yaplmtr. Avrupa nsan Haklar Szlemesi kii haklar ve siyasi haklar bakmndan ok etkili bir koruma ngrmektedir. Bu koruma sisteminin en nemli unsuru Avrupa nsan
Haklar Mahkemesidir. Taslakta insan haklarnn dzenlenmesinde biz Trkiyenin de
taraf olduu bu szlemeleri ve Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin yerleik itihatlarn esas aldk. Bu erevede yaplan dzenlemeler zetle yledir:
- Temel haklara yaplan vurguyu glendirmek ve bu haklarn korunmasnn kural,
snrlanmasnn ise istisna olduuna ilikin prensibe geerlilik kazandrmak iin,
ikinci ksm balndaki devler kelimesi karlm, ayrca 1982 Anayasasnn
12. maddesinin ikinci fkrasndaki temel hak ve hrriyetlerin kiinin topluma, ailesine ve dier kiilere kar dev ve sorumluluklarn da ihtiva ettii hkmne
yer verilmemitir.
- Temel hak ve hrriyetleri ktye kullanma yasa, ifade hrriyetinin keyf ekilde
snrlandrlmasn nlemek amacyla daraltlmtr.
- nceki anayasalarmzda yer almayan kiisel bilgilerin korunmas hakk ve bilgi edinme hakk anayasal gvenceye kavuturulmutur.
- Din ve inan hrriyeti btn unsurlaryla birlikte gvenceye kavuturulmu;
devlete, ocuklarn eitimi alannda ebeveynin din ve felsef inanlarn dikkate alma ykmll getirilmi; liklik ilkesinin ve bu ilkenin nemli bir unsuru
olan din ve inan hrriyetinin bir gerei olarak, din eitimi dersleri bakmndan
muafiyet imkan getirilmitir.
- 1982 Anayasasnn 24 nc maddesinin son fkrasnda din ve vicdan hrriyeti
iin ngrlen zel ktye kullanma (din istismar) yasa, sbjektif ve keyfi
deerlendirmelere ak unsurlardan arndrlmtr.
- nceki anayasalarmzda bamsz bir hak olarak kendinden sz edilmeyen adil
yarglanma hakkna yer verilmi; bu hak, Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 6.
maddesi dikkate alnarak, hak arama hrriyetiyle birlikte yeniden dzenlenmitir. Bu hak kapsamnda, kanuni hkim ilkesi yerine, tabii hkim ilkesi kabul
edilmitir.
- Vatandaln, din, mezhep, dil ve benzeri ayrmlar dikkate alnmakszn her bireyin devlete olan siyas ban ifade ettiini akla kavuturmak amacyla, daha
kapsayc ve kuatc bir vatandalk tanmna yer verilmitir.
- Siyas partilerin kapatlmalarna yol aan yasaklar daraltlm ve bu yasaklarla ilgili olarak partilerin kapatlmas gletirilmitir. Bu erevede, bir partinin
tzk veya programnn insan haklarna, devletin bamszl ve blnmez btnlne, demokrasiye, cumhuriyete ve liklie aykr olmas halinde dorudan
kapatma davas almas yerine, Anayasa Mahkemesi tarafndan ilgili partiye ihtar verilmesi esas kabul edilmi; siyasi partilerin odak olmasnn artlar arlatrlmtr. Anayasa Mahkemesinin siyas parti davalarnda kapatmaya karar
verilebilmesi, ye tamsaysnn te ikisinin kapatma dorultusunda oy kullanmas artna balanmtr. Siyasi partilerin mali denetimi, Anayasa Mahkemesi
yerine mali konularda uzman olan Saytaya braklmtr.
- ocuk haklar, yeni bir hak kategorisi olarak anayasal gvenceye kavuturulmutur.
- Eitim ve renim hakk, ada hrriyeti demokrasi ilkeleriyle uyumlu bir hale
getirilmi, 1982 Anayasasnda mevcut olan baz snrlayc hkmler karlmtr.
Ayrca, bireysel hayat tarznn bir ifadesi niteliindeki klk-kyafet tercihinin bu
haktan yararlanmaya engel oluturmamas amacyla bir gvence hkm getirilmitir.
nsan haklar bakmndan yeni anayasa taslayla getirilen nemli bir dzenleme
de kanunlarn uluslararas insan haklar szlemelerine uygunluunun denetlenmesine imkn salanmasdr. Bu dzenleme ile 1982 Anayasasnn 90. maddesinin son fkrasndan farkl olarak, temel haklara ilikin milletleraras andlamalarla i hukukun atmas halinde, birey haklarna daha etkili bir korunma ve gvence salayan bir sistem
67
benimsenmitir. Bylece, temel hak ve hrriyetler alannda bir kanunla bir milletleraras andlamann atmas halinde, kanunun sadece ihmaline deil, Anayasa Mahkemesince iptaline imkn salanm olmaktadr. Bunun sonucu olarak, i hukukumuzun
milletleraras insan haklar szlemelerine uyumlulatrlmas sreci sadece yasama
dzenlemeleriyle deil, Anayasa Mahkemesi denetimi yoluyla da iletilebilecektir.
Yasama, yrtme ve parlamenter rejim
1982 Anayasas klasik parlamenter sistemden sapan bir model ngrmtr. Bir
yandan Bakanlar Kurulunun parlmentoya kar sorumluluu kabul edilirken, dier
yandan da siyas ve ceza bakmdan sorumsuz olan Cumhurbakanna yasama, yrtme ve yarg alanlarnda geni yetkiler tannmtr. Bu durum, zaman zaman zmsz
kalan yetki atmalarna sebep olmutur. Bu nedenle yeni anayasa taslann temel
amalarndan biri de, parlamenter rejimi btn gerekleriyle tesis etmektir. Bu amala
Cumhurbakannn yetkileri azaltlm ve kendisinin tek bana yapabilecei ilemler,
tahdid olarak saylmtr.
21 Ekim 2008 tarihinde yaplan referandum sonucunda, Cumhurbakannn, beer yllk en fazla iki dnem iin halk tarafndan seilmesi yntemini getiren Anayasa
deiiklii kabul edilmitir. Cumhurbakannn parlmento tarafndan seilmesinde
yaanan sknt ve tkanklklarn almas amacyla yaplan bu Anayasal dzenleme
Taslakta da yer almtr. Esasen sorunsuz ileyen bir parlamenter rejimde Meclisin
Cumhurbakann semesinde bir saknca yoktur. Ancak lkemizde Anayasal krizlere
yol aan bu sorunun halk tarafndan seim yoluyla almas daha makul grnmektedir.
Yasama organyla ilgili olarak getirilen yeniliklerin banda, beyzelli milletvekilinden oluan Trkiye Byk Millet Meclisinin drtyzelli yesinin seim evrelerinden, yz yesinin ise lke seim evresinden seilmeleri esas benimsenmitir. Ayrca,
21 Ekim tarihli referandum ile kabul edilen, Trkiye Byk Millet Meclisinin seim dneminin be yldan drt yla indirilmesini ngren Anayasal dzenlemeye, Taslakta
da yer verilmitir. Milletvekili dokunulmazl yeni anayasa taslayla daraltlmaktadr.
Buna gre, ar ceza mahkemesinin grevine giren sularda sust hali ile zimmet,
ihtilas ve irtikp gibi yz kzartc sular dokunulmazlk kapsam dnda braklmaktadr.
Yrtme bakmndan getirilen yenilikler arasnda, cumhurbakanlyla ilgili olanlarn dnda, Milli Gvenlik Kurulunun istiar bir organ olduunun tasrih edilmesi ve
yapsyla ilgili olarak baz deiik alternatiflere yer verilmesi bulunmaktadr.
Trkiye Byk Millet Meclisi seimlerinin drt yla indirilmesine paralel olarak mahall idarelerin seimlerinin de drt ylda bir yaplmas esas benimsenmitir. Mahall
idarelerin seilmi organlarnn organlk sfatn kazanma ve kaybetmeleri konusundaki denetim tmyle yarg organna braklm; ileri Bakanna 1982 Anayasas ile
verilen bu organlar veya bu organlarn yelerini geici olarak grevden uzaklatrma
yetkisine burada yer verilmemitir. Bylece mahall idareler zerindeki merkez denetimin snrlandrlmas amalanmtr.
Yksekretim kurumlarnn bilimsel zerklii ve retim elemanlarnn akademik
zgrl glendirilmitir. Demokratik ynetim ilkesi gerei, rektrlerin dorudan
doruya retim yelerince seilmesi esas benimsenmitir. niversite ve dier yksekretim kurumlarnn ynetim ve denetim organlar ile retim elemanlarnn, ancak
yetkili organlarnca grevlerinden uzaklatrlabilecei kabul edilmitir. Yksekretim Kurulunun yetkisi koordinasyon ve planlama ile snrlandrlmtr.
Hukuk devleti ve yarg
Hukuk devleti bakmndan 1982 anayasasnn en ok eletirilen yn birok dzenleme ve ilemin yarg denetimi dnda tutulmu olmasdr. Bir hukuk devletinde
devletin herhangi bir faaliyeti yarg denetimi dnda olamaz. Hatta olaanst hal
ve skynetim rejimlerinde bile bu ilke kural olarak geerlidir, nk bu rejimlerin
de bir hukuki erevesi vardr. Bunlar anayasal zel ynetim biimleridir. Dolaysyla, normal zamanlarda yarg denetimi dnda ilemlerin olmas evleviyetle mmkn
olmamaldr. Aksi takdirde devletin bir hukuk devleti olduu sylenemez. 1982 Anayasasnda, yarg denetimine tabi olmayan birtakm ilemlere yer verilmitir. Anayasann yarg denetimi dnda tuttuu ilemler, Cumhurbakannn tek bana yapaca
ilemler (m.105/2, 125/2), Yksek Asker ura kararlar (m.125/2), Hkimler ve Savclar
Yksek Kurulu kararlar (m.159/4) ile uyarma ve knama eklindeki disiplin cezalar
(m.129/3) dr. Bunlarn dnda 1402 sayl Skynetim Kanunu da (Ek.m.3), skynetim komutanlarnn ilemlerini yarg denetimi dnda tutmutur. Cumhurbakannn
idar ilem niteliinde olmayan, yani devlet bakan sfatyla yapt ilemlerin yarg
denetimi dnda olmas, onun siyasal sorumsuzluunun bir gereidir. Buna karlk,
Cumhurbakannn yrtme organnn ba sfatyla yapt ilemler (idar ilemler)
ile dier saylan ilemlerin yarg denetimi dnda braklmas hukuk devleti asndan
doru deildir. Bu nedenle yeni anayasa taslanda, darenin hi bir eylem ve ilemi
yarg denetimi dnda braklamaz hkmne yer verilmi ve yarg denetimi zerindeki kstlamalarn tmnn kaldrlmas ngrlmtr. 1982 Anayasasnda yer alan
ve yarg denetimi dnda tutulan olaanst hal ve skynetim KHKleri ise tamamen
kaldrlmtr.
Hukuk devletinin temel unsurlarndan birisi de yargnn bamszl ve tarafszlnn salanmasdr. Aslnda bamszlk tarafszln bir aracdr. Muhtemelen bu nedenle 1982 Anayasasnda tarafszlk aka yazlmamtr. Bununla birlikte, asl ama
olan tarafszln anayasa metninde aka zikredilmesinde yarar vardr ve bu dnceyle Taslakta yargnn bamszlnn yannda tarafszl ilkesine de yer verilmitir.
Ayrca yargnn bir yetki olduu kadar grev olduu da belirtilmitir. Zira, yarglama bir
yetki olduu kadar, Trk milleti adna yerine getirilmesi gereken bir grevdir. Mahkemeler, bu grevi yerine getirmekten kanamazlar. Bu hkmn amac, yarg organla-
69
rnn uyumazlklar zerken hukukun snrlar iinde hareket etmelerinin salanmas

ve hukuka uygunluk denetiminin yerindelik denetimine dnmesini, baka bir deyile yargsal aktivizmi nlemektir.
Yarg bamszl ve tarafszln glendirmek ve yargnn demokratik meruiyetini salamak amacyla Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu, Anayasa Mahkemesi, Dantay, Yargtay ve askeri yarg yeniden dzenlenmitir.
Avrupa Hukuk Yoluyla Demokrasi Komisyonu'nun (Venedik Komisyonu) bir raporunda Avrupa'da yargsal atamalara ilikin tek bir model olmad tespitine yer verilmitir Bununla birlikte yeni demokrasilerde, hkimlerin atanmasnda siyasetin olumsuz rol oynamasn nleyecek bir teminat olarak, ak anayasal ve kanun hkmlere
gerek vardr (Ergun zbudun, Yargnn tarafszl ve bamszl, Zaman, 26 Haziran 2007). Bu erevede Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu, demokratik esaslara ve
yarg bamszl ilkesine daha uygun ekilde yeniden dzenlenerek Kurulun onyedi
yeden olumas ngrlmtr. Kurulun seimle gelen onalt yesinden beinin Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan, beinin Yargtay ve Dantay genel kurullarnca ve
altsnn da birinci dereceye ayrlm adl ve idar yarg hkim ve savclarnca seilmesi
esas benimsenmitir. Kurul yelerinin grev sresi drt ylla snrlandrlm ve Kurul
kararlar yarg denetimine almtr. Ayrca, hkim ve savclarn denetimi, mahkemelerin bamszl ile hkimlik teminat esaslarna uygun olarak Hkimler ve Savclar
Yksek Kuruluna braklmtr.
Anayasa Mahkemesi yelerinin seiminde, demokratik ilkelere ve anayasa yargsn benimseyen Bat demokrasilerindeki uygulamaya paralel olarak, yelerin bir blmnn Trkiye Byk Millet Meclisince seilmesi benimsenmi ve yelik dokuz yllk
bir sre ile snrlandrlmtr. Anayasa Mahkemesi ye says onyediye karlm; yelerden sekizinin Trkiye Byk Millet Meclisi, drdnn Yargtay, drdnn Dantay
ve birinin de Saytay tarafndan seilmesi esas benimsenmitir. Anayasa Mahkemesinde iptal davas ama yetkisi Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn en az
onda biri oranndaki milletvekillerine de tannmtr. Anayasa Mahkemesinin yrrl durdurma karar verebilme yetkisi aka zikredilmi, ancak te iki ounluk artna balanmtr.
Yce Divan konusunda da yeni bir forml benimsenmi, bu grevin Anayasa Mahkemesi ve Yargtay Ceza Genel Kurulu yelerinden oluan bir mahkeme tarafndan ve
iki dereceli yarglama esasna uygun ekilde yerine getirilmesi ngrlmtr.
Yargtay ve Dantay yeliine seilmede objektif kriterler getirilmi ve yelik dokuz ylla snrlandrlmtr. Yargtay Cumhuriyet Basavcs ile Basavcvekilini seme
yetkisi, mahkemelerin bamszl ilkesinin bir gerei olarak, Cumhurbakanndan
alnarak Yargtay yelerine verilmitir. Dantayn grev alan dikkate alnarak, yelerinin drtte birinin Bakanlar Kurulu tarafndan, dier yelerin ise, Hkimler ve Savclar
Yksek Kurulunca seilmesi esas kabul edilmitir.
Askeri yargnn grev alan sivil kiilerin askeri mahkemelerde yarglanmalarn

engelleyecek ekilde daraltlmtr. Askeri Yargtay yelerinin Cumhurbakan yerine
Askeri Yargtay Genel Kurulunca seilmesi ngrlmtr. Demokratik lkelerde bulunmayan ve idar yargnn birlii ilkesiyle badamayan Asker Yksek dare Mahkemesi kaldrlm ve idar nitelikteki asker ilem, eylem ve kararlarn yargsal denetimi,
idar yarg mercilerine braklmtr.
Hukuk devleti bakmndan bir dier nemli dzenleme de, 1982 Anayasasnda yer
alan kamu grevlilerinin yarglanmasndaki izin sisteminin Taslakta kural olarak kaldrlmasdr.
Frat Anl: Yavuz hocamza teekkr ediyoruz, bildiiniz gibi kendiside anayasa
taslan hazrlayan komisyonda almt. imdi sz Mesut Hocamza brakyoruz,
buyurun hocam.
71
Yeni Anayasa Eski Yurttalk
Do. Dr. Mesut YEEN
Teekkr ederim. Ben Cumhuriyet anayasalarnda vatandaln nasl dzenlendiini anlatmaya ve bu balamda anayasa taslandaki vatandalk tanmlar hakknda bir
deerlendirmeye yapmaya alacam.
Vatandalk meselesi etrafnda bunca grlt kopmas bouna deil. Bizzat vatandalk mefhumunun doas bunca grltye sebep oluyor. Vatandalk, yalnzca kim
vatanda, kim deil, kim vatandalar cemaati olarak siyasi toplulua dhil, kim deil
meselelerini dzenliyor olsayd bunca tartmaya yol vermezdi. Basite, belirli siyasi
snrlar ierisinde hkmran olan bir devlete tabi olanlar vatanda saylr, bunlarn
haricinde kalanlar da vatanda addedilmez olur biterdi. Oysa vatandalk bu ayrm
dzenlemekle kalmyor. Kim ieride kim deil ayrmna karar verdii gibi, ieride kalanlarn, yani vatandalarn bir ksm hallerini u ya da bu kvamda dzenlemeyi de
ngryor. Nitekim, kim bizden deil sorusuna cevap vermekle kalmayp, bizliin
ieriini, kvamn tayin etmeye koyulduu iindir ki, vatandalk etrafnda bunca sert
tartma kopuyor.
unu teslim etmekte fayda var: modern biimiyle vatandalk, iledii her yerde,
vatandalar cemaatini sadece siyasi bir topluluk olarak deil, u ya da bu kvamda ulusal-kltrel bir topluluk olarak da ina etti. Mesela, Fransa kyllerini Fransz, talya
kyllerini talyan klann, milliyetilik fikriyle byk bir koalisyon kuran vatandalk
kurumunun olduu iyi bilinir. Bu itibarla, vatandalk kurumunun vatanda olan ve olmayanlar ayrm yapmas kadar, vatanda olarak addedilenleri ulusal bir ideal ve kltr
etrafnda benzetirmesi de epey sradan bir durum. Bu birrnekletirme iine muhalefet edilmesi de. Mesela, Fransa yurttalarnn ounu Franszlatrd ama Korsika meselesinde ayn beceriyi gsteremedi. Ya da ngiltere, Galler meselesini epeyce bir hal
yoluna koydu ama rlanda ve skoya meselesiyle uramaya devam ediyor. Trkiyede
de benzer bir durum sz konusu. Balkan ve Kafkas gmenleri Trkletirildi ama Krt
meselesi devam ediyor.
Burada mesele u: ahaliyi vatandalk klp ulusal bir kltr etrafnda birrnekletirme ii her yerde ayn kvamda olmad. Vatandalar topluunun kltrel heterojen-
liinin tannd yerler de oldu; bu heterojenliin ba belas olarak grlp tmden

reddedildii yerler de. Ancak iinde bulunduumuz tarihsel dnemde, zellikle Bat
demokrasileri, ahalinin kltrel farklln ortadan kaldrmay artk bir norm olarak
grmyor ve kltrel benzemenin gevek formlarna raz oluyor; hi phesiz vatandalk kurumundan vazgemeden. spanya Bask meselesini, Britanya skoya meselesini ve hatta Fransa Korsika meselesini, vatandalk haklarn siyasi topluluu paralamayacak denli farkllatrarak, asimetrikletirerek zmenin yollarn aryor.
Trkiyeye de buraya kadar aktardm zaviyeden bakmak gerekiyor. Elimizde, milliyetilik fikriyle byk bir koalisyon oluturmu neredeyse yz yllk bir vatandalk
kurumu var ve bu kurum birrnekletirme, benzetirme iinde epey bir yol alm ve
ama epey de bir direnle kar karya.
Yeni anayasa vesilesiyle giritiimiz vatandalk tartmas tam da bu ikili durumun
kskacnda kalm grnyor. Trkiyede vatandalk kurumu ya bugne kadar geerli
olduu gibi ahaliyi benzetirme iini dzenlemenin mmtaz aralarndan biri olmaya
devam edecek ya da daha tahamml edilebilir kvamda bir benzetirme iini yrtmek
zere yeniden dzenlenecek. AKP tarafndan hazrlanan anayasa tasla mevcut durumun deitirilecei yolunda gl bir iaret vermiyor. Grnen o ki, yeni bir anayasamz olacak ama vatandalk anlaymz aynen devam edecek.
Yeni anayasaya ramen devam edeceini ngrdm mevcut vatandalk anlayn tasvir edebilmek iin tarihsel bir zmleme yapmak gerekiyor.
Tanzimattan Cumhuriyete
Trkiyenin devrald siyasi tarih vatandalk fikriyle Tanzimat dneminde tant. Mustafa Reit Paann 1839da duyurduu Tanzimat Ferman, tebaann din fark
olmakszn eit olduunu ve can ve mlk gvenlii hakkyla donandn duyuruyordu.7 Tanzimatn dolama soktuu vatandalk fikri hukuki bir gvdeye ise 1876
Anayasasyla kavutu. 1876 Anayasasnn Tebaa-i Devlet-i Osmaniyenin Hukuk-
Umumiyesi bal altnda yer bulan 8. Maddesi yleydi:
Devlet-i Osmaniye tabiyetinde bulunan efradn cmlesine herhangi din ve mezhepten olur ise olsun bila istisna Osmanl tabir olunur.8
Vatandaa, dini ve etnik mensubiyetine bakmakszn Osmanl demeyi ngren bu

madde, zamann egemen ideolojisi olan Osmanlclk fikriyle uyumluydu. Bilindii
zere, Osmanl eliti Tanzimattan balayarak siyasi topluluun kvamn tarif etmek
zere Osmanllk mefhumunu kullanr olmutu. Osmanllk, bir hanedana ve onun banda bulunduu devlete tabi olmay iaret ettii iin, 1876 Anayasas vatandalardan
esas olarak kltrel benzemeyi deil, siyasi ortaklamay talep ediyordu. Ne var ki,
Osmanl vatandalnn ksmen de olsa kltrel bir imas da vard. Anayasada yer alan
resmi dilin Trke olmas [m.21], memur ve mebus olabilmek iin Trke okuyup ya7
8
Bilindii zere, eitlik ve otoriteye kar temel haklarla donanm olmak, vatandalk fikrinin esaslarndandr.
Suna Kili & A. eref Gzbyk, Trk Anayasa Metinleri, (Istanbul: Trkiye Bankas Yaynlar 2000), 44. Bu
madde II. Merutiyet dneminde de aynen korundu, tadil edilmedi.
73
zabilme art [m21, m.57] vb. unu gsteriyordu: Osmanl hukuku, vatandalardan bir
dzeyde de olsa Trklk kltr dairesi iine girmelerini talep ediyordu.
Aslnda, Trkln Osmanllk ierisindeki mmtaz bir yeri olduu eklindeki fikir, Osmanlclk fikrinin uygulayclarnca epey erken zamanlarda telaffuz edilmiti.
Mesela, Tanzimat dneminin mehur paalarndan Ali Paa, Hariciye Nazr olduu
1862 ylnda, imparatorlukta birletiricilik grevi gren unsurun Trkler olduunu savunuyordu.9 Keza, Osmanlclk fikrinin takipilerinden Namk Kemal iin de Osmanl
vatanda olmak, en azndan Osmanlnn Mslman tebaas iin Trklemek demekti.
unlar diyordu Namk Kemal 1878 ylnda:
[E]limizden gelse, memleketimizde mevcut olan lisanlarn Trkeden bakalarn mahvetmek iktiza ederken, Arnavutlara, Lazlara, Krtlere birer elifba tayiniyle
ellerine ikak iin bir silah- manevi mi teslim edelim? Lisan bir kavmin dierine
inklbn men iin belki diyanetten bile daha metin bir seddir. () Vaka Rumlara, Bulgarlara bizim lisan tamim etmek kabil deildir; fakat Arnavutlara, Lazlara,
yani Mslmanlara tamim etmek pek kabildir, Onlar da, mnasip yolda idare olunur, mektepler yaplr ve hatta bizim o naks maarif nizamnamesinin hkm icra
olunur ise, yirmi sene sonra, Lazca, Arnavuta btn btn unutulur.10
Neticede unu sylemek mmkn: lk anayasamz ve vatandaln siyasi tarihimizdeki ilk hali, Osmanl vatandalarndan oluan ahaliyi, esasen siyasi, ksmen de
kltrel bir topluluk olarak ina etmek niyetindeydi.
1924 Anayasas
1924teki ikinci anayasa bu durumu kkten deitirdi. 1924 Anayasasyla beraber
ahaliden, vatandalar cemaatinden siyasi bir topluluk oluturmak kadar, belki bundan
da fazla, kltrel-ulusal bir topluluu oluturmas istenir oldu. Anayasal kayd 1924te
gerekletiyse de, bu keskin dnmn elli yllk bir tarihe yaslandn belirtmek gerekiyor. 1877den 1924e kadar olan bitene bal olarak, Ali Paann imparatorluun
birletirici unsuru olarak Trkler fikrinden, erken dnem Trk milliyetilerinin unsur-i asl olarak Trklerine, buradan Jn Trklerin millet-i hakime olarak Trklerine
ve nihayet 1924 Anayasasnn Devlet, Trkten baka bir millet tanmaz dsturuna
geildi.
1924le birlikte, Cumhuriyetin vatandalarndan oluan siyasi topluluun, etnokltrel bir topluluk olarak da, yani Trk milleti eklinde ina edilecei bildirilmiti.
Anayasa, lkede Trklkten baka kltrel aidiyetlerin de var olduunu kabul ediyor,
ancak bunlarn yeniden-retimine izin verilmeyeceini duyuruyordu.11 Bu durum,
9 Bernard Lewis, Ali Pasha on Nationalism, Middle Eastern Studies, v. 10, 1974, p. 7.
10 Masami Arai, Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii, (letiim Yaynlar: stanbul, 1994), s. 18.
11 Anayasa Komisyonunun hazrlad giri/gereke ksm yleydi: Devletimiz bir devleti milliyedir. Devlet, Trkten
baka bir millet tanmaz. Memleket dahilinde hukuku mtesaviyeyi (hukuksal eitlii) haiz baka rktan gelme
kimseler bulunduundan bunlarn rki mbayenetlerini (bakalklarn) manii milliyet tanmak caiz olamaz. A.
eref Gzbyk ve Zekai Sezgin, 1924 Anayasas Hakknda Meclis Grmeleri, (Ankara: Ankara niversitesi
Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, 1957), s. 7.
1924 Anayasasnn en azndan iki dereceli bir Trklk fikrine sahip olduunu gsterir.
Anayasa asndan Trklk, Trklerden, yani Trke konuulan bir aileye doanlardan
ve Trklemesi beklenenlerden, yani mstakbel-Trklerden oluuyordu. Dier bir deyile, 1924 Anayasas, Osmanldaki vatandalk anlayndan farkl olarak, belirgin bir
biimde asimilasyonist bir yurttalk fikrinin devreye girmi olduunu duyuruyordu.
Ksacas, vatandalarn Trk-olmayanlarndan Trklemeleri isteniyordu.
Ne var ki, Anayasann ve buna bal mevzuatn vatandalarn Trk-olmayanlarnn
tamamn Trkln muhtemel menzilinde grm olduunu sylemek mmkn deil. Dier bir deyile, 1924 Anayasasnn Trkl Cumhuriyetin btn vatandalarna
ak hale getirdii ve bu itibarla da Trklkle vatandal zdeletirdii iddias, btn
poplerliine ramen, doru deil.
Vatandalkla Trkln bir ve ayn ey olmad bizzat 1924 Anayasasnda ifade
edilmiti. Anayasann vatandal dzenleyen nl 88. Maddesi yle dzenlenmiti:
Trkiye ahalisine din ve rk fark olmakszn vatandalk itibaryla Trk tlak olunur.12
88. Maddenin sklkla Trkl vatandalkla zdeletiren ya da Trkl vatandalarn tamamna ak klan bir metin olarak yorumland malum. Nitekim bugnk anayasa tartmalarnda da vatandaln 88. Maddedeki biimiyle yeniden dzenlenmesi
gerektii neriliyor. Oysa, maddenin lafzna ve Meclisteki kabul edili hikayesine biraz
daha yakndan bakldnda, 88. Maddenin Trkl vatandalkla edinilebilir siyasi
bir paye olarak grmedii aka grlyor. zah etmek gerekiyor.
1924 Anayasasn hazrlayan Meclis Anayasa Komisyonunca Meclis Genel Kuruluna
teklif edilen metinde 88. Madde yle dzenlenmiti: Trkiye ahalisine din ve rk fark
olmakszn Trk tlak olunur.13 Yani ilk teklifte vatandalk itibaryla kayd bulunmuyordu. Ne var ki, Genel Kurula bu biimde inen madde, ak bir honutsuzlua sebep
olur ve maddenin tadili istenir. rnein Bozok (Yozgat) Mebusu Ahmet Hamdi Bey,
Anayasa Komisyonunun, kanun milliyetle deil tabiiyetle ilgilidir eklindeki hatrlatmasna ramen, maddenin dzeltilmesini ister. nerisi ilgintir: Trkiye ahalisinden
olup Trk harsn kabul edenlere Trk tlak olunur.14 Meclisteki sknt aktr. Yasakoyucu, Trkl vatandalkla edinilebilir bir paye olarak grmeye raz deildir. Tartmaya dnemin Trklk cereyannn nde gelenlerinden Hamdullah Suphi Bey dahil
olur ve Meclisin honutsuzluuna daha ak bir dille tercman olur:
Btn siyasi hudutlarmz dahilinde yaayanlara Trk unvann vermek bizim iin
bir emel olabilir. Fakat gryorsunuz ki, ok mkl bir mcadelenin iinden ktk ve hibirimiz kalbimizde mcadelenin tamam olduuna dair bir ey tamyoruz. Diyoruz ki: Devletin, Trkiye Cumhuriyetinin tebaas tamamyla Trktr.
Bir taraftan da hkmet mcadele ediyor, ecnebiler tarafndan tesis edilmi olan
messesatta alan rumu, ermeniyi (sic) karmaya alyor. Biz bunlar rumdur
12 Gzbyk ve Sezgin, 1924 Anayasas Hakknda Meclis Grmeleri, s.:441.

13 Gzbyk ve Sezgin, 1924 Anayasas Hakknda Meclis Grmeleri, s. 436.
75
ermenidir diye karmak istediimiz vakit bize hayr Meclisinizden kan kanun
mucibince bunlar Trktr derlerse ne cevap vereceksiniz? Tabiiyet kelimesi zihinlerde mevcut ve kalplerde mevcut bulunan bu emeli izale etmee kifayet etmez.
Lafzen biz bir tefsir bulabiliriz. Maddeye tefsir ile geilebilir, fakat bir hakikat vardr. Onlar Trk olamazlar.15
Hamdullah Suphinin tercman olduu sknt apaktr: Meclis, lkenin gayrimslim ahalisini Trkln menzilindeki vatandalar olarak grmemektedir. Dnemin meclisindeki hkim anlaya gre lkenin gayrimslimleri Trk olmadklar gibi,
Trkleemezlerdi de. Bu durumda Trkl derecelendirmekten baka yaplacak bir
ey yoktu. Nitekim, Hamdullah Suphinin, hem Anayasa Komisyonu hem de Genel
Kurul tarafndan kabul edilen nerisine gre gayrimslimlerin Trkl ancak vatandalk itibaryla Trklk olacakt. Dolaysyla, Meclis Genel Kuruluna Trkiye ahalisine din ve rk fark olmakszn Trk tlak olunur eklinde gelen 88. Maddenin, Genel
Kurulda Trkiye ahalisine din ve rk fark olmakszn vatandalk itibaryla Trk tlak
olunur eklinde tadil edilmesinin ardnda, Meclisin en azndan Trkler ve vatandalk
itibaryla Trk olanlar eklinde bir ayrm benimsemesi yatyordu.
Aslnda bu durum hi de srpriz deildi. nk hem Lozan grmeleri hem de
akabinde gerekleen 1924 Mbadelesi gsteriyordu ki, Trkiye Cumhuriyetini kuranlar gayrimslim ahaliyi lke vatanda olarak grmek istemiyorlard. Lozandaki grmeler esnasnda Trk taraf lkedeki gayrimslimlerin tamamndan kurtulmak istediini aka beyan etmi, 16 ancak Bat Trakyadaki Mslmanlara karlk stanbuldaki
yerleik Rumlarn lkede kalmasna rza gstermek zorunda kalmt. Keza, 1924teki
mbadele esnasnda Trke konumayan Mslimler lkeye kabul edilirken, Trke
konuanlar da dhil gayrimslim ahalinin byk ksm mbadele edildi.
1924 Anayasasnda yer bulan vatandalk anlayna dair yrttm bu tartmann ortaya koyduu gerek udur: lkenin vatandalk mevzuat asndan, en azndan 1961e kadar, memlekette derece Trklk vardr. Trkler, mstakbel-Trkler
ve vatandalk itibaryla Trk olanlar. Bu grubun, ahalinin hangi kesimlerine denk
dt de aa yukar belliydi. Hlihazrda Trke konuanlar Trkleri, Trk dili ve
kltr dairesine henz girmemi Bonak, erkez, Arap ve Krt gibi Mslim kavimler
mstakbel-Trkleri, gayrimslimler de Kanunuesasi Trklerini oluturuyordu.
Aslnda, bu dereceli Trklk fikri, Cumhuriyetin hemen ncesinde dnemin
entelektel elitinin kafasnda oktan olumutu. Cumhuriyet dneminin de mhim
entelektellerinden olan Mehmet Fuat Kprl, 1913 ylnda Trk Yurdu dergisinde
yaymlad bir yazsnda bu dereceli Trklk anlayn ak bir biimde ifade etmiti. Diyordu ki Kprl:

16 Onur Yldrm, Diplomasi ve G. Trk Yunan Mbadelesinin teki Yz, (stanbul: Bilgi niversitesi yaynlar,
2006), s. 59-139.
Devletimizi bir byk daireye benzetecek olursak kuvve-i merkeziyeyi Trklk,

onun etrafndaki birinci daireyi slamlk, son daireyi de Hrstiyan unsurlar tekil
eder. Osmanl devleti her eyden evvel bir Trk ve slam saltanatdr. Kuvve-i
merkeziyeyi iptida Trklk ve ona merbut slamlk tekil eder.17
Netice itibaryla, 1924 Anayasasnda yer bulan vatandalk anlay gayrimslimler hari olmak zere lke ahalisinden trde bir etno-kltrel topluluk yaratacan
beyan ediyordu. Bu vatandalk anlaynn uygulama dzeyinde karlna baktmzdaysa unu gryoruz. Trkiyede vatandalk pratikleri esas olarak asimilasyonist
ksmen de ayrmc olmutur. Memleketin Trk olmayan Mslimleri asimilasyonist,
gayrimslimler ise ayrmc vatandalk pratiklerine maruz kalmtr.
Ayrmclk ve Asimilasyon
Gayrimslim vatandalarn maruz kaldklaryla balayalm. 1926 tarihli Memurin
Kanunu ayrmc uygulamalarn kapsn at. 788 sayl Memurin Kanununun drdnc maddesi, devlet memuru olacaklarda Trkiye Cumhuriyeti vatandal ya da Trk
vatandal yerine Trk olmak artn aramaktayd.18 Trkl devlet memuru olmann koullar arasnda gsteren bu kanun 1965 ylna kadar yrrlkte kald. Ancak biliyoruz ki, bugn dahi brokrasinin st kademelerinde tek bir gayrimslim yurtta yoktur. Gayrimslim yurttalarca kurulan vakflarn mlklerine el konulmas ya da Varlk
Vergisi gibi uygulamalar da bahsettiim trden pratiklerin ok bilinen rnekleri oldu.
Neticede, gayrimslim yurttalarn Lozan antlamasyla edindikleri grup haklarna sahip olmak ayrcalnn karl temel bir ksm haklarnn ihlali oldu.
Asimilasyonist patriklere gelince, bu trden pratiklerin menzilindeki tek olmasa da
ncelikli grubun Krtler olduu malum. Gerek lkenin kadim bir kavmi oluu, gerek
nfus itibaryla bykl ve gerekse de dil ve toprak birliine sahip bir kavim olmas,
Krtl asimilasyonist siyasetin esas muhatab haline getirdi. Krtlerin maruz kald
asimilasyonist pratikler Cumhuriyetin Krt meselesiyle mesaisini ve aslnda asimilasyon iini de dzenleyen vastalarn balcas olmu [Birinci] Umumi Mfettilike kaleme alnan raporlarda aklkla ifa edilmitir. Bu raporlar tek tek ele almak mmkn
deil. Bu sebeple, bu raporlarda yer bulan malzemeyi tespitler ve neriler eklinde iki
genel balk altnda aktarmak gerekiyor.19
Mfettilik raporlarnca yaplan balca tespitler unlardr: Fratn dousundaki
blgede Krt nfus youndur; Bu blgede yaayan Krt nfusu bir milyondan fazladr
17 Mehmet Fuat Kprlzade, Trklk, slamlk, Osmanllk, Trk Yurdu, No. 45, Temmuz-Austos 1913.
Aslnda, ttihat ve Terakkinin Trke konuanlar teksif etme, gayrimslimleri mbadele ya da tehcir etme
ve Trke konumayan Mslmanlar da asimile etme lsnden oluan nfus ve iskan siyaseti Trkln
dairesi fikrinin, Balkan Savalarndan itibaren yaygn bir anlay haline geldiini gstermektedir. Dier
bir deyile, 1924 Anayasasna ak bir biimde yansyan bu dereceli Trklk fikrinin en azndan ttihat ve
Terakkinin iktidar olduu dnemle birlikte kabul grm bir fikir olduunu sylemek mmkn grnyor.
18 Ayhan Aktar, Cumhuriyetin ilk Yllarnda Uygulanan Trkletirme Politikalar, Tarih ve Toplum, No. 156,
1996, s.11.
19 Birici Umumi Mfettilik raporlar iin bkz. Mehmet Bayrak, Krdoloji Belgeleri (Ankara: zge Yaynlar,
1994), s. 233-270.
77
ve blgedeki Trk nfusu Krt nfusun drtte birinden daha azdr; Gerekli tedbir alnmad takdirde, Fratn arkndaki vilayetlerimizden sarfnazar etmek mecburiyetinde kalnabilir. Avni Doann szleriyle, Birinci Umumi Mfettilik mntkasnda
Trkeden baka bir dil ve Trkn dileine aykr bir dilek hakim bulunmaktadr.20
Buna mukabil bu raporlarda yer bulan balca neriler de unlardr: Trk nfus
ve nfuzunu hakim klmak iin en mhim menzil hatlar zerindeki kylere Trk
yerletirmek ve yeniden Trk kyleri tesis etmek; Trk olup Krtle malup olmaya
balayan vilayet ve kaza merkezlerinde Trkeyi hakim klmak; Krt mntkas iinde
bilhassa kz mekteplerine ehemmiyet vermek; Fratn garbndaki vilayetlerimizin bir
ksmnda dank bir surette yerlemi olan Krtleri Trk yapmak; Vanla Midyat arasndaki hattn batsnda, Ermenilerden kalan araziye Trk muhacirleri yerletirilmek;
Ermenilerden kalan emvalin satlmamasn hatta Krtlere icar dahi edilmemesini
salamak; Krtlerle meskun bu blgeye Yugoslavyadan gelen Trk ve Arnavutlarla
ran ve Kafkasyadan gelecek Trkleri yerletirmek; Vilayet ve kaza merkezlerinde hkmet ve belediye dairelerinde ve sair messesat ve tekilatta, mekteplerde, ar ve
pazarlarda Trkeden maada (baka) lisan kullananlar cezalandrmak; Askere alnanlarn baka blgelerde askerlik yapmasn salamak ve blgede yerli memur bulundurmamak; Blgede grev yapan batl memurlar Krt kzlaryla evlenmeye zendirmek,
bunlardan blgede yerlemek isteyenlere arazi vermek; blgede yerleik Trk, Krt ve
Aleviler arasnda kz alp vermeyi tevik etmek; dari tedbirlerle kylerden ocuk toplamak; Trk kltr ve temsil esasna mstenit okutma yapmak.
Krtlerin asimilasyonu iin Umumi Mfettiliklerce nerilen ilerin ne kadarnn
gerekletirilebildii epey belirsiz olmakla birlikte, btn bu nerilerin kat zerinde
kalmad da muhakkak. Cumhuriyet, kuruluunun hemen ardndan brokrasinin gelitirdii nerileri uygulamak iin yola koyuldu. eyh Sait syannn hemen ardndan
uygulanan ilk nlem, isyana karanlarn aileleri ve yaknlaryla birlikte bat blgelerinde iskan edilmesi oldu. Daha kapsaml bir uygulama 1934 ylnda geldi. Bu yl kabul
edilen skn Kanununun hedefi, Anadolunun demografik kompozisyonunun etnik
mlahazalar uyarnca yeniden dzenlenmesi ve Trk olmayan unsurlarn Trkletirilmesiydi. Trkletirme, Trk-olmayanlarn Trk blgelerine, Trklerin de Trk-olmayan blgelere yerletirilmesi yoluyla gerekletirilecekti.
Asimilasyonu gerekletirmek zere bavurulan yegane uygulama zorunlu iskan
olmad. Cumhuriyetin kuruluunun ardndan Trkeden baka dillerde yayn ve eitime, Lozan hkmleri sakl kalmak zere, izin verilmedi. Nitekim bugn de, mevcut
anayasann 42. maddesi, milletleraras anlama hkmleri sakl kalmak zere, eitim
kurumlarnda, Trk vatandalarna Trkeden baka bir dilin anadil olarak retilmesini yasaklamaktadr. Krte zerindeki basknn daha yakn zamanl rnei 1983
ylnda karlan ve 1991 ylnda kaldrlan 2932 sayl yasa oldu. Krte zerindeki kstlamalar eitim ve yayn alanyla snrl kalmad. Cumhuriyetin ilk yllarnda uygulanan
ark Islahat Plan uyarnca akta Krte konumak da yasaklanmaya alld.
20 Mehmet Bayrak, Krdoloji Belgeleri (Ankara: zge Yaynlar, 1994), s. 238.
Soyadlaryla, yer adlar ve ky isimlerinin Trkletirilmesini ve ocuklara Krte

adlar konmasnn yasaklanmasn da ayn fasldan saymak gerekir. 1934 ylnda kabul
edilen 2525 sayl Soyad Kanununun nc maddesi [r]tbe ve memuriyet, airet ve
yabanc rk ve millet isimleri[nin] soyadlar olarak kullanlmasn yasaklyordu. 1949
ylnda karlan l daresi Kanunuysa, yer adlarnn deitirilmesi yetkisini ileri Bakanlna veriyordu. Bu yetkinin cmert bir biimde kullanld malum. Keza, 1972
ylnda karlan 1587 sayl Nfus Kanununun 16. maddesi de doan ocuklara Krte
isim konmasn yasaklyordu.
Asimilasyon siyasetinin bir baka mmtaz arac Yatl Blge (lkretim) Okullar
(YBO) oldu. Bu aracn halen kullanlmakta olduu malum. Milli Eitim Bakanl verilerine gre, bugn toplam 299 Yatl Blge Okulunun 155i, dier bir deyile yzde 52si
Krtlerin youn yaad illerdedir. Keza, bu okullarda okuyan toplam 142.788 rencinin 84.442si ya da yzde 59u yine bu illerdendir.
Netice itibaryla, 1924 Anayasasnda yer bulan vatandalk anlay, memleket ahalisinin siyasi bir topluluk eklinde rgtlenmesiyle yetinmeyip, gayrimslimler hari
olmak zere, etno-kltrel bir topluluk da olmasn ngrm olup, vatandalk pratikleri de Krtlere ynelik olarak asimilasyonist gayrimslimlere ynelik olarak da ayrmc olmutur.
1961 ve 1982 Anayasalar
1961 Anayasasnda yer bulan vatandalk fikrinin 1924tekinden farkl olduunu
biliyoruz. 1961 Anayasasyla birlikte kabul edilen ve 1982 Anayasasnda da aynen tekrar edilen vatandalk fikrine gre, Trk devletine vatandalk bayla bal olan herkes Trktr.21 Bu deiiklik, 1961 Anayasasnn derecelenmi bir Trklk fikrinden
vazgemi olduunu ve dolaysyla Trkln 1961den beridir vatandalkla eitlenmi olduu eklinde bir intiba uyandrsa da, durum bu deildir. Hem 1961 hem de 1982
Anayasasnda devleti ve vatanda tanmlarken kullanlan terminolojideki kararszlklar, Trklk ve vatandalk arasndaki mesafenin her iki anayasada da halen muhafaza edildiini gstermektedir. Birka rnek vermek gerekirse, 1961 Anayasasnn ilk
maddesi devleti Trkiye devleti ve Trkiye Cumhuriyeti olarak tanmlarken, baka baz
maddeler Trk devleti terimini kullanmaktadr. Keza, yurttan hak ve ykmllklerini tanmlayan maddelerin pek ou herkes ya da vatandalar ibaresini kullanrken,
kamu hizmetine girme ve milletvekili seilme haklarn dzenleyen maddeler bir anda
her Trk ibaresini kullanmaya balamaktadr. 1982 Anayasas da benzeri terminolojik tutarszlklardan muaf deildir. Bu anayasann da ilk maddesi Trkiye Cumhuri21 Suna Kili ve A. eref Gzbyk, Trk Anayasa Metinleri, (Ankara: Trkiye Bankas Yayn, 2000), s. 138.
Bu almann esas meselesi kimin Trk vatanda olabileceinin formel olarak nasl dzenlendiinden ziyade,
Trk vatandalnca iaret edilen Trkln etnik mahiyetini zmlemek olduundan, vatandalk meselesiyle
ilgili iki temel metin ihmal edilmitir. 1928 ylnda kabul edilip 1929 yl banda yrrle giren 1312 sayl
Trk Vatandal Kanunu ile 1964ta kabul edilen 403 sayl Trk Vatandal Kanunu, kimlerin Trk
vatanda olabileceini dzenleyen nemli metinlerdir. Kanun metinleri iin bkz. TBMM, Kavanin Mecmuas,
C.6, 1928 ve TBMM, Kanunlar Dergisi, C. 47, 1966.
79
yeti tabirini kullanrken, 66. madde Trk Devleti ibaresini kullanmaktadr. Keza, 1982
Anayasasnn birok maddesi herkes ibaresini kullanrken, kimi maddelerde vatandalar (madde 59 ve 62), baka maddelerde ise her Trk (madde 70 ve 72) ibaresi
kullanlmaktadr.
Bu rnekler, vatandalk ve Trklk arasnda bir mesafenin 1961 ve 1982 Anayasalarnda da muhafaza edildiini gsteriyor.
1961 ve 1982 metinlerinin kabul edildii Anayasa Komisyonu ve Meclis grme
tutanaklar da bahsedilen mesafenin muhafaza edildiine iaret etmektedir. 1961 Anayasasn hazrlayan komisyonun tutanaklarna eriemedim. Ancak, dnemin Temsilciler Meclisine sunulan Anayasa Komisyonu Raporu vatandal dzenleyen maddeyi
takdim ederken 1924 Anayasasnn 88. Maddesinin birinci fkras hkm nakledilmitir demektedir.22 Oysa, 1961 Anayasasnda sunulan hkmn 1924tekinden farkl
olduunu biliyoruz. Burada, geici olmak zere u yorum yaplabilir: 1961 Anayasasn
hazrlayanlar sunduklar lafzi deiiklie karn 1924 Anayasasnn 88. Maddesindeki
ruha sadktrlar.
1982 Anayasasn kabul eden Danma Meclisi tutanaklar da bu ruha sadk kalndn gstermektedir. 1982 Anayasasnn Danma Meclisince teklif edilen biiminde
vatandal dzenleyen maddeye dair olarak unlar denmektedir:
Vatandalk nemli bir badr. Bu ban nemini ve niteliini belirtmek bakmndan maddenin bal olan 1961 Anayasasndaki 54. Maddenin vatandalk bal
Trk vatandal haline getirilmitir. Bu suretle vatandalk ba ile devlete bal
olan herkes deyiminden Trk vatandalk ba ile devlete bal olan herkes Tr
vatandadr denmek istenmitir. Bu ekilde vatandalk bann Trkl kazandrmada daha kuvvetli bir ba olduu vurgulanmak istenmitir.23
Benzer bir biimde vatandalkla ilgili madde Danma Meclisinde grlrken,

Trklk ve vatandaln bir ve ayn ey olmadna dair grler arz edilmi ve ya herkese Trk vatanda diyelim ya da Trkl benimseyen vatandalara Trk diyelim
eklinde neriler yaplm, ancak tasla hazrlayan komisyon, bu tadili nerenlerin
fikren doru olduunu kabul etmekle beraber, maddenin hukuki bir durumu dzenledii gerekesiyle tadil nerisinin kabul edilmemesini uygun bulmutur.
Yeni Anayasa: Eski Vatandalk
Trk vatandalnn tarihsel seyri unu gstermektedir. Cumhuriyet asndan
Trklk en azndan dereceli bir kategori olmutur. Vatandalar topluluu, Trkler,
mstakbel-Trkler ve Kanuniesasi Trkleri olmak zere, daireden oluan bir cemaat olarak dnlmtr. kinci dairenin mensuplarnn asimilasyon yoluyla ilk daireye dahil olmas, nc dairenin mensuplarnn Trklnn ise vatandalk itibaryla
Trk olmaya snrl kalmas ngrlmtr.
22 Temsilciler Meclisi Tutanak Dergisi, Cilt 2.
23 TC Anayasa Tasarsnn Danma Meclisince Kabul Olunan Metni, MGK Tutanak Dergisi, Cilt 7, s.34.
Grnen odur ki AKP tarafndan hazrlatlan yeni anayasa tasars da benimsedii

vatandalk anlay asndan esas olarak gemiteki anayasay kuatan ruha sadk
kalmtr. Yeni anayasa taslanda 35. Maddede dzenlenen vatandalk meselesi iin
neride bulunulmutur:
a. D
. evlete vatandalk ba ile bal olan herkes Trkiye Cumhuriyeti vatandadr.
b. T
. rkiye Cumhuriyetine vatandalk ba ile bal olan herkese, din ve rk fark
gzetilmeksizin Trk denir.
c. V
. atandalk temel bir haktr. Kanunun ngrd esaslara uygun olarak bu staty kazanan herkes Trkiye Cumhuriyeti vatandadr.
deiik neride bulunulmasna ramen, tasla hazrlayan komisyonun esas
olarak ikinci neri zerinde mutabk kald anlalmaktadr. 1924 Anayasasndaki formle geri dnmeyi neren bu ikinci neri, yeni bir anayasaya ramen vatandalk meselesinde ve buna bal olarak da Krt sorununda hibir esasl deiiklie gidilmeyeceini gstermektedir. Grnen odur ki, yeni anayasamz da lkede Trklerden baka
etnik gruplarn yaadn zmnen kabul edecek, ancak herkesi Trkle davet etmeye
de devam edecektir. Baka bir deyile, yeni anayasa da vatandalar en azndan Trkler
ve mstakbel-Trkler olarak ikiye ayracak ve mstakbel-Trklerin (mevcut zeminde
bu daha ziyade Krtleri anlatmaktadr) Trklemesini bekleyecektir.
Bu durum, AKPnin ve yeni anayasann mimarlarnn yeni anayasay, Krt meselesinin yaratt tansiyonu biraz da olsa drebilecek bir vasta klmak niyetinde olmadn gstermektedir.
Frat Anl: Teekkr ediyoruz hocamza. Son konumaya gemeden nce, soru sormak isteyen arkadalarmzn sorularn yazl olarak iletmelerini rica ediyorum, aradan sonra sorularnz cevaplandrmak iin bir blm daha yapacaz. Son konumay
yapmak zere sz Vahap Hocamza veriyoruz, buyurun hocam.
81
Anayasal Vatandalk
Yrd. Do. Dr. Vahap Cokun
Teekkr ediyorum Sayn bakan. rencilerimizin nayak olduu bu toplantda bulunmaktan, byle bir toplantda sizlerle konumaktan byk bir mutluluk duyduumu
belirtmek isterim. Herkesi saygyla selamlyorum. Ben anayasal vatandalk kavram
hakknda konuacam.
Siyasal alanda bir yeni kavramn vcut bulmas ve yaygnlk kazanmas, hlihazrda
var olan kavramlarn sorun zme yeteneklerinin anmasyla dorudan balantldr.
Eer acilen zlmesi gereken bir sorun orta yerde duruyorsa ve mevcut kavram ve
enstrmanlar sz konusu sorunu zmeye muktedir deilse, araylara girilir, eskisinden farkl aralarla olaylara yaklalr ve sorunu zmeye aday yeni kavramlar oluturulur. Anayasal vatandalk kavram da bu balamda deerlendirilebilinir. Zira
Avrupada gerek ulusal gerek ulus-st bazda yaanan entegrasyon problemleri alldk cumhuriyeti argmanlarla alamaynca bir zm perspektifi olarak anayasal
vatandalk kavram retildi.
Kavram Almancadr, asl verfassungpartiotismusstur ve anayasal vatanseverlik
ya da anayasal yurtseverlik olarak Trke ye tercme edilebilir. Bu kavram, ilk kez
Alman siyaset bilimci Dolf Sternberger tarafndan 1970li yllarn ilk yarsnda Almanya balamnda kullanld. Sternbergere gre, millet kavramnn, Almanyada ulusal
btnl ve ball salama imkn yoktu; nk bu kavram hem Nazi gemiine
dair armlar yaratyordu, hem de etnik bir ierie sahipti. Yurttalarn devlete sadakatini ve bylelikle Almanyann birliinin idamesini, ancak ve ancak anayasada belirlenecek olan temel deerlerin adeta sivil bir din gibi halk tarafndan benimsenmesi ve bu deerlere itaat edilmesi temin edebilirdi. Anayasal vatandalk dncesinin
kendinden bekleneni yerine getirebilmesini Sternberger, birbiriyle balantl iki koula
balyordu: Biri devlet ynetimine demokratik mekanizmalarn hkim olmasyd, dieri ise demokratik mekanizmalarla ileyen bir devlete kar halkn dostane bir yaklam
sergilemesi zorunluluuydu.
Sternbergerden yaklak eyrek asr sonra -yine bir Alman filozof- Jrgen Habermas, anayasal yurttal geni kesimlerin nezdinde tannr hale getirdi. Habermas bu
kavrama AB ats altnda btnlemeye doru mhim admlarn atld bir zamanda
yani 1990larn balarnda- yeni bir Avrupa vatandalnn ltlerini belirlemek iin
bavurdu. Habermas; birleme srecine kltrel ve cemaati eilimlerin hkim olmas halinde ABnin milliyeti bir noktaya doru ilerleyeceini ve meydana gelecek olan
milliyeti yaplanmann Avrupa toplumlarna byk zararlar vereceini dnyordu.
Milliyeti temalarn baskn kmasna mani olmann yolu da ise AByi yurttalarn Avrupas olacak ve farkllklara sayg duyulacak bir ekilde kurgulamaktan geiyordu.
Anayasal vatandalk nerisi, ite bu farkllklar tanyan ve onlarn kendilerini gelitirme haklarn gvence altna alan AB kurgusunun temelinde yatan kavramd. Buna
gre; AB bnyesindeki her lke bamszln devam ettirmekle birlikte, bu lkelerin
vatandalar Birlik apnda geerli olacak bir anayasal vatandalk hakkna sahip olacaklard. Mesela bir Almann ya da Franszn kendi milletine mensubiyeti devam edecekti ama bunlar ayn anda ABnin anayasal vatanda da olacaklard. Anayasal vatandalk, bireylerin kltrel ve milli kimliklerine bir halel getirmeyecek ve onlarn kendi
devletlerinin vatandalndan kaynaklanan haklarn herhangi bir ekilde sakatlamayacakt; bu statyle sadece siyasal nitelikle snrlandrlm bir st kimlik oluacakt.
Habermas dncesinde siyasal deerlerin, kltrel deerlere nazaran daha makbul addedilmesinin ve ncelenmesinin altnda yatan varsaym ise uydu: Farkl geleneklerden, dinlerden, kltrlerden ve ulus-devletlerden gelen insanlar ve halklar -AB
bnyesinde- ortak karlar iin geleneksel kimliklerini gz ard ederek siyasal ve rasyonel ittifaklar kurabilirler. Hatta Fransz filozofu Derrida ile birlikte kaleme aldklar
metinde Habermas bu dncesini bir adm daha ileriye tad ve AB ortak kimliinin en temel esi olarak, aynlk ve benzerlik zerine kurulu ulusal kimlikler yerine,
tekinin tekiliini kabul eden etik anlayn kurumsallamasnn mmkn olduunu dile getirdi.
Anayasal vatandalk tartmalar Trkiye balamnda ele alndnda, hem Almanya hem de AB iin geerli olan kayglar belli lde Trkiye iin de geerliydi. Almanya
iin temel sorun, gemiine yz evirmek zorunda kalan bir ulusun saylar hzla artan
gmenlerle birlikte gelecee ynelik siyasal bir ittifak yapmas ve anayasal deerler
etrafnda vatansever bir yurttalar topluluu (Staatsbrgernation) ina etmesiydi.
AB asndan da bakldnda durum ok farkl deildi: Gemite ulusal, kltrel
ve dinsel farkllklar zerinden birbirlerine kar dmanlk besleyen uluslarn, oluturulmaya allan bir anayasaya ve ina edilmeye allan gelecee doru sadakati
aranmaktayd. Her iki rnekte de asl belirleyici olan nokta, gemiin farkl karlar,
savalar ve atmalar zerine siyasal birliin kurulamayacann altnn izilmesi ve
bu nedenle gelecekteki ortak bir siyasal hedef etrafnda yurttalarn birliinin salanmaya allmasyd.
Trkiyeye gelince; Kemalist proje 80 yllk uygulamann sonucunda baz alanlarda
byk baarlar elde etmiti, fakat hayal ettii toplumsal panoramay, yani milliyeti ve
laiki umdeler etrafnda birlemi yekpare bir toplumu meydana getiremedi. Dnyada
83
farkndaln artmas ve minr farkllklarn bile haddinden fazla bir nem tamaya
balamas, kanlmaz olarak Trkiyeyi de etkiledi. Bata Krtler, Aleviler, Ermeniler ve
barts sorunu nedeniyle madur olan slami kesimler olmak zere eitli gruplar,
Cumhuriyetin hkim kodlar Mslmanlk, laiklik ve Trklk olan vatandalk anlayna sert bir ekilde itiraz etmeye baladlar ve kltrel haklar konusundaki taleplerini
younlatrdlar. Souk Sava srecinin bitimine dein Trkiye iin geerli olan Kemalizm ve laiklik gibi ideolojiler, bu talepleri karlamada yetersiz kalnca 1990l yllardan
ilevlerini yitirmeye baladlar. Bu ideolojiler, uzun yllar boyunca farkl etnik gruplar
srasyla emperyalizm, komnizm, radikal slam gibi ortak dmanlar karsnda bir
arada tutmay baarabilmiti. Ancak gelinen noktada, gemie ait tarihsel sylemler
reterek etnik, dinsel ve kltrel gruplarn bir arada tutulmas ihtimali yoktu. Gemiin
kullanlmasyla ulusal btnln salanmas mmkn deildi, dolaysyla Trkiyeyi
birlik iinde gelecee tamak iin yeni bir kavrama ihtiya vard. te anayasal yurttalk tezi tam bu noktada bir neri olarak dile getirildi.
Trkiyenin anayasal vatandalk kavram ile tanmasn salayan ise Prof. Dr. Nur
Vergin oldu. Vergin, Yeni Siyaset ve Siyasi Partiler balkl makalesinde (Trk Yurdu,
No:70, Haziran 1993), siyasi partilerin bugnk yap ve programlaryla giderek ilevlerini kaybettikleri tespitinden hareketle, bu siyasi rgtlerin ancak kendilerine yeni
bir rota tayin etmeleri halinde varlklarn srdrebileceklerini ifade etti. Vergine gre,
bu rotann belirlenmesinde en nemli yeri, Trkiyenin kimliini yeniden tanmlamak
tutuyordu. te bu kimlik tanmyla balantl olarak anayasal vatandalk kavramn
gndeme getiren Vergin, Trkiyenin belli bal sorunlarnn zmlenmesinde bu anlayn bir alternatif olarak benimsenebileceini belirtti. (Bu konuda daha ayrntl bir
okuma iin: Trkiyede ounluk ve Aznlk Politikalar-AB Srecinde Yurttalk Tartmalar, Turgut Tarhanl-Ayhan Kaya, TESEV Yaynlar, 2005, stanbul.)
Anayasal vatandaln esas itibariyle iki zelliinden sz edilebilir: lki, yurttalk
tanmnn her trl etnik, dinsel ve kltrel imalardan masun klnmasdr. Anayasal
vatandalkta, vatandalk herhangi bir etnik, dini veya kltrel kimlie atfla tanmlanmaz ve bunun doal sonucu olarak da toplumun oulcu yapsnda bulunan farkllklar arasnda birini/birilerini dierine/dierlerine kar ayrcalkl klan bir tercihte bulunulmaz. Bu yaklamda anayasa oulcu deerleri ihtiva eder ve toplumu oluturan
gruplara eit mesafede durur; bylelikle her trl farkllk anayasann korumas altna
alnr ve bunlarn kendi varlklarn devam ettirip gelitirebilmelerinin n alm olur.
Anayasal vatandaln ikinci zellii; kamu makamlarn farkllklar trplemeye
ve onlar asimile etmeye dnk gizli ya da ak- politikalar izlemekten men etmesidir.
Bu yaklamda vatandala toplumu homojenletiren bir enstrman nazaryla baklmaz, aksine vatandalk farkllklara hukuki gvence salayan bir koruma kalkan niteliine brnr. Bu niteliiyle de demokratik siyasete de zemin hazrlar. Zira bireylerin
sivil ve siyasal haklarnn anayasann muhafazas altna alnmas, kimliklerinden mteekkil haklarnn tannmas onlarn kendi aralarndaki problemleri iddete bulamadan- demokratik bir zeminde mzakere etmelerine imkn salar.
Trkiyede cumhuriyet dnemi anayasalarnda vatandalk, hep bir etnik (Trk)

kimlie referansla betimlendi. Bir baka ifadeyle, Cumhuriyetin Trk kimliini toplumdaki dier etnisitelere dayatarak onlara kar stn bir konuma getirme amac gden politikas, en belirgin ifadelerini anayasalardaki vatandalk tanmlarnda buldu.
1924 Anayasasnn (m.88) vatandal ilikin hkm yleydi: Trkiye ahalisine din
ve rk fark olmakszn vatandalk itibariyle (Trk) tlak olunur. 1961 (m.54) ve
1982 (m.66) Anayasalarnda ise vatandalk iin ayn tanm benimsenmiti: Trk devletine vatandalk ba ile bal olan herkes Trktr. 1924n 1961 ve 1982ye nazaran daha yumuak ve olumlu bir vatandalk dzenlemesine sahip olduunu sylemek
mmkndr. Ancak temelde her anayasann da, (1) vatandaln tanmnda Trk
ve Trklke zel bir vurgu yapt ve (2) bylelikle dier etnisitelere mensubiyeti bulunanlar Trklere nispetle ikincil bir pozisyona drd aktr.
oulcu toplumlarn ihtiyalaryla badamayan bir milliyetilik anlayyla kaleme alnan zellikle- 61 ve 82 anayasalarndaki vatandalk dzenlemeleri birok adan sorunludur. lkin, bu anayasalarda ifadesini bulan devlet, Trk devleti deildir,
Trkiye Cumhuriyeti Devletidir. kincisi ve daha nemlisi, Trkn bir etnik kimliin addr. Anayasada bu adn bir mutlakl belirtir tarzda kullanlmas yani herkes
Trktr denilmesi, bu lkedeki eitliliin tektipletirilmesi amacna hizmet etmi ve
bu amaca hizmet ettii oranda da farkl etnisitelerin kendilerini siyasi olarak duyurma
imknn ortadan kaldrmtr. Bugn toplumun eitli kesimlerini darda brakan ve
kapsayc olmaktan ziyade dlayc olma zelliiyle ne kan bu vatandalk anlay, toplumsal istikrarnn temin edilmesinin nndeki en byk engellerden biridir.
Dolaysyla toplumu oluturan fertlerin bar iinde biraradaln hedefleyen bir anayasal metin -her eyden nce- bu vatandalk anlaynda bir deiiklie gitmek durumundadr.
Nitekim yeni bir anayasa tasla hazrlayan Bilim Kurulu da bu grlerden hareketle vatandalk tanmnn deitirilmesi gerektiini dnd ve vatandaln tanmna
dair alternatif hazrlad: Taslan 35. maddesinde bulunan alternatifler unlardr:
Alternatif 1: Devlete vatandalk ba ile bal olan herkes Trkiye Cumhuriyeti
vatandadr.
Alternatif 2: Trkiye Cumhuriyetine vatandalk ba ile bal olan herkese, din ve
rk fark gzetilmeksizin Trk denir.
Alternatif 3: Vatandalk temel bir haktr. Kanunun ngrd esaslara uygun olarak bu staty kazanan herkes Trkiye Cumhuriyeti vatandadr.
Sz konusu bu alternatif iinde Komisyonun gnlnn 2. alternatiften yana
olduu sylenebilir. Zira Komisyon, 35. maddenin gerekesinde 3. alternatife dair bir
deerlendirmede bulunmaz, 1. alternatifin bir totoloji olduunu belirtir, 2. alternatif
hakknda ise olumlu bir kanaati beyan eder. Siyasal iktidar da bu konuda Komisyon ile
paralel dnmektedir.
24 dzenlemesinin, 61 ve 82ye oranla daha kapsayc bir vatandalk anlay zerine oturduu dorudur. Fakat yeni ve sivil bir anayasa gibi olduka iddial bir vaatte
85
bulunan siyasi iktidarn gelip demirleyecei yer bu olmamalyd. nk 24 dzenlemesinin gerekede belirtildii gibi anayasal vatandalk temelinde farkl etnik, dilsel ve
dinsel zelliklere sahip kiilerin kendilerini devletin eit vatandalar olarak grmesini salayacak bir vatandalk anlay gelitirebilecei iki nedenden tr son derece kukuludur. Birincisi, her ne kadar anayasalardaki Trk ifadesinin bir etnik kimlie iaret etmedii, aksine bu ifadenin toplumdaki tm kltrel ve etnik aidiyetlerden
azade hukuki nitelikte bir st kimliin ad olduu ve dolaysyla dier etnik kimlikleri
tayanlarn Trklkten yksnmelerinin hakl bir gerekesinin bulunmad sylense de, bu sylenenler gerei yanstmaz. Cumhuriyet tarihi boyunca Trk szc,
hi bir pheye yer brakmayacak ekilde, etnik bir ierik ile kullanlmtr.
Vatandaln Trk/Trklke referansla tanmlanmasnn sonucu, etnik kimliklerden birinin (Trkln) dierlerine (rnein Krtlere, gayri-mslimlere) zorla kabul
ettirilmesi olmutur. Trkln bakalarn tanyan ve onlarn kendilerini gelitirmesine imkn tanyan bir st-kimlik olmad; (a) kurucu elitin sylemlerinden (b) devlet
uygulamalarndan, (c) yasal mevzuattan ve (d) mahkeme kararlarndan verilecek rneklerle rahatlkla kantlanabilir.
kincisi, vatandalk 24teki gibi tanmlandnda, etnik bir kimlii referans alan
Trk ifadesinin anayasann eitli maddelerine girmesi kanlmaz olur. Nitekim
Komisyonun hazrlad taslan dibacesinde biz Trk Milleti, egemenlii dzenleyen 5. maddesinde Egemenlik kaytsz ve artsz Milletindir. Trk Milleti, egemenliini, yasama yetkisini dzenleyen 6. maddesinde Yasama yetkisi, Trk Milleti adna yarg yetkisini dzenleyen 8. maddesinde Yarg yetkisi ve grevi, Trk Milleti
adna, gibi ifadelere rastlamak mmkndr.
zetle, komisyonun ve siyasi iktidarn zerinde uzlat vatandalk tanm, kuatc bir vatandaln gelimesine imkn verecek bir tanm deildir. Mstakbel anayasann, Mithat Sancarn deyimiyle gerekten bir zgrlk ve eitliki bar anayasas olabilmesi iin vatandalk balamnda- yaplmas gereken; homojenletirici
vatandalk tasavvuru yerine farkllklara hukuki gvence salayan yeni bir vatandalk
anlaynn gelitirilmesidir. Bu, 24 anayasasna dnmekle olacak i deildir. Peki, ne
yaplmal dersiniz, benim iki nerim var: Birincisi, anayasada bir vatandalk ve vatanda tanmna yer vermemektir. Bunun yerine vatandaln anayasal bir hak olduunu, kazanlmas ve kaybedilmesinin kanunla dzenleneceini, kimsenin keyfi olarak
vatandalndan yoksun braklamayacan, vatandalarn yurt d edilemeyeceini
ve lkeye girmekten alkonamayaca belirtmek daha yerinde olacaktr. Bu meyanda
anayasada vatandalk ile ilgili madde u ekilde dzenlenebilir: Vatandalk temel
bir haktr. Bu hakka sahip olmada, bu hakkn kullanlmasnda ve kaybedilmesinde
dinsel, dilsel, rksal, etnik ve benzeri hibir ayrm gzetilmez. Vatandalk hakknn
kazanlmasna ve ilikin esaslar kanunla dzenlenir.
kincisi ise sadece vatandalk konusunda deil, anayasayla dzenlenen hibir konuda etnik imalar veya armlar olan bir ibareye yer verilmemesidir. Bunun pratik
anlam, anayasann birok maddesinde bulunan Trk milleti ifadesinin yerine Trkiye Cumhuriyeti vatandalar ifadesinin kullanlmasdr. Bu, anayasaclk ruhuna
daha uygundur; nk anayasa denilen metin nihayetinde vatandalar arasndaki bir
mutabakat yanstr. Bu ekilde bir dzenleme yapldnda; toplumdaki doal oulculuu tanyan, onlarn kendi varlklarn korumalarnn ve gelitirmelerinin nndeki
engelleri kaldran bir vatandalk anlayna bir adm daha yaklam oluruz.
Frat Anl: Teekkr ediyorum. imdi ksa bir ara vereceiz, aradan sonra soru-cevap blm ile devam edeceiz.
87
kinci Oturum
Tartma Blm
Frat Anl: kinci oturumun soru-cevap blmne balyoruz. Sorularn nemli bir
ksm Yavuz Hocamza geldiinden ilk sz kendisine veriyoruz. Buyurun Hocam.
Yavuz Atar: Teekkr ederim Sayn Bakan. Deiik konularda nemli sorular geldi.
Ben hepsini tek tek okuyup zamannz almak istemiyorum, bu nedenle sorular snflandrdm, ona gre cevap vereceim.
Askeri yargda alt-st ilikisi olduu iin genelkurmay bakan nasl ve hangi
mahkeme tarafndan yarglanabilecek? Buna dair sorular var. Biliyorsunuz kamuoyunda genelkurmay bakann yarglayacak bir mahkeme yok diye bir tartma yapld bundan bir sene nce. Bildiiniz gibi siyasi aktrler yani bakanlar, babakanlar- ve
yksek mahkeme yesi olan yarglar Anayasa Mahkemesi tarafndan yarglanr, Anayasa Mahkemesi bu grevini Yce Divan sfatyla yapar. Bu tasla hazrlarken, genelkurmay bakan iin de byle bir dzenleme ngrdk ve taslaa, genelkurmay bakan ve kuvvet komutanlarnn grevleriyle ilgili su ilemeleri durumunda Yce Divan
tarafndan yarglanmalarn ieren bir hkm koyduk. Ama bu dzenleme gerekleebilir mi, bilmiyorum. Eer gerekleirse hukuk devleti adna nemli bir adm olur.
Askeri grevlerde bulunanlarn yarglanacandan bahsettiniz, peki 80 darbesini yapanlar yarglanabilecek mi? eklinde bir soru var. Arkadalar 80 darbesinin zerinden 20 sene geti. Anayasaya imdi hkm koysanz bile yarglayamazsnz nk
zaman amna uranlm bulunuyor. 80 darbesini yapanlarn yarglanacana dair bir
hkm anayasaya koysak, bu da hukuk devleti ilkesine aykr olur. Biz darbe yapanlara
bile bu hukuksuzluu yapmayalm. Ama tabii ki bir kerecik olsun bu lkede zaman am gemeden darbe yapan ya da muhtra verenler yarglanabilirse brakn yarglamay,
grevlerinden bir kerecik alnabilirse bunun ok ciddi bir etkisi olur ve ondan sonra
kolay kolay ne darbe yaplabilir ne muhtra verilebilir. Maalesef imdiye kadar byle
bir tavr gsterilmi deildir; bu biraz da siyasi g ve toplumsal destekle ilgili zor bir
konudur. Demokratiklemeyle de ok balantldr.
Sivil yarg-askeri yarg ayrm konusunda bir soru var. Taslakta Askeri Yksek
dare Mahkemesi tamamen kaldrld. Bu mahkemenin grev alanna giren konularn
idari yargya tabi olmas esas getirildi. Askeri mahkemelerde ise sivil kiilerin askeri
mahkemelerce yarglanmasn nleyecek bir formlasyon gerekletirildi. Askeri Yar-
gtay bu amala muhafaza edildi, ama o konuda da yeni nerilere taslak ak, hatta
geenlerde bir alma bize iletilmiti bu konuda.
kinci grup sorular barts ile ilgili daha ok. Deniliyor ki, Barts konusunda mevcut anayasada hkm var m? Sivil anayasada byle bir zgrlk getiriliyorsa imdi niye acele edildi? Evet, biz hazrladmz taslakta hi kimsenin klk
ve kyafetinden dolay yksek renim hakkndan mahrum edilemeyeceine dair bir
hkme yer vermitik. Fakat ne olduysa bir parti bu konuyu zelim diye neri getirdi.
Bu erevede siyaseti anlamak mmkn deil. O parti niye bu neriyi neden imdi getirdi? Hkmet neden biz bu sorunu hemen zeceiz diye ortaya atld? Bizim bu
sorularn cevabn bilmemiz mmkn deil.
Hukuki adan baknca ncelikle unu sylemem gerek: Mevcut anayasada barts ile ilgili kesinlikle bir yasak yoktur. Brakn bartsn, klf kyafet ile ilgili tek
bir hkm bile yok. nklap Kanunlar 176. madde ile koruma altna alnm ama bu
kanunlarn da normalde klf kyafetle ok az ilgisi var. rnein bu kanunlardan biri
memurlar apka giyer diyor. Oysa Trkiyede kimsenin apka falan giydii yok. Bir
dieri din adamlar ibadethaneler dnda u kisveleri giyebilir onun dnda kimse giyemez diyor. Grld gibi, vatandalarla ve rencilerle hi ilgisi olmayan kanunlar
bunlar. Dolaysyla da anayasada yasak yok, Yksek retim Kanunu zaten halihazrda
klf kyafet serbesttir diyor, yrrlkteki dier kanunlarda da byle bir yasak sz konusu deil.
Ksacas aslnda klk-kyafet hukuken serbesttir. Peki, yasak nereden kaynaklanyor?
Binlerce kere yazld iin artk herkes biliyordur; bu yasak, Anayasa Mahkemesinin
bir yorumundan kaynaklanyor. Anayasa Mahkemesi barts laiklie aykrdr
dedi ve bu yasak uygulanmaya balad. imdi bu yasa ortadan kaldrmak iin bir frsat kt, bu belki yararl olabilir. yle ki: Barts meselesi halledilirse bizim bu sivil
ve demokratik olmasn istediimiz anayasa taslamz daha salkl ekilde tartlabilir. Hatrlarsanz biz bu akademik nitelikteki taslamz akladmz zaman konu
gelip barts sorununda dmleniyordu. Eer barts sorunu bir ekilde giderilirse, daha nemli sorunlar daha derinlikli tartlabilir. Yanl anlalmasn, barts
nemsiz bir sorundur demek istemiyorum ama bir kyafet meselesidir ve Trkiyede
gndemin birinci maddesini oluturuyor. Aslnda barts zerinden Trkiyede
farkl bir mcadele var: Bu aslnda insan haklar ve hukuk devletinin mi yoksa zorbaln m egemen olacana dair mcadeledir. Bu sorunun almas, dier sorunlarn da
almas iin belki bir n adm olabilir. Tam bir hukuksuzluk.
Sorunun devamnda u soruluyor: Peki imdi anayasa deiti, kanunda zaten serbest var, bu yasak koyan rektrlere ne yaplabilir? Gayet ak, Trk Ceza
Kanununun 112. maddesinde bakalarnn hak ve hrriyetini engellemenin veya eitim hakkndan mahrum etmenin su olduuna dair ak bir hkm var. Bunun dnda bylesi bir davran, grevin ktye kullanm suunu da oluturur. Eer rektrler
hakknda su duyurusunda bulunulursa, savclar harekete geip rektrlerin yarglan-
89
mas iin YKten izin isteyebilirler, YK izin verdii takdirde rektrler ceza mahkemesinde yarglanabilirler. Ayrca disiplin suu olarak da bir disiplin soruturmasna konu olabilirler. Fakat tm bunlar hukuken mmkn olmakla birlikte bu aamada
bu konunun zerine ok fazla gitmenin pratik olarak yanl olacan dnyorum.
nk bu daha byk gerginliklere yol aabilecektir. Hrriyetler meselesi biraz sabr
meselesidir, bu nedenle sabretmek gerekir, zamanla belki zm ortaya kabilir. Tabii
ki dediim gibi hukuk devletine ve insan haklarna direnenlerin belli sebepleri vardr;
bunlar ya g kaybedeceklerinden korkmaktadrlar ya da zorbadrlar, bunun baka bir
anlam yoktur. O halde sabrl olmak lazm, her ne kadar hukuken bu rektrlerin -yani
yasak koyan rektrlerin- yarglanmas mmknse de bu aamada ok stlerine gidilmesi yanl olur.
Fileme olayndan bahsediliyor ve 12 Eyll darbesinden bugne kadar fileme
var, yeni anayasa taslanda bu soruna bir zm var m? diye soruluyor. Evet, yeni
anayasa tasla -iki ayr maddede- bu konuda garanti getiriyor. Bunlardan biri, kiisel
verilerin korunmas dair olan hkmdr. Bu hak, uluslararas szlemelerde, Avrupa
Birlii Anayasa taslanda, AB Temel Haklar artnda var olan ve bizim de taslaa aldmz bir haktr. Buna gre; devlet hibir ekilde kiiler hakknda yanl bilgi tutup
bunlar onlarn aleyhlerine kullanamayacaktr. Vatandalarn kendileri hakkndaki bilgileri u anda yrrlkte olan Bilgi Edinme Hakk Kanununa gre- edinme, yanl
kullanmsa dzeltilmesi talep etme ve zarar grmlerse de tazminat isteme haklar
bulunmaktadr. Yani bu taslaktaki hkm yrrle girerse bundan byle fileme diye
bir ey olmayacak.
Bir baka grup soru ise Krt sorunu ve vatandalk ile ilgili. imdi tabi Vahap
Beyin ve Mesut Beyin sunumlarn dinledim, sabahki oturumlarda da konuuldu. Burada ben btn sempozyumlarda sylediim bir eyi tekrar edeceim: Trkiye artlarnda gerekletirilebilir bir anayasa yapmak durumundayz. Bizde 1876 anayasasyla
birlikte anayasalarda vatandaln tanmn yapmak bir gelenek haline gelmi. Belki
-Mesut Beyin iaret ettii gibi- yle bir tanm yapmaya gerek olmayabilir. Nitekim bizim taslakta tanmsz bir vatandala ilikin bir neri de var. Ama dediim gibi yani
gerekletirilebilme imkanna bakarak burada da biraz sabrl olmakta yarar var. Bu
konu aynen trban meselesinde olduu gibi bir ayrma sebebi olmaktan karsa daha
huzurlu bir ekilde tartlabilir.
Bununla balantl bir dier soru daha var: Farkl kltrlerin farkl demokrasi
anlaylar mevcuttur, Trkiyedeki btn kltrleri kapsayan evrensel bir demokratik anayasa hazrlamak mmkn m? diye sorulmu. imdi tabii ki Amerikay yeniden kefetmeye gerek yok, evrensel demokrasinin standartlar aa yukar bellidir.
Bat lkelerinde belli bir standarda ulalmtr; biz hi deilse lkemizde ok gerginlik
oluturmayan alanlarda bir hukuk reformunu gerekletirebilir, demokrasini nndeki engellerin kaldrlmasn ve insan haklarnn hi deilse anayasal dzeyde dzenlenmesini salayabiliriz. unu unutmamalyz: Tek bana anayasa yazmakla, kanun
karmakla maalesef bu sorunlar alamyor, bu kltr meselesi. Demokrasi kltr,

insan haklar kltr ve hukuka inan kltr bir toplumda yerletike sorunlarn zmnde mesafe alnabilir.
Bu Trk ve Krt meselesinde de ben yle dnyorum: Normalde biz doaya
baktmzda ve bitkilerde ve hayvan trlerinde hep bir farkllk grdmzde hep bir
hayranlk duyarz. Yeni bir balk tr bulunduunda, kutuplarda bir ay trne rastladmzda bunu nasl koruyacaz diye dnrz. Ama i insana gelince insan da
doann bir paras olmasna ramen- biz burada nedense farkll iimize sindiremiyoruz. te kltrel olarak ya da insanlar asndan da bu farkll iimize sindirdiimizde, bu zenginlii kabul ettiimizde zaten meseleyi halletmi olacaz. O zaman
anayasalar ve hukuk kurallarn da buna gre yorumlayacaz. Farkllklar iimize
sindirmeden, herkesi birbirine benzetme sevdasndan vazgemeden bu meseleler halledilmeyecek gibi gzkyor. Bunlar totaliter rejimlerin, baskc, diktac anlaylarn
btn insanlar tek tipletirme zlemlerinin bir sonucu, bizde de kklemi. Ancak
Trkiye artk ak bir toplum haline geldi. 1980lerin Trkiyesinde deiliz. Bakn, ilk
defa bir hkmet askerlerin verdii muhtraya kar aklama yapabildi ve basndaki
demokratik kalemler ve akademik evreler bu giriimi sert ekilde eletirdi. Gnmz
dnyasnda artk baskc anlaylarn yle eskiden olduu gibi ok rahat edebileceklerini sanmyorum. O yzden demokratlarn, demokrat aydnlarn, farkllklarn zenginlik
olduunu dnenlerin daha yksek sesle konumas ve bu dncelerin toplumun
geneline yaylmasna abalamas gerekir. Demokratik dnceler toplumun geneline
yayldnda ve farkllklar iimize sindirdiimizde mutlaka bar bir ekilde bir arada
yaamann bir formln buluruz. Bu da ite, demokrasiden, hukuk devletinden ve
insan haklarndan geiyor, bu deerleri kabullenmekten geiyor. Sorunlar ancak bu
ekilde alabilir, yoksa anayasa bir hkm koymakla maalesef bu sorunlar alamyor.
Bir baka soru: Hakimlerin kararlarn genelde Yargtay dorultusunda vermelerini nasl deerlendiriyorsunuz? Bu konunun da mutlaka yarg reformu kapsamnda
gzden geirilmesi gerekiyor. Maalesef Yargtayn ve Dantayn alt derece hakimlerine puan vermesi bizim yarg sistemimizin byk zaaflarndan biridir. Mevcut durumda gen yarglar meslekte ykselebilmek iin, Yargtay ve Dantaydan farkl karar
vermeme eilimi iine giriyorlar. Burada yeni ve farkl bir ynteme ihtiyacmz var.
Yksek yarglarn Biz tarafsz olamayz gerekirse taraf tutarz eklindeki aklamalar hakknda ne dnyorsunuz? Bence, bunu diyen bir kii hakim olmamaldr. Hakim olacak kii her eyden nce metin olmal, tarafsz olmal, fikirlerine kar
bile bamsz olmaldr. Bu zellikleri tamayanlara ke yazar olmalarn tavsiye ederim; yarglktan istifa edip orada ok gzel tarafl tarafl yazlar yazabilirler. Ya da siyasete atlmalarn neririm. Ama bir yarg olup da kp Biz tarafsz olamayz, unun
bunun tarafyz demek, kabul edilebilir deildir. Bir hususu belirtmeden geemeyeceim: Fazl Beyin bir makalesinde geiyor; bir yargsal kuruluun nne bir olay geliyor
ve ona soru soruyorlar Bu konuda nasl bir karar vermeyi dnyorsunuz? diye. Di-
91
yor ki mahkeme bakan, Biz karar verirken anakkaleye bakacaz, milli mcadeleye
bakacaz. Bu tr dnceye sahipseniz adaleti tesis edemezsiniz. Mesele ben Karsn
Kazman ilesindenim ve benim annemin dedesi Ermeniler tarafndan ldrlm.
Ben bir yarg olsam ve bir Ermeni vatandamz olan Hrant Dinki ldren kii nme gelse, bu mahkeme bakannn dncesine gre dnp tarihe bakmam Vaktiyle
benim dedemi Ermeniler ldrmt diye dnp ona gre karar vermem gerekecek. imdi bu nasl bir mantktr, nasl bir muhakemedir? Yarglarn adaleti nleyici
bu tr dnceleri tamamas gerekir. Demin de syledim, eer byle dnyorlarsa
yapacaklar en doru i, yarglktan istifa edip siyasete atlmalardr. Ancak siyasette
tutunamadklar iin maalesef yarg mensubu olarak grev yapmaya devam ediyorlar.
nemli bir soru da u: Yksek yarg organlarnn yelerinin parlamento tarafndan seilmesi yargda siyasallamaya neden olur mu? Taslaa yneltilen nemli
eletirilerden bir tanesi de buydu. imdi dikkat edin; taslak, yksek yarg organlarnn
yelerinin tamamnn meclis tarafndan seilmesine dair bir hkm iermiyor. Mesela Almanyada Anayasa Mahkemesi yelerinin tamam meclis tarafndan seiliyor.
Ama bizim taslakta Anayasa Mahkemesinin yelerinin sadece yarsndan bir eksiinin meclis tarafndan seilmesi ngrlyor. Burada ama, bu yksek mahkemenin
demokratik meruiyete sahip olmasn salamaktr. Bunun dnda, Yargtay yelerini zaten Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu seecek. Hakimler ve Savclar Yksek
Kurulunda ise, yelerinin te birinden daha az bir ksmnn meclis tarafndan belirlenmesi ngrld.
Trkiyede demokratikleme admlar daha ok meclis tarafndan yrtlyor, bu
nedenle yksek mahkeme yelerinin bir blmnn meclis tarafndan seilmesi Trkiye iin bir kazanm olabilir. Dolaysyla bu sistemin yargda bir siyasallamaya neden olacan zannetmiyorum. Trkiyede asl sorunumuz bazlarnn devlet iktidar
dedii olgudur. Bu g odaklar karsnda siyasiler pek o kadar gl deiller, bu nedenle TBMMnin Anayasa Mahkemesine ve Hakimler Savclar Yksek Kuruluna ye
semesinde Trkiyenin demokratiklemesi bakmndan ok byk yararlar olduunu
dnyorum.
Bir arkadamz Bu gidile nasl demokratik bir anayasa yapacaz? diye sormu. nsan yaatan umuttur deyip devam edeceiz. Ben mitliyim nk yeni nesiller ok farkl. Demokrat olmayan diktatr kafalar deiip yerine daha demokrat genler
grev aldka Trkiye daha fazla tartacak ve demokratikleecektir. Ben bu srecin sonunda yeni bir anayasa ve yeni bir hukuk dzeni oluabilir diye mit ediyorum. Yeter
ki herkes grevini yapsn. Teekkr ederim.
Frat Anl: Sz Mesut Hocada, buyurun hocam.
Mesut Yeen: lk soru yle: Her millet kendi yapsna uygun bir devlet kurar,
bu yapya ulus-devlet denir. Oysa Trkiyede devlet kurulduktan sonra devlete uygun bir millet oluturuldu. Bu uygulama devlet-ulus demeyi gerektirmez mi? Doru, ok katlyorum. Ulus-devlet kavramn kullanmak aslnda bir galat- mehur, zira
dnyada aslnda bu terime yakr anlamda bir ulus-devlet yok. Tek bir etnik topluluktan olumu da ulus-devleti kurmu bir siyasi topluluk yok. Literatrde bildiimiz bu
ulus-devletin iki kurulma biiminden bahsedilir; biri Almanya, teki ise Fransa rneidir. Almanyada daha ziyade nce Alman milleti, ardndan bir st varlk kazandrm
bir Alman devleti olumutur. talya ve Fransada ise tersi olmutur; talyan devletini kurduk imdi sra talyan milletini yaratmada denilmitir. Bu anlamda Trkiye
Cumhuriyetinde ulus-devletin kuruluu ikinci patikaya daha uygun dmtr. Yani
biz ilk nce devleti kurduk ve sonra o devletin snrlar ierisinde kalan ahaliden de bir
Trk milleti oluturmaya altk. Bu anlamda evet, devlet daha nce kuruldu bizde.
kinci bir soru: Kemalist projenin baarl olmad alanlardan tek ikayeti olan
toplumun Krtler olduu aikardr. Bu sebepten dolay Krtlerin etnik milliyetilik boyutunda kendilerini yenilenmeleri gerektiini dnyor musunuz? Bu soru
yorum gerektiriyor, nk ak deil. Eer kastedilen Krtlerin Trklk etrafnda bir
ulusal topluluun kurulmasna etnik milliyeti olduklar iin direndikleri ise, hayr, bu
doru bir yorum olmaz. Krtler etnik milliyeti olduu iin buna direnmediler, onlar
bildiklerini, grdklerini, yzyllardr yaadklarn korumak iin bu mevcut ulus-devlet projesine direndiler. Ama eer ima edilen, Krtlerin de arasnda bir etnik milliyetilik yapma ihtimalinin yava yava belirdii ve mesela Krtlerin de kendi komular
olan Zazalar, Sryanileri, Ermenileri asimile etmeyi nlerine koyduklar ise, tabii ki
burada bir dnem mazlum olann sonra zalim olmasndan korkmak gerekir. Ben byle
bir temayl grmyorum ama etrafta buna ilikin belirtiler varsa doal olarak bunun
da eletirilmesi gerekir.
nc bir soru: Vatanda kelimesine bakacak olursak ayn vatan paylaan kiilerden oluan topluluk anlamna geldiini gryoruz. Peki, bunun toplumun ounluunu oluturan millete balanmas art m? Anayasa balamnda dnecek
olursak, vatandal Trk olarak belirtmek bir zorunluluk deildir. Burada bir teredddm belirtmek isterim. Konumamda aktaramadm, unu nmze koymak zorundayz, eer Trkiye Cumhuriyetinin ulusal snrlar bizim iin nemliyse -yani bu
corafyada yayor olmak bizim iin nemliyse- bir dzeyde bir ideali paylamak, yani
btn yurttalar arasnda bir paylalacak bir ideal oluturmak da bizim iin nemli
olmaldr. Tercme edecek olursam mevcut siyasete unu sylemeye alyorum: Bir
dzeyde bizim ortaklamamz gerekiyor gerekten ama imdiye kadar dayatlan biimiyle deil. Benim kendi gnlmden geen herkesin resmi dili bildii bir dzeydeki
ortaklamadr. Bence bu tr bir ortaklama i grr, ie yarar. Bu, bizi bir ortak ideal
etrafnda kenetleyebilir. Zaten bizi ortak bir ideal etrafnda bir araya getiren bir takm
nesnel sreler sz konusu; ite bir ortak bir ekonomik pazar paylayoruz, ulam
alarn birbirine daha fazla balyoruz, ayn televizyonlar izliyoruz. Bunun haricinde
daha teknik, kltrel olmayan alanlarn haricindeki ortaklamay da bence ancak resmi dili paylamayla snrlamak lazm. Evet, herkese Trk demeyelim ama burada da,
bu snrlar ierisinde herkesi bir arada tutabilecek bir ortak ideal oluturalm.
93
Bu noktada gnlm tabii ki Vahapn anlatt anayasal vatandalktan geiyor.

Vahapn epey detayl anlatt anayasal vatandaln benim amdan yle bir zel
anlam var: Bildiiniz gibi anayasalar uhrevi olmayan metinler, dnyevi metinler, yani
deiebilir eyler. Anayasal vatandalk, yurttatan sadakatini deiebilir bir metne
gstermesini bekliyor, yani yurtta bugn bu metne sadakat gsterdim, yarn oluan
yeni durum zerinden baka bir metin oluturulmasn isterim ve dolaysyla bu metne
sadakat gstermeyi neririm diyebiliyor. Yurttan byle bir zgrl olmas gerekir.
Ama bizim anayasann deimez maddeleri vardr, bunu nasl yorumluyorsunuz?
derseniz, bence bu, dnyevi ve sekler bir metni uhrevi bir metin statsne karmaktr, yani anayasay Kuran- Kerim yapmaktr. Bu da tabii ki anayasal vatandalk anlayna uymaz.
Drdnc soru: Trklerin Krtlere daveti konusunda yaptnz tespiti doru buluyorum. Acaba Krtlerin bu davete icap etmemelerinde nemli bir neden
olarak- siyasal iktidarn yrtt politikalarn baz aksak ynlerinin rol yok mu?
rnein bu davet yaplrken Krtlerin iinde bulunduu sosyo-ekonomik yapnn
iyiletirilmesi daveti daha cazip hale getirmez miydi? Yani bir yandan da Sen de bizdensin veya Senin bizden bir farkn yok diyeceksiniz, dier yandan da alttan alta
bir dlama ve hor grme faaliyeti yrteceksiniz. Bu eliki deil mi? Evet, bu bir
eliki. Doru, byle oldu Trkiyede. Yani byle bir elikili davet yapld, ama burada
unu da hatrlatmak isterim: Bu davete epey icabet eden de oldu aramzda, bildiiniz
zere. Mesela benim gibi bir Krt anne babadan doup Krte bilmeyen olduka geni
bir kesim var. Dolaysyla bu elikili davete icabet etmi olan ynla da bir insan var.
Sylemeye altm udur: Bugn Krtler Krtler ve Krtlk diye bir kategori kullanyorum ama bunun da homojen bir ey olmad apak belli- bir ideal etrafnda biraraya gelen epey bir eitlilik arz ediyor kendi ierisinde. Bir ksm insan da bu eitlilii
gidermeye alyor, homojenletirmeye alyor, bu zaten siyaset yapsnn doasnda olan bir ey. Krtler bu nerilen siyasete deiik reaksiyonlar verdiler. Son seimler
zerinde konuursak tabloyu u ekilde okumamak gerekiyor: Krtler, en azndan blgede, seklerler ve sekler olmayanlar, muhafakazarlar ve -diyelim ki- sol milliyetiler eklinde blnmediler bana sorarsanz. Yzeyde byle bir blnme sz konusu
olmad, ancak daha derinde unu grmek lazm. AKPye verilen oylar yle de okunmal: AKP -en azndan Ankaradan da stanbuldan bakan- bir sr elitin nezdinde bir
devlet partisi olarak grlmyor; AKP, bir CHP deil. Krtler eninde sonunda CHPye
ve MHPye oy vermediler, DTPye ve AK Partiye verdiler. Dolaysyla AK Partiye verilen oylar da kkten bir btnleme arzusu eklinde ben okumuyorum en azndan ve
bu seimde gsterilen temaylnde yaknda biraz zayflayacan dnyorum.
Son bir soru geldi: Vatandalk tanm ile ilgili nc nerinin kabul ettirilemeyeceini sylediniz. Bu tanm kabul ettirebilecek kiiler kimlerdir? Bu, demin
Yavuz Hocann altn izdii realitedir. Ben tabii ki siyasi iktidar elinde tutanlarn bu
realiteye ramen cesaret gstermeleri gerektiini dnyorum. Ama siyasi iktidar bu
realite ok nemserse doru bir ey yapamaz. Bu u anlama da geliyor: Vatandalk ile

ilgili nc maddeye benzer bir dzenleme getirilmezse, yeni bir anayasamz olacak
ama Krt meselemiz aynen olduu gibi devam edecek. Bu tr bir tutum, Krt meselesinin zmn biraz daha telemek anlamna gelecek. Teekkr ederim.
Frat Anl: Teekkr ederiz, Vahap Hocam buyurun.
Vahap Cokun: Bana gelen sorular grupta topladm. Birinci grup sorularn ana
temas u: Neden Trkiyede vatandalk srekli rk ve din ayrm zerine oturmutur? Bu, aslnda ok derin bir bahis ama zetle unu syleyebilirim: Trkiye, Birinci
Dnya Savandan sonra bir ulus-devlet olarak kuruldu ve dier btn ulus-devletler
gibi bir takm kodlar zerinden hareket etti. Trk ulus-devletine baktmzda bu kodlar iki balk altnda toplamak mmkndr. Bunlardan bir tanesi milliyetilik, dieri
ise laikliktir. Milliyetilik, Osmanlnn ok toplumlu, ok kltrl, ok renkli yapsna
bir tepki olarak dodu. Cumhuriyet elitlerinin nezdinde eitlilik lkeyi blnmeye gtren en nemli sebeplerden biriydi, dolaysyla eitlilik batan zihinsel olarak lanetlenen bir eydi. Bu nedenle eitliliin yerine bu eitlilii bir ekilde bertaraf eden ve
bir birlii dayatan bir politika uyguland. Bu dayatlacak olan birliin kimlii ise Trk
olarak belirlendi. Burada Trk olmalar talep edilen iki grup vard; biri Mslman olup
da Trk etnik kimliine sahip olmayanlard, dieri ise gayri-mslimlerdi. Bunlar asimilasyon, tenkil, tedip ve farkl birok politikaya tabi tutuldular. Mesut Hocann bata
syledii gibi, 1913ten beri deien dozlarda olmak kouluyla yaadmz temel politika bu.
kincisi ise laiklikti. Yine Cumhuriyet elitlerinin nezdinde laiklik aslnda Osmanly
geri braktran din olgusunun bir kartyd, bir kart nerme olarak gsterildi. Hedef,
muasr devletler seviyesine kmak idi, bu hedefe ulamak iin ise toplumun kendini
geri braktran dinsel balarndan kopartlmas gerekiyordu. yle sekler ve dnyevi
bir toplum yaratlmalyd ki, dinle ilikisi asgariye indirilmi bu toplum ilerlemeyi rahatlkla gerekletirebilsin.
Trk tipi bir laikliin aslnda temel amac vard. Birincisi, dini devlet iin kullanmak ve ulusun inasnda dinin ritellerinden ve emirlerinden yararlanmakt. 2007
yl ierisinde ok yararl ve retici bir aratrma yapld. Bu aratrma, Diyanetin bir
yl ierisindeki hutbe metinlerinin analizini ieriyordu. Bu analiz gsteriyordu ki, hutbelerde Allah, Peygamber ve benzeri dini terimler, devlet, vatan, millet gibi terimlere
oranla ok az kullanlm. Yani din, ulusun deerlerinin yaratlmasnda etkin bir ara
olarak dn de kullanld, bugn de kullanlyor. Laikliin ikinci amac dini muhalefetin
bir mekan olmaktan karmak, nc amac ise bizatihi dinin kendisini deitirmektir. 1928 ylnda hazrlanan bir raporda, slamn ibadet ekillerinin an gereklerine
uymadndan bahisle slamn modernletirilmesi gerektii belirtiliyor. Bu balamda
camilere mzik aletlerinin konulmas, sralarn yerletirilmesi, ezann Trkeletirilmesi gibi son derece radikal nerilere yer veriliyor. Ksacas laiklik ve milliyetilik kodlar zerine oturan bir ulus-devlet yaplanmas, hem etnik hem de dinsel olarak ayrm-
95
cl tevik eden ve ayrmclk zerine oturan bir vatandalk tanm uygulamasn da

beraberinde getiriyor.
kinci grupta Trkiyelilik ifadesiyle ilintili sorular var. Bu Trkiyelilik ifadesi bir
zm olabilir mi? Bildiiniz zere, bu formlasyonun balca savunucusu Baskn
Oran Hocadr. Baskn Hocann zmlemesine gre vatandalk iki ekilde tanmlanabilir: Bunlardan birincisi, vatandaln bir etnik kimlik veya bir kltr zerinden
tanmlanmasdr, ikincisi vatandal bir corafya zerinden tarif edilmesidir. Etnik
kimlikler ve kltrler her zaman belaldrlar. Vatandal bir topluluun kimliiyle
veya kltryle tanmladnzda, o kltre sahip olmayanlar ve o etnik kimlii tamayanlarn bundan rahatszlk duymalar ve buna kar kmalar kanlmazdr. Bugn Trkiyede yaanan hadise de budur. Bu itibarla yaplmas gereken, vatandal
ortak bir corafi mekan zerinden tanmlamaktr; Trkiye zelinde bunun pratik anlam Trkiyeliliktir. Baskn Hoca birok yazsnda bunu dile getirir ve Trkiye Cumhuriyeti devletine bal herkes Trkiyelidir tanmn nerir. Baskn Hocaya gre, bu
tanmdaki Trkiyelilik vurgusu herhangi bir sorun yaratmaz, bu corafyaya Trkiye
isminin verilmesi Trklerin bir icad deildir.
Hi kukusuz Trkiyelilik vurgusu, Trk vurgusuna oranla ok daha kapsaycdr. Ama ben yine de en doru zmn herhangi bir etnik, dinsel, kltrel ve rki
kimlik ifadesi iermeyen, vatandaln bir hak olduunu belirten ve bireylerin kendi
istekleri haricinde bu haktan alkonulamayacaklarn belirten bir forml olduunu dnyorum.
nc grup sorularda ise Dnya anayasalarnda anayasal vatandala uygun
dzenlemeler var m? diye soruluyor. Elbette var, vakit darl nedeniyle ayrntlara
giremiyorum ama genel olarak unu syleyeyim. Bir toplumdaki farkl kltrleri koruma hassasiyetiyle hareket eden anayasalar bu eitli ekillerde yapabilirler. Bir, anayasann dibacesinde anayasann ok kltrll bir tehlike olarak deil bir zenginlik
olarak grdnn altn izebileler. ki, bata vatandalk maddesi olmak zere, tm
maddelerini bu hassasiyete uygun bir dille kaleme alabilirler. , anayasa metnine
uygulayclara ve kanun koyuculara yol gstermek zere- ok kltrllnn korunmasna dair zel bir madde koyabilirler. Geenlerde Mustafa Erdoan bir makalesinde
Kanada Anayasasnn 26. maddesindeki hkm aktarmt. Bu madde Bu metindeki
hibir hkm Kanadann ok-kltrl toplum yapsna aykr olarak yorumlanamaz
hkmn ieriyor. in z u, istenirse yaplacak ok ey var. Teekkr ederim.
Frat Anl: Ben de ok teekkr ediyorum. Paneli kapatmadan nce bana gelen iki
tane metni aktarmak istiyorum. Birincisi Kardelik zmdr temennisini ieren
ve Malazgirtten bu yana bizler kucak atk, borlarn desinler eklinde dncesini dile getiren bir misafirimizin bir metnidir. kincisi ise DTPnin bu srete izledii politikaya ilikin bir sorudur. Msaade ederseniz bu soruyu ben cevaplamayaym
ama yarnki forumda cevaplandrmak zere DTP Diyarbakr Milletvekili Selahattin
Demirtaa vereyim.
Sabahtan beri dikkat ediyorum, buras hi dalmad, salon dikkatle, sabrla ve

azimle toplanty takip ediyor. zellikle ikinci oturumda daha teorik boyutlar olan ve
daha fazla hukukular ilgilendiren bir balk tartlmasna ramen katlm dzeyi hi
dmedi. Bu da aslnda ne kadar doru bir iin yapldn gsteriyor.
Sabrnza snarak, Vahap Hocann brakt yerden bir iki hususa deinerek toplanty sona erdireceim. Bu kentte yaayan ve bu kentte yerel yneticilik yapan bir insan olarak, Krt meselesinin bir an nce zlmesini istiyorum. Bizim aklmza her zaman ncelikli olarak Krt sorunu geliyor; yle ki burada organik tarmla ilgili bir panel
yaplsa dahi bizim aklmza Krt sorunu gelir. Byle bir durum var. Krtler bu corafyada bir arada yaama iradesi noktasnda hibir tereddt ierisinde deil, kendi zgn
kimlikleri ve kendi zgn yaam tarzlar ile bu lkede yaamak istiyorlar. Ama zellikle
son dnemde yaananlar, bu istei destekleyecek ve besleyecek admlar deil. Son derece ak olan bu durumu grmek gerekiyor. Elbette ki herkes bizim dostumuz deil,
elbette ki herkes lkemizin bir bar lkesi olmasn istemiyor olabilir ama buna zemin
sunmamak da bu lkeyi ynetenlerin birincil grevidir. Anayasa yaparken bu lkede
yaayan tm yurttalarn taleplerini dinlemek -nfusu 10 bin de olsa 15 milyon da olsa
dinlemek- gerektiini, bu balamda Krtlerin taleplerini de dikkate almak gerektiini dnyorum. Bu balamda, eer anayasa bu biimiyle karsa Krtler asndan
ok byk bir hayal krkl olacan ben kendi adma syleyebilirim. Krtlerin adna
konuma hakkn kendimde grmyorum ama en azndan bir deneyimden hareketle
bunu ifade ediyorum: Kesinlikle Krtler tatmin olmayacaktr ve byk bir hayal krkl yaanacaktr. Hatta Keke bu ie hi girilmemi olsayd duygusu bile doabilir.
Bir dieri konferans oturumundaki deiikliklerden kaynakl olmak zere nemli
bir gndem bal aradan kayd diye dnyorum. Bu da zellikle bu yeni anayasa
yapm tartmalar erevesinde adem-i merkeziyet, idari yaplanmaya dnk tartma
balyd. Umarm yarnki forumda bu ksmen tartlr. Ben inanyorum ki, bugnk
yneticiler de mevcut idari mekanizmadan, idari ynetim anlayndan memnun deildirler. Ama bunu deitirme iradesi noktasnda grlmeyen bir g bunun tartlmasn da engelliyor. ok tipik bir rnek vermek istiyorum: Yerel ynetimlerle ilgili bir
temel yasann tartld bir esnada bu lkenin ana muhalefet liderinin televizyonlara
yansyan bir grnts vard. Genelkurmay Bakanna soruyordu, Paam ne dnyorsunuz diye. Paa, aynen unu syledi: Gneydou meselesi dururken bu tr
tartmalara girmemek lazm ve annda o tartma gndem dna kt. Yani bu lkenin yurttalarnn gndemi budur, bu gndemin bir biimde tartlmas gerektiini
dnyorum. Olur-olmaz bu farkl bir tartma konusudur; nasl gerekletirilecei
ayr bir noktadr, elbette bunun gerekletirilmesinde toplumsal mutabakat nemlidir.
Ama biz arada da konutuk, bu mutabakat arayn ok ileri bir aamaya gtrrseniz
yeniden idam cezas gelsin eklinde dzenleme de yaplabilir. Dolaysyla demokrasi
standartlar noktasnda asla poplist bir yaklam olmamas gerektiini dnyorum.
97
Yine dikkatinizi ekmek istediim bir nokta var: Konferansta konuma yapacak
olanlar arasnda tek bir kadn bile yok. Tamamen erkek egemen bir divanmz var; sabah ki oturumda byleydi, yarn ki oturumlarn tamam da byle. Bu durum, aslnda
anayasa erevesinde konutuumuz demokrasi ve zgrlkler konusunda bizim de
iselletirmemiz gereken hususlarn olduuna iaret ediyor. Ben sabrnz iin tekrar
teekkr ediyorum, ok sa olun.
nc Oturum: Anayasa ve oulculuk
99
NC OTURUM:
ANAYASA VE OULCULUK
Adem Avckran (Oturum Bakan):
Deerli katlmclar, bu tatil sabah Heinrich Bll Stiffung Derneinin, Diyarbakr

Baromuzun ve hukuk fakltesi rencilerimizin dzenledii bu toplantya itirak ettiiniz iin sizi yrekten kutlamak istiyorum. Evet, ben de bu kritik dnem lafn ok
kullanyorum, gerekten biz bu kritik dnemlerden bir trl kurtulamyoruz. Bu srece denk den bylesi nemli bir konferans Diyarbakrda yapm olmamz ok deerli buluyorum. Dnk oturumlarda Mustafa Bey ve Sezgin Beyin de belirttii gibi
Cumhuriyet tarihinde tm anayasalarmz askerler tarafndan, kendilerine gre yontarak hazrlanan metinler oldu. Bugn artk lkemizin demokratik bir anayasa ihtiyac
vardr. Son dnemde youn bir anayasa almasnn olduunu biliyoruz, bu anayasa
almasn ierisinde yer alan deerli hocalarmzla da iki gndr birlikteyiz ve onlar
kendi taslaklarna ilikin aklamalarda bulundular.
imdi msaade ederseniz, konumaclarn srelerini ihlal etmeden, bugnk paneli balatmak istiyorum. Deerli hocamz Sayn Mithat Sancar da bu panelde olacakt
ama bir ulam problemi nedeniyle aramzda bulunamayacak, onu da zr dileyerek
ifade etmek istiyorum. Msaade ederseniz ilk sz Seluk niversitesi retim yesi
Yasin Aktaya vermek istiyorum. Yasin Hoca, bize Dinsel oulculuk ve Anayasa ile
ilgili bize bir sunum yapacak, teekkr ederim.
Dinsel oulculuk ve Anayasa
Prof. Dr. Yasin Aktay
Sayn Bakan ve deerli konuklar, Pazar sabah byle bir konuyu dinlemeye geldiiniz
iin hepinize ok teekkr ediyorum. Tabi sivil anayasa tartmasnn ve zellikle oulculuk konusunu ieren bir tartmann Diyarbakr gibi bir yerde yaplmasnn ne
kadar isabetli olduunu herhalde hepimiz takdir ediyoruz.
Bana teklif edilen konu, benim setiim bir konu olmasa da, dinsel oulculuk ve
anayasa konusudur. ncelikle unu ifade etmek gerekiyor ki, dinsel oulculuk sorunu, dnk oturumlarda konuulan post-nasyonal veya ulus-tesi toplumlarda ortaya
kan ok-kltrllk gereinin veya belki de bu ok-kltrllk gereinin yaratt
sessiz devrimin hatrlatt bir sorundur. Aslnda hatrlatt demek de ok doru deil; zira bu dnya kuruldu kurulal dinsel oulluk -oulculuk deilse bile oullukbtn toplumlarn insan toplumlarnn en nemli gereklerinden bir tanesidir. Baz
dnemlerde insanlar bu oulluu hazmedemeyen, kltr ve dini teke indirmeye
abalayan oulculuk kart bir tutum ierisinde olmulardr. Ama zellikle ulus yaplarnn da byle bir teebbs olduunu hesaba kattmzda bugn geldiimiz nokta
bu oulculuun tekrar hatrlanddr. Fakat buna mukabil bugnk anayasal yaplarn -belki ulus-devlet dneminden beri ortaya kan anayasal yaplarn- genellikle bu
oulculuk dncesini karlama noktasnda ok da fazla yeterli olmadklar da bir
gerek. En basitinden hem bugn uygulanmakta olan 1982 Anayasas, hem bundan
nceki 1961 Anayasas ve hem de 1924 Anayasas, genellikle bu sorunla fazla yzlemeyen, hatta byle bir sorunun varln bgrmeyen bir yaklam ierisinde olmulardr.
Baka bir ifadeyle bu anayasalar, tanmlad ulus yaps ierisinde sadece dinsel oulculuu deil, etnik, dilsel veyahut baka bir tr oulculuu tanyan, bunu kabul eden
bir tutum ierisinde olmamlardr. Dolaysyla dinsel ya da etnik oulculua dair bir
problemle karlatnda, bu sorunun stesinden gelmeyi dnebilecek bir yasal dzenleme de sz konusu deil. Yani bugn aslnda dinsel oulculuktan bahsederken
anayasa balamnda pek de varl kabul edilmeyen bir konudan bahsetmi olacaz.
imdi, demin de sylediim gibi, dinsel oulculuk cumhuriyet dnemindeki anayasalarn hibirinde resmen tannmamtr. zellikle 1925den itibaren tekke ve za-
101
viyelerin kapatlmasyla birlikte dinsel oulculuk tamamen gz ard edilmitir. Trk

halk 1924 ylnda tamamlanan mbadele ile birlikte bir btn olarak (%99u hatta
%99,99 diye ok ska sylenen bir ifade biimiyle) Mslman olan bir lkedir. Resmi azlar bu Mslmanl ok fazla dile getirseler de, bu Mslmanlk ierii doldurulmu bir Mslmanlk deildir. eriinin ne olduu, nasl bir Mslmanla
tekabl ettii, ne tr bir itikada, muamelata, pratie veya tezahre sahip olduu ok
fazla umursanmamtr. Milli birlik ve beraberliimizin sembolik bir terennm olarak
sylenen halkn %99,99unun Mslman olmas sylemi, aslnda halkn tamamnn
Mslman olduu anlamna geliyor. Bu, zerinde ayrca durulmas gereken nemli
ve ilgin bir durum; zira Trkiyenin %99unun Mslman olmas sreci Cumhuriyet
dneminde gereklemitir. Bu ok garip bir paradokstur, cumhuriyet dneminde bir
yandan laiklik keskin bir ekilde uygulanrken, kendisini din kart neredeyse ayr bir
itikat olarak sunan laiklik hkm srerken, dier yandan da Trk halknn demografik
yaps Mslmanlamtr. Yani dinin ieriine hibir itibari olmayan, hatta dini byk lde artk gemite kalmas gereken bir avu safsatadan ibaret gren bir zihniyet
ayn zamanda halknn da demografik olarak Mslmanlamasna ok byk bir nem
atfetmitir.
Ancak Mslmanlk burada Mslmanl ifade etmiyor. Mslmanlk burada sadece bir tr etnik aidiyet gibi telakki edilmi, bir tr insanlar belli bir ulus kimliine
salam bir ekilde irtibatlandran bir ba gibi dnlmtr. Mslmanln ieriine ynelik bir deer atfedilmesi yoktur burada, aksine din gemi alarda kalmas
gereken bir fenomen olarak grldnden dine hibir zaman gerek manada itibar
edilmemitir. Dolaysyla insanlarn u veya bu ekilde itikat iinde olmas en ok geici olarak onlarn nemsedii durumdur ite ama zaten modernlemede ilerlediimiz
srece, ite laiklik modernleme izgisinde mesafe kat ettiimiz lde bu dinin bu insanlar neznindeki nemi de kayp olacaktr. Din zaten alacak, geici bir problemdir,
onu deerli klan bir aidiyet olarak milli bir unsur olmasdr. Cumhuriyetin elit kadrolar bu balamda Mslmanl ok nemserler. Fakat dinin nemsenmesi ve deerli addedilmesi bununla yani etnik bir kimliin inasna yardmla- snrldr; bunun dnda
btn bir Cumhuriyet dnemi dinin tezahrlerini, pratiklerini engellemeye, onlar yok
etmeye ve toplum ierisinde grnr olmaktan karmaya dnktr. Bugn bildiimiz
bu kamusal alan tartmalar, laikliin dinsel grnrl yok etmeye almasndan
kaynaklanyor.
Bir de hasbelkader %99,99un dnda kalm olan bir avu gayrimslim var, onlarn
kimliklerinin kabul edildiinin anayasada aklkla yazlmas gerekiyor. Eer onlar da
olmasa, belki de dini oulculuk adna Trkiyede 1923ten itibaren bir tarih yazmann
neredeyse imkan olmayacaktr.
Mesela Mslmanlar iin mesela Diyanet leri Bakanl ne anlama gelir? Evet,
Diyanet leri Bakanl ilk bata dinsel hizmetleri sunmak zere ihdas edilmi gibi
grnyor ama gerekte bu projenin asl hedefinin Snnileri temsil etmek ve Snni
inancn formle etmeye almak olmad ak. 1928 ylnda giriilen dinde reform
abasnn ve daha tesi din hakkndaki genel politikalarn aslnda nihai hedefi, insanlarn dini ihtiyalarn grmek deil, aksine toplumda ortaya kabilecek kontrol d
dinsel hareketlenmelerin nabzn yakalamak ve dini kontrol altna almaktr. Dolaysyla bugn Aleviler ile Diyanet leri Bakanl arasnda yryen tartma yani Alevilerin de Diyanette temsil edilme talepleri- aslnda arka plan Cumhuriyetin kurulu
gnlerine kadar giden bir tartmadr. Zira tekke ve zaviyelerin kapatlmas her eyden
nce Alevilerin tasfiyesi anlamna gelmitir. Ancak bu adm Alevilerle birlikte dierlerinin rnein Nakibendilerin- de tasfiye edilmesine dnk bir adm olmasna ramen
iin banda Aleviler genel olarak- buna ok fazla itiraz etmemilerdir. tiraz etmemelerinin bir sr sebebi vardr, en nemli sebeplerinden bir tanesi buna itiraz edecek
hazr ve yetimi kadrolarn olmamasdr. Belki Alevileri temsil edecek ehirli grup olarak Bektai tekkeleri bunu yapabilirdi ama onlar da dier tarikatlarn yan sra ok fazla
itirazlar da bulunamamlardr. Onun dnda kalan krsal Alevilerin de byle bir itiraz
dillendirecek ne siyasi temsil mekanizmalar ne itiraz mekanizmalar sz konusudur, o
yzden o sre o ekilde yaanmtr.
Bugn dini oulculuk dediimiz zaman Trkiye balamnda ncelikli olarak konumamz gereken unsur Alevilerdir. Aleviler ile Snniler arasnda olumu olan durumun ben birazck yeni bir durum olduunu dnyorum. Zira 1980li yllara gelinceye kadar Aleviler herhangi bir dinsel talepte bulunmamlardr. Bunun da eitli
nedenleri vardr; her eyden nce youn olarak krsal yaayan nfusun dinsel ve siyasi
taleplerini dile getirecek olanaklar bulunmuyordu. Burada ilgin olan Alevilerin dinsel
taleplerde bulunmas ile birlikte Trkiyedeki slamcln ykselii arasnda bir paralelliin bulunmasdr. Bu paralellik zerinde yine ok ey sylenebilir ama ben onu
geeyim. Fakat bugn eer dinsel oulculuktan bahsedilmesi gerekiyorsa ilk hesaba
katlmas gereken kesim, farkl olduklarn artk bir dini gerek olarak gz nne getirebilen ve artk toplumsal temsil ehliyetine belki de bir ekilde sahip olacan dnebileceimiz Alevilerdir. Zira gnmzde Trkiyenin ulus-devleti ve oulculuk kart
manzarasndan rahatszlklarn en fazla dile getirenler Alevilerdir. rnein Aleviler,
sadece Snnilere hizmet eden ve sadece Snni anlay insanlara kazandrmaya alan bir kurulu olan Diyanete, okullardaki Snni-Hanefi inanc temsil eden ve bunu
rencilere empoze eden zorunlu din dersi uygulamasna itiraz ediyorlar. Bu itirazlar,
doru ve yerinde itirazlardr. Dini oulculuun gereklemesi iin bu tirazlarn gereinin yaplmas gerekir.
Ben bu sorunun bir ksmnn siyasi kazanm boyutu olduunu, bir ksmnn ise zamanla ilgili olduunu dnyorum. undan dolay; Cemevleri kurum olarak aslnda
yeni bir kurumdur, zannedildii kadar Alevi inancnn en eski kurumlarndan bir tanesi deildir. 1960larda bir tane cemevi vardr, o da kltr merkezi tarznda, Pir Sultan
Abdal Kltr Dernei eklinde alan bir yapdr. Bugn cemevlerinin kefi denilen
bir sreten bahsediyoruz. Bu srecin balangc da, bu 1990lardan sonraya rastlar.
Tayyip Erdoann belediye bakanl dneminde Karacaahmet Mezarl, bir siyasi
103
tartma konusu haline gelmiti. Orada bir cemevinin yklmas uzun sre gndemde kald. Ben, Tayyip Erdoann, cemevinin ne olduunu, Aleviler asndan ne denli
nem tadn, cemevinin gerekten Alevi dini inanc ve mezhebi iin bir nemi olup
olmadn yeterince bildiini zannetmiyorum. Aslnda bizim de yeterince bildiimizi
zannetmiyorum. Ksacas cemevi, toplumsal bir hareketin kendi kimliini ve kaynan
kefetmeye almasyla gndeme geldi ve zamanla tm Alevilerin ortak talebine dnt. Bugn cemevi, artk inkar edilemeyecek ve gz ard edilemeyecek bir toplumsal
talep olarak karmza kyor. Bu aamadan sonra artk yaplmas lazm gelen, bu talebi yasal ve anayasal dzeyde karlamaktr.
Bugn anayasada Alevilerin taleplerini karlamaya imkan tanyacak hibir ifade
yoktur. Alevilerin talebi, cemevinin bir ibadethane olarak kabul edilmesidir, ancak
u anda bunun yasal bir gvencesi sz konusu deildir. Anayasada zaten dini ima
eden herhangi bir kanuna yer verilmiyor ve verilmesi de istenmiyor. Peki, bu doru
bir tutum mudur? Bana gre hi de doru deildir. nk toplumda din var, biz yasal mevzuatmzda onu grmezden gelirsek din ortadan kalkacak deil. Biz sorunlar
grmezden geldiimizde bir sre sonra o sorunun gerekten grlmez olacan umut
ediyoruz. Ama olmuyor ite, gzmz kapatnca gerekler yok olmuyor ve sorunlarn
da stesinden gelinemiyor.
Sadece Aleviler iin deil Alevilerin dergahlar kapatld gibi Nakibendilerin,
Kadirilerin tekkeleri kapatlmtr- Trkiyede btn dinsel gruplar iin din rgtl olmaktan karlmtr. Hedef buydu ve bu hedefe ulald. Anayasal ve yasal dzeyde bu
baarlmtr. Ama fili dzeye gelince, burada herkes bilir ki, Trk toplumunda neredeyse kimse birey deildir. Elbette ok nadir de olsa- baz insanlar birey olabilmektedir ama onun dnda kalanlar bir ekilde adna ya sivil toplum kuruluu, ya cemaat
veya tarikat denilen bir takm yaplanmalarn ierisinde bulunuyorlar. Bu yaplanmalar modern veya geleneksel olabilirler ama bir ekilde insanlarn cemaatsiz ve grupsuz kalmadklar ortada. Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn olgusal olarak varolan bu
dinsel oulculuk ile karlamay hibir ekilde arzu etmemesinin birka sebebi var.
Bunlar uzunca anlatlabilir ama benim hemen aklma gelen bir tanesi, bu oulculuu
kabul etmek eitlie dayal vatandalk tanmna aykr grlyor. Eer siz bir insann
farklln kabul ederseniz aslnda bu eitlie aykr davranm olursunuz. nk bir
insan ben farklym dediinde siz de bu farkll tanrsanz, ona imtiyaz tanmak durumunda kalacaksnz, bu ise eitlii bozar. Bu hem dinsel hem de etnik kimlik iin sz
konusu. Liberallerin de byle itirazlar var ve bence de bu ok haksz bir itiraz saylmaz.
Tabii ben bunu biraz da kolayclk diye dnyorum. Trkiye Cumhuriyeti kolayc
bir biimde Ya ben adam eit sayyorum, daha ne istiyor? diye dnyor. Oysa sen
eit davranabilirsin ama bugn genel dnya demokrasi anlay, artk insanlarn kendi
farkllklarnn tannmas dorultusunda gidiyor.
Yani Beni eit olarak grmeni istemiyorum diyor. Bunu dediinde ise karlat
soru Farkl muamele mi grmek istiyorsun, imtiyazl m olmak istiyorsun? oluyor.
Zira farkl muamele grmek hep bir imtiyaz olarak anlalyor. ada anayasalarda genellikle imtiyaz talepleri ok ho karlanmaz ama insann farkllnn tannmas talebi
de sadece bir imtiyaz olarak grlmez.
Bir insan -mensubiyet olarak- hem bir devlete bal olabilir hem bir dine bal olabilir. Dinin talep ettii eyler ile devletin talep ettii eyler birbirleriyle her zaman elimek zorunda deildir, bunlar birarada tutmann yolu yok mudur? Zaten dnyada
talep edilen ok kltrllk tartmalarnn bugn geldii nokta aa yukar byle bir
noktadr. Devlet bir ey talep edebilir ama din de baka bir ey talep edebilir. Bu ikisinin arasn bulup imtiyaza da dntrmeden yani bir gruba mensup olmay dier
insanlar zerinde bir avantaja dntrmeden- sorunu zmek mmkn olabilir. Herhangi bir dine mensup olann taleplerini, dier dinlere mensup olanlar zerinde bir stnle dntrmeden karlamann yolunu bulmak gerekiyor. rnein, Mslmanlarn oru ayndaki iftar saatleri ile Cuma gnlerindeki namaz saatlerini ele alalm. ftar
ve namaz saatleri iin bir dzenleme yapmay nasl deerlendirmek gerekecek? Din ve
vicdan zgrlnn bir gerei mi, yoksa Mslmanlar lehine ve dier inan mensuplarnn aleyhine bir dzenleme mi? Biz yasal mevzuatmz ve laiklik anlaymz gerei
byle bir sorunu ve talebi grmezlikten geldiimiz iin bu sorunun iinden ok kolay
bir ekilde km oluyoruz. nsanlarn dini taleplerinin kamuya hibir ekilde yansmasna msaade etmediimizden kestirip atyoruz. Buna tembellik ve kolayclk diyorum. Babakann demelerinde bu kolaycl grmek mmkn. Diyarbakrda yapt
konumay hatrlyorsunuzdur; hani anadilde eitim talebi ile karlatnda, mealen,
Krtlere verirsek bu sefer Lazlar da isteyecek, bakalar da isteyecek demiti. Bu, bir
devletin aslnda engeliinin en ilgin tezahrlerinden biridir. Trkiyenin birok
konuya yaklam tarz budur; bizim devletimiz son derece engetir, tembeldir, bu
nedenle farkllklarla, farkl zm tarzlaryla uramaz. Oysa artk farkl davranmak ve
insanlarn taleplerini karlamak iin farkl zmler retmek gerekiyor. nsanlarn etnik veya dinsel taleplerini karladnzda, yani insanlar kltrel ve dini adan mutlu
olduklarnda devletleriyle de daha bark oluyorlar. Bu anlamda ok kltrclk, etnik
veya dinsel boyutuyla iki farkl talebi ieriyor aslnda.
Dinsel oulculuun sorun alanlarndan bir olan barts de yine devletin engeliinin devreye girdii noktalardan biridir. Anayasa Mahkemesinin 1989da iptal
ettii barts dzenlemesinin gerekesi, dine referans veren bir kanun dzenlemesinin laiklik ilkesine aykr olmasyd. O yzden mevcut anayasa deiikliliinde barts konusuna hi deinilmedi. Taslak anayasada durum bu, biliyorsunuz. yle bir
durum var ortada: Mevcut anayasa farkl kltrleri ve dinsel oulculuu hibir ekilde
grmyor ve bu bir sorun tekil ediyor. Anayasann taslak metnini hazrlayanlar ise bu
sorunu gryorlar ama Trkiyede ok gl bir anayasa ideolojisi var. Bu anayasa ideolojisi bugnk hazrlanacak olan anayasay da aslnda etkisi altna alm bulunuyor.
Yani siz yeni bir anayasay yapsanz bile bu ideolojiden ok da fazla kurtulamyorsunuz.
Ali Bula, Abant Toplantsnda anayasa taslann en byk handikabnn liberal
bir paradigmann etkisi altnda hazrlanmas olduunu syledi. Ben bu gre katlma-
105
dm belirttim. Keke liberal bir etki altnda olsayd, o zaman itirazlarmz ayr yapardk. Ben bu taslan bile halen ok ulus-devleti, tek kimliki, Kemalist bir ideolojinin
fena halde basks altnda yapldn dnyorum. Dolaysyla henz yle liberal bir
tartmaya girecek bir zeminde bulumu deiliz.
Birey hangi cemaate gireceine kendisi karar verebilir, dini inancna kendisi karar
verebilir, bu konuda zgrle sahiptir gibi anlaylar vardr. Bunlar yapld zaman
otomatikman bunun zaten bir cemaatleme zgrlne de gidebileceine dair bir
beklenti ile karlanyor, ok dolayl bir ekilde dinsel oulculuun gerekleecei
varsaylyor. Dinsel oulculuk bir sosyolojik sonu olarak ktnda karmza itiraz
edemeyeceimiz bir gerek olarak itiraf edilmi oluyor. Biliyorsunuz modern anayasa, gruplar dikkate almayan dnyann rettii bireyler arasnda bir szlemedir. 82
anayasasnda din ve vicdan hrriyeti ile ilgili durum udur: Herkes vicdan, dini inan
ve kanaat hrriyetine sahiptir, 14. madde hkmlerine aykr olmamak artyla, ibadet, ayin ve dini trenler serbesttir. Burada bir hususun alt izilmesi gerekiyor. Din
zgrl dzenlemelerindeki kar varsaym yledir: Ortada insanlar belli bir dine
zorla sokmaya alan dinler, tarikatlar sanki pusu kurmular insanlar zorla bir dine
armaya almaktadr. Anayasa onlara kar sanki bireyi koruyan bir alan iziyor.
Elbette bireyleri koruyucu bu tr dzenlemelere de ihtiya vardr ama bu anayasann
btn diline bu kadar nasl sinebilir gerekten hayret bir eydir. Yani dini cemaatler
sanki meruiyeti devlet tarafndan bahedilen bir ey olarak grlyor. Halbuki yle
bir anayasa dili lazm bize: Dini zgrlk bir haktr, nk din demek cemaat demektir, cemaati olmayan din olmaz.
Din, geri Cumhuriyetin ilk tanmlarnda din ve vicdan zgrl eklinde tanmlandndan, tamamen bir vicdan ii olarak insan ile Allah arasnda bir iliki olarak
grlmtr. Oysa yapay bir rgtlenmeye gitmeyen hibir din olmaz, nk din her
zaman kendi dindalaryla birlikte bir cemaat oluturmay hedefleyen veyahut ancak o
ekilde ileyen, alan bir mekanizmadr. Dolaysyla din zgrl dediiniz zaman
bir insana Sen istediin gibi inanabilirsin demek bir ltuf deildir. Din zgrl
ayn zamanda rgtlenebilmeyi, cemaatleebilme zgrln de kapsar doal olarak, eer byle bir eyi kapsamyorsa buna din zgrl demenin hibir anlam yok.
Fakat din zgrlnn bu haliyle bile sanki bahedilmi bir ey gibi grnmesi gerekten anayasa dilimizin en nemli sorunudur. Bu 82 anayasasnn dilinin sorunudur,
61 anayasasnn dilinin sorunudur, nmzdeki bu yeni taslakta da ok farkl bir ey
yok; sanki din zgrl tannan bir ey. Oysa bu ok doal bir haktr, Amerika Anayasasnn benim ok houma giden bir dili vardr. O metinde insanlarn sahip olduu
haklar o kadar doal ve nceden verilidir ki, hayran kalrsnz. Haklarla ilgili mesela
ifade dili udur: Hi kimse hibir ekilde bu hakk kstlayamaz ve ancak u artlarda kstlanabilir. Bu dil bize unu sylyor: O hak zaten var, devlet o hakk vermiyor
o hakk hi kimse kstlayamaz, kstlanrsa ancak u artlarda kstlanabilir. Bizde ise
mesela din zgrlnde, hakkn varl kabul edilir ama hemen arkasndan sakn ha
suistimal etmeyiniz, istismar etmeyiniz denilir. stismar zerine bu kadar vurgunun

yaplmas din zerinde gerekten ok ciddi ilgin bir bask kuruyor. Dini duygular tannabilir ama istismar daha ciddi bir sorundur ve bu engellenmelidir anlay anayasaya ylesine sinmitir ki, dini haklara srekli tannan ve bahedilen bir hak kategorisi
olarak baklr; din hakk doal deil fazladan bir ey olarak grlr.
Yeni anayasa taslanda da durum aa yukar bu ekildedir. Bu durum 24. Maddede dzenlenmitir: Herkes din ve vicdan hrriyetine sahiptir, bu hak tek bana
alenen veya zel olarak ibadet, retim ve ayin yapmak suretiyle dinini aklama ve
bunlar deitirebilme hrriyetini ierir. Bu dzenleme, hi phesiz 82 anayasasndan ok daha ileri dzenlemedir. AB lkelerinde, rnein Almanyada ok-kltrllk
politikalar kapsamnda, dini oulculua uygun olarak herhangi bir yeni dinin, yeni
bir dini inancn tannmasn ieren prosedrler anayasada tanmlanmtr. Bu orada
laiklii ok zedeleyen bir ey deildir. Bana gre, bizim de Alevilik problemini baka
trl zmemizin imkan yoktur. Alevilik ister slam iinde, ister slamn dnda bir
inan olarak kabul edilsin buna karar verecek olanlar da Alevilerin kendileridir- bu
tanmay bir ekilde anayasa ierisinde mevzuata iaret edecek biimde yapmadan
stesinden gelemeyeceimize inanyorum. imdilik burada kesiyorum, teekkr ediyorum.
Adem Avckran: Sayn Aktaya bu gzel sunumundan dolay teekkr ediyorum.
Sayn Aktayn aktard bilgiler dorultusunda, mevcut anayasann dier zgrlkler
de olduu gibi- din zgrl bakmndan da skntl olduunu grdk. Dnden beri
uyguladmz bir yntem var; sayn konumaclara soru sormak isteyenler sorularn yazl olarak bize iletebilirler. Tm konumalar bittikten sonra bir 10 dakika aramz
olacak, bu aradan sonra da sorularn cevaplandrlmas blmne geeceiz. imdi
konumasn yapmak zere sz 19. dnem milletvekili Avukat Sedat Yurtdaa sz
vermek istiyorum. Sedat Bey, bize Etnik oulculuk ve Anayasa konulu bir sunum
yapacaklar, buyurun.
107
Etnik oulculuk ve Anayasa
Av. Sedat Yurtda
Teekkr ederim Sayn Bakan.

Bir kere olaya yle bakmak lazm: Bu lkede Krtler, Trkler, Lazlar, Araplar, erkezler
ve saylar zellikle geen yzylmzn banda % 20lere varrken Cumhuriyetin kurulduu sralarda da % yzde 1lere inen sonra binde 5lere inen dier dinsel aznlklar
Ermeniler, Sryaniler hep bir arada yaamaya mahkumuz. Dolaysyla anayasal etnik
oulculuktan sz ederken, bu saydmz ve saymadmz btn etnik topluluklarn
bir arada zgrce, eit yaayabilecekleri ortak bir gelecek kurabilecekleri bir corafya
dnmek gerekir. Ve bu adan da mevcut anayasa taslan bir gelecek tasavvuru olarak deerlendirmek gerekir.
Kendi adma -ncelikle meclisteki havay da hasbelkader koklam biri olarak- bardan dolu tarafn grmek istiyorum. Taslak daha balang blm itibariyle nceki anayasalardan ve zellikle yrrlkteki anayasadan farkl olduunu aka ortaya
koyuyor. Milliyeti hatta yer yer rk denilebilecek ajitatif, teki, baskc, eritmeci ve
adal dilini bir yana brakm, yerine insan hak ve zgrlklerini ne karan evrensel,
kapsayc ve daha salam bir dil kullanlm. Ancak dn ifade edildii gibi zgrlk
yerine hrriyet ile de kategorik bir tercih yaplm. Taslan btnnde yaplmak
istenen esasnda milliyeti ve teki anlay dier bir takm nem verilen konular yannda olabildiinde seyreltmektir. Baz evrelerin ar eletirilerine konu olan etnik oulculuk anlamnda bir karl olan kimi nemli deiiklikler de var taslakta. Sz gelimi vatandalk balkl 35. madde ile gnllerinde ne yatt dn ortaya kt: Trkiye
Cumhuriyetine vatandalk ba ile bal olan herkese din ve rk fark gzetmeksizin
Trk denir. Yine dn izah edildii gibi, yeni bir yaklamla Evet, yani farkl etnik gruplar var ama vatandalk bana sahip olduklarndan onlar Trk olarak tanmlyoruz, o
kadar yetsin der gibi, eskilerden hi olmazsa gereke, yorum itibariyle ki bu yorumlarn birbirine eklenerek zamanla belki bir itihatta, zgrlk alan da yarataca ileri
srld. Biraz daha kapsayc bir dzenleme yaplmaya alld belirtildi.
Yine eitim ve retim balkl 45. maddede Trkenin eitim ve retim dili olarak belirlenmesinin ardndan Trkeden baka dillerde eitim ve retim yaplmas
ile ilgili esaslar demokratik toplum dzeninin gereklerine uygun olarak kanunla dzenlenir denilerek gnn birinde meclis ya da hkmetin yasa ile dzenleme yapma
imkan korunmu oluyor.
Soru u: nemsediimiz bu deiiklikler tasla, etnik oulcu bir anayasa yapmaya yeter mi? 80 ksur yldan bu yana ve zellikle son 30 yldr yaananlar gz nne
alnrsa bu taslak sorunlar zmeye yeter mi? Devasa snr operasyonlar yannda ani
ekilmenin henz yaand bu lke taslakla yeni bir toplumsal szleme yapm olur
mu? Ne de olsa darbeci generallerin smarlamas ile anti-demokratik koullarda, milliyeti ve rkln ykseldii bir ortamda, halka zorla dayatlan, devleti kutsayan, bireyi
snrlayan, yasak demokrasinin kara lekesi, 12 Eyll anayasasndan deil, aksine sivil,
demokratik, insan hak ve zgrlklerine dayal, kapsayc, evrensel hukuk prensiplerini esas alan bir anayasa taslandan sz ediyoruz.
Yine de hi phesiz yant hayrdr. Taslaa emei geen arkadalar balasnlar
aka syleyelim, bu taslak daha imdiden sorunun bir paras haline gelmitir. Nitekim dn Sayn Kker taslakla arasna eletirel bir mesafe koyduunu sylerken Sayn
Erdem ve Atar da gereki olmaya altklarn ifade ederek tasla savunmaktan kanmlardr. Elbette amacm evk krmak deildir ama bu durumda belki hazrlayclarn arkasndaki iradeyi kast ederek sylemek gerekir ki, bu taslan temel sorunlara
zm retecek yantlar yok.
Hi phesiz dnyann ve blgenin benzer deneyimlerinden yararlanlarak sorunu
zme iradesi ortaya konulmal ve bu konuda eitli alternatifler dnlmelidir. Dn
Sayn Belediye Bakannn da belirttii gibi yerel ynetimlerin glendirilmesine, yerel parlamentolarn oluturulmasna, eitli birliki modellerin tartlmasna belki de
hassasiyetleri kamadan, eit yurttalk, Trkiyelilik ya da Trkiye Cumhuriyeti vatandal temelinde bir anayasal arayla sorunun zm iin dzenleme yoluna gidilebilir. Konuya bu adan bakarak devam etmek istiyorum. Birka ay nce ortak payda
erevesinde bir araya gelen bir grup arkada olarak bu konular zerinde ortak bir fikir
oluturduk, oradan okuyorum.
Taslan balang ksmnda yer alan Biz Trk milleti kavram, Trkiye toplumunun etnik ve kltrel eitliliini yanstmamakta, toplumun biz kimiz sorusuna yant
vermemektedir. Tek bir etnik gruba vurgu yapan bu kavram halen yaanan sorunlarn kaynan oluturan ve Cumhuriyetin ilk yllarnda oluturulan etnik, kltrel ve
inansal oulculuu yadsyarak, teki, tek dil, tek din, tek inan, tek millet vb. felsefesinin devamnn bir kez daha vurgulanmasndan ibarettir. Yerine Bizler veya Biz
Trkiye halk, Biz Trkiye Cumhuriyeti vatandalar nerilmitir. Birok demokratik lke anayasasnn giri veya balang blmnde anayasa belgesinin toplumsal
szleme niteliinin vurgulanmas bakmndan biz kimiz sorusuna yant oluturacak
kavramlara yer verildii bilinmektedir. Yani halen var olan anayasada yer alan Trk vatan, yce Trk devleti, Trk milleti, Trk varl, Trk vatanda, Trk evlad kavramlarndan arndrlm olmas yetmez. Anayasa ve yasalarn btn etnik referanslardan
109
arndrlmas gerekir. Sz gelimi dier lke pratiklerinden dnyann ilk yazl anayasas
olan Amerikan Birleik Devletleri Anayasasnda 52 szckten ibaret balang blm
adaleti tescil edeceini, i huzuru yerletireceini, ortak savunmay glendireceini
belirterek balyor ve zgrlkleri gvence altna alyor. Yine Fransz Anayasas 1789
bildirisine atfta bulunarak ve 46daki balangla da birlikte insan haklarna ve ulusal egemenlik ilkelerine atfta bulunuyor. Hint Anayasas 25 eyalet ile ilgili birlikten
olutuunu belirterek Hindistan halknn, Hindistann bamsz bir sosyalist, laik bir
Cumhuriyet olarak tesis etmeye ciddiyetle karar verdiini ve bunu zerine adaleti, serbestlii ve kardelii ina edeceini belirtiyor. Yine spanya Anayasas -burada Sayn
zer yeterince anlatt- hem birinci maddede hukukun stnl, adil ve ekonomik
toplumsal bir yap oluturacan sylyor hem de sonrasnda zerklikler anayasas
zaten o zerklikleri gvenceye alacak kurallar ortaya koyuyor.
Keza burada hi sz edilmedi ama AB Anayasasnn nsz de bu anayasa almalarna ilham verebilir. nk nszde yle deniyor: Avrupann kltrel, dini
ve insani miras ile bu mirastan dokunulmaz ve vazgeilmez insan haklar, zgrlk,
demokrasi ve eitlik hukuk devleti eklinde gelien evrensel deerlerinden ilham alarak ve sonucunda eitlilikte birlemi. Evet, bu bence ok nemli bir kavram, imdi
Trkiyenin eitlilikte birlemesi lazm aksi halde ekilen skntlara yant olamayacak,
grmek lazm.
Yine bir rnek olmas asndan -eitli nedenlerle bu grmezlikten gelinen- Irak
Anayasasna bakmay da neriyorum. Evet, bu lkenin son dnemlerinde byk aclar
yaanmtr; evet, bu lkenin anayasasnn doumu da belki ac koullarda gereklemitir ama bu metnin byk katkda bulunacan dnyorum. Mesela Irak ve Krdistan blgeleri anayasalarn da rnek verirsek; Irak Anayasasnn uzun balang blmnde Mezopotamyann tarihsel deerlerine vurgu yapldktan sonra ortak aclarn
ne karldn gryoruz. El Ahvar ve El Cudeyl toplu mezarlarn ve dierlerinin
kaderini hissediyor, etnik temizliin ac rnekleri olan Halepe, Barzan, Enfal ve Feili
Krtlerine ynelik katliamlarn dinlendiriyoruz, ayn ekilde Beirde Trkmenlerin
yaadklar dramlar anyoruz deniliyor. Nitekim temel ilkeler blmne baktmzda iki dilli Krte ve Arapa bir dzenleme yapldn ve buna gre de hem pasaportta,
hem eitimde, hem parada hem de kendi blgelerinde resmi dil olarak kullanlaca
aka belirtildiini gryoruz.
Yine Krdistan blge devletinin yedi maddelik temel prensiplerini ieren anayasasnn giri blmnde de Krtlerin self determinasyon hakkndan, Wilson prensiplerinden, 1958 Irak Geici Anayasasndan, Arap ve Krtlerin Irakn ortak sahipleri
olduklarndan, 11 Mart 1970 Krt zerkliinin tannmasndan, Feili, Barzan ve Enfal
katliamlarndan ve BM Gvenlik Konseyinin 688 sayl kararndan referanslar alarak
bir dzenleme yapldn gryoruz.
Btn bunlara bakarak bardan bo tarafna da iaret edersek, taslan etnik oulculua kapal olduunu syleyebiliriz. Bu kapallk sadece balang ksmnda de-
il, Cumhuriyetin nitelikleri balkl ikinci maddede yer alan Atatrk milliyetiliine
bal kavramnda da kendini ok ak bir ekilde ortaya koyuyor. nk bu blgede
vatanda olarak yaayanlar ok iyi bilirler, Atatrk milliyetiliine bal ya da devletin blnmez btnl gibi kavramlar kat zerinde grld gibi deil. nsann
hayatna dorudan hkmeden, bu nedenle sorgulamaya, yarglamaya, mahkumiyete
neden olan ok ar sonular olan kavramlar.
Bu adan belki Atatrk milliyetiliini ok ksaca deerlendirmekte yarar var.
nk genellikle iki tr bir deerlendirme var. Birincisinde Atatrk zellikle Cumhuriyetin kurulu dneminde ok ak bir ekilde Krtlerden, Krdistandan sz ederek
bamszlk savanda yer almalarn ve taleplerini Trkiye Cumhuriyetinin kuruluu
ile birlikte karlanacan ifade etmitir. Bu konuda pek ok sz, pek ok tutum ve
belge var. Birkan balklar ile hatrlatalm. Mesela, ki halk arptran haindir
diyor 1919da. Trk, Krt kardeinden ayrlmayacak diyor nc Ordu Mfettii
iken. Krtler oyunun farkna vard diyor, Trk, Krt, erkez kardetir diyor, Krtler Trklerle birleti diyor, Krdistan ayaklandryorlar diye ikayette bulunuyor,
Krdistana otonomi ynetimi vurguluyor bunu belki bir cmle ile okumakta fayda
var: Byk Millet Meclisi Bakan Mustafa Kemal imzas ile El-Cezire komutan tugeneral Nihat Paaya gnderdii mesajda diyor ki; Aamal olarak btn lkede ve
geni lekte dorudan doruya halk gruplarn ilgili ve yetkili olduu bir biimde yerel
ynetimlerin oluturulmas i politikamz gereidir. Krtlerle dolu blgemizde ise hem
i politikamz hem de d politikamz asndan ll bir yerel ynetim kurulmasn
savunmaktayz. Yine Krdistanda bulunmaktan kvan duydum diyor, Ayrlk
Krtler kazanld diyor, Bamsz Krdistan isteyenlerle grld diyor, Osmanl
lkesinin paralar Krt ve Trklerin oturduu yerler diyor ama btn bunlar tabi bir
yorum. Btn bunlarda Atatrk gerekten Krtlerin bir tr otonomi ile cumhuriyet ierisinde kendilerinin ifade edebilecekleri bir dzen dnyordu. Ama gel gr ki eyh
Said ayaklanmasnn ardndan lkenin blnecei korkusundan btn bu dnceleri
rafa kalkt ynnde bir dnce var.
Fakat gerek baka bir trl de grlebilir ki bence grlmesi gereken ynde budur.
Yani hem Lozann ardndan uluslar aras anlamda snrlar gvenceye alndktan sonra
hem de 1921 Anayasas uygulanmadan rafa kaldrlp yerine 1924 Anayasas getirilip
herkes Trk tlak olundukdan sonra pek ok uygulamann bamszlk sava ncesine ve Cumhuriyetin kuruluundan ncesine gre deitiini gryoruz. Sz gelimi
toplam 11 tane km skan Kanununun btn ierii itibariyle buna hizmet ettiini
gryoruz. Ve Krtler dahil btn dier etnik gruplarn hamur oluncaya kadar yani
Trkln hamuru oluncaya kadar bir muameleye tabi tutulmas gerektiini gryoruz. Sz gelimi skan Kanununun 11. madde diyor ki Anadili Trke olmayanlardan
toplu olmak zere yeniden ky ve mahalle, ii ve sanat kmesi kurulmas ve bu gibi
kimselerin bir ky, bir mahalleyi, bir ii veya bir sanat kendi soydalarna inhisar
ettirmeleri yasaktr. Ve daha pek ok madde, toplam 11 kez karlyor ve nihayetinde
111
Devlet, Trkten baka millet tanmaz sonucuna varlyor. Bunun yan sra 1928 ylnda balatlan Vatanda Trke konu kampanyas var, btn dillerin Trkeden
doduunu iddia eden Gne-Dil Teorisi gibi bir fecaat var, Trk Tarih Tezi var. Kemalizmin tm bu uygulamalarn grdmzden lkesi ve milletiyle blnmez btnl denildiinde hakl olarak -sadece teorik anlamda deil gerek manada da- rkyoruz, bu nedenle Atatrk milliyetilii dendiinde rkyoruz. Dnk oturumlarda,
sanki yaptrm gc olmayan maddelerde bu kavramlarn yer almasnn dorudan bir
etkisi yokmu gibi ifadeler kullanld. Hayr, biz bunun dorudan etkisini son 30 ylda
gn be gn yaam bir haldeyiz, bu nedenle de bu kavramlarn ne kadar ar sonulara
yol atn gryoruz.
Dn burada tekrar konuuldu, vatandal dzenleyen 35. maddede Trkiye
Cumhuriyetine vatandalk ba ile bal olan herkes din ve rk fark gzetilmeksizin
Trk denir hkmne yer veriliyor. Bu konu yeterince aklandndan bu konudaki
notlarma girmeyeceim. Btn bunlar henz neri yani bu nerilerin parlamentoda tartlp ok daha geri noktaya gitmesi olasl da byk bu koullarda. Bu adan
bir rnek vermek istiyorum sz gelimi ran slam Devrimi ncesinde Belluciler, anayasa taslann 5. Maddesini gstererek, Krtlere herkesin eit olacan sylyorlar. nk o dnemde aha kar mcadelede de Krtler yine ok dinamik bir g
olarak nemli iler yapyorlar. Ancak ne zamanki devrim oluyor ve Kasm 1979da
Humeyninin Meclisi nnden anayasa kyor, bu 5. madde dyor ve Humeyni bir
aklama yapyor ve diyor ki; halklarn Arap, Krt ve Belluci diye adlandrlmas emperyalizmin bir oyunudur. Bu nedenle bu konu kapatlm oluyor. Dolaysyla bu hazrlanm olan haliyle de bu koullarda meclisten ayet geecekse nasl geecei belli
deil, bu nedenle de bir rezerv koymak lazm.
Ben son olarak 45. maddeye ilikin ortak payda olarak zerinde altmz yazl
hale getirdiimiz dncemizi aktaraym, onu da belirteyim o ortak payda da Tahir
Eli, Servet Deniz, Nesip Yldrm, Frat Anl, Serdar Blent, Naide Bingl ve Seher Aknar vard. Orada temel ve insani bir hak olan ana dilde eitim hakknn mevcut taslakta
yeterli bir gvenceye kavuturulmad tespitini yapmtk.
imdi belki zet olarak bir ey sylemek gerekirse Trkiye Cumhuriyeti kurulu
dneminin fobisini amak zorundadr. Yani yaad sorunlar yeniden yaamamas,
bunlar geride brakmas iin kurulu dnemi fobisinden bir an nce kurtulmak durumundadr. Bu yzden iktidar partisine ciddi i dyor, bu yzden kamuoyuna ciddi
i dyor, bu yzden akademisyenlere, aydnlara ciddi iler dyor. Aksi halde doru, salam bir gelecek kurma ansmz olmayacak. Bask ve engellemelerle bir sonuca
ulalmaz, 24 tane askeri operasyondan sonu alnmadysa 25. de almaz, 35. de almaz,
sonu getirmez. Dolaysyla sonusuz olan yntemleri terk etmek, btn toplumun
temsilcilerini katlaca, bu anlamda katlmclk son derece hayati, bir toplumsal szlemeyi yapmak gerekir. Eer bunu yapabilirsek, yani adna sivil denen hatta demokratik zelliinin daha ar basmas gerektii sylenen anayasa tasla erevesinde bunu
yapabilirsek, sonu alabiliriz. Aksi halde hepimiz kaybederiz, Trkiye kaybeder. Bu

yzden de evet iddeti dlayan, iddetin karsnda tutum alan ancak toplumun temel
sorunlarn da zecek bir noktada herkesin gr bildirmesi buna gre tutum almas
gerektii kanaatimi tayorum, dinlediiniz iin teekkr ediyorum.
Adem Avckran: Anayasa taslann etnik oulculukla ilgili blmndeki skntlar dile getiren Sayn Yurtdaa teekkr ediyoruz. imdi Sayn Berat zipeke sz
vermek istiyorum. Sayn zipek Gaziosmanpaa niversitesinde retim yesi. Din
ve Vicdan Hrriyeti, Laiklik ve Anayasa balkl tebliini bizimle paylaacak, imdiden
teekkr ediyorum kendilerine. Buyurun Sayn zipek.
113
Din ve Vicdan Hrriyeti,

Laiklik ve Anayasa
Do. Dr. Berat zipek
Herkese merhaba, bu nemli bir toplant, zaten bir Pazar sabah btn bir salonun
dolu olmas da bunu gsteriyor. Bugn buradaki bu kalabalk, bu sivil anayasa giriimi
ile ilgili olarak ne kadar phelerimiz olursa olsun ya da ne kadar eletirilerimiz olursa
olsun aslnda bu giriimin nemsendiinin de bir iareti.
Ben nce din ve vicdan zgrlnn ne olduu ile ilgili bir tarifle balamak istiyorum. Ardndan u anki taslakta din ve vicdan zgrlnn nasl dzenlendii ya
da nasl dzenlenmek istendiini anlatmaya alacam. Daha sonra da bunu olumlu
olumsuz ynlerini ve Trkiyede bu alanda yaplmas gerekenlerin neler olduunu ifade etmeye alacam.
Din ve vicdan zgrl nedir? nce buna bir ksa giri tanm vermek gerekir.
Din ve vicdan zgrl bireyin herhangi bir dine inanmasn, inanmamasn, inanmasnn ya da inanmamasnn gerektirdii pratikleri yerine getirebilmesini, inanmasnn ya da inanmamasnn gerektirdii rgtlenmeleri gerekletirebilmesini, dininin
ya da inancnn ya da bunu tersinin gerektirdii, cemaat, tarikat ya da benzeri oluumlar gerekletirebilmesini, o dinin inancn gerektirdii giysileri giyebilmesini, ritelleri yapabilmesini, inancnn propagandasn yapabilmesini yani inancn yaymak iin
onun propagandasn yapabilmesini, inancn deitirebilmesini, bir dinin bir inancn
farkl versiyonlarn tayabilmesini ifade eden ok geni bir kavramdr. Burada din ve
vicdan zgrl ile ilgili u saydklarm dnda da olabilecek ne kadar alternatif var
ise, yani aklnza gelebilecek ne kadar alternatif var ise, bunlar da ierir din ve vicdan
zgrl. Yani bireyin din karsnda ya da inan karsnda alabilecei baka trden
durumlar da ifade eder.
Bu zgrln snr da tpk dier zgrlkler gibidir: Snr, baka zgrlklerin
snrdr; bir baka ifadeyle bir bireyin o zgrl kullanmasnn snr baka bir bireyin zgrlnn ya da haklarnn balad noktada biter. Snr anlatan ok gzel bir
ifade, ok gzel bir forml vardr: Alinin yumruunu sallama zgrl Velinin burnunun balad noktada biter eklinde. Yani Ali, Velinin burnunun balad noktaya
varmad kolunu diledii gibi sallayabilir ama o noktaya varnca artk bir zgrlkten
bahsedilemez. Bu, din konusunda da byledir, dier zgrlkler konusunda da byledir, dier haklar konusunda da byledir. Yani burada snr baka bir insann zgrlnn snrdr. Din ve vicdan zgrlnn genel erevesi, ok ksa ve genel bir ereve
iinde byle ifade edilebilir.
Trkiyede sorun din ve vicdan zgrlnn balangtan beri bu evrensel anlam
ve ieriiyle kabul edilmemi ve uygulanmam olmasdr. Yani dn vatandalk konusu ilenirken Krt sorunu ve etnik kimlikler sorunu dolaysyla ifade edilen fikirler
aslnda din ve vicdan zgrl iinde geerlidir. Yani orada da benzer bir ekilde kukucu, reddedici ve yeniden tanmlayc yaklam ya da zihniyet egemen olmutur. Bu,
laikliin Trkiyedeki en azndan anlal ve uygulan biimiyle din ve vicdan zgrlne aykr bir anlam ve yorum ierdiini ifade etmektedir. Trkiyede laiklik batan
beri tpk dier hak ve zgrlkler alannda olduu gibi byle bir problemli yap ve pratik arz etmitir. teki haklar alanndaki reddedici tutum burada da egemen olmutur.
Bugnk mevcut anayasadaki laiklik de zaten var olan ekliyle bu sorunlu yaklam
ifade etmektedir. Anayasann 24. maddesi ile dzenlenen ekliyle laiklik gerekten din
ve vicdan zgrlne uygun elverili bir nitelik tamamaktadr. Pratiine baktmz
zaman -onu belki de vurgulamaya bile gerek yok- pratikte din ve vicdan zgrlne aykr bir nitelik tamaktadr. nk Trkiyedeki laiklik her eyden nce devletin
dinler ve inanlar karsndaki tarafszl anlamndaki evrensel anlamnda deildir.
Yani Trkiyede laiklik devletin dinler ve inanlar karsnda tarafsz olmas demek deildir, devlet bir taraftr ve kendisinin kabul ettii bir adeta alternatif bir din vardr. Bu
kendi laiklik anlay bir tr alternatif bir inan sistemini o sistemin yukardan aaya
topluma giydirilmesini ya da empoze edilmesini ifade etmektedir.
Devletin bir taraftar olmas derken burada mesela Diyanet leri Bakanlnn varln ya da bu kurumun Snnilii temel almasn sylemiyorum, Yasin Beyin syledii gibi bu kurumun Snnilikle ilgili almas Snnileri kayrd gibi bir anlam ifade etmez. nk aslnda Trkiyede u anlamda Snnilerin pozisyonu ya da durumu
Diyanetin varln ve ileyiini dikkate alacak olursak daha ok bir kontrol mekanizmas olarak i grmektedir. Yani devlet, Diyanet araclyla mesela ibadet hizmetlerinin ifade edilebilecei ya da gerekletirilebilecei mekansal baz kolaylklar salarken
onlar aslnda denetleyici bir ilev grmektedir. Cuma hutbelerinin Diyanet aracl
ile gnderilmesi, vaazlarn merkeziletirilmi olmas, imamlarn devletten para alyor
olmas, aslnda tabiri caizse iyilik ya da kyak deil aslnda zgrl yok eden bir uygulamadr.
1984 romann okuyanlar bilirler, devlet orada her eyi, vatandalarn btn hayatn kontrol eder. Trkiyede de yle, vatanda camide bile yalnz kalamaz. Camide neyi
dinleyecei, Cuma hutbesi olarak neyi duyaca da devlet tarafndan belirlenmitir. Ke-
115
malist laiklik ilkesi bu anlamda bir toplumsal bar ilkesi deil, bir tr yeni bir toplum
ya da inan sistemi yaratma amacnn bir rn olarak ortaya kmtr. Biliyorsunuz
Cumhuriyetten sonra gnmzde de bu durum var: Devletin dini yukardan aaya belirleme ilevi devam etmektedir; cemaatler ve tarikatlar yasa d ilan edilmitir,
barts yasa bu anlamda nemli bir simgedir. Biliyorsunuz yasaklar Barts
simgedir diyorlar. O anlamda deil ama barts gerekten bir simgedir; barts,
devletle birey arasndaki hak sorunu ile ilgili bir simgedir. Bireyin kendisi gibi olma abasnn ve messes nizamn da buna izin vermemesinin dourduu gerilimi ifade eden
bir mcadelenin simgesidir barts. Ve sorun sadece Mslman ounluk asndan
var olan bir sorun deildir, Snniler ve Aleviler asndan var olan bir sorun da deildir.
Trkiyede din ve vicdan alan inanan, inanmayan herkes iin ciddi bir sorun alandr.
Burada genellikle ska sylenen ve dile getirilmezse bile varln bildiimiz bir
kayg vardr: Trkiyede geni bir Snni ounluk vardr, bir gn bunlardan yana bir
tehdit gelebilir dolaysyla bizim srekli teyakkuzda kalmamz gerekir. te dine kar dolaysyla da o dinin pratiini yrten vatandalara kar gardmz alm olmamz
gerektiini syleyen bu yaklamdr. Ama sorunun Trkiyedeki btn inan gruplarn kapsadna bakacak olursak bu ok bahane olarak bile kayda deer ya da ciddiye
alnabilir bir bahane deildir. Trkiyede saylar ok az olan gayri-mslimler de ayn
ekilde sorunludurlar. Onlar da inan ve ibadet konularnda Lozann belirledii snrlara itilmeye allmaktadrlar. Evrensel anlam ile din ve vicdan zgrl ile Lozan
karlatracak olursak ki burada Lozann bugnk anlalma eklini kast ediyorum
yoksa Lozan aznlklara aslnda bu haklar veriyor- Lozan temel almamz gibi bir zorunluluumuz yoktur. Yani bizim amzdan nemli olan din ve vicdan zgrldr,
onun bugnk anlamdaki anlalp ve uygulandr.
Yeni anayasa bu konuda ne getirecek ya da taslak ne getirmeyi amalyor? Aslnda vatandalk konusunda dn burada sunulan gibi yine ayn ekilde ksmi bir dzeltme ya da dzletme abas var. Yani anayasay tasla kaleme alanlar, Sedat Beyinde
syledii gibi bardan dolu tarafndan bakacak olursak, aslnda var olan sorunlu durumu btnyle ortadan kaldramayacaklarnn farkndadrlar. Ama yaanan sknty
biraz hafifletebilecek bir zemin oluturma abas vardr. Nasl ki etnisite konusunda ya
da dier konularda gerei gibi gerek bir sivil ve demokratik bir anayasada yaplmas
gereken deiiklikler yaplamamsa ayn ekilde din ve vicdan zgrl konusunda
da yaplamamtr. Hatta bu konuda yer yer daha ekingen davranlmtr. nk sivil
anayasann hazrlatcs olan parti sonuta en ok bu konuda sulanacan bilmektedir, Aslnda sizin niyetiniz baka biz biliyoruz ite o yzden unlar unlar yapacaksnz diye bir sulamaya maruz kalacann farkndadr. Ama sonuta yle ya da
byle u anki taslakta olmas gereken -yani evrensel anlam ve ieriiyle din ve vicdan
zgrl ile ilgili dzenlemeler gerei gibi- yoktur.
Ne getirmektedir taslak? Bir kere mevcut anayasann din ve vicdan zgrln
dzenleyen 24.maddesi deimektedir, ama kt bir denk dme yeni taslakta da bu
24. madde var olmaktadr, yani madde numaras ayndr. Keke bir iki tane maddeyi
ne alp ya da birka tanesini sonraya koysalard da 24. maddenin yapt kt armdan kurtulsaydk. imdiki malum 24. madde Herkesin vicdan, dini inan ve kanaat hrriyetine sahip olduunu syler ama ilerleyen cmlelerde bunu geri alr; yani
ilk cmlede verdii hakk daha sonra geri alr. rnein, ibadet, dini ayin ve trenlerin
serbest olduunu syler ama 14. madde hkmlerine aykr olmamak kouluyla.
Peki, 14. madde nedir? diye bakacak olursanz burada ok fazla snrlama kriterinin
varln grrsnz. te devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmak,
insan haklarna dayal laik cumhuriyeti ortadan kaldrmay amalamak, devlete ve kiilere anayasayla tannan temel hak ve hrriyetlerin yok edilmesini veya anayasada
belirtilen daha geni ekilde snrlandrlmasn amalayan bir faaliyette bulunmay
mmkn klacak ekilde yorumlanamayaca belirtilmi ve devam var. imdi taslakla birlikte mevcut madde daha yzne baklr bir hale gelmi. Maddenin ikinci fkras
Kimse ibadete, dini ayin ve trenlere katlmaya, dini inan ve grlerini aklamaya
zorlanamaz, dini inan dnce ve kanaatlerinden bunlar deitirmekten dolay knanamaz, sulanamaz ve farkl bir muameleye tabi tutulamaz eklinde. nc fkras
badet, dini ayin ve trenler kamu dzeninin genel saln, genel ahlakn veya bakalarn hak ve hrriyetlerinin korumas amacyla snrlandrlabilir diyor. Yani burada
ibadetlerin gerekletirilebilmesinin snrlar daha da daraltlm. Dolaysyla ksmi bir
iyilemeden sz etmek mmkn.
Taslak snrlama kriterlerini Avrupa nsan Haklar Szlemesinden alm, bu olumlu bir gelime ve buna gre Anayasadaki hkmlerden hi birisi kiilerin anayasada
tannan temel hak ve zgrlklerinin yok edilmesine ynelik eylemler biiminde anlalamaz demi. nce bireylere, sonra da devlete ynelik bir snrlandrma getirmi.
Devlet temel hak ve zgrlklerin anayasada belirtilenden daha geni ekilde snrlandrmay mmkn klacak bir biimde yorumlayamaz. Sylemek istedii ey u: Devlet
bunlar anayasada belirtilenden daha geni bir ekilde snrlayamaz. Yani devlete yapaca snrlamann da snrn gsteriyor, bu bakmdan da daha olumlu. nk anayasada devlete ve kiilere birlikte bir snrlandrma getirmiti.
Yeni taslak ebeveynin dini ve felsefi inanlarna riayet artn getirmesi bakmndan
da nemlidir. Bu da daha ok kat zerinde kalacak bir dzenleme gibi grnse de
yine de kat zerinde bile gzel durmaktadr. Bu bakmdan olumlu bir dzenlemedir.
Yani ocuk Haklar Szlemesi ile de uyumlu hale gelmitir bylece de anayasa. Ancak taslak devletin din eitimi vermesine ilikin tarihsel yanl tekrarlamaktadr. Bu,
Cumhuriyetin balangcndan beri zaten var olan bir durumdur, yanltr. Taslaktaki
24.maddenin drdnc fkrasnn bir alternatifi yle balamaktadr: Devlet, eitim
ve retim alanndaki grevlerini yerine getirirken Devletin din eitimi alannda
grev sahibi olmasnn kendisi zaten problemlidir, din eitimi topluma verilmesi gereken bir faaliyet olmaldr, devletin din eitimi ile ilgili herhangi bir faaliyetinin bulunmamas gerekir. Bu, devletin dinler ve inanlar karsndaki tarafszlna aykrdr.
117
Devlet btn inanlar iin eit bir ekilde din eitimi yapmaya alsa bile bu sefer
inanlar iindeki farkllklar tatmin edecek bir dzenlemeyi gerekletiremeyecektir.
nk homojen bir Snnilik de yoktur, homojen bir Alevilik de yoktur, homojen bir
Hristiyanlk da yoktur. Dolaysyla da en iyi zm devletin bu alandan buharlamasdr, yani ekilmesidir. Vatandalar kendi ocuklarn nasl istiyorlarsa yle eitmelidir,
onlara diledikleri gibi din eitimi vermelidirler.
Taslan u andaki uygulamaya gre daha olumlu bir taraf din eitiminden muafiyet getirmesidir bu da olumlu ama alternatifleri var. Bir alternatife gre dileke vererek
ocuunuzun din dersi almaktan muaf tutulmasn isteyeceksiniz. Bir baka alternatifi
gre ise dileke vererek ocuunuzun din dersi almasn salayacaksnz. Burada da aslnda hibir zaman dile getirilmeyen ama olmas gereken ey udur: Biliyorsunuz Tevhid-i Tedrisat Yasas, din eitimini bizim de dier medeni toplumlar gibi sivil toplum
olarak ya da toplum olarak kendi ocuklarmza vermemizi mmkn klmamaktadr.
Dolaysyla bu Tevhid-i Tedrisat Yasas erevesi iinde bir zm araydr ama bu
zm aray en fazla bu kadar olabilir. Olmas gereken bu deildir, olmas gereken
devletin belki de okullarda din kltr ya da din bilgisi ikisini birbirinden ayrmak gerekiyor ama ayrmayalm, bu alan bu ii topluma brakmasdr. Okullarda belki bunu
vermesi iin de mutlaka okul bu dersi verecekse o zaman devletin bir ekilde devre d
kalmasyla bunu kendisini yapmasnn salanmasdr.
Din deitirmeyi gvence altna almas da nemli, geri bugn iin din deitirmek
bir hak ama bunun anayasaya yazlyor olmas olumlu.
Bir baka yenilii taslan istismar cmlesinin karlmasdr. Bu ciddi bir problemdi, zira ok keyfi ve yoruma ak bir maddeydi. Kimse devletin sosyo-ekonomik,
siyasi veya hukuki temel dzenini ksmen de olsa din kurallarna dayandrma veya siyasi veya kiisel kar yahut nfus salama amacyla her ne suretle olursa olsun dini veya
din duygularn yahut dince kutsal saylan eyleri istismar edemez veya ktye kullanamaz. O kadar veya, yahut ieren bu kt yazlm madde, hem son derece soyuttu,
hem de insanlarn dinle ilgili alternatif tutumlar almasn da snrlandryordu. Bir kere,
nedir istismar? Kim istismar eder? Mesela bir diyelim ki tekke ya da trbeye gittiiniz
zaman ya da birisi size hastalnzn gemesi iin okuduu zaman bu bir istismar mdr? Bundan salanacak bir maddi gelir yoksa ne olacak, varsa ne olacak? Eer bu maddi
gelir diyelim ki zorunlu deil de insanlarn iinden gelerek verdii bir eyse o zaman ne
yapacaksnz? Bu istismar kavram kald srece bunlarn nihai bir zm yok.
Taslakta istismar kavram karlm ama yine ona benzer bir dzenlemeye yer verilmi. Mesela bir alternatif u: Din ve inan hrriyeti devletin sosyal, ekonomik, siyasi
veya hukuki temel dzenini din kuralarna dayandrmaya ynelik eylemler biiminde kullanlamaz. Burada eylemler ifadesi problemli, nk eylemin mutlaka iddet
ierecei gibi bir arm ya da n kabul var. Ama diyelim ki bir imza toplama da eylemdir. Sonra devletin ekonomik dzenini din kuralna dayandrmak istemek niye su
olsun? Birileri bununla ilgili ne tr eylemler yaparlarsa su olmaldr? Bunlar ok belli
deil.
Belki ok daha nemli olan, cemaatleri ve tarikatlar yasad durumda brakan nklap Kanunlarnn korunmakta olmasdr. Bugnk 1982 anayasasnda bu 174. maddedeyken imdi 135. maddeye getirilmitir ama olduu gibi getirilmitir. Burada da tasla yazanlar bu konuda ellerini atee sokmama zorunda hissetmilerdir kendilerini.
Ben de herhalde yazsaydm yle hissederdim ama buradan rahat syleyebiliyorum; bu
yanltr. nsan niye cemaate ya da tarikata ye olmasndan dolay sulansn? Yani cemaatler ya da tarikatlar devletten de nce var olan kurumlardr, sosyal kurumlardr ve
bu meru bir durumdur. Yaplmas gereken belki bu temel haklar ve zgrlkleri, daha
dorusu din ve vicdan zgrln evrensel standartlara doru ykseltmektir.
Son bir ey syleyeyim genel olarak hem din ve vicdan zgrl hem de etnisite
meselesiyle ilgili olarak. Vatandalk sorunuyla da ilgili olarak bu anayasadan gerekten demokratik ve sivil bir anayasa olmasn yani bir toplumun bir araya gelerek btn eitliliiyle katlarak yapt bir anayasa olmasn- beklemek belki fazla iyimserlik
olur. Ama belki yaplmas gereken buna ramen bunu desteklemektir. nk ksmi
bir rahatlama getirecei ak ya da en azndan oradaki iradenin yani bunu yazan iradenin zgrlkler alann geniletmeye ynelik bir perspektifi ierdii ve dolaysyla
onun da metne bir ekilde szd ya da sindii ak. u an ki taslak haliyle bile aslnda
nemli, hibir kazanm kmsememek lazm. spanya Anayasasnn din ve vicdan
zgrl ile ilgili maddesini getirmitim, o maddenin nasl yazldn da anlatmay dnyordum ama vaktim kalmad. Belki daha sonra soru-cevap ksmnda buna
deiniriz. spanyadaki gerek bir anayasa yaplma srecini ifade eden Siyasi Reform
Yasas vard. Anayasa o Siyasi Reform Yasasnn oluturduu bir zgrlk ortam iinde gerekletirilebilmiti. Bugnk sivil anayasa tasla bu haliyle geerse eer, belki ileride gerekten daha iyi bir anayasann yaplmasn salayacak bir Siyasi Reform
Yasas ilevi grr diye ben umutluyum. Yani bu ortam oluturur ve ondan sonra biz
mesela deitirilemez, deitirilmesi teklif dahi edilemez, teklif edilmesi akldan dahi
geirilemez eklindeki zihniyeti belki sorgulayabilecek bir ortam bulabiliriz diye dnyorum. Teekkr ederim.
Adem Avckran: Ben de Sayn zipeke teekkr ediyorum. Gerekten konumaclarmz hem mevcut 82 anayasasna hem de anayasa taslana dair grlerini, eletirilerini ve olmas gerekenleri ok gzel dile getirdiler. Umarm ki bu tartma, anayasay
yapanlar iin de bir mesaj olur. Bylelikle belki ilerde, Sayn zipekin syledii gibi
deimez, deitirilmesi bile dnlemez gibi korkulardan da syrlarak bedenimize uygun yeni ve dzgn bir anayasa yapabiliriz. imdi on dakika ara vermek istiyorum. Daha sonra sizin soracanz sorulara konumaclarmz cevap verecekler.
119
nc Oturum
Tartma Blm
Adem Avckran: Deerli katlmclar, bir hayli soru geldi, imdi yine srasyla konumaclara sz vereceim. lk nce Yasin Beyden balayacam, buyurun Yasin Bey.
Yasin Aktay: Bir hayli soru var, baz sorular yeterince kapsayacak ekilde bir cevap
retemezsem imdiden zr diliyorum. Ama bu kadar soru iin de ayrca ok teekkr
ediyorum. ok canl ve interaktif bir oturum olduu belli oluyor. Bu beni gerekten ok
mutlu etti, ncelikle onu syleyeyim.
imdi sorulardan ilki ile balayalm. Bir arkadamz diyor ki: Din zgrlnn
salanmasnn eksikliinde tembellik ve engeliin rol oynadnn sylediniz.
Snni inancnn gereksinimleri dorultusunda oluturulmu olan Diyanet leri Bakanl ve yine Snni inancnn dikte ettirildii zorunlu olarak okutulan din
derslerinin okul mfredatna sokulmas bir tembellik ve engeliin tezahr m
yoksa sistematik olarak enjekte edilen bir ideoloji dayatmaclnn rn mdr?
Dayatlan ve anayasal hukuk dzeni ile ters den bu uygulamann daha zgrlk
ve eitliki olarak dzenlenmesi daha kullanlabilir ve kolayca uygulanabilir deil
midir? Ben tabii ki engelik dediysem, bu ifadeyi biraz da nezaketen kullandm.
in en hafif eletiri dzeyidir engelik ve tembellik. Tabii ki sadece engelik ve
tembellikten deil. Sonuta oluturulan bir kimlik var ama bu tek kimliki dnce zaten byle bir tembellik de retiyor. Bu kadar ok farkl kimlikle kim uraacak, mesela
Barts yasan kaldralm dediiniz zaman ilk akla gelen, imdi barts yasa kalkarsa okula bikinililer gelir, o zaman ne yapacaz? sorusu oluyor. Gelsin, eer
bikiniyle gelebiliyorsa, gelsin, buyursun. Bikinili biri okula geldiinde kim itiraz etsin ki
buna? Fakat problem zihinsel tembelliin devreye girmesidir, o kadar ok ey takntl
haline geliyor ki, grmemeyi istedii bir eyi grdnde dnce konforu bozuluyor,
yeni bir ey grmeye zihninin yorulabilecei, zihninin efor sarf edecei endiesi ile kar kyor. Tabii ki sadece tembellik deil bu iin birde felsefi arka plan var; burada ise
tahammlszlk ve tek-tipilik sz konusu.
in Diyanet leri Bakanl ksmna gelince: Bu kurum gerekten bugn resmi
din dediimiz Snni inanc m anlatyor? Snni inan dediimiz nedir? Ben de bir
Snniyim ama kken olarak afiyim. Diyelim ki ben afilii hibir zaman Diyanetin
iinde grmem. Snnilik dediimiz inan da kendi ierisinde tek tip deil ki, kendi
iinde bir sr farkl varyasyonu var. Diiyanetin Snnilii rettii iddias, Alevi-Snni tartmas iinde ounlukla dile getirilir ama hi de Snnilik falan retilmiyor,
Snnilik kendi ierisinde bin bir trl mereptir, en azndan drt tane bilinen mezhep
vardr. O mezheplerin de her birisinin de kendi ierisinde corafi olarak ayran taraflar vardr. Oysa Diyanette tek tipiliin kolaycl vardr. Bugn Diyanet ierisinde
olanlar az ok bilirler, yle ok fazla Hanefi fkh da btn mtemilatyla ve gerekleriyle uygulanyor deildir. Orada uygulanan ey, kolay olduu iin kitabi bir dindir. Yani
stesinden gelinmesi kolaydr, bir kitap vardr ortada. Snniliin aslnda Diyanetteki
din paradigmas pratiinin geldii nokta birazck da odur. Aleviliin kapsanmas biraz
zor grlyor, nk Alevilik de kendi ierisinde zaten bir trl yekpare ortaya bir metin koyamad. Btn Alevilerin mutabk olacaklar bir ey var m? Dini riteler olsun,
cemevleri olsun, bunlar btn bunlar kapsamak ok zordur.
Bir baka soru: Yaamda sorgu altna alnamayan tek olgu dindir, bu anlayla
anayasalar da dinsel oulculuk veya aznlk esas l alnarak dzenlenemez mi?
Dzenlenemez, nk laik devletler dini alana mdahale hakkna sahip deildir, biz
zaten devlet dinsel alana mdahale etsin demiyoruz. Benim sylediim ey dini alana mdahale etsin deil, mdahale etmesin, dinsel oulculuu bir vaka olarak toplumun doas olarak kavrasn ve kabul etsin, bunu engellemesin. Mevcut anayasa dini
oulculuu engelleyen hkmlere sahiptir. Mesela bir insan dini oulculuun gerei
olarak bir ey ortaya koymaya alt zaman buna engelleyen dzenlemeler vardr.
Bunlar kaldrlsn istiyorum, yoksa anayasada herhangi bir dini grubun kayrlmasn
veya onun daha fazla n plana karlmasn savunuyor deilim.
Cumhuriyetin hemen bandan itibaren dini rgtlerin datlmas daha sonra
ortaya kmas muhtemel dini muhalefeti engellemek midir? Evet, olabilir.
Trkiyedeki halkn ounun Mslman olmas ve slamn hak din doru din
olduuna dayanlarak dinin devlet tekelinden kmas durumunda Mslmanln
zedelenecei korkusundan dolay dinin devlet tekelinde bulunmas gerekliliine
olan genel kany nasl deerlendiriyorsunuz? Devletin byle bir kaygs olduunu
hibir ekilde zannetmiyorum. Bizde ulus-devlet bir trl kendini update etmemi.
Avrupada ulus-devlet bir dnem bu katlkta uyguland birok yerde ama ksa bir sre
ierisinde ihtiyalara gre kendini ok kolay gncelletirdi. Bizde bir trl bir defa gncelletirilemeyen bir ey var. Berat, deitirilemez, deitirilmesi teklif dahi edilemez,
teklif edilmesi akla dahi getirilemez maddelerinden bahsetti. ok ilgintir o maddeler
61 Anayasasyla askerler tarafndan hukuk hayatmza sokulmu. Yani darbeci -en azndan kamu vicdannda yarglanm olan- askerler tarafndan anayasaya bela edilmitir
aslnda. Dnn, bir anayasa maddesi koyuyorsunuz ve koyduunuz baz maddeleri
deitirilmesi teklif dahi edilemez bir ekle sokuyorsunuz. Bu tpk 12 Eyll 82 anayasasn yapan insanlarn yaptklar geici 15. madde ile yaptmz her ey, ne yaptksak
yarglanamaz, yargya konu edilemez diyerek bir dokunulmazlk kazandrmas gibi bir
ey. Aslnda bundan daha fazla akla, vicdana aykr hibir ey de olamaz.
121
Sizce Alevilikle, slamcn ayn zamanda ykselie gemesinde d glerin

payndan sz edilebilir mi? Ben genellikle gzmn grmedii, delilimin olmad
konularda komplolara ok fazla itibar etmem. Elbette kimse bo durmuyordur ve tabii
ki herkes bir eyler yapyordur, ama benim gzmle grdm etkiler zerinden, sosyolojik sonular zerinden yola karak bir deerlendirmeye varmam mmkn. Aleviliin ykselii ile slamcln ykseliinin sosyolojik parametreleri aa yukar tespit
edilmitir. Btn dnyada olduu gibi burada da kresellemenin kltrel kimlikleri
hatrlatc, uyarc etkisi biraz vardr. Zamanla btn kltrel kimlikler kendi farkllklarn hissetmek istemilerdir. Bu kresel kltr, bir yandan btn dnya kltrlerini
hepsini bir potada eriten bir etki yaparken br taraftan da bir ulus-devletin asimile
edici politikalarna kar bastrlm olan kimliin tekrar gn yzne kmasn salyor.
Bu son derece aklanabilecek makul ve sosyolojik sre. Bu sreten de bir takm insanlar faydalanmaya alyor olabilirler. Bu son derece doal bir eydir ama bu benim
konumun dndadr.
AK Partinin Alevi almn yorumlar msnz? Sizce ne kadar samimi oldular?
Dorusu ben siyasette samimiyet kavramn ok fazla abarttmz ve gereinden fazla kullandmz dnyorum. Siyasette samimiyet takntsn bytmemek gerek,
siyaset sonuta insanlarn tartmalar, konumalar ve sorunlara dair zmler ortaya koymalaryla ilgilidir. Siyaset demek, herkesin bir fikirde uzlamas demek deildir
ama siyaset insanlarn konumalar, birbirlerinin fikirleri hakknda bilgi edinmeleri
ve buna kar kendi fikirlerini dillendirmeleri demektir. Eer samimiyet ortaya koyup,
bazlarnn samimi olmadndan bahisle tartmay bitirirsek siyaset alann tkam
oluruz. Ben, Alevilik meselesinin Trkiyede siyasi tartmaya bir trl alamam konulardan biri olduunu dnyorum. Bu konudaki talepler siyasi olabilir ama konu
btn itibariyle siyasallamamtr; nk taraflar birbirleriyle konumuyorlar. Bugnk koullarda bu ii en etkili ve yetkili ekilde yapacak bir merci varsa, o da AK
Partidir. En gl olduu dnemde AK Parti Ben Alevilikle ilgili bir ey yapmak istiyorum diyor ve Alevileri de gelin konualm diye davet ediyor. Benim, bir srecine dahil
olduum iin grebildiim, bu davete birok kimsenin icabet ettiidir; birok Alevi bu
tartmaya katlyor.
Ben Alevi sorununu ve tarihini epey bir inceledim ve irdeledim. Bana gre, 1990lardan nce cemevi kavram diye bir kavram yok; Aleviliin tarihinde cemevi, ykselen siyasal Alevi kimliinin kendine bulduu yeni bir kavramdr. Elbette ki yeni olmas
bunun gayrimeru olduu anlamna gelmiyor, ama durum budur. Bir baka deyimle
cemevinin, Alevi dinselliinin sanki ezeli bir unsuruymu gibi sunulmas ok doru deildir. 90larda ortaya kan bu Alevi dinsellii, genellikle, laiklii kendi varlklarnn tek
nedeni ve kendilerini de sanki ykselen slami kimliin alternatifi ve hatta muhalifi gibi
sundu. Buna ramen AK Partide, ou zeminde, Alevilerin neredeyse btn haklarn
tanmaya ynelik son derece psikolojik ve zihinsel bir hazrlk var. Yani AK Parti taban ierisinde ou insan Evet, Aleviler ibadethane diyorlarsa ibadethane olsun de-
meye ok hazr hale gelmi durumdalar. Alevilerin ok yakndklar ve bir maduriyet

sylemi rettikleri kendileri hakkndaki birtakm nyarglarn Alevilerin kadn-erkek
ilikileri, kltrleri, ibadetlerine ilikin nyarglarn- esamisi okunmuyor artk Snni
camiada. Bu tr eylerden bahsedildiinde insanlar Bunlar, Aleviler hakkndaki iftiralardr diyor. Ksacas, AK Parti camias veya genel anlamda dindar camia, Alevilerin
birok haklarn tanmaya hazr hale gelmi durumda.
Bunun tesinde eer tutarl bir demokratik projeniz varsa ve bu projeyi slami birtakm motifler dolaysyla oluturmusanz, iin iine Alevileri de katmak ve Alevileri de
bu ie raz etmek zorundasnz. Aksi takdirde tutarl ve sonu alc bir proje retmezsiniz, Trkiyeye de herhangi bir katk sunmu olmazsnz. Ben bu manada Ak Partiyi
samimiyet testinden geirmektense, genel olarak siyasilerin ortaya koyduklar projelerin rasyonel bir ekilde deerlendirilmesinin daha makul bir yol olduuna inanyorum.
Trbann anayasa maddesi olarak dzenlenmesi, anayasal devlet olma ilkesine
ne derecede uygundur? Trban bir anayasa maddesi olarak dzenlenmemelidir. Trban veya barts takmay, kimsenin mdahale edemeyecei bir hak olarak dnmek gerekiyor. Sadece bartsn deil temel haklara ilikin btn konularda negatif
bir sylem lazm bize. Haklar, verili olarak grlmesi gereken eylerdir, ama bugnk
anayasamzn mevcut halinin bundan ok uzak olduunu maalesef- sylemek zorundaym. Haklar, birlilerinin bahettii eyler olarak dnlmemelidir, onlarn varl
zaten verili olarak kabul edilmelidir. Ancak onlarn kstlanmasn gerektirecek bir durum varsa bakasnn zgrlk ve hak alanna tecavz eden bir durum varsa- anayasalarda bunlara snrl olarak deinilmelidir. Konumamda Amerikan Anayasasnn
dilinden bahsetmitim. Mesela silah tama zgrl hi kimsenin itiraz edemedii
bir haktr ve Anayasa da denilir ki Hi kimse, hibir gerekeyle Amerikan vatandann
silah tama zgrln kstlayc bir madde koyamaz. Mesela Amerikadaki laiklik
formlasyonu u ekildedir: Devlet hibir ekilde herhangi bir din lehine yasamada
bulunamaz. Bu, birinci boyut ama ikinci boyutu var: Devlet hibir ekilde herhangi
bir dinin dinini yaama zgrln kstlayc bir yasamada da bulunamaz. Negatif
kuruluyor, dikkatinizi ekerim.
Ama biz bugn maalesef yle bir zeminden balyoruz: Haklar o kadar bireyin
elinden alnmtr ki, nce vermekten bahseden maddelerin konulmas talep ediliyor.
Mesela barts konusunda kafalar kart ve Bu hakk tanyan bir madde koymak
gerekir mi yoksa gerekmez mi eklinde toplumda bir tartma yapld. zellikle bu yasaktan madur olanlar Evet, byle bir madde konsun dediler. Halbuki yle bir madde konulmas barts zgrlnn aleyhine bir ey olur aslnda. nk barts
zgrl sanki anayasayla verilmi bir hak gibi dnlmeye balanr; oysa barts
takma hakk anayasa ile verilen bir hak deildir, anayasadan nce var olan haktr ve
anayasayla kstlanamaz. Bu konuya byle yaklamak gerekiyor..
Dinimizi galiba cemaatler ynetiyor, herhangi bir cemaat mensup olmadan dinime sahip kamayacak mym, u anda Trkiyede dini bir zgrln varlna
123
inanyor musunuz? Dini cemaatler ynetiyor argman, bir totolojidir. Din, cemaat demektir zaten. Cemaat olmayan bireysel din de olabilir, bu modern bir eydir
ve zaten bireysel zgrlkler de bunu gvence altna almak zorundadr. Kimse bir cemaate ye olmak zorunda deildir. Aydnlanma dneminde kendine gre bireysel bir
din anlayn gelitirmi olan insanlar ve deist denilen filozoflar var. Bunlar Evet,
ben Allaha inanyorum ama hibir dine inanmyorum, Allahla ilikim var, o bana
gre bir eydir diyorlar. Bireysel bir dinin pratiinin olup olmad ayr bir konudur.
Burada nemli olan nokta udur: Cumhuriyet dneminde de zaten yaplmak istenen
ey, bir cemaate ye olmayan bir dindar yetitirmekti. Ama hibir cemaate ye olmayan dindar fikri, pratikte olan bir ey deil. z itibariyle din, cemaat demektir; dinin
telosunda cemaat olmak vardr. Aslnda sadece dinin deil siyasetin de telosunda
vardr cemaat olmak. Onun iin siyaset ile din hibir zaman birbirinden ayrabilecek
eyler deildir. Siz, bir biz kavram kurmadan ve kendinize gre ortak bir anlay erevesi oluturmadan bir din pratii yapamazsnz.
1980den ncesine kadar Alevilerin hibir dini talebinin olmadn ve cemevlerinin de yeni oluum olduunu sylediniz ve grlyor ki Alevilik sanki antislamiyetilik gibi grlyor, Mslmanlarn sayg duyduklar kurumlarn, rnein
Diyanetin kapatlmasn istiyorlar. Acaba birileri Iraktaki gibi Snni Alevi atmasn bu topraklara m ekmek istiyor? Demin dediim gibi birileri byle bir ey
istiyor olabilir ama biz iin siyasi hakkaniyetine ve adaletine bakmak durumundayz.
in adaleti, insanlarn inanlarna sayg gstermektir. nsanlarn inanlarna haklar,
kendilerine bir imtiyaz salamad ve bakalarnn aleyhine bir durum yaratmad
srece, devletten bir takm hizmetlerin yerine getirilmesini gerektiriyorsa bunun karlanmas devletin vazifesidir.
Aleviliin, anti-slamiyetilik ierdiine ilikin kanaatinize gelince; ben, slami bir
referans sistemine de sahip olduunu sylyorum. Buna gre, bir insan kendini nasl
ilan ediyorsa yle deerlendirilmelidir. Eer biri Alevi olarak ben Mslman deilim
diyorsa ona sayg duymak gerekir. Ama btn Alevileri kast ederek Aleviler Mslman
deildir derse ben buna kar karm. Hi kimse btn Aleviler adna konumak hakkna sahip deildir, herkes ancak kendi adna konuabilir. ok iyi biliyorum ki, 1990l
yllara kadar Alevilerin en nemli ikayetlerinden biri de Snniler, bizi Mslman
kabul etmiyorlar eklinde idi. Ben bu ikayeti dile getirenlere sayg duyuyor, btn
Alevilerin slam d olduunu syleyenlere itiraz ediyor ve herkesin kendi adna konumasn istiyorum.
Baz sorular var, onlarn cevaplanm olduunu dnyorum. rnein Mevcut
bir Avrupa anayasa ideolojisinin varlndan sz ettiniz diye balayan bir soru var.
Evet, bir anayasa ideolojisinden ve bu ideolojinin taslak anayasann yapmn da etkisi
altna aldndan bahsettim. Metne baktmzda birok konuda bu ideolojiden kaynaklanan bir ekingenlii fark ediyor, birtakm duvarlar ama konusundaki ekingenliin taslaa sinmi olduunu gryoruz. Anayasa, yeni bir anayasa gibi grnmyor.
Zaten anayasann besmelesi deitirilemez maddeleri olduu gibi koyduunuzda,

ok radikal deiiklikler yapm olsanz bile, znde anayaysa yine ayn kapdan girmisiniz demektir. Bu konuya hem Sedat Bey hem de Levent Bey deindikleri iin ok
fazla girmeyeceim.
Ahlaki ve gayri ahlaki rneklerin bir arada sunulmas -yani barts ve bikini
rneinin bir arada sunulmas- toplumun aslnda ya ahlakl ya da ahlaksz, ya ahlakl ol ya da ahlaksz ol anlamna gelmiyor mu? Ve toplumu gayri ahlaka sevk eden
yasalar yaplabilir mi? Yaplamyorsa neden byle rnekler veriliyor? Bence gzel
bir soru, sadece gzel bir soru olduunu syleyerek yetiniyorum. Ben bikini rneini
u ve zihinsel tembelliin bir mazereti olarak retilen bir rnek olarak verdim. Buna
izin verirsek una da izin verecek miyiz diye soruluyor, ben de buna ironik bir cevap
veriyorum, Buyursun gelsin, bir insan bikini ile gelmeyi gze alabiliyorsa buyursun
gelsin diyorum. Eer bir insan bikinili olarak okula gelmiyorsa bunun nedeni baz yasal engeller deildir. Zaten yasalar da engellemiyor o ekilde okula gelmeyi.
Cumhuriyet sonras laikliin yerlemesine ramen Mslman kimliin artmas ve sizin deyiminizle %99.99a ulamas dier dinsel grup ve ideolojilerin bastrlmaya allmas ve yok edilmesine ynelik bir politikann bir sonucu deil midir?
rnein Diyarbakrda -saylar ciddi rakamlar bulan- faal durumdaki Ermeni kiliseleri vard, gnmzde ise bunlar bitti bitecek. Bu Trkiye laikliinin bir paradoksudur.
Bence Avrupada da ok da farkl olmuyor; din ile etnisite, din ile milliyetilik aa
yukar birbiri ile st ste binecek eklide yorumlanmaya balamtr. Din, din olarak
alglanmyor, devletin nezdinde dinin anlam, din deildir, etnik bir mensubiyettir veyahut milli bir mensubiyettir. Trkiyede 1924de mbadele yaplyor, Balkanlardan,
Yunanistandan Mslmanlar geliyor buradan da Ermeniler, Rumlar ve dier gayrimslim unsurlar gnderiliyor. Bu ekilde Trk toplumunun o zamana kadar belki de %
70le % 30 seviyelerinde olan nfus denklemi deitiriliyor, Mslman nfus %99.99a
ulatrlyor. Fakat bu esnada toplumun Mslman pratii ve grnrl de alabildiine azaltlyor. Toplumun nfusu bu ekilde deitirildikten ve toplum alabildiince
kkrtldktan sonra birtakm hadiselerin yaanmas kanlmaz oluyor. Bugn bakn,
anti-misyoner, anti-Hristiyan ve anti-Ermeni sylemlerin byk ounluu slam ve
dinle pek bark olmayan ulusalc kiiler tarafndan kkrtlyor ve ynetiliyor. Ben
ahsen Mslman kesimlerin kesinlikle baka insanlarn dinlerine -Bu Ermeni veya
Hristiyan olsun- sayg noktasnda hibir ekilde bir sorunlarnn olduunu dnmyorum.
Ben Aleviliin slam dinindeki yerini ok merak ediyorum, evet inandklar
peygamber ve dini ibadethaneleri arasndaki farkllklar bile slam dini ile badatrlamaz ve daha bir sr farkllk. imdi Alevilik slamiyette bir mezhep veya bir
cemaat mi? Burada iki trl baktan veya iki trl algdan sz edilebilir. Bir Snni
kimliin Alevi algsdr, dieri ise Alevilerin Alevi algsdr. Bir bizim bakas hakknda
bir algmz var, bir de o kiinin kendi hakkndaki bir algs var. slamiyet aslnda insan-
125
larn kendilerini nasl grdkleri ile ilgileniyor. slamiyet eer bir insan kendine Ben,
Mslmanm diyorsa tesini ok sorgulamaz.
Bartsnn din zgrlnn gereklerinden olduu kabul ediliyorsa medeni
lke olma uranda olduumuz yolda bir Mslman erkee kadnla evlenebilme
zgrl tanmasnn kabul edilmesinden endie duymuyor musunuz? Hibir endie duymuyorum. nk bu iler sosyolojik gidiyor birazck da. Bugn mesela insanlarn drt evlilik yapmasn engelleyen sadece yasal mevzuat deildir, bugn evlenmek
isteyen evleniyor zaten. Yani bugn toplumda ok evli insanlar var ve bu tarih boyunca
da hep yle olagelmitir. Dahas drt evlilik mutlak bir hak deil, bu, slamn iinde de
kstlanabilen bir haktr. Yani slamn ierisinde de dnemine gre Mslman yneticilerin kstlayabildikleri bir haktr. Gnmzde de bu ilerde sosyolojik artlar iler:
Hem kadnlarn toplum iinde kazandklar stat, hem de kentlemenin ortaya kard yeni ilikiler ok evlilii yrtmeyi zorlatryor. Ama buna ramen yrtebilenler
yine de var ve bunlar hi de yle yasal mevzuat dinlemiyor.
ok-evlilik sadece imdi deil, slamda ilk ortaya konduu dnemde de birok
toplumsal art gz nnde bulunduran ucu ak dzenlemelerden bir tanesidir. Bu
dzenleme, baz dnemlerde zellikle nfus dengesinin korunmas yrtlmesi asndan da nemli bir ilev grmtr. Kuran- Kerimde Bir evlilik sizin iin daha hayrldr denilir, bylelikle ok evlilik psikolojik ve sylemsel bir bask altnda tutuluyor.
Yani ok evlilie tevessl edenler zaten toplum ierisinde her zaman ok da makbul
grlmemilerdir. Bu en azndan Kurandaki bir tavsiyenin toplumsal yansmasnn bu
olduunu rahatlkla syleyebilirim.
Anayasa, ynetiminin hukuk kurallar ile snrlandrlmasyla bireylerin hak ve
zgrlklerini korumay salamak amacyla yaplan metindir. Anayasann dini ierikli olmas anayasann amacna ne kadar hizmet eder, byle bir durum laiklik ilkesiyle badar m? Ben, anayasann dini ierikli olmas gerektiini sylemedim zaten,
aksine ben de anayasann dini ierikli olmamas gerektiini sylyorum.
Bildiiniz zere dinin devlet ilerinden ayrlmad yani din devleti sfatn tayan devletler tanrsal bir gce sahiptir. Peki, tanrsal bir gce sahip olan bir devlete kar dinsel bazda aznlkta kalan halkn savunma mekanizmas ne olabilir? Bu
dinle ilgili bir problem deildir. Bugn mevcut ulus-devlet yaplanmasnda da devlet,
dini bu kadar dlad halde, son derece tanrsal ve dini bir ey gibi kendini sunuyor.
Son derece teolojik bir syleme dayanan devlet, kendini ilahi bir yap olarak sunar.
Biliyorsunuz bizim devletimiz de kutsal devlettir. Savaanlar ve lenler ehitlerdir,
kalanlar gazilerdir. Yani son derece sekler ve son derece dini bir ierik, son derece
baarl bir ekilde birbiriyle uzlatrlm durumda. Daha ok sorular var ancak vaktimiz doldu, sorular iin gerekten ok teekkr ediyorum.
Adem Avckran: Sorularn ou Yasin Beye gelmiti, sorulara ok gzel cevaplar
aldk. Ancak vaktimiz ok darald, ok teekkr ediyorum. imdi Sayn Yurttaa sz
vermek istiyorum. Buyurun Sayn Yurtta.
Sedat Yurtta: Teekkr ederim, ilk soru yle: Dier dillerde eitim retim vb.
dier haklarn verilmesinin nihai sonucu federal bir Trkiyenin olumasdr. Etnik
ve toplumsal olarak Ortadouda strateji bakmndan tehlikeli bir blgede bulunan
Trkiyenin federal dzende paralanmayacana nasl bir garanti verirsiniz? Pek
ok federal devlet var, Amerika, Almanya hatta ksmen ngiltere, talyadaki blgesel
yaplanma gibi. Genelde dnya bir federallemeye doru gidiyor, buna Hindistan da,
Endonezyay da, Pakistan da dahil edebilirsiniz. Bu, aslnda farkllklar bir arada tutmann bir forml olarak geliiyor. Nitekim szn ettiimiz bu lkelerin paralanmaktan ziyade gl olarak rgtlendiklerini ve federasyonu bir paralanma vesilesi
deil g olma nedeni olarak kullandn gryoruz. Ancak tabi burada kim neyin garantisini verecek? Hi kukusuz bunun tersi durumlar da var: rnein ekoslovakya,
ek ve Slovakya diye ayrld. Burada ilgin olan, bizim ok aklmza getirmediimiz ve
getirdiimiz zaman da belki cezalandrlmamza konu olacak bir olgu, bu ayrlmann
hi de kanl bakl bir ekilde deil de, bar ierisinde ve birka ay ierisinde sonulanmasyd.
Trkiye asndan baknca, Trkiyeyi byle bir gelecein beklemedii kansndaym. Ancak eer Trkiyeyi bir Saddam ynetirse zaman ierisinde bu tehlike oluur.
yle ki: Eer Krt sorunu anayasal ve fiili olarak zlmez, basklar artar ve talepler
karlanmazsa tehlike artar. Geen gn bir milletvekili aznlklardan bahsederken Bu
kalanlar da halletmek lazm babndan eyler sylyordu. Eer bu grte ifadesini
bulan yaklam bir zm mekanizmas olarak yrrle konulursa, asl tehlike o zaman ba gsterir. Yoksa zerinde tartma ve grme ile toplumun zerinde mutabk
kalaca bir dzenin bu dzen ister federal olsun ister niter devlette eit vatandalk
dzeyinde olsun- bizi zmekten ziyade daha fazla birletireceini diye dnyorum.
Bir lkede askeriyenin iktidarda bulunan siyasi partilerin ve yargnn zerinde
egemenliinin olmas durumunda temel hak ve zgrlklerinin nnn almas
ok zor ve bu egemenlik devam ettii srece toplumsal barn mutabakatn salanlmasn dnlemez. Siz bu durumu nasl deerlendiriyorsunuz? Dorudur, asker-millet kavramndan balayarak ya da Cumhuriyetin kuruluunda asker brokrasisinin belirleyici zelliinden bu yana devlete, brokrasiye karakterini veren yn militer
bak asdr. Fakat kimi gzlemciler bu militer bak asnn 2007de nemli oranda
geriletildiini sylyorlar. Aslnda mevcut iktidarn toplumda yaratt olumlu havann
da bir nedeni budur. Bu son Ergenekon operasyonunu da bu balamda deerlendirmek lazmdr. Son derece nemlidir her ne kadar canavarn diyelim bir blm aa
karma ve sadece ondan kurtulma dncesi varsa da, sonucu itibariyle faili mehul
cinayetleri yaam, ky boaltmalar yaam bir corafyann sakini olarak bu rgtn zerine gidilmesinin anlamn ok iyi kavramak gerekir diye dnyorum. Yani
sre lehte geliiyor bu anlamda. Toplumsal bilin ve kltr gelitike ve bilgi snrlar
tanmadan dolama girdike bu lkenin kaderinin de militer olmaktan kacan sylemek gerekir. Ve bu, bir sre sorunudur tabi.
127
Mustafa Kemalin eyh Said ayaklanmasndan nce Krtlere dair syledikleri ayaklanmadan sonra deitirilmi, rafa kaldrlmtr. Ancak tarih kitaplar bu
ayaklanma iin dini karakterli ayaklanma diyor. Yani din zerinden yaplan bir
gerekeyle bu meselenin kapatlmas aslnda bir bahane gibi grnmyor mu? Bu
isyanda Krtle dair bir eyler var myd? Evet, madem isyan dini karakterliydi
ve bastrld, bu takdirde Krdistana ilikin dncelerden vazgeilmemesi gerekirdi.
Ama anlalyor ki yle deil, gerekte de yle deil. Her ne kadar eyh Said isyannn
dini karakteri varsa bir de milli bir taraf var. Bu milli taraf, Krtlerin genel sorunudur; nk Krtler ge kalm bir uluslama sreci yayor. Bu sre kimisine gre
tamamlanma aamasnda kimisine gre daha tamamlanmamtr. Ancak u ok ak:
1800l yllarn bandan itibaren zellikle younlaan milliyetilik Krtlerde -sz gelimi Arnavutlarda, Yunanllarda veya Bulgarlarda olduu gibi ayn- scak bir karlk
bulmamtr. Bu biraz belki Krtlerin feodal yapsnn btnlk ve uzlatrc zellikler tamamasndan kaynaklanmtr. Birinci Dnya Savanda yeniden dnya kurulurken baz Krt aydnlarn, bir tr Jn Krtlerin, bir takm faaliyetler gsterdiklerini
gryoruz ama bu faaliyetler toplumun btnn kucaklamaktan uzak kalm. Ama
buna ramen o dnemi inceleyenler bilirler; kurulan Hoybun rgt, Azadi rgt ve
Krt Terraki Perver Cemiyeti gibi btn bu rgtlerin yaynladklar metinlerde, gazetelerde ve dergilerde birlik sorunu tartlm, rnein Krtenin daha o dnemde
Latin alfabesi ile yazlmas gerektiini syleyen dnceler dile getirilmi. Btn bunlar dndmzde gl bir entelektel fikrin olduunu ve eyh Said Hareketinde
bunun yansmalarnn bulunduunu syleyebiliriz.
Sadece metinde farkllklar gsteren kucaklayan bir resmi belgenin bulunmas,
bunu erevesi dnda fiili olarak uygulanmayn dile getirmek sadece bardan
dolu tarafn grmek deil midir? Gerekten imdi sadece yasalarn ve anayasann
deimesi de yetmez. Dn burada sz edildi, Yargtay Hukuk Genel Kurulunun karar
son derece engelleyici. Salt yasalarn deimesi sorunlarn zlmesine yetmeyebilir.
Nitekim bugn trbana ilikin bir anayasal deiiklik var ama o deiikliin karsna
karlan Anayasa Mahkemesi karar var. Yani bugn de bu tr deiikliklerin yksek
mahkemelere taklmas mmkn. Kald ki bir Anayasa Mahkemesi var, bu mahkeme
Trkiyeyi bir siyasi partiler mezarlna evirdi gemii itibariyle. Bu nedenle sadece
yasalarn deimesi yetmiyor, bu kurumlarn ve zihniyetin de deimesi gerekiyor, bunun iin ise gerekten bir zamana ihtiya var.
Hayallerimizdeki sivil ve demokratik anayasann oluturulmasyla blc terr
rgtnn son bulacana inanyor musunuz? Hayallerimizdeki sivil ve demokrat
anayasa gerekleirse kanmca iddetin koullar ortadan kalkar. Zaten iddet insanlarn durup dururken Kalkalm bir iddet uygulayalm, bir bunun iin rgtlenelim,
geleceimizi feda edelim, gidelim dada 30 yl boyunca toprakla elimizi yzmz ykayalm ya da ta kullanalm niyetiyle yapt bir ey deildir. nsanlar toplumu deitirmek, hayat deitirmek, yeniden biimlendirmek iin iddete bavuruyor. Bunu son
derece ak bir ekilde grmek gerekir. Elbette iddetin koullar ortadan kalksa dahi
her zaman ok daha fazlasn isteyecek, belki sadece terr iin terr yapacak kimselerde kabilecektir. Ama toplumun ezici bir ounluunun iddetin koullarnn ortadan
kalkmasyla var olan dzen ierisinde dzen kurmaya alacana inanyorum.
Sivil anayasa taslandaki vatandalk tanmn tek bir etnik kimlie vurgu yapt gerekesiyle eletirdiniz. Sizce toplumumuzun tm bileenleri ile karlayacak
ortak paydamz nedir ve bu dorultuda sizin vatandalk tanmnz nedir? Bu dnden beri yaplyor, totoloji olsa bile aslnda Trkiye Cumhuriyeti vatandalna fit olunabilir. Yan sra bir tanm getirilmeyebilir veya verdiimiz rneklerden biri de alnabilir. Vatandalk tanmn etnik referanslardan arndrma gr genel kabul gryor,
elbette bu olabilir. Fakat eer gerekten bu ite bir art niyet yoksa, bir samimiyet varsa
o etnik referanslardan da sz etmenin bir sakncas zannediyorum olmayacaktr.
Bir kere ben dne ilikin bir gzlemimi sylemek istiyorum. niversiteler artk bilim retiyor. phesiz daha nce de retiyordu ama sosyal ve siyasal alanlarda artk
ok daha fazla retiyor. Btn bu srete kapsayc kavramlar bulmak hi de zor olmayacak yeter ki bu konuda bir niyet, bir irade olsun.
Bizden sonra kurulan devletler iki ve nc cumhuriyetlerini yaparken biz
neden hala ilk cumhuriyetten yanayz, neden modern bir cumhuriyet kurmaya almyoruz ya da insan haklarna dayal ikinci bir cumhuriyetin temelini neden atmyoruz ya da neden cumhuriyete reset ekmeyelim? Hani reset ekmeyelim ama,
az nce de belirtildi, update edelim. ok fazla boluk var, ok fazla yanl var ve sistem
almyor, sistem kmek zere veya belki oktan km. Bunu dzeltmenin yolu
reset ekmek ise belki bunu yapmak lazm ama en azndan ksa srede bir update gerekiyor. nk sistemin dnyadaki gelimelerden ve kurumlardan -aradan geen uzun
zamana ramen- yeterince pay almad ve onlar iselletirilmedii aktr.
Hazrlanan taslakta gerek vatandalk tanmnda, gerek eitim ve retimde,
gerekse din ve inan zgrlnde bugnk taban isteklerini yasaklamak ya da
olumas mmkn fikirleri filizlenmeden kreltmek gibi bir dence var m? Vatandalk tanmnda Trkiyede yaayan Trk olmayan vatandalarn kendi kltrleri
ile ilgili istekleri olabilecei ile ilgili haklar gvence altna alnm m? Sondan balarsak, garanti altna tabii ki alnmam, zaten onun tartmas nemli oranda yaplyor.
Ykselen milliyetilik, blnme korkusu ve cumhuriyetin kurulu dnemindeki fobiler nedeniyle ok ekingen davranld da ak. Dini inan ve zgrlkler konusunda
dzenlemeler yaplrsa zannediyorum btn eksikliklerine karn bir mesafe alnacak
diye dnyorum.
Bilindii gibi sivil anayasa tasla bir buuk aylk gibi bir srede hazrland, byle ksa bir srede radikal bir deiim beklenebilir mi? Anayasa taslan almasna katlan arkadalarmzdan biri, benim ve bakalarnn sorduu bir soru zerine,
Bugnk iktidar bir anlamda top eviriyor demiti. imdi top evirmeye ne zamana
kadar devam edecek? Top evirirken ma bitecek mi? Veya top oynayanlarn bana bir
129
bela gelecek mi? Biz bunlarn cevaplarn bilmiyoruz. Ama hayatn ve toplumun kanunlar var ve biz 80 yldr hayatn ve toplumun kanunlar ile oynuyor, kendi ideolojik
kanunlarmz topluma kabul ettirmenin yollarn aryoruz. Bunun iinde her seferinde
yeni kurumlar retiyoruz ve dnceler retiyoruz, bask mekanizmalar oluturuyoruz ve bundan sonu almaya alyoruz. Ancak ben artk bunun kolay olamayacan,
bilginin hzla dnd, insanlarn hzla deitii ve bilginin de g haline geldii bir
ada bunun ok kolay olmayacana inanyorum. Bu toplant da bunun bir rnei
diye dnyorum.
Gnmzde ok byk bir sorununu tekil eden Krt sorunu bilim komisyonunun hazrlad sivil anayasa taslanda da gerekten bir zme kavuturulmamtr. Bilim komisyonunda yer alan aydnlar her eyin anayasa ile zlemeyeceini,
toplumun yapsnn gelimesi ve hogrnn artmas gerektiini sylyorlar. yle
ise kendini aydn olarak gren bu salondaki katlmclar toplumun gelimesi, hogrnn artmas iin ne yaptnz ve ne yapyorsunuz? Bence aydn olmann gereini
yapmyorsunuz Hakl olduunuz taraflar var tabi, ama aydn olmak ne demektir, onu
da tartmak lazm. Eer bir lkede aydnlar fikirleri nedeniyle soruturmaya uruyor,
tutuklanmay gze alyor ve hatta ldrlyorlarsa, bu lm tehlikesine ramen hala
dncelerinden vazgemiyor ve bunu yksek sesle dile getirip tavr alyorlarsa, burada aydnlara hakszlk etmemek gerektiini dnyorum. Ama sonuta bu izafi bir
ey, siz baka bir taraftan bakarsnz, bir bakas baka bir taraftan. Ben kendi adma
bu lkenin bu noktaya gelmesinde aydnlarn bu fedakar rolnn ok byk katksnn
olduunu dnyorum ve bunun dnya kadar kantn da gsterilebilirim.
Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren Atatrkn Krtlerle bark sylemlerinin benzeri anlamda saylabilecek sylemlerini dilendiren mevcut siyasal iktidarn
liderinden bu sylemlerinin ardndan insanlarn snr tesi operasyonlara izin veren bir hkmetten Krt sorununun zmn beklemek fazla saf dillilik olmuyor
mu? Belki haklsnz ama biz iyi niyetli bir ekilde yorumlamak istiyoruz. ktidarn
Diyarbakrda Austos 2005de sylediklerini herkes nemsedi. Babakann Btn
devletler hata yapar, byk devletler hatalarn dzelten devletlerdir demesi nemliydi. Bugn beklenen 80 yldr hata yapan devletin hatasn dzeltmesidir. Bugn o
iradeyi bir ekilde hkmet temsil ediyor, bu iktidar temsil ediyor. Dolaysyla buna uygun bir davran gstermesi iin bir gayret var, bir aba var ama bu btnyle umutlarn ona baland anlamna gelmiyor. unu da sylemek mmkn, eer bu iktidar bu
sorunu zmezse zaman ierisinde kendisi iktidar olmaktan zlr. Bu arada dnden
kalan bir notu paylamak istiyorum: st kimlik olarak kabul edilmesi istenen Trkiye
szcnn Trklerin icad olmad sylendi. Sylemeden geemeyeceim; Krdistan szcn de Krtler icat etmedi, onu da Seluklular icat etti. Dolaysyla hani bir
kyaslama yaplrsa o da bir kenarda bulunsun istedim.
Sayn Babakan, Almanyada Kltrlerin karlkl etkilenmelerine evet ama
asimilasyona hayr diye kkryordu. Gazetelerde de defalarca Bulgaristandaki
Trklerin ki saylar 500 bini bulmuyor- kazanmlarna deiniliyor, Iraktaki Trkmenin haklarndan dem vuruluyor. Peki, saylar milyonlar aan Krtlerin haklar noktasnda niye bu kadar rkek ve grmezden gelme durumu mevcut? Bir hakk
teslim etmek o kadar kolay deil tabi; 80 ylda oluan ve yok sayma, asimile etme ve
srekli mahkum etme zerine ina edilen bir kltr var. imdi zannediyorum bu kltr
nemli oranda sarsntlar geirdi. Artk toplum artk bu haliyle devam edemez. eitli
vesilelerle ieride darda yeni operasyonlar yapabilirler ama fakat insanlarn kafasnn iindeki dnceleri, insanlarn hayatlar boyunca edindikleri dili ve kltr kendilerinden alamazlar. imdi tabi bizim Babakan iyi niyetli ve drst olmaya davet
etme hakkmz var. Yani sorun eer Bulgar Trkleriyse evet, sorun Almanyada yaayan
Trklerse evet, sorun Irakta yaayan Trklerse evet, sorun Kbrsta yaayan Trklerse
evet ama sorun Krtlerse hayr. Zannediyorum bu politikay artk toplum vicdan, aydn vicdan, kamuoyu ve Krtler yutmuyorlar. Dolaysyla sorguluyorlar, bu sorgulama
srecinin hayrl sonulara yol amasn temenni ediyorum, sorularnz ve ilginiz iin
teekkr ediyorum.
Adem Avckran: Sayn Yurttaa teekkr ediyoruz, zamanmz darald. Hemen Sayn Berat Hocama son sz vermek istiyorum, buyurun Hocam.
Berat zipek: Bir arkadamz Barts problemine ilikin tartmalarda yasa savunanlar Biz Atatrkn ocuklaryz ve bartllerin laiklii yok etmesine
izin vermeyeceiz diyorlar. Oysa bartllerin byle bir niyeti yoktur ve tek istenen dinlerinin gereini yapmaktr eklinde bir deerlendirme yapm. Buna ilikin
unlar syleyebilirim: Burada bartllerden niyet aklamasn bekleyenler var.
Sanki byle homojen, tek tip ayn eyi dnp ayn ekilde davranan bir bartl
diye bir canl tr varm gibi bir yaklam var. yle bir ey yok. Bir zgrl kullanana Sen bu zgrl niye kullanyorsun diye sorulmamas gerekir. Belki bireysel
olarak sadece meraktan dolay sorulabilir, ama bir otorite Sen ban dini sebepten
mi yoksa siyasi sebepten mi rtyorsun diye soruyorsa burada verilecek tek bir cevap
vardr: Sana ne! nk bir insan kendisini izah etmek zorunda deildir, bu ancak onun
bir tercihi olabilir.
Bir baka soru: Kimse dinini aklamaya zorlanamaz diye bir madde var dier
bir madde din dersinden muaf olma maddesi. nsanlar muaf olmaya gittiklerinde
dini tutumlarn aklam olmayacaklar m? Dini inancn ya da inancn aklamaya zorlanmama bir insan hakkdr. Ama eer kamusal eitimde din dersi sz konusu
ise burada yaplacak en az kt dzenleme ya da durumu en iyi ekilde kurtaracak
dzenleme, en azndan istemeyene bunun verilmemesidir. Ama ideal durum bu deildir; ideal durum, din eitimini -devletin deil- toplumun vermesidir. imdi Trkiyede
Tevhid-i Tedrisatla beraber bu yasakland iin imam hatipler ya da okullardaki din
dersi bir tr ara zm gibi ortaya kmtr. deal durum din eitimi veren okullarn
almasdr. Dnyann btn demokratik lkelerinde bu kullanlan bir haktr, Trkiye
hari.
131
Klielemi deyimiyle laikliin dinin bile gvencesi olmas gerekirken niye byle sizin de deyiminizle sanki farkl bir dinmi gibi veya din dmanl eklinde yorumlanyor, bu yorumlamadan rant salayanlar kimlerdir? Bu ok nemli bir sorudur. Biz genellikle barts ve Krt sorunu ile ilgili tartmalar sanki iki farkl felsefi
dnce arasnda cereyan eden tartmalarm gibi ya da sadece iki farkl yaklamn
rnym gibi tartyoruz. Olay hi maddi ve snfsal boyutuyla tartmyoruz. Bu
yanl bir ey, nk olayn gerekten maddi ilikiler boyutu var. Bir sonraki soruyu
da size aktaraym ve bu her iki soruya ilikin cevabm birletirerek vereyim: Yaplmaya allan din ve vicdan konusundaki tartmalar ve giriimler zellikle CHP
nezdinde Cumhuriyetin kazanmlarn ortadan kaldrma eklinde tanmlanyor.
Bu balamda CHP milletvekili Canan Artmann tepkisini nasl deerlendiriyorsunuz? imdi burada snfsall grmek gerekir. Dikkat ederseniz Cumhuriyetin kazanmlar kayboluyor diye en fazla sesleri kanlar, feryat edenler genellikle alt snflar
ya da orta snflar deil, st snflar. Ankarada yaayanlar bilirler; inin Balarnda,
Samanpazarnda yaayan insanlar hi byle Bu kazanmlar kayboluyor, mahvoluyoruz diye bir gsteri falan yapmazlar. Genellikle gsteri, Kavakldere, ankaya, Anttepe civarlarnda olur. Bu da olayn snfsal boyutu olduunun kantdr.
Mevcut anayasada inan hrriyeti sz konusu, bunun yannda ibadet hrriyetinin de anayasada yer almas ne tr sakncalar getirir? Bunun sakncasn anlayamadm; ibadet hrriyeti de din ve vicdan hrriyetinin bir parasdr ve bir baka insan
ibadete zorlamad srece herkes ibadet edebilir.
Geenlerde medyada kan sokak ortasnda namaz ifadesini nasl deerlendiriyorsunuz? Bence ulam zgrlne engel olmad srece, yani birisinin bir
yerden bir yere gitmesine engel olmad srece mahsuru yok. Ben bunu ilk defa yurt
dnda - Amerikada George Mason niversitesinde- grmtm, bir yerde biri byle
bir ey serdi yere ve hemen onun zerinde namaz klmaya balad. armtm, nk
orada Mslman rencilerin namaz klabilecei yer de vard ama anladm kadaryla
uzaktayd, orada namazn rahatlkla kld ve herkes yanndan gelip geti ama kimse bir
ey demedi. Biz bazen ok normal bir hakkn kullanmn garipseyebiliyoruz. O da verili duruma altrldmzdan kaynaklanyor. Oysa normal bir ey bu, bir insann ana
dilini konumasn garipseyenler de var bu lkede, ya da bir misyonerin kendi dinini
yayma abasn da garipseyenler var. Mesela Misyonerlik yapyormu diye garipseyerek sylyorlar. Oysa bu, onun en temel hakkdr, yapacak tabii, hakkdr. Bir insan
zorlamad srece ncil de datr, baka bir eyde yapar.
AKP hkmetini Kemalist laiklii ve dini bir potada eriterek yeni bir Trk milliyetiliine zemin hazrladn dnyor musunuz? Dnmyorum, bu ar bir
sulama veya en azndan bugn iin kantlar yok. Dahas ok flu bir ey bu; dini zgrlkler alann genileterek Trk milliyetiliine insan nasl zemin hazrlar? Bunun
izah edilmesi gerekir. Kemalist laiklikle dini bir potada eritmek ne lde mmkndr
ondan da emin deilim. nk mevcut laiklik anlay ile din ve vicdan zgrl birbiriyle uzlamaz bir eliki iindedir. Dnyada daha egemen olan yaklam Anglo Sakson lkelerindeki sistemdir, o da din zgrl sistemidir, ona doru gitmek gerekiyor.
Trkiyedeki uygulamay mevcut laiklik anlayn da ona gre kyaslamakta fayda var.
Yeni taslan din ve vicdan zgrl konusunda yrrlkteki anayasa gre
daha zgrlk olduunu sylediniz, bu zgrlk yeni dinler gibi dinlere de zgrlk getirecek midir? Aslnda Mslmanlara gerektii veya yeterli lde olmas gereken lde deil. nk Trkiyedeki gayri-mslim vatandalarmzn sorunlaryla
aslnda Mslman vatandalarmzn sorunlar ayn kkten gelir. Yani bu pek grnmeyen bir durumdur, hatta biraz daha geni tutmak lazm pencereyi. Trkiyedeki din
sorunuyla Krt sorunu da ayn kkten gelir. Bu, zgrlkler asndan ate dt yeri
yakt iin herkesin kendi durumunu ncelemesinden dolay gremedii bir sorundur. Oysa ayn otorite ayn maduriyetleri oluturmaktadr.
Trkiyede temel sorunumuz bunu grememek ve zgrlkleri ve haklar da kesimlere gre ayrp sraya koymaktr. Bu yanl; yaplmas gereken, bir genel olarak herkes iin zgrln, din ve vicdan zgrln, basn zgrln, adil yarglanma
hakkn, seyahat zgrln, aklnza ne kadar zgrlk geliyorsa hepsini bir arada
kategorik olarak herkes iin savunmaktr. Ama bu arada birisi o gnler iin n plana
kmsa -yani zgrln can oradadr o zaman- onu o zaman savunmaktr. Yani o
genel yaklamla beraber spesifik olarak, somut olarak o zgrlk konusu ne ise onu da
ihmal etmemektir.
Trkiyede u ana kadar hep genellikle ve hakl olarak devleti eletirdik. nk ortada bir anayasa var; bu, zgrlkler rejimini ok kt bir ekilde dzenleyen bir metin
ve bu metnin sorumlusu da bu hukuki ve siyasi yap. Ama insan haklaryla ilgili ok
uzun zamandr pratik olarak da faaliyette bulunan biri olarak benim grdm bir ey
daha var: O da bu sorunun sadece devletten kaynaklanmaddr. Trkiyede her kesim
kendisi iin hak talep eder, hakl olarak cannn yandn syler ama bir baka kesim
sz konusu olduu zaman ayn ahlaki ly o kesime koymaz. Bu, Trkiyede herkesin sorunudur; Krtlerin de sorunudur, Krt siyasi hareketlerinin de sorunudur, slami
kesimin de sorunudur, slami hareketlerin de sorunudur. Mesela Meclisteki barts
tartmalarnda DTPnin izledii tutum aslnda bir Kemalistin anlayna ok uygun bir
tutumdur. Bu ok kt ve sonuta yarar getirmeyen bir tutumdur.
Son olarak unu syleyeyim, devlet bize neyi ve nasl yapmamz gerektiini rettii srece din ve vicdan zgrln biz gerekletiremeyeceiz, bu bir sorun olmaya devam edecek. Yaplmas gereken Mslmanlar, Hristiyanlar, Museviler, Snniler,
Aleviler ve inanmayanlar da dahil olmak zere btn inan gruplar iin adil bir hukuki
erevenin oluturulmasdr. Bu erevede btn inan gruplar ibadetlerini kendileri
yapacaktr, kendi setikleri kiiler eliyle gerekletireceklerdir, kendi ibadethanelerinde kendi finansmanlarn karlayacaklardr. zgrln snrn balangta syle-
133
mitim: Alinin yumruunu sallama zgrl Velinin burnunun balad noktada

biter. Bir baka insan zorlamad, dayatmad srece herkes bunu yapacaktr, yani
herkes kendi hakk neyse onu gerekletirecektir.
Tabii ki bunun iin hukuki olarak yaplmas gerekenler var. Mesela bunlarn banda Diyanet leri Bakanlnn kaldrlmas geliyor, Diyanet leri Bakanlnn
mmkn olduu ya da var olduu bir sistemde en iyi niyetli irade bile gerekten adaleti
salayamaz. Bir kere ya btn inan gruplarn iine alacak ya da ite her inan grubunun kendi arl lde temsil edilmesini salayacak. Aleviler dta kalm onlar
alacak, sonra gayri-mslimler kalm onlar alacak, ama bunlar da birbirinden farkl
farkl ve hibir zaman hibirisini tatmin edemeyecek. Herkesi tatmin etse beni etmeyecek, nk din ve vicdan zgrl gruplarn haklar deildir, gruplar bunlar bireysel
olarak kullanrlar. Yani bireyin hakkn da grubun hakkna feda etmemek gerekiyor.
Dolaysyla yaplmas gereken ey bellidir: Herkes kendi dininin, inancnn gereini
ya da inanszlnn gereini serbest yapacak, ifade edecek, cemaatinin veya tarikatnn iinde rgtlenebilecek, onu kurabilecek, propagandasn yapabilecek. Ama bunu
Diyanet gibi bir kurum olmadan kendi abalaryla sivil bir sre iinde rgtlenerek
yapacak. Yani kimse kimseye dayatmada bulunmayacak. bin ylda gese bence bulunacak adil zm bundan bakas deil.
Son olarak bir annenin ricas vard ona da bakmak istiyorum. slamn artlarnda, ieriinde insann katledilmesi var m, baz kimseler din adna bunu yapyorlar,
benim istediim byle eylerin olmamasdr. Peki bu niin yaplyor? Din adaletten
yanadr neden zulm yaplyor, neden katledilmeler sryor? Din adna hareket
edenler onun arkasndan gidenler byle rahat m yaayacak herkes eit olduuna
gre herkesin din serbestlii olmal, peki niye dinin gereklerini yerine getiriyor diye
insanlara bask yaplyor? Bask yaplmamas gerek, barts ile ilgili bir ey daha
syleyip bitirmek istiyorum. Bu hizmet alan-hizmet veren ayrm yanl bir ayrmdr.
Glay Gktrkn yaklam ok net ve benim de benimsediim bir yaklam. unu
sylyor Glay Hanm: Bu konuda tam yasak ya da tam zgrlk olmazsanz tutarl olamazsnz. Doru, mesela Baykal imdi bunu yle eletiriyor: Siz imdi hizmet alan diye niversite rencilerine bunu vereceksiniz peki yarn lise rencisi ben
de hizmet alyorum ben de rtmek istiyorum derse ne diyeceksiniz? imdi Baykal burada hakl ama resmin br tarafndan bahsetmiyor. Baykal da unu izah etmek zorunda o zaman, hastaneye giden kadn eer engellenmiyorsa o zaman niversiteye giden
niye engellenecek? Yani mademki hizmet alan ayrm yanl, Baykaln da barts
konusundaki CHPnin tutumunu izah etmesi gerek. Dolaysyla bu konuda herhangi
bir ekilde bu tartmalara girecek olursak (Kamusal alan nerede balar nerede biter?
Havaalan kamusal alan mdr? VIP salonuna ne diyeceiz?) hibir ekilde bu konuda
gerekten adil ya da hani sorunu zc bir yaklam getirmek mmkn olmayacak.
zm, adalet asndan baklnca, bence bellidir: steyen okulunda, iyerinde rtecek ya da aacak. Eer hukuk devletinden bahsediyorsak, hukuk devleti sadece s-
nrlar koruyacak yani bireyler arasndaki zgrln snrlarn koruyacak. Hizmet

alan- hizmet veren ayrm yanltr, bir de kamu hizmetinin tarafszlndan bahsediliyor. Tarafszlk, hizmeti niteleyen bir sfattr, hizmeti yrtenin tipini ya da grnts
deil. Ben diyelim ki vergi dairesine gittiim zaman benim iimi gren memurun veya
memurenin bana kurallar iinde adil davranp davranmadna bakarm. Ba akm
veya rtlym hi nemli deil. Bu konuda Amerika Birleik Devletlerinde Bakan
Clinton tarafndan karlan ve federal i yerlerinde dini prensip ve ifadelere dair bir genelge var, o genelgeyi bulup okumanz neririm. Orada herkesin net bir ekilde Kipa,
ha, hicap yani barts (ya da kadnlarn dier rtnme biimleri) takabilecei belirtilir. Masasnn stnde, ncil, Kuran bulunabilir yeter ki mesai saatleri iinde iini
yaparken okumasn eklinde bir snrlama kriteri var. Zamanm kalmad iin ayrntlara giremiyorum ama sylemek istediin u: Bizim Romay yeniden kefetmemize
gerek yok; evrensel uygulamada zgrln snrlar bellidir ve bence barl bir sosyo-politik dzenin olumas asndan din ve vicdan zgrl dier zgrlklerden
ayrlmadan beraberce tesis edilmelidir.
Adem Avckran: Deerli katlmclar ok teekkr ediyoruz sabrnz iin. Deerli
konumaclarmza da deerli bilgilerinden dolay ok teekkr ediyoruz. Gerekten
ok gzel sorular soruldu ve ok yaral ve verimli bir tartma oldu. imdi bu oturumu
burada kapatmak istiyorum. Ancak youn katlm nedeniyle yarm saatlik bir gecikme
oldu, bundan dolay leden sonraki forumu 14:30da balatacaz.
Drdnc Oturum: Forum
135
DRDNC OTURUM:
FORUM
Sezgin Tanrkulu (Oturum Bakan):

Herkese tekrar merhaba, iki gnlk almamzn son oturumundayz. Aslnda bu oturumda CHPden bir temsilci de olacakt. CHP Genel Sekreterliine, Diyarbakr Barosu adna bir ar yazdk, ayrca ben CHP Grup Bakan Vekili ve Ankara Barosu Eski
Bakan Hakk Sha Okay ile de grme yaptm. Daha sonra CHP Genel Sekreteri ile
temasa getim, katlacaklarn bildirdiler. Fakat geen hafta aramba gn Genel
Sekreter arad ve parti kongrelerinin younluu nedeniyle katlamayacaklarn szl
olarak ifade etti. Eer kendileri de olsayd burada anayasa ile ilgili grlerini renmi
ve belki de daha farkl bir tartma yapyor olacaktk. Ama -ok arzuladmz haldemaalesef olmad.
ki gndr sivil bir anayasann bata Krt sorunu olmak zere- toplumsal sorunlarmza nasl bir zm getireceini, anayasann nasl bir ierii sahip olmas gerektiini
tartyoruz. Bu oturumumuzda da gnde iki deerli milletvekilimiz ve Krat Bumin
Hocamzla bu konulara konumaya devam edeceiz. Ben sz kendilerine vermeden
nce Krt meselesi bakmndan ok konuulan -drt balkla ilgili olarak bir eyler
okumak istiyorum. Zira Krt meselesinin zm noktasnda -drt kritik noktann
olduu hep ifade ediliyor. Bugnk gazetelerde de bu konularla ilgili haberler var. Ancak daha nce bir sivil toplum kuruluunun bu konu ile ilgili hazrlad bir taslak var,
bu taslaktaki yerel ynetimlerle ilgili bir madde metnini size okuyacak, bunun tandk
gelip gelemediini soracak ve eer tandk geliyorsa bugn neden bu kadar sert itiraz
edildii zerinde dnmeye aracam sizleri. Taslan 135. Maddesini okuyorum:
Yerel ynetimler blge, il, belde veya ky halknn ortak gereksinimlerini karlayan ve genel karar organlar halk tarafndan seilen kamu tzel kiileridir. Yerel ynetimler lke btnlne, corafya durumuna, ekonomik koullara ve kamu hizmetlerinin gereklerine gre yasayla oluturulacak birimlerdir. Blge ynetimi lkenin
btnl ile illerin ve belediyelerin yetkilerine sayg erevesinde blgenin iktisadi,
sosyal ve kltrel geliimini salar, alan dzenlemesini blgenin zellikleri gzetilerek
gerekletirirler.
Maddenin gerekesinden de bir blm sizlere aktarmak istiyorum: Yerel ynetimler konusunda yaplan balca deiiklik, ky, belde ve il leindeki rgtlenmeye
blgenin eklenmi olmasdr. Bu dzenleme kaldrlan son fkrada yer alan mahalli idarelerin belirli bir kamu hizmetinin grlmesi amacyla kendi aralarnda Bakanlar Kurulunun izni ile birlikte kurma eklindeki olanan ynetim ve rgtlenme ynnden daha
da ileriye gtrlmesi anlamna gelmektedir. Yine bir nceki maddede ngrlen kamu
hizmetlerinin grlmesinde verim ve uyum salamak amacyla birden ok ili iine alan
merkezi ynetim rgt kurulabilinir. Hkmn yerel ynetimlerdeki karln oluturmaktadr. Byle bir yaplanma lkemizin yzlm olarak ok byk, corafi yap
olarak ok eitli, tarihi olarak ok zengin mirasa sahip olmasndan kaynaklanmaktadr.
Bu bakmdan Trkiyenin saylar iki ile be il arasnda deien idari birimleri kapsayacak ekilde (kukusuz Ankara ve stanbulda bu say bir ile snrl kalabilir) 20-25 blgeye
ayrlarak kamu tzel kiiliine sahip yerinden ynetim birimlerinin oluturulmas birok bakmdan yararl ve hatta gereklidir. Gerekenin en sonunda da yle bir cmle
var: Eklemek gerekir ki blge ynetimi Avrupa Birlii lkelerinde ortak bir modeldir.
Taslan vatandalk ile ilgili blmn de okuyaym size arkadalar, belki bunun
zerinden bir tartma faydal olabilir. Devlete yurttalk ba ile bal olan herkes Trkiye Cumhuriyeti yurttadr. Asl bu maddenin gerekesi ilgin, gerekede u ifadelere yer veriliyor: Madde esas itibariyle korunmu ancak yrrlkteki metin amacn
daha ak ifade etmesi ve toplumsal bara katkda bulunabilmesi bakmndan Trkiye
Cumhuriyeti yurtta kavram getirilmitir. Yeni yurttalk tanm yrrlkteki metne
gre yani 1982 Anayasasnn 66. maddesine gre daha kapsayc ve lkemizin gereklerine uygun dmektedir.
imdi hakl olarak sorabilirsiniz Bu kimin tasla? diye. Bu, Trkiye Barolar Birliinin 2001 ylnda hazrlad ve Trkiyeye nerdii taslaktr. Peki bu nerileri gelitiren kimler? Kimler var bilim kurulunda? Onlarn isimlerini de size okuyaym: Prof.
Dr. Ylmaz Aliefendiolu, Prof. Dr. Rona Aybay, Prof. Dr. lk Azrak, Prof. Dr. brahim
Kabolu, Anayasa Mahkemesi Eski Bakan Avukat Yekta Gngr zden, Prof. Dr. Yavuz Sabuncu, Prof. Dr. Fazl Salam, Avukat Atilla Sav, Prof. Dr. Zafer skl, Prof. Dr.
Necmi Yzbaolu.
imdi 2001 ylnda Yekta Gngr zden, Zafer skl ve Atilla Savn da iinde
bulunduu bir heyet, Trkiyeye blge ynetimi neriyor. Yani bundan ay nce
Demokratik Toplum Partisinin Diyarbakrdaki Demokratik Toplum Kongresinde
nerdii modeli, Trkiye Barolar Birlii 2001 ylnda nermi. Ama dn kendilerinin
nerdii bir modele, bugn srarla kar kyorlar. Trkiye Barolar Birlii 2007de bu
tasary yeniledi, 2007de taslanda 2001de getirlen nerilerden eser yok. Birlik, hem
blge ynetimi bakmndan 2001 taslann gerisine dt, hem de yurttalk tanm
bakmndan 1982 Anayasasndaki hkmlerin aynen koruduunu ifade etti.
Evet, imdi zellikle Krt meselesi ve Trkiyede demokrasi meselesi bakmndan
nasl bir sivil anayasa ve nasl bir zm konularn konuacaz. Ben ilk sz AK Parti
Diyarbakr milletvekili Sayn Abdurrahman Kurta veriyorum. Sayn Kurt, son gnlerde
gelien srele ve anayasayla ilgili sizin de dncelerinizi renmek istiyoruz, Buyurun.
Drdnc Oturum: Forum
137
Abdurrahman Kurt: Deerli bakan ve ok kymetli katlmclar, hepinizi sayg ile

selamlyorum. Tabi aslnda bugn bizim partiden burada olmas gereken Zafer skl
Hocamzd, ondan nce de Dengir Beyin anayasa almalar ile ilgili gelmesi bekleniyordu. Ama Dengir Beyin yurtd gezisi, Zafer Hoca ise daha nce kararlatrlm olduu bir baka program nedeniyle bu almaya katlamadlar, dolaysyla Diyarbakra
yine ben gelmi oldum. Ben sizi grmekten memnunum ama hukuki konularda daha
teknik bilgileri onlarn size vermesini isterdim.
imdi iinde bulunduumuz sreci ncelikle bir zemin tespiti asndan doru
okumak gerektiini dnyorum. Yeni anayasa ve Trkiyenin deiimi ile ilgili AK
Partinin ngrd Vakflar Yasas benzeri abalarla bir sivilleme abasnn ilerlemeye alld bu srete, 1997den bu yana susmu olan iddet ortamnn tekrar
canlanmaya baladn gryor, herkesin ok farkl parametreler zerinden bu ortam
etkilemeye altn hep beraber izliyoruz. Tabii biz zellikle blge insanlar 80 yllk beklentilerimizi bu yeni anayasada nasl buluruz? eklindeki bir alg ile bu sreci
nemsiyoruz. Burada ahsen benim kanaatim odur ki, ok ksa srede biz bu tartmalar sonulandrp bir noktaya varmaya alrsak beklentilerimizin karlanma ihtimali
de zayflar. En bata bunu ifade ederek konumama gemek istiyorum.
Trkiyede yeni bir anayasaya ilikin zemini gzlemlediimizde, dezenforme edilmi bir toplumla kar karya olduumuz gereini anmsamamz ve bunu hesaba katmamz gerekiyor. Tek bir kurumun bile neler yapabileceini grmek iin sadece barts meselesinde yaanan gelimelere bakmak yeterli. Toplumun % 80ninin mutabk
olduu bir konuda, % 20 tabana yaslanan ve bu tabanda hatta yer yer Ergenekon terr
rgt gibi rgtlerin propaganda ettii bir alanda uzantlar olan bir anlayn ortam
nasl bir seyre srklemek istediini hep beraber grebiliyoruz. Bu % 20nin, iinde
barndrd siyasi partisiyle, sivil dernek gibi grnen ama provokasyon amal hedefleriyle pek ok kurum ve kuruluuyla bu srece nasl mdahil olma abasnda olduklarn hep beraber gzlemleyebiliyoruz. Bu ortamda iddet dilinin giderek daha baskn
hale geldiini gryoruz. Toplum bilincinin bir yandan ehitler lmez dier yandan
ise ehit namrn sloganlar arasnda basklandn gryoruz. Bylesi bir toplumsal
ortam ve bilincin, demokratik ihtiyalara karlk verebilecek sivil ve zgr bir anayasa
karabilecei konusunda henz ok mitvar olduumu syleyemem.
Peki, bu durumda ne yapmak gerekir? Ben ncelikle, toplumda bir ortak alg gelitirme abasnn ve bu yndeki almalarn ok nemli olduunu dnyorum. Bu
tr almlarn banda, dezenforme edilmi topluma ynelik, toplumun dinamiklerini
doru dinamiklerini harekete geirmek adna enformasyon almalarnn hzlandrlmas gelir. Bunu, iktidar partisi olsa bile, gnmz koullarnda tek bana bir partinin
yapamayaca kanaatindeyim. Bu anlamda sivil toplum rgtlerinin ve akademisyenlerin u an burada yaptklar gibi, anayasa konusundaki bilgileri yaygnlatrmalar ve
toplumsallatrmalar ok nemlidir. Ama toplumsal bilincin ve toplumsal dinamiklerin yeni bir anayasaya hazr hale getirilmesi iin, bu tr almalarn zellikle lkenin
Bat illerinde daha fazla yaplmas gerekir.
Siyasi partilerin ataca admlar, toplumun toplumun alglayabilme kapasitesiyle

ok yakndan balantldr. Eer bir toplumun alglama kapasitesi dezenforme edilmi
ve provoke edilmeye msait hale getirilmi ise, siyasi partiler bir adm atmak istediklerinde bunu ok detayl olarak hesaplyorlar, bu da verimliliin dmesine neden oluyor. Bu balamda ben, bu verimliliin artmas adna yaplacak almalar bu atlacak
admlardan ok daha ncelikli ve nemli olarak deerlendiriyorum. nk empati
yapma gerei herkes tarafndan ifade edilir ama empati yapmak iin ncelikle doru
veri ve donelere sahip olmak gerekir. Bu anlamda Trk toplumunun ve Batda yaayan Trkiyeli insanlarmzn bu donelere ne kadar sahip olduklarn salkl bir ekilde
ele almak durumundayz. Ben Batda 7 ilde koordinatrlk yaptm iin en azndan tekilatlar asndan- biliyorum ki, bu alg henz bizim beklediimiz ve istediimiz
sonucu alacak dzeyde deildir. Ben bu vesileyle bu tr toplantlarn zellikle Batda
yaygnlatrlmasn ve sivil toplumun bunu ne almasn istiyorum.
Burada bizim yapmamz gereken ve bize den baka bir grev var: Atlacak olan
admlarn engellenmesi adna iddetin zellikle son dnemde kullanldn hep beraber mahede ediyoruz. Biz zaman zaman blge insan ile konutuumuzda u tr
argmanlar geliyor karmza: Peki diyorlar Bu iddet unsuru olmazsa acaba devlet
bu admlar atmaya devam eder mi? Biz devletin samimiyetine ne kadar inanabiliriz?
Ben iinde bulunduumuz sreci doru okumak gerektiini dnyorum. Bugn
acaba iddet olmazsa devlet hibir adm atmama durumunda mdr? Devleti sivillemeye ynelten tek bana bu iddet ve tehdit unsurlar mdr? Bu sorular dndmzde, durumun eskiyle kyasla ok farkl olduunu gzlemliyorum. rnein burada toplumumuzun en byk kayglarndan bir tanesi udur: Acaba Krt toplumunu,
devlet tarafndan kararllkla yrtlecek asimilasyon politikalarnn muhatab olacak
mdr? ahsen ben, artk asimilasyonun bugnn artlarnda Trkiye iin mmkn
olmadn dnyorum. Bunun en nemli sebeplerinden biri Irakn kuzeyinde
kurulmu olan Krt Federe Blgesi ve onun dnyada uluslararas alanda elde etmi
olduu meruiyettir, bir dier sebebi ise kreselleme ile birlikte gelien iletiim teknolojisinin dnyann her tarafndaki insanlar birbirinden haberdar etmesi ve insanlara kendi kltr ve anlaylarn yaymak iin imkanlar salamasdr. Ayrca dnyann
evrensel anlamda rettii ortak deerlerin de bir asimilasyona msaade etmeyeceini
gryorum. Dolaysyla ben, gemite 80li yllara kadar yaanan asimilasyoncu politikann Trkiyede bir geleceinin olmadn, bu anlamda Trkiyenin demokratikleme srecine girmesinin de bir tercih deil bir zorunluluk olduunu dnyorum. Bu
nedenle blge insann kaygl bir ekilde sorduu Devlet, bir tehdit unsursu olmadan
demokratikleemeye devam eder mi? sorusuna ben Evet, eder diye cevap veriyorum.
Dolaysyla bedeli bizim iin bu kadar ar olmayan ve daha salkl iletiim ortamlar
salayacak demokratik yntemlerle sonuca gitmenin hepimiz iin daha yaral olacan dnyorum. Eer iddete kar olduumuzu toplumsal bir ekilde dile getirir,
iddete bavurulmamas gerektiini ve iddetin bu topluma zarar verdiini halkmz
Drdnc Oturum: Forum
139
adna net bir ekilde ortaya koyarsak, insanlarmz ar bedeller demek zorunda kalmayacaklar- iddetsiz bir ortamda elbirliine ve g birliine ararak enerjilerimizi
birletirirsek, daha ksa srede sonuca gidebileceimizi dnyorum. Ben imdilik
konumalarm bu noktada brakmak istiyorum. Dinlediiniz iin teekkr ediyorum.
Sezgin Tanrkulu: Sanyorum daha ayrntl bir tartmay forum aamasna braktnz ikinci sz ben Selahattin Beye vermek istiyorum. Kendisi DTP Diyarbakr Milletvekili ve Grup Bakan Vekili, buyurun.
Selahattin Demirta: Teekkrler Sayn Bakan, merhaba arkadalar, hepinizi sayg ile selamlyorum. Biraz rahatszm sizlerden zr diliyorum ncelikle. Dorusu, iki
gndr burada iyi bir eyler yaplyor, yaplmaya allyor. Daha nce de hem bu salonda, hem de Trkiyenin deiik salonlarnda buna benzer ok sayda iyi eyler yaplmaya alld, bu konuda byk emekler harcand. Yanlmyorsam son drt ay iinde,
sadece bu salonda, benzer konular tartan nc toplantya katlyorum. Bu, memnuniyet verici bir durum; nk anayasa yapma ii aslnda tam olarak budur. ok eksik olmakla birlikte yetersiz kalmakla birlikte budur. Eer toplumsal barn inasnda
anayasaya bir rol biilecekse, bu roln en by anayasa yapmaya giden sretedir,
grevin en by bu sretedir.
Trkiye toplumu olarak ilk defa bunu yapyoruz. Bugne kadar bizler iin ama bizden habersiz yaplan anayasalara kar, ilk defa yeni eyi deniyoruz ve Kendi anayasamz biz toplum olarak kendimiz yapabilir miyiz? diye tartyoruz. Dolaysyla bizi
demokratik yeni anayasaya gtrecek olan bu tartma sreci, toplumsal barn inasnda da en byk ve en etkili rol stlenmi durumda.
yle bir durumu hayal edelim: Bir gn anszn meclis anlasa ve u elimizde bulunan tasla oy birliiyle kabul etse, ertesi gn de Cumhurbakan hi bekletmeden
onaylasa ve Resmi Gazetede yaynlansa, nc gnde anayasa uygulanmaya balansa ne olur? Byle bir durumda Biz toplumsal bar ina ettik diyebilir miyiz? Dolaysyla bu anayasa yapma ii aslnda sre iidir. Tartma, ikna etme, kamuoyunu
bu konuda karlkl bilgilendirebilme, halk bu srece mmkn olduunca katabilme,
tabanda asl bu iin muhatab ve znesi olan vatandalarn fikirlerini alabilme, onlara
kendi grlerini katabilmesi iin olanak sunma gibi youn bir dizi faaliyet gerektirir
bu sre. Dolaysyla anayasann yeni ve demokratik bir anayasann tartlmas bile bu
toplumsal barn inasnda ok nemli bir rol oynayacak ve bence belirttiim gibi asl
rol bu sre oynayacak.
Anayasa bir toplumsal szleme metnidir, bu nedenle toplumsal barn inasnda
anayasaya ok zel bir anlam atfedilir. Biz de DTP olarak atfedilen bu neme katldmz belirtiyoruz. Toplumsal bartan kastmz Krt sorununu zmek ise, bu tartma sreci ve eer yaplabilirse bu srecin ardndan ortaya kacak demokratik bir
anayasa Krt sorununun kalc zmnde ok etkili ve belki de en etkili yol olacaktr.
Bu itibarla, al konumasnda Sayn Baydemirin de ifade ettii gibi, Krt sorunu aslnda bir anayasa sorunudur. Ama dediim gibi bu son derece karmak bir sretir,
ok iyi alglanmas, ok iyi alglatlmas ve ok paylamc ekilde srdrlmesi gerekir

ki anayasa Krt sorununu zebilmi olsun veya anayasa toplumsal bara katk sunuyor olsun.
Elbette ki yeni anayasann bir baka rol daha var; yeni anayasa sadece toplumsal
bar veya Krt sorununu zmekle mkellef deil. Dnden beri deerli hocalarmz
da ifade ettiler; Trkiyede bir zgrlk problemi var ve bu zgrlk problemi sadece Krtlerle ilgili deil. Trkiyenin demokrasi, zgrlk ve insan haklar alanndaki
ihtiyalar her yurttan -nem versin veya vermesin- genel ihtiyacdr. Trkiyede
herkesi ilgilendiren bir zgrlk problemi var, bu nedenle anayasa ayn zamanda bu
Trkiyedeki genel zgrlkler problemini de zmek zorundadr. Dolaysyla iki amaca hizmet etmek durumundadr. Fakat bugnk konu balmz daha ok toplumsal
barn inasna younlat iin ben de sunumumda bununla snrl kalmay ve Krt
sorunu zerinden yeni anayasada neler yaplabilir veya yeni anayasa bu meseleyi nasl
zebilir diye tartmay istiyorum.
Tespitler ve sonulara giderken bir alt yap oluturmak ve bunlar gerekelendirmek iin hepimizin bildii tekrarlar yapmak durumundaym. Buradaki bileimin nitelii ve profili gz nne alndnda sylediklerim bir hatrlatma gibi olacak
ama daha sonraki grlerim iin bunlar nem arz edecek. Aslnda dn deerli hocalarmzn bazlar bunun teorik alt yapsn da sundular; zellikle vatandalk kavramnn Trkiyedeki tarihsel geliimi, anayasalara yansy biimi ve anayasalardan
sonra uygulama biimi hakknda arkadalarmz ok nitelikli bir ekilde sunumlarn
gerekletirdiler. Ben bu meseleyi imdi Krtler asndan biraz irdelemek, Krtlerin
Trkiyedeki vatandalk durumlarna dair ksa bir tarihi hatrlatma yapmak istiyorum.
Her zaman temel bir tespitle balarz konumaya: Trkiyedeki Krt sorunu Krt inkarnn zerine olumu devasa bir sorundur ve bunun tarihi Cumhuriyetten ncesine
de dayanr. te Osmanlya kadar da uzanr, ama ttihat-Terakkinin yaklam ve anlayyla iyice somutlar. Hatta Eer ttihat-Terakki Birinci Dnya Savan kazansa ve
iktidara gelseydi 1923ten sonra yaplanlarn aynsn yapacak zihniyete sahiptir denir.
lk Krt inkarna dayal bilimsel aratrmay ttihat ve Terakkinin -yabanc bir isimle
Berlin ark Akademisinden yaynlanm gibi gstererek- yaptrd belirtilir. ttihat ve
Terakkinin kendisinin hazrlatt ama uydurma bir yabanc profesrn ismiyle yaynlatt bu eserde, Krtlerin aslnda olmad ve Trk olduu iddialar dile getirilir.
Dolaysyla Krt inkar ta o zamandan balar.
Ancak 1919a gelindiinde Anadoluda balayan hareketle birlikte Trklerin ok
fazla ittifak yapabilecekleri g yoktur. nk 1915de zaten halledildikleri iin Ermenilerin Trklerle ittifak yapabilmeleri sz konusu deildir. Rumlar mbadele ile halledilmitir. Dolaysyla ortada ittifak kurulabilecek bir tek Krtler vardr. Zaten o dneme
kadar da Krtler ile ciddi bir problem de yaanm deildir. ki halk arasnda dindalk
vardr, iki halk da Mslmandr. Dolaysyla Anadoluyu birlikte savunma adna Trk
ve Krt halknn birlii ittifak ok daha makul grlmektedir ve bu denenir. Byk
Drdnc Oturum: Forum
141
oranda da baarlr. Baz Krt beyliklerinin o dnem Kurtulu Sava dnemindeki kk isyanlara kar klarna ramen Krt halk bir btn olarak bu savata yer alr.
Sivas Kongresinde, Amasya Kongresinde kendi kimlikleriyle Krt beyliklerini, Krt
illerini temsilen bulunurlar. En nihayetinde ilk oluan mecliste yine Krdistan illerinin temsilcileri, Krt vekilleri olarak hatta ulusal kyafetleriyle kendilerini orada temsil ettirirler. O gne kadar problem yaanmaz. 1921 Anayasasnda zaten Trklkten,
Trkten hi bahsedilmez, bir yerde Trkiye devleti bir yerde Trkiye geer, onun
dnda 1921 anayasasnda hibir yerde milliyet vurgusu, etnik bir vurgu vs. yaplmaz.
nk zaman deildir, mcadele sryor, ittifakn srmesini ihtiya vardr, tam olarak bitmemitir sava, o ittifakn dalmamas gerekir.
Ama 1923den sonra durum deiir, seimler yenilenir. Mustafa Kemal kendi belirledii aday listeleri zerinden seimi gerekletirir. Yeni oluan meclis, affnza snarak o dnemdeki bir ifadeyi kullanacam, kz gibi meclistir. Bundan sonra artk yeni Trkiye Cumhuriyetinin ideolojisi ve hangi temeller zerine oturtulaca bu
yeni meclisle oluturulmaya allr ve 1924 Anayasas da bu ekilde yaplr. O tarihten
sonra artk Krtler yoktur. Hocalarmzn anlatt gibi vatandaln etnik bir ekilde
tanmlanmas 1924 Anayasasyla olur. O gne kadar kurulan yeni devlette ortak olduklarn ve kendilerinin de hak sahibi olarak kolektif haklara sahip olduunu dnen
Krt halk ksa sre sonra bunun byle olmadn grr. Buna kar isyanlar balar,
ilki ve en by 1925teki eyh Sait syandr. syan bastrlr ve tedbirler daha da
arlatrlr. O 18 ylda, yani 1920-1938 arasnda ok sayda isyan yaanr ve sonuncusu
1938 Dersim syandr. O da bastrlr ve ondan sonra tedbirler ok daha artrlr. Artk
Krtlerin inkar yeni oluan devlet asndan farz hale gelir. nk 1924 anayasas ile
kendini Trk kimlii zerine kuran yeni ulus-devletin hayatta kalabilmesi ve olgunlamas ancak -en byk topluluk olan- Krtlerin inkar zerinden mmkn olur. Krtler
dnda baka itiraz edebilecek, itiraz edecek hali kalm olan veya niyeti olan baka
halkta yoktur doru drst. nk ttihat-Terakki dneminden balamak zere halledilmilerdir onlar, dolaysyla sra Krtleri halletmeye gelir.
Ancak Krtler kesmekle bitirilemeyecei iin deiik yntemler kullanlr: Srgn
yasalaryla Krtler Trkiyenin bat illerine srgne gnderilip asimile edilmeye allr, yatl blge okullaryla Krtler asimile edilmeye allrlar, blgeye Trk nfus yerletirip Trk ve Trkmen kyleri oluturularak asimilasyon hzlandrlmaya allr. Bu
arada yeni tarih yazlr tabii, bu tarih ierisinde Krtler yoktur. Dil teorileri gelitirilir,
Krt dili yoktur, btn bunlar bilimsel eserler olarak yaynlanr. Ayn zamanda Milli
Eitim projesi erevesinde ders kitaplar da bu ekilde hazrlanr ve yeni nesiller artk
alaca bu eitimle bu tarih bilgisiyle, bu dil bilgisiyle, bu alt yapyla gen Trkiye Cumhuriyetinin mreffeh nesilleri olarak yetimeye balarlar. Lise 1, Lise 2 ders kitaplarnda halen, yl 2008 halen, koca bir dnya tarihi incelenir, Osmanl tarihi incelenir ama
Krt ad ile bir tek yerde dahi karlamazsnz, Krt yoktur. Ermeni vardr mesela, Rum
vardr, ktlenir, hakaret edilir, kt gsterilir ama vardr yani yazyordur. Ama Krtler
inkar edilmek iin bile oraya yazlmaz. sim olarak gemez hibir tarih kitabnda, zellikle buna dikkat edilir. nk Krtlerin olmad, yok kabul edildii bir sistem zerine
her ey kurulur. Bu nedenle tarih kitaplarnda Krt szc dahi geirilmemeye dikkat
edilir. Hatta Krtlerin Trk olduu tezi ok zorunlu olmadka tartmaya almaz.
Btn bu politikalarn baarl olabilecei dnlr, byk bir inan, azim ve kararllkla uygulanr tm bunlar. Eer baarlsayd zaten bugn burada Krt sorunu gibi
bir sorundan da bahsetmiyor olurduk. Tek rka dayal, hepimiz kendimizi Trk gibi
hissedeceimiz iin bir Krt sorunumuz da olmazd. Ama, yine konumaclarmzn da
anlatt gibi, Krtlerin buna kar bir diren gelitirdiler. Bu diren belki Krtlerin iinde bulunduklar artlarda, rnein krsal kesimde yayor olmalarndan, kaynaklanan
doal bir direnti. Sayn Kurt, letiim gelitii iin asimilasyon ok zor diyor ama
eer 1920lerde iletiim gelimi olsayd Krtler oktan asilime olmutu. Ondan dolay kendilerini koruyabildiler ama bu arada itirazlar da vard srekli sisteme ve inkara
kar. rgtlenebildikleri, toparlanabildikleri her seferinde bu sisteme isyan etmeye
altlar, niyetinde 29u buldu bu isyanlar.
Krtler bugn bir eyler talep ediyorlar, bu taleplerin bir meruiyetinin olmas
lazm. Krtler bugn bireysel hak ve zgrlklerin dnda kolektif haklar istiyorlar.
Krtlerin halk olmaktan kaynakl talepleri var. Peki, bunu isteme hakkn ve cretini
nereden buluyorlar? te tarihi altyapy bu yzden anlatmaya alyorum. Krtlerin
bunu istemede neden hakl olduklarn ifade etmeye alyorum. Seluklularn Malazgirt Savanda Krtlerden destek aldn, Seluklu Sultan Alparslann 10 bin Krt savayla Malazgirt savan kazandn bilmeyen yoktur. Elbette Bu salonda bilmeyen
yoktur demek istiyorum, yoksa lise ve ortaokullara giderseniz orada bilmeyen oktur, nk onlara okutulan tarih kitaplarnda bunlar yazmaz. Yine Krtlerin Safevilere
kar Yavuzu desteklediini de salondakiler bilirler. Osmanl idari sisteminde eyalet
yaplanmas mesela ayrntl bir ekilde anlatlr tarih kitaplarnda ama orada Yavuzun
Krt blgelerinde eyalet sistemi yerine Krt hkmetlerini kurdurduunu, bu blgelere Krt hkmeti dendiini, merkezi hazineye ipotek demediklerini, herhangi bir biimde dzenli askeri hizmetlerle ykml olmadklarn, yani bir eit zerk bir yapya
sahip olduunu nklap Tarihi kitaplarndan renemezsiniz. Yine Tazminat Dnemi
ile birlikte Krt hkmetleri kaldrlarak yerine bir Krdistan eyaleti kurulduunu tarih
kitaplarndan renemezsiniz. Nihayet Lise 3. snfta karnza Krt szc kar. Nerede? Milli varla dman cemiyetler bahsinde. Burada Krt imgesinin zerine inkarn
yan sra bir de ihanet eklenir. Yani kendilerine bu kadar kol kanat germi bir millete,
bir devlete kar ihanet etmi bir Krt imgesi ile karlarsnz. Tm mfredatta Krt
szc bir tek Krt Teali Cemiyeti anlatlrken geer.
Bylesi bir tarih bilgisiyle yetien nesiller bugn Biz Krdz diyenleri, Bizim bir
sorunumuz var diyenleri, Biz bir halkz diyenleri elbette ki anlayamazlar. Bu eitim
sistemi ve anlayyla bu lkede babakanlar yetiti. Bu eitim anlayyla byyen yetien nesiller hakimlik, savclk yapyor bu lkede, bizi yarglyorlar. Bu tarih bilgisiy-
Drdnc Oturum: Forum
143
le yetien gvenlik gleri bizi dvyorlar. Eer tarih bu kadar yanltlmam ve Krt
inkar zerine bu devlet ina edilmemi olsayd -1923te yaplan bu hata yaplmam
olsayd- inann ki bugn Krtlerin Trk milleti kavram ierisinde kendini grmesinde
bir sknt ve sorun da olmazd. 1920lerde bu ok mmknd. Ulusuluun ok gelimedii, milliyete dayal bir iliki ann olumad bir dnemde bir st kimlik olarak
Trk milleti kavramnn, Krtler ile Trkleri ve burada yaayan herkesi ifade etmesi ok
mmknd. Ama bu kimlik Krt halknn inkar zerine temellendirilmeye allnca
ite bugn Krt sorunu diye tanmladmz Krt sorununu yaama baladk.
Benim burada anlatmaya altm, Krtlerin ne kadar nemli bir millet olduklar, Trklere ne kadar yardm ettikleri veya ne denli byk kahramanlklar yaptklar
deildir, buna ihtiyacmz yok. Anlatmak istedii udur: Krtler bu topraklarda vard,
1071de Malazgirtte Trkler ieri girerken de vardlar, ondan nce de buradaydlar.
Eer bu inkar olmasayd, bu halkn kendi varln koruyabilmesinin, kendi topraklarnda kltr ve diliyle var olabilmesinin bir toplumsal meruiyeti -Krtlerde olduu
kadar- Trklerde de olumu olurdu. Ama bugn Krtlerin kendi abalarnn, Krt ve
Trk aydnlarnn -bazen srgnde- yaptklar bilimsel almalar ve aratrmalarn,
Krtlerin yrttkleri mcadelelerin sonucunda ancak inkar zerine kurulan bu sistem sorgulanabildi ve Krt halk Krt Aydnlanmas dediimiz eyi ancak yeni yaayabildi. Dolaysyla -bu yn ile baktnzda- Krtlerin Krt sorunu yoktur, Trklerin
Krt sorunu vardr. Krtler kendi Krt sorunlarn zm ve amlardr, bu inkar krm ve paralamlardr.
Bu hakk nereden almlardr? Anayasalarda yazmaz -belki yazan anayasalar var,
hocalarmz var aramzda- ama halklarn direnme hakk diye bir ey var. Eer anayasaya yapc, hukukun ve hakkn ihlalinde srarcysa ve o toplumun buna kar yapacak
bir eyi yoksa evrensel direnme hakk vardr. Ve bu hak, meru bir haktr. Krt halk bu
meru direnme hakkn kullanarak kendi sorununu zmtr, kendi varln bilince
karm, bunu hem kendine hem btn dnyaya ispatlamtr. Ancak bugn Krtlerin
bu kadar emek ve bedelle getirebildii nokta Krt vardr ama hakk yoktur noktasdr. Bugn itibariyle de halen tarih kitaplarnda Krtler yazmaz. Krtler Krt olduklarn okulda okutulan tarih kitaplarndan veya devletin verdii eitimden renmediler.
Kendi mcadeleleriyle kendi direnileri, direnme hakkn kullanarak rendiler, bilince kardlar. Dolaysyla bu, ne Avrupa Birliinin ne de ne hkmetlerin ltfdr. Bugne kadar elde ettiimiz, etmeyi baardmz btn gelimeler ve haklar binbir emek
ve bedelle, direniler sonucunda kazanlm haklardr.
Yine deerli arkadalar Trk tarihinden balklarla bitirmek istiyorum konuyu. Trk
tarih kitaplarnda grebileceiniz abideler, Trk abideleridir; anlamalar, Trk anlamalardr. lkokuldan balayarak niversite yllarna kadar atabeylikler, beylikler, byk Trk devletleri, hanlklar, hkmdarlar, Trk tarihinde iz brakanlar anlatlr. Osmanl padiahlarndan, zerk Trk cumhuriyetlerinden, Trk boy ve kavimlerinden,
Trk destanlarndan, Trk devletlerinden, Trk devlet adamlarndan, Trk dilinden ve
edebiyatndan, Trk tarihinden, Trk-Osmanl kurumlarndan, yaayan Trklerden

bahsedilir hep. 80 yldr bu sylenen Trk milleti kavram aslnda hepimizi kapsyor,
hepimizi ifade ediyor cmlesini en son iki gn nce Ulusa sesleni konumasnda
Babakan syledi. Ayn eyi tekrar etti, bakn ne demi:
Millet kavramn biz, rk, kan ve kabile balarnn zerinde bir yksek ideal hedef
birlii ve bir ortak yaama iradesi olarak gryoruz. Anayasamzdaki millet tanm da
rk ya da kan esasna gre deil, vatandalk temelinde bizi birbirimize balamaktadr.
Bu lkenin btn vatandalar tek millet, tek bayrak, tek vatan, tek devlet ortak paydasnda birlemitir. Millet kavramnn iini bizim tarihte yzlerce yllk derinlii olan
kader birliimiz doldurmutur.
imdi bu tarih kitaplar ortada olmasa, her eyi Trk etnisitesine dayal bir sistem
zerine kurulu devlet ortada olmasa insann inanas geliyor. Ama durumun byle olmadn ispatlamak herhalde yine madur kesime dyor: Aslnda bu ok sayda
hukuku arkadamz var aramzda, onlar bilirler- ceza hukukunun temel ilkesine aykrdr. Yani seni hem suluyorlar hem de Susuzluunu ispatla diyorlar. Biz inkar
edildik, biz madur olduk ve biz yllardr inkar edildiimizi ve var olduumuzu ispatlamakla ykml klnmz. Bunun abasn gdyoruz ite bu lkenin Babakan kyor ve gzlerimizin iine baka baka Millet kavramnn iinde sizde varsnz diyor.
Biz varsak, eer bu milletin tarihi ortak bir tarihse, bizim tarihimiz nerede? Hepsi Trk
tarihi, Trk kahramanlklar, Trk destanlar, Trk bilmem neleri Krde dair bir tek
Krt Teali Cemiyeti var. Bu nasl bir ortak tarih? te kendisi de belirtmi, Ortak tarihimiz var diyor. Fakat bu tarihin tamam Trkler zerine kurulu, Krtler yok bu tarihte.
nk inkar halen devam ediyor, Babakan 75 Krt milletvekilim var derken bile bu
inkar politikasn krma noktasnda bir niyeti olmadn son iki gn nce yapt Ulusa Sesleni konumasnda tekrarlyor deerli arkadalar.
Peki, bugn geldiimiz noktada eer yeni bir anayasa yaplacaksa Krtlerin bu
tarihsel durumunu, inkara dayal sorunlarn teet geen bir anayasa nasl olacak da
toplumsal bar salayacak? Bata belirttiim gibi, bireysel hak ve zgrlkler herkes
iin olmazsa olmaz olan haklardr, ama kolektif haklar sadece gruplar iin anlaml olan
haklardr. Mutlaka grlmesi gereken bu gruplar grmezden gelerek, onlar ifade etmesi gereken haklarn teet geerek nasl toplumsal bar salayacaz? Bugn toplumsal bar tehdit eden veya toplumsal bar zora sokan ey bireysel hak ve zgrlklerin kullanlamyor olmasndan m kaynakldr? Biz, ifade zgrln geniletince,
ikence yasan gvence altna alnca, toplant ve gsteri hakkn gvence altna alnca
toplumsal bar salam m olacaz? Hayr. Bu, bugn artk tartmamamz gereken tartmasz Evrensel nsan Haklar Beyannamesinin uzun yllar nce kabul ettii
ve bizim de uluslararas szlemelerle kendimizi baladmz haklardr. Taslakta bu
bireysel haklarn dnda baka bir ey yok. Eer bu ihtiya buysa aslnda yeni bir anayasaya gerek de yok. Hakimler, anayasay ve yasalar uygulasa yeterli. Hakimler, hak
ve zgrlklerle ilgili yarglama yaparken anayasann 90. maddesini esas alsn, prob-
Drdnc Oturum: Forum
145
lem ortadan kalkar. Uluslar aras szlemeler zaten bireysel hak ve zgrlklerimizi
korumak asndan yeterlidir. Ama asl bu bal bize tarttran ey, Krt sorunudur.
Dolaysyla bunu teet geeceksek, yeni anayasa bunu tartmayacaksa, Krtlerin bu
tarihsel konumunu ve hak ettikleri meru olan hakkn, halk olmaktan kaynakl hakkn
teslim etmeyecekse korkarm ki bu toplumsal bar meselesini daha ok uzun sre tartacaz ve bu anayasa bu derde derman olmayacak maalesef.
Bu konularda DTP olarak ne yapacamza ilikin grlerimi sorularnzla amaya
alacam. ok fazla uzatmadan son olarak unlar syleyip bitireyim: Halk olarak
meru bir talepte bulunuyoruz. Bu meru talebimizin tarihsel temelleri var. Kendi lkemizde, kendi anavatanmzda zgr bir halk olarak Trkiyede yaayabileceimizi
savunuyor, buna inanyoruz. Trkiyede birlikte yaamak halen mmkndr diyoruz. Ancak bugnk Trkiye Cumhuriyeti devleti idari yaps sistemi ierisinde
Krtlerin kendini ifade etmesi imkanszdr da diyoruz. Bu nedenle biz demokratik
zerklii, baka bir idari modeli neriyoruz. 80 yldr bu eitimle bym bu kafalarn
-bu saatten sonra- Krd alglayabilme, Krd karde kabul edebilme, Krd bir halk
olarak kabul edebilme imkan ve olasl yoktur. Bu, ancak gelecek nesillerde ancak
zlebilecek bir problemdir. Tarih kitaplarn imdi yazarsanz etkilerini ancak elli yl
sonra grebilirsiniz. Bu nedenle ortak vatanda yaamak mmkndr ama Krtlerin
kendi dil problemlerini, kendi eitim problemlerini, kendi kltrn yaatma, rgtleme problemlerini, kendi blgesel meclislerinde, kendi kuracaklar idari mekanizma
ve yap ierisinde zmeleri, zebilmeleri en mmkn olan yntemdir. zerklik dediimiz de biraz budur, daha sonra belki amaya alrz, teekkrlerimi sunuyorum
arkadalar.
Sezgin Tanrkulu: Teekkr ediyoruz, milletvekilimize. Toplantnn format gerei
eer konumaclara sorularnz varsa, bunlar bize iletebilirsiniz, konumaclar daha
sonra bu sorular yantlayacaklar. Ancak hemen belirteyim: Sorularnz yazl olarak
alacaz, eer konumalara dair bir katk yapmak istiyorsanz daha sonra sz size vereceim. Bu nedenle sorular ve deerlendirmeler birbirine karmasn. Bu oturumun
son szn Krat Bumine veriyorum. Krat Hocam genel bir deerlendirme yapacak, buyurun Hocam.
Krat Bumin: Ben de hepinize ho geldiniz diyorum, bu tatil gn salon yine dolu.
Tabii Diyarbakr, ok yksek dzeyde politize olmu bir ehir. Dn akam arkadalar
bir esnaf kahvesine gtrdler bizi, orada 20-25 kiiydik. Gerekten ok gzel ve politik
bir sohbet oldu: sonradan rendim ki burada her zaman byle olurmu. Elbette bu
derece yksek politizasyona sahip yerler ok az, ancak bu blgede bata Diyarbakr
olmak zere- her yer son derece politik. Sezgin Bey, emdinliye gittim diyordu orada kahvede 70 yandaki adam bir politik analiz yapyor, hayret ettim
imdi politizasyon gzel bir ey, ben de politikay ve politika konumay severim.
Eer politika hak ettii gibi tartlrsa, bu ok tatl olur. Ama politiklemede bazen
yanl politizasyon ve sahte politizasyon gibi durumlar da ortaya kar ki burada s-
knt olur. En kts sahte politizasyondur ki, ben Trkiyede muhalefet partilerinin
tavrn bu ekilde yorumluyorum.
En son Selahattin Beyi en son dinledik. Bir kere, onun karamsarl bana fazla karamsar geldi. Bugn ocuklar okumaya balayacaklar, elli sene sonra yeni bir nesil
kacak, elli sene sonra bakalm o zaman. O zaman da bir sr problem kabilir ama
ilerimiz rast giderse elli sene sonra bu sorun zlebilir. imdi bu politikay seven ve
politika yapan birinin bu kadar karamsar olmaya hakk yok. nk politika bu toplumda daha yeni kefedilmeye balanan bir ey yani, daha ok yeni. Trkiye epeyce de
yalanm bir Cumhuriyet oldu, 80ni geti. Uzunca bir tek partili dnem yaad. Sonra ite ok partili hayata geti, eskisine nzaran ok daha makbul bir dzen oldu. Ama
ardndan eitli askeri darbeler yaad. imdi Trkiye daha yeni yeni kendini bulmaya
alan bir toplum, Trkiye daha yeni yetikin olmaya balyor.
Selahattin Bey, Krt meselesi ile ilgili baz eyler syledi. (Bu arada belirteyim: Krt
Sorunu demek benim houma gitmiyor. Ne o yle su sorunu der gibi? Krtlerin
kimliksel sorunlar denebilir ama bu biraz uzun olur, bu nedenle Krt meselesi desek daha iyi. nk Krt sorunu deyince sorun olann ne olduu anlalmyor. Krt
m sorun? Krdn sorunu mu? Krtlerin sorunu mu? Dolaysyla Krt sorunu, tam olarak neden bahsettiimizi karlamyor.) ncelikle syleyeyim ki, tarih kitaplarnda anlatlmayan sadece Krtler deil, unutulmu daha bir sr ey var. Kitap, sadece Krtleri
deil, hi kimseyi anlatmam zaten. Bakn, bu lkenin Ermeni tehciri gibi bir trajediyi tartmas bile daha on yl bulmad, be-alt yldr bu konu tartlyor. nce iki
sene nce- Bilgi niversitesinde bu konuya dair ilk toplanty biz yaptk, arkasndan
da Krt konferans yapld.
Bu konular toplum bilmiyor, bilmemesi de ok normal. Mesela o konferansta arkadalardan bir anlatt: Amerikaya niversiteye gidiyor, misafir edildii evin komusu
bunlar yemee aryor. smini versem sizin de tanyacanz bu arkada yaadklarn ok gzel bir dille anlatt: Eve gittim dedi, Bir baktm duvarda ud ve saz asl,
masadaki yemekler de bizim yemeklere benziyor. Sonra adam yle gzel Trke szckler kulland ki ardm. Nereden bilsin ki bir Ermeninin evine misafir olduunu.
Sonra sofrada bahis ald, tehcirle ilgili hibir ey duymadm anladm. Biz kendimize baksak, niversite yana gelip de Ermen tehcirini bilmeyen ok kiiyi grebiliriz
evremizde. Ksacas Cumhuriyet, bu bakmdan baarldr; neyi gsterip neyi gizlemesi gerektii konularnda son derece baarldr. Sorun sadece Krtlerin unutturulmas meselesi deildir. Sorun Trkiyenin daha yeni yetikin olmaya balamasdr. Bu
nedenle karamsar olmamak lazm, ben karamsar deilim.
Bu balamda Krt meselesi ile ilgili olarak, Selahattin Beyin anlatt gibi, ta
Malazgirtten balayan bir tarihin de bize hi yararnn olmadn dnyorum.
Malazgirtte beraberdik, eee ne yapalm? Daha yakna gelelim, Kurtulu savanda da
beraberdik, eee ne yapalm? Bunun zerinden 80 sene gemi. imdi durum ne? Yarn ne yapacaz? Politikann ve politikacnn grevi buna cevap aramaktr. Bu daha
Drdnc Oturum: Forum
147
makbul bir tavr olur. Yoksa tarihe, tarihte kimlerin unutturulduuna taklp kalrsak
yol alamayz. Bakn, yaknlarda Can Dndar ve arkada, Blent Ecevitin gizli dosyalarn kitap olarak yaynladlar. Ecevit, Babakan iken MTten dosya geliyor. indeki
bir raporda kendini Krt sananlar diyor. Yani dnn, yle bir devlet ki gizli raporunda bile -belki bir gren olur diye- Krt diyemiyor, kendini Krt sananlar diyor.
Bir istihbarat raporunda ne olur Krtler dese? Hayr, orada da kendine oto-sansr
koyuyor. Dolaysyla kt bir gemiimiz var; bunu her gn oturup birbirimize anlatabiliriz. Krt meselesinden Ermeni tehcirine, oradan Rum mbadelesine kadar binbir
anekdotu birbirimize hatrlatabiliriz.
rnein bu memlekette bir buuk milyona yakn Rum, mbadele srasnda gitti.
Bu Anadoludaki Rumlar gittiler, sadece stanbuldakiler kaldlar. Gidin zmir tarihine bakn, orada bir Rum bahsi var m? Ben Tokatta bydm, Tokat biliyorsunuz Ermeni nfusunun ok youn bir ehirdi. Babam bazen -herhalde geimini ve btesini dzeltemedii zaman- esnafa kzp kadnlarn boynundaki elmaslara iaret ederek
Bunlar aslnda tehcirden kalan elmaslardr diye sylenmese, ben de Ermeni tehcirini
bilemezdim. nk bir tane kilise kalmam Tokatta. Bir Tokat tarihi okudum, tek bir
bahis yok Ermeniler hakknda. Hadi diriler yok ama ller nerede, kiliseler nerde, kabristan nerede? Byle bir ey olabilir mi? Bu konuda alma yapan bir arkadamla konutuumda bana yle dedi: Gittiin ehirlerde gayri-mslimlerin mezarn bulmak
istiyorsan top sahasn soracaksn. te o top sahas, senin aradn yerdir. Buraya geldiimde de arkadalara sordum, burada biraz ykk-dkk olsa da yine var, ama eskisi
gibi kalmam. Byle bir ey olabilir mi? Dayanlacak bir ey midir bu?
Dolaysyla olan-bitenler ok kt; hem teorik olarak yanl, hem pratik olarak zalimlik. Fakat salt bunlardan bahsedilerek politikann alanna girileceini sanmyorum.
Bugn ne yapabiliriz, yarna dair tasavvurumuz ne, bunun zerine konumak lazm.
Onun iin de mesela Selahattin Beyden ben yle bir konuma beklerim: Bugn durumumuz budur, u anda yaplacak olanlar unlardr, yarn ise unlar yapmak gereklidir. Mesela anayasay konuuyoruz. Bu meselenin anayasada nasl zleceini, anayasa taslann buna imkan verip vermediini ok ak ve somut bir ekilde konumak
lazm. Bakann toplanty aarken vermi olduu bilgi ok gzel: Barolar Birliinin
aralarnda eski Anayasa Mahkemesi Bakan Yekta Gngr zdenin de bulunduu
bilim kurulunun nerdii blge modeli ile DTPnin nerdii modelin aa yukar
ayn olduunu belirtmesi gzel oldu. Mesela bu, meseleyi sahici anlamda politik olarak
dnmek iin bir neri. (Yekta Gngr zden derken glyorum, kusura bakmayn.
nk kendisi, 12 Eyll darbesi ile anayasa ortadan kalkt halde Anayasa Mahkemesi
yesi idi. Dnebiliyor musunuz, anayasa yok ama mahkemesi var ve bunlar da yelie devam ediyorlar. Trkiye byle bir lke, dnyada ei benzeri yok.) Barolar Birlii,
neriyi ok ksa tutmu, bunun ok gelitirilmesi lazm. Ama sonradan ne oldu; DTP
tuttu bunu aynen kabul etti, sonra da baka hibir ey demedi. Byle politika olur mu?
Oysa ben DTPde olsam ve anayasada idari reformun mutlaka yaplmasn savunsam
o zaman Kamuoyuna ktmda bana sorduklarna ne cevap vereceim? diye dnp bir ok alternatif hazrlardm. Bu A, bu B, bu C plan deyip, tane klasr koyardm soranlarn nne. Politika byle yaplr, yoksa baka trl mmkn deil.
nsanlarn anayasadan taleplerinin olmas gerekir. Eer bu talepler yoksa ben buna
yanl politika derim. nk eer politikann amac insanlar iin ortak iyiyi bulmaksa, bu ortak iyinin aralarnn ne olduunun somut bir ekilde ortaya konmas lazm.
Bana gre Krt meselesinde ncelikle bir vatandalk problemi var, buras doru. Fakat bu konu da tez sahipleri tarafndan aklkla dile getirilmiyor. Ben, Vahap
Cokunun bildirisinde nerdii forml benimsiyorum. Yani vatandalk tanmna
ite una Trk denir gibi bir ibarenin konulmamas lazm. Anayasa taslanda getirilen vatandalk nerileri yeni deil. En iyisi vatandan kim olduunu tarif edecek bir
tanmdan kanmaktr ki, bu konuda ben de bir yaz yazmtm. Bize, iin de Trk
szcnn gemedii bir anayasa lazm. Yoksa bazlarnn savunduu Anayasada
Trk olsun ama yanna Krd de koyalm dncesi yanl, nk bunun arkas gelmeyebilir, bu konudaki tartmalar krc olabilir. Mesela geen gn Ahmet Trkn
Biz burada u kadar milyon insanz, u kadar yldr burada yayoruz, biz yakn zamandaki glerle buraya gelen insanlarla kyaslanabilir miyiz? eklindeki ifadeleri ne
kadar inciticiydi deil mi?
Dolaysyla anayasada bir veya iki etnik kimlie yer vermek yanl, ikinciyi anayasaya koydunuz mu ncsn de koymanz lazm gelir. Bunun sonu yoktur. Bu, anayasa yapm teknii asndan yanl bir yntem; benim bilebildiim kadaryla hibir anayasada vatandaa ne denileceini belirten bir tarif yok. Vatandalk da kanunla tespit
edilir, bir tarifin peinde komaya hi mi hi gerek yok.
Tabii yle bir konu var: Benim aslnda bu yeni taslan ne getirecei konusunda
kukularm var. nk grdnz gibi Krtlerin zellikle politiklemi bir blmnn dnda bu tartmaya hi kimse sahip kmyor. Yakn zamanda stanbulda bu
tasla hazrlayan bir yenin de hazr olduu bir toplant yapmtk ve ieride sadece
17 kii vard. Yani ilgili yok. AKP byle bir taslak hazrlyor ama ben eminim ki AKP
tabannda da bu anayasa deiiklii konusunda Aman ne kadar da iyi oluyor, bu anayasa deiecek nihayet! denilmiyordur. Ceza yasas yaplrken daha fazla bir katlm
ve tartma vard ama halkn anayasayla fazla ilgisi yok. Keke olsayd tabii, Krtlerin
politiklemi bir blmnn bu ie sarlmas gibi mesela Aleviler de, Mslmanlar da
daha bu ie daha fazla sarlsalard.
Tabii ilgisizliin yannda bir de anayasann deimesiyle birlikte btn ilerin deimediini de unutmamak gerekir. Taslaa ilikin tartmalarda, devletin birey merkezli
olmas dile getiriliyor. Ancak Trkiyede rnein hukukun devlet merkezli olmas veya
idarenin uygulamalarnda devleti ncelikle gzetmesi anayasann byle olmasndan
dolay kaynaklanmyor. Kendileri yle olduu iin bu anayasa byledir. Bu anayasayla
iyi idare olmaz m? Bana gre olur. Bakn 1924 Anayasas ile Trkiye uzun yllar tek
partili bir dnem yaad, ama anayasayla 1946dan sonra ok partili bir hayat da srd.
Drdnc Oturum: Forum
149
lke tek parti diktatrlnden demokrasiye geiyor ve bunu anayasasn deitirmeden yapyor. ki ayr dzenleme, ayn anayasayla yaplyor. Diyarbakrda irade kavram ok kullanlyor. Eer Diyarbakrdaki irade olsa, bu devlet merkezli anayasa ile
bile basbaya demokrasi olur bence.
Anayasay deitirmek isteyenlerin bata da politiklemi Krtlerin- anayasayla
ilgisi nasl olmaldr? noktaya dikkat ekmek istiyorum: Birincisi, idari ynetim faslnn ayrnmtl olarak dzenlenmesi lazmdr. DTPnin yapt gibi blge istiyoruz
diyen bir paragraflk bir metin hazrlamakla olmaz bu i. Kimseye akl veriyor diye grlmesin kesinlikle byle bir rol stlenmek istemem- ama bunun yle anlatlmas
gerekir: Blge esasna gre yeniden bir yaplanmann nasl rasyonel bir yaplanma olduu ve ABnin de bunu tavsiye ettii net bir ekilde ortaya konulmaldr. Bu yaplanmada kaynaklarn nasl daha aklc bir biimde kullanlaca, nasl daha etkili olaca
alanmaldr. yle ki bu metni okuyan Yahu sahiden amma merkeziyeti bir yaplanma bu; oysa yle blgelere ayrlsak ne kadar gzel olur, ilerimiz daha rahat yrr
diye dnmeli ve ikna olmaldr. Bunu hazrlamak anayasada deiiklik talep edenlerin stlenmesi gereken bir itir.
kincisi, vatandalk konusudur. Bu meseleye daha nce deindim ama bu faslda
asl yaplmas gereken, Krt szcnn anayasaya girmesi deil Trk szcnn
anayasadan karlmasn salamak ve buna ilikin donanml dosyalar hazrlamaktr.
ncs, bu taslakla ilgili olarak benim baz farkl eletirilerim var, onlar da syleyeyim. Dn de konuuldu anayasada baz yerlerde Trk devleti, baz yerlerde ise
Trkiye Devleti ifadeleri kullanlm. Anayasay yazanlar kartrm olmamallar
herhalde. Bu taslakta bu karklk yok; Trk devleti elimine edilmi, Trkiye devleti kullanlm. Bana gre Trkiye devleti denmemesi gerekir. Peki, ne diyeceksiniz? diye sorarsanz, ben Trkiye Cumhuriyeti ifadesinin kullanlmasnn doru
olduunu savunuyorum. Zira cumhuriyet, devletin ynetim biimini ifade eder. Bize
en yakn olduu sylenen Fransz Anayasasna da an bakn cumhuriyetten bahseder. Bu, ok ho; bizde olduu gibi Trkiye Cumhuriyeti Devleti dediinizde tuhaf
bir ifade kyor ortaya. Bu tuhaf ifadenin arkasnda yle bir anlay yatyor olsa gerek:
Devleti de, cumhuriyeti de yedirmemek. Hem devleti, hem de cumhuriyeti gl ve
sa salim tutmak iin, ne olur ne olmaz, her ikisini de mutlaka kullanmaya zen gsteriliyor. Devleti de cumhuriyeti de sa salim tutacaksnz. Bunun deimesi ve sadece
Trkiye Cumhuriyeti denilmesi gerekir.
Bu erevede zerinde konuulmas gereken konulardan biri de egemenliktir.
Egemenlik, benim teden beri zerinde durduum bir konudur. Millet Meclisinde
krsnn arkasnda yazl olan Egemenlik kaytsz artsz milletindir ifadesi yanltr. Egemenlik, milletindir demek ve kaytsz ve artsz ifadesini karmak lazmdr. Nitekim Fransz Anayasasnda da Egemenlik milletindir denilir. Doru olan
budur; nk kaytsz ve artsz bir egemenlik olmaz. Hele -1961 Anayasasndan sonra- Trkiyede olduu gibi Anayasa Mahkemesinin olduu bir yerde kaytsz ve artsz
bir egemenlik sz konusu deildir. Bu ok Rousseaucu egemenlik anlay dorudan

demokrasiyi hatrlatan bir forml olduu iin 1921 anayasasna uygundu, nk o zaman byle bir durum vard ama 1924ten sonra yanltr. Bu taslan bunun zerinde
srar etmesi doru deildir.
Atatrk meselesiyle ilgili Sedat Yurttan sabah sylediklerine katlyorum. Tasla hazrlayan Ergun zbudun, Atatrk adnn bir sayg ve anma ifadesi olarak kullanldn syledi ama bu, yemin metinlerinde var. Bence karmak lazm, nk sivil
anayasalar iinde byle bir zel ismin bir anayasada getii hi grlm bir ey deil.
Belki Kuzey Korede Kim l-Sungun falan ad geiyor olabilir her yerde getii gibi.
Atatrk adnn metinden karlmasn istemek birok kiiyi kzdracaktr ama kzmaya
gerek yok. Byle bir tasarruf, Atatrkn manevi ahsiyetine hakaret tekil etmez, sadece anayasa yazm teknii asndan anayasalarda bir isme yer vermek doru deildir.
ok byk nem tayan seme- seilme ve siyasi haklar faslnda bu taslak bir eski
yanl tekrar ediyor ve anayasann 67. maddesinde Silah altnda bulunan er ve erbalar ile askeri renciler oy kullanamaz diyor. Bu byk bir yanltr; nk Trkiyede
-az deil- 500-600 bin insan askere alnyor ve bunlar oy kullanmyorlar. Byle bir ey
olabilir mi? 600 bin gencin elinden siyasi hakkn almak olacak i mi? Bunu savunmak
iin ortaya konulan baz gerekeler var. rnein askerlerin oy kullanmas durumunda
komutann ynlendirmesinin devreye girecei sylenir. Bu tatmin edici bir gereke deil; seimi hakim gzetiminde salkl bir ekilde yapar, genlere bu hakkn tanrsnz.
Silah altnda diye hi kimseyi siyasi hakkn kullanmaktan mahrum edemezsiniz. Sorularla devam ederiz, teekkr ederim.
Drdnc Oturum: Forum
151
Drdnc Oturum
Tartma Blm
Sezgin Tanrkulu: Sayn Bumine teekkr ediyorum. Deerli konuklar ok sayda soru
var, sizler de katk sunmak iin burada sabrla bekliyorsunuz. Ben her konumacmza
sorular cevaplandrmalar iin be dakika sre vereceim. lk sz konuma hakkn
ok ksa kullanan Abdurrahman Beye veriyorum.
Abdurrahman Kurt: Ben anayasal almalardaki zeminle ilgili dncelerimi
akladm ama belki biraz una deinmek gerekir: Bugn neden AK Parti Hkmeti
dneminde bir sivil anayasa ihtiyac domutur? ahsen, bunun toplumun kendi dinamiklerinin dayatmasyla direkt balantl olduunu dnmyorum. Bu nedenle bu
hususta birka dncemi burada ifade etmek isterim. zellikle bu dnemlerde hukukun ve pazarn kresellemesi dnyada rekabet edebilir lkeler arasnda kalmak iin
bunlarla olan balantlar, blgesel entegrasyon trendinin ulus-devlet trendinin yerine
geiyor olmasyla birlikte ulus-devletin andn gryoruz. Ulus-devletin 1648lerde
oluan yaps ve vatandalk anlay deiiyor, ulus- devletin tek tipi yaklam yerine dnya ok-kltrlle kayyor. Uluslararas belgelerde ifadesi bulan ve ulus-tesi
mekanizmalarla desteklenen evrensel insan haklarna uymak, artk bir boyutuyla, devletler asndan bir zorunluluk haline geliyor. Bana gre bu artlarn altnda Trkiye,
uluslararasndaki yerini muhafaza etmek iin sivil ve demokratik bir anayasa yapmak
mecburiyetindedir. Sadece bunu ifade etmek iin sz almtm, sayglar sunuyorum.
Selahattin Demirta: Herhalde salonda soru sormayan kimse kalmamtr. Gelen
ok fazla saydaki sorudan ok renkli bir dinleyici profiline sahip olduumuz anlalyor, hepsini cevaplandrmaya alacam. Krat Hoca eletirilerini yneltmekle biraz
aceleci mi davrand bilmiyorum ama ben zellikle somut tespit ve nerilerimi ikinci
blme brakmay tercih ettiimi konumamn banda belirtmitim. Yapacam tespitin alt yapsn olutursun diye sorunun tarihi blmn anlattm; bylelikle anayasal taleplerimizin tarihsel dayanaklarn ortaya koymak istedim. Dolaysyla Krat
Hocann beklentilerini de karlayacak sunumu, sizden gelen sorularn da katksyla,
imdi yapmaya alacam.
Ama unun bir kez daha altn izmek istiyorum: Malazgirt de, Kurtulu Sava da
bizim iin nemlidir. Eer tarihi yok saylan bir halk tarihini var etme ve var olduunu
anlatma abas iine giriyorsa -byle bir ihtiya hissediyorsa- bu, belki trajik bir du-
rumdur ama zorunludur. Yani Krtlerin bugn Trkiyede bir halk olarak yaadklar
problemlerin temel tarihsel kaynann bilince karlmamas ve topluma bunun izah
edilmemesi durumunda Krtlere haklar verilse dahi, Krtler kendi sorununu zmeye alsa dahi veyahut amaya alsa dahi Trklerle bu skntsn, problemini, atmasn ama konusunda zorlanacaktr. Dolaysyla Trkiye toplumunda bu bilincin
yaylmas iin, bu gerek tarih bilgisinin, anlatlmas nemlidir. Halen yalan yanl ve
sadece ismi bilimsel olan eserlerle bu lkede renciler yetiiyor ve profesr olmasna ramen sadece bu kaynaklarla beslendii iin bu lkedeki Krt inkarna bu insanlar
katk sunuyorsa, inanarak bunu yapyorsa biz Trklere kendimizi anlatmakta sknt
yaarz. DTP niye Trkiyelileemiyor? Neden Krtler derdini Trklere anlatamyor? Niin Batda bu kadar duyarszlk var? Btn bu sorularn bir tarihsel altyaps var, bunu
anlatmaya alyorum. Problem budur.
Eer Krtler kendi abalar, sorgulamalar ve mcadeleleriyle bu tarihi bilincini
ortaya karamam olsalard sorun yoktu zaten. Herkes Trkleseydi problem yoktu,
benim de itirazm olmazd, herhalde bu tartmay da yrtmezdik. Etik adan bu ok
mu kt olurdu? Bir dilin ve bir kltrn bir kltr Trkiyede yok olmas nemli midir,
deil midir? nemli olan herkesin doymas mdr, alk mdr veya baka bir ey midir?
Kimlik meselesi, etnik mesele bu kadar nemli midir? Bunlar baka bir tartmann konusu ama bunu problem etmi bir halk var ortada. Artk sizin bu etnik kimlie deer
verip vermemenizle ilgili bir ey deildir bu. Bu halk bunu kendine problem etmi ve
bunun iin cann vermise, siz buna deer vermezseniz dahi- o halkn kendi kimliine
ve kltrne bitii deerden dolay sayg duymak zorundasnz, baka aresi yoktur.
Yani 21. yzylda bir kimlik mcadelesini etnisiteye dayal bir talebi kk grmenin,
yetersiz hor grmenin bir anlam yoktur. ok bilimsel bir aklamas olmak zorunda
deil, halk istiyorsa onun iin de mcadele ediyorsa, siyasetisine den de bunu takipisi olmaktr diye dnyorum, sorularla belki somut taleplerimizi veya anayasadan nasl eyler istediimizi aacam, teekkr ederim.
Sezgin Tanrkulu: Deerli konuklar ok sayda soru var, nerdeyse soru saysyla
izleyici says birbirine eit saylr. Dolaysyla herkes en azndan yazl sorularyla bu
toplantya katlm oldu. Bu sorularn tek tek okunmas bile bu blmn sresini aar.
Fakat Diyarbakr Barosu olarak biz bu sorular atmadk, her oturumun sorularn ayr
ayr tutuyoruz, bunlar yazl hale getireceiz. Bu konferans yayn haline getirdiimizde, sizin sorularnz da bu yaynn iinde olacak.
Forum aamasyla ilgili olarak saat 17.00de sremiz doluyor. Dn, kadn konumaclarn olmamasndan bahisle bize yneltilmi bir eletiri vardr. Bu hakl bir eletiriydi. Ancak toplantnn ilk format ile iki gndr gerekletirdiimiz format da birbirine
uygun dmedi, o nedenle de kadn konumac olmad. Ben, yetkimi kullanarak, sz
almak ve katk sunmak isteyen kadn konuklarmza ncelik vermek istiyorum. Onlarn
katklarndan sonra eer zaman kalrsa erkek konuklarmza sz vereceim. Bunu oy-
Drdnc Oturum: Forum
153
lamaya da sunmayacam, dorudan yetkimi kullanacam. yle yapalm. ncelikle

konuklarmz katklarn sunsunlar, ardndan konumaclarmz bu katklar ve gelen
sorular dikkate alarak cevaplarn verirler ve toplanty bu ekilde bitiririz.
Bir dinleyici: ncelikle btn konuklara ve katlmc arkadalara ho geldiniz demek istiyorum. Sorum Sayn Abdurrahman Kurta olacak. Daha dn itibariyle snr d
operasyona, bu operasyonun sonucu olan genlerin lmne, annelerin ve babalarn
gzyana evet diyen sizin, demokratik ve sivil bir anayasa tartmasnda bulunmanz
ne kadar anlaml?
Sezgin Tanrkulu: Yalnz, deerli arkadalar konferansn amacna ulamas bakmndan format bakmndan da bir uyar yapmak durumundaym. Biz burada bulunan
konuklarmz yarglamak amacyla bulunmuyoruz. Sorularnz yazl olarak ilettiniz,
bunun dnda kendi dncelerinizi kiileri ve bir siyasal yaklam hedef almadan
ortaya koyarsanz daha doru olur. Diyarbakr Barosu biz be yldr Diyarbakrda ok
sayda toplant yaptk. Bu toplantlarda, zgr bir tartma ortam yaratmak amacyla,
yazl sorularn yannda, szl katk almay da balattk. Ama bunda dikkat ettiimiz
nokta udur: Eletirebilirsiniz, eletirileriniz ar da olabilir, nk biz ifade zgrlnden yana insanlarz, ama eletiri hakkn da suistimal etmemeye zen gstermek
gerekir. Evet, ben kadn konuklarmzdan katk alacam.
Bir dinleyici: Selamnaleykm, Ben Muhittin Batmanl, Dicle Frat Diyalog grubunun bir yesiyim. Dicle Frat Diyalog grubu daha oluum safhasnda olduu iin ben
grup adna deil, kendi adma konuuyorum. Biz, Krdistan dediimiz ki ben Krdistan demiyorum tarihlerde byle bir blge geiyor- blgede, Krt sorununa hassas
Mslmanlarn, dindarlarn bir araya gelmi olduu bir yaplanmayz. Bu yaplanmann merkezi Ameddir. Biz genelde Krt kkenliyiz, Krdistanlyz, bu blgenin insanyz. imizde Arap olabilir, Trkmen olabilir, deiik rklara mensup insanlar olabilir.
Ama biz birincisi dindarz, ikincisi kimden gelirse gelsin isterse benim Mslman kardeimden gelsin- biz iddete karyz, ncs biz blge halknn ancak diyalogla meselelerin zleceine inanyoruz. Drdncs biz feri meseleleri bir tarafa brakp
genel meselelerde anlamamz lazm diyoruz. Bu ekip adna AK Partiye sesleniyorum:
Kara harekatn tasvip etmiyoruz, biz Mslman Krtler olarak bu hareketin slamda
yeri olmadn, halkmza -Krt ve Trk halkna- fayda vermeyeceine inanyoruz. Geen gn DTP mitinglerinde zellikle birka tane sivil toplum rgt taland, camlar
krld ve ayn zamanda u anda bizimle irtibat halinde olan samdaki arkadam DTP
yry esnasnda taland. Biz bu iddet olaylarn tasvip etmiyoruz, nallah bunu
DTP yapmamtr diyoruz, iyi niyetli olarak Bu, provokasyondur diyoruz. Bizim
DTPden beklentimiz bu tip olaylara mahal vermemeleridir. Gemite yaand 19851995 yllarnda Krdistan topraklarnda Krtlerin sava balad. PKK, Hizbullah mcadelesi korucularla beraber binlerce Trkmz, Krdmz, Arabmz ldrld, tekrar
o gnlere gelmeyelim diyorum. Ve onun iin ancak ve ancak zm kardeliktedir, zm diyalogdadr, selamlar diyorum hepinize.
Sezgin Tanrkulu: Teekkr ediyoruz, baka soru yok salondan anladm kadaryla. Konuklarmz sorularn yantlasnlar, buyurun Krat Bey.
Krat Bumin: Evet, vakitten dolay ksaca syleyeyim. Bana ulaan birok
notta Malazgirt Savanda Krtlerin de savam olmasnn nemsiz olduunu nasl byle sylersiniz? diye sorulmu. nemsiz derken anlatmak istediim
uydu: Malazgirtin zerinden neredeyse bin yl gemi, imdi oturup bunu konuamayz. Elbette ki bir tarihi sohbette bunu konuabiliriz ama bugnk politik sorunlara
Malazgirti konuarak zm retemeyiz.
Yine ok sayda sorunun ortak bir noktas varKrtler ne istiyor diye soruyorsunuz, aslnda bu son derece ironik.nk Krtlerin ne istedii ak, aslnda bilinmeyen devletin ne yapacadr. Ben o fikirde olmadm syledim, halen de yleyim.
Krtlerin tabi ki istekleri var ama Krtleri temsil eden bir takm gruplarn ve dorudan
bir Krt partisi olarak nitelenmese de DTPnin ak bir ekilde ne istediini ben anlayabilmi deilim. Belki de diyeceksiniz ki Herkes anlad da sen neden anlamyorsun? Bunda da teredddm var. Mesela ben, erafettin Elinin ne dediini ok iyi
anlyorum, oturup karlkl konuabiliriz de. erafettin Bey, federasyon istiyor. O der
ki federasyon iyidir, ben derim ki hayr, ktdr. Oturur konuur, birbirimizi ikna
etmeye alrz. Ama DTPde yle net bir durum yok. Mesela DTP bir taraftan ok-kltrllk diyor, dier taraftan DTP Milletvekili Selahattin Bey, ok-kltrll eletirip Biz Avrupadaki gibi ok-kltrll istemiyoruz, biz baka ey istiyoruz diyor.
Anayasada da rnein vatandalk meselesinde de- ayn durum belirsiz durum var.
Benim vurgulamak istediim udur: Meselenin aa kmas iin ne istendiinin
ak seik bir ekilde ortaya konmas lazm. Yoksa br trl devaml ayn tekrarn iinde dnp durulur. Bir rnek vereyim: ki gndr, Krt meselesini merkeze yerletiren
bir tartma yapyoruz ama iddetle politikann ilikisini hi konumuyoruz. iddet yok
sanki. Oysa politika ve iddet meselesini konumadan Krt meselesi konuulabilir mi,
mmkn m byle bir ey? Politikann iddeti reddetmenin bir yolu olduunu, en bata gelen yolu olduunu, politikann olduu bir yerde iddete yer olmadn sylemeden, bu konular paranteze alarak konuursak kendimiz aldatm oluruz.
kr Haniolunun, Osmanlnn rtar zerine ok deerli bir yazs vard. Gerekten Osmanl reformuna baktmz zaman, imparatorluk k durdurmak iinTazminattan bu yana hep birtakm admlar atm. Ancak memleketi kurtarmak iin
att bu admlar hep gecikerek atm. Mesela diyor ki kr Haniolu, eer Osmanl
1839da Tanzimat Ferman ile verdii haklar 20 sene nce akl etseydi, imparatorluk
iin mthi bir devrimci bir adm olurdu. Ama zamannda vermeyince bu haklar 1839
yaynlanan ferman Osmanl iindeki halklar tatmin etmiyor, nk onun zaman gemi oluyor.
Trkiye hep byle rtarla gidiyor. Krt sorununda byle. Bakn kltrel haklar,
adem-i merkeziyeti ve benzer konular konuuyoruz. Devlet bu konuda birtakm admlar atyor ama hep ekingen ve hep gecikmeli olarak. rnein kltrel haklar konusun-
Drdnc Oturum: Forum
155
da nihayet Krte yayn kabul edecek noktaya geliyor ama hemen snrlamaya balyor: ki saat yayn olacak, trknn altna Trkesini koyacaksn gibi. Bunlarn anlam
yok, nk bir hakk zamannda tanmak nemli. Eer zamannda hakk tanrsan, bu
ie yarar, sorunun zmn de kolaylatrr. Yok gecikirsek tandn hakkn ok fazla
bir ilevi olmaz. Benim isteim, ak ve net konuarak bu gecikmeleri en aza indirmek,
bunun iin de devleti sktrmak. Bunu yapacak olan da siyasi partilerdir, DTPdir, dolaysyla Krt cephesinin buna katkda bulunmas lazm.
Siyasetiler ak konumal derken, siyasetinin szlerini herkesin anlamayabilmesini salayacak kadar ak bir ekilde o dile getirmesini kastediyorum. Yani sizin
sylediiniz ve yazdnz herkes iin anlalr olmaldr. erafettin Beyi onun iin seviyorum, syledikleri ok net anlalyor. Ama baz DTPlilerin ne sylediklerini anlayamyorum. Mesela Aysel Tulukun yazsn okumak baya g. Ben bir felsefeciyim
ama Aysel Hanm okumak son derece g bir i. Hobbesu ben de biliyorum ama imdi Hobbes benim hangi iime yarar? Ben istiyorum siyaseti somut sorunlara somut
areler retsin. Yani bir blgenin ka ilden olumas gerektiini sylesin, blge valisinin seimle mi yoksa atamayla m greve gelmesi hakknda tartma yapsn. Blge
Meclisinin nasl oluturulabilecei hakknda neriler ortaya atsn, blge ynetimine
verilecek haklarn erevesini izsin, dardan yatrmc ekmek iin nasl bir vergi
politikasnn uygulanmas gerektii zerinde dnsn. Siyasetinin grevi budur,
Malazgirtten veya Kurtulu Savandan heyecanlanmak deildir.
Bakn, ok derin ve acil sorunlarmz var. Diyarbakrdaki arkadalara sordum; bir
tarafta 300 milyara satlan evler var, dier tarafta ise pten ekmek toplayan ocuklar.
Bu nasl bir adaletsizliktir byle? DTPnin Trkiye partisi olmadan Diyarbakrn partisi
olmas gerekiyor. nce yaknndakine bakmak, onun durumuna ve kimliine bakmak
ve zm retmek gerekiyor.
iddet ve politika konusunu hi konumamaktan ok rahatszm. Bir daha sylyorum arkadalar; bu konuyu ak seik konumadan Krt meselesini de gerei gibi
tartamayz, kendi kendimizi kandrmayalm. iddet hi yokmu gibi davranamayz,
delirmedik herhalde.
Sezgin Tanrkulu: Teekkrler. Kritik bir sreten getiimizi dn de sylemitim.
O kritik sre, bugn anlamak iinde dn bilmemizi zorunlu klyor. Biz eer dn
tarif edemezsek bugnle ilgili durumumuzu fark edemeyiz ve yarnla ilgili de bir ey
syleyemeyiz. Trkiyede sorun bu zaten; bugn anlatrken gemie bakmyoruz, buraya nereden geldiimizi dikkate almyoruz. O bakmdan sorunlarmz karmak, zm de zor. Ama bu sorunun iinden de kmak durumundayz. Sorun ancak siyasetle
zlebilir; bu nedenle siyasetin aralarn doru bir ekilde kullanmamz ok nemli.
Ben ahsen demokratik siyaset dnda bir zm tarzna inanmyorum.
Arkadalar bir kere daha teekkr ediyorum. Son derce aktif bir katlm var, ok sayda soru geldi. Saat 17.00yi gemesine ramen hepiniz buradasnz, dinliyorsunuz,
katk sunuyorsunuz. Ben sz imdi Sayn Milletvekilim Selahattin Demirtaa veriyo-
rum. lk konumasnda zme ilikin grlerini ikinci aamada syleyeceini ifade

eden Selahattin Beye ok sayda soru sorulmu. Buyurun Sayn Demirta.
Selahattin Demirta: Teekkrler Bakan. Deerli arkadalar, ok deiik balklarda ok sayda sorunuz var. Baz sorular, iinde cevabn da barndryor. Ben sunumumu yaparken zellikle bala bal kalmaya altm. Eer bana Buraya DTPyi
anlatmak iin gel demi olsalard, phesiz ki bu sorularnzn tamamn kapsayacak
bir sunum yapmaya alrdm. Ama bana Toplumsal barn inasnda yeni anayasa
nasl bir rol oynar, DTP bu ie nasl bakar? balkl bir konu nerildi, ben de bunu
anlattm.
DTPnin, Krt meselesinin dnda baka hibir konularda bir fikri yok mu?
Hibir projesi yok mu? DTP baka bir ey syleyecek durumda deil mi? gibi yorum
da ieren sorular var. Bunlara cevap verebilmem iin partimizin programn, partimizin hedeflerini uzun uzun burada anlatmak gerekir. Ancak bu salondaki bileenin profilini dikkate alarak ve buraya siyasi propaganda dinlemeye gelmediinizi dnerek
bir partinin propagandasn yapmamaya dikkat ettim. Dolaysyla bundan kaynakl bir
eksiklik olduunu dnyorsanz bu dinleyicilere duyduum saygdan kaynaklyd.
nk bu bir DTP toplants deil. Aksi takdirde vallahi DTPnin projelerini anlata anlata sizi mest ederdim ve muhtemelen salondan byk bir ksmnz DTPli deilseniz
bile DTPli olarak kabilirdiniz.
Deerli arkadalar sorularnzn tamamna cevap verme ansmn -en azndan sre
itibariyle- mmkn olmadn ifade etmek istiyorum. Ama son olarak konuulanlar
ve gelen sorular dikkate alarak merak edilen birka eyi daha amaya alaym.
Bu panelde demokratik zerklik konulu bir balk vard ve Sayn Hatip Dicle gelip
onu anlatacakt, ama zannedersem bir aksilik oldu. Geni bir ekilde demokratik zerkliin ne olduunu, ekonomik altyapsnn nasl dzenleneceini, Trkiyeye nasl uyarlanacan aktaracakt. Bu modelin Krt sorununun zmne ne gibi katkda bulunaca, blge kaynaklarnn nasl kullanlaca, blgesel meclislerin nasl oluturulaca,
meclislerin yetkilerinin ne olaca hakknda bilgi verecekti. Blge meclislerinin yerel
ynetimlerle nasl ilikileneceini, vali ile ilikisinin ne olacan, belediyelerle ilikisinin boyutlarn anlatacakt. Bizim demokratik zerklik programmzda tm bunlarn
cevaplar var, bu projenin zerinde uzun sre kafa yoruldu ve kamuoyuna deklere edildi. Krat Hocamz bizi sadece basndan takip etmeye almtr muhtemelen. Eer
ben sadece basndan DTPyi takip etmi olsaydm, istifa ederdim DTPden. Dolaysyla
sadece tek yanl bir medya bak asyla DTPyi izlemeye alrsanz maalesef DTP ne
sylyor, somut projesi nedir, aslnda Trkiye iin neler dnyor renme ansnz
olmaz. Bu konuda son derece haklsnz. Ben arada bir Roj TV izlemenizi de tavsiye
ederim, bu konuda en azndan biraz daha objektif haber sunma, en azndan sylediimizi olduu gibi verme hakkmz orada kullanabiliyoruz.
Arkadalar, elli yl meselesi, bir karamsarlk deildi. Ben Trklerin -Krtlerin demedim- bugn sahip olduklar Krtlere bak asndan kurtulmalar iin bir neslin
Drdnc Oturum: Forum
157
gemesi gerektiini syledim. Yoksa Krt sorununun zlmesi iin elli yl gemesi
gerekir demedim. Biz bu sorunu zmeye baladk bile, uzun yllardr da zaten bunun
mcadelesi veriliyor. Krt sorununu en ksa zamanda zmek gerekiyor, nk bu sorun uzadka kan akyor ve aclar derinleiyor. Dolaysyla daha hzl zebilmek iin
urayoruz, yoksa Krt sorunu elli yl sonra zlr veya Siyasetimiz budur, bak
amz budur demedim. Bunu dzeltme ihtiyac hissettim.
DTPnin isizlikle ilgili projesi yok mu? Eer Hatip Dicle, demokratik zerklii burada anlatsayd, bu soruna ilikin zmlerimiz burada vard. Krtler kendi yaadklar
anavatanlarnda, blgelerinde isiz brakldlar, bilinli bir ekilde eitimsiz brakldlar
ve bu blge bir devlet politikas olarak uyguland, blge geliime kapatld. nk gelime demek, kapitalizmin oraya girmesi demektir. Bu ise, beraberinde ekonomik refah
getirecek, eitimi artracak, Krtler kendini kefedecekti. Eer bu yllar nce olsayd
Krt aydnlanmas ok daha hzl olabilirdi. Ama inkar zerine kurulan bir siyasetin
bir aya da ekonomikti, isizlik ve bugn yaadmz sorunlarn hepsi bu Krt sorunu ana bal altnda alt sorunlar, alt balklar olarak kendini tezahr ettirdi. imdi
bizim nerdiimiz demokratik zerklik modeli sadece etnik kimlik problemini zen
veya Krtlerin dil ve kltr problemini zen bir model deil. O blgelerin meclisleri
o blgenin kaynaklarndan elde edilen gelirlerle -bir ksm vergi gelirleri ile bir ksm
blgenin zkaynaklarndan elde edilen gelirlerle- o blgenin kendi ihtiyac, yatrm ihtiyac neyse kendisi karar verecek. Ankaradan birileri oturup Diyarbakrda, Silvanda
ttn fabrikasna gerek yok arkada, ben kapataym oray, sataym diyemeyecek. O
blge halk kendi isizlik sorununu Hangi alanlara yatrm yaparsam zerim? diye
kendi blge meclisinde tartacak. Bunu TBMM yapamyor; hem niyetten kaynakl yapamyor, hem de bu ar ve hantal brokrasi nedeniyle yapamyor. Dolaysyla adem-i
merkeziyeti bir sistemle otoritenin, egemenliin yerellere doru datlmasn, giderek demokrasinin yerelletirilmesini, kk lekte sivil meclislerle, kent konseyleriyle desteklenmi blge meclislerinin halkn kendi z sorunlarn kendisinin tartp bu
meclislere zm nerileri gtrebildii daha kk blge rgtlenmesini neriyoruz.
Bu idari yaplanma modelini nerirken Barolar Birliinin nerisinden faydalanmadk. Ben burada grdm bu neriyi, arkadalarmzn da muhtemelen bundan haberi
yoktur. Kald ki tpa tp ayn da deildir. Bu model, Avrupa Birliinin nerdii Blge
Kalknma Ajanslar eklindeki ekonomik bir rgtlenme modeli de deildir. Baka bir
eyden sz ediyoruz biz; insanlarn yerelde kendi kendini ynetebildii bir demokratik
sistemden, yeni bir idari yaplanmadan sz ediyoruz.
Bu model, blnmeye deil, btnlemeye yarar. Blnmek, Krtlerin karna
olmayacak, Trklerin karna olmayacak, Trkiyenin karna olmayacak. En nihayetinde hepimiz kaybedeceiz. Bu lke nasl blnmez? sorusunu tarttktan sonra
te, byle blnmez dedik. Krtler blnmeden kendini nasl ifade eder? sorusuna Byle ifade eder yantn verdik. Bu model birtakm kitapklardan karp kendi
projemize dntrdmz bir model deil. Dolaysyla ekonomisiyle, politik idari
yaplanmasyla, dil ve kltr haklaryla, nasl rgtleneceiyle ilgili detayl tartmalar yaplm ve sonunda ortaya kan model basna deklare edilmitir. Basnn bundan
haberi vardr ama DTPyi sadece basndan izlerseniz DTPnin iyi projeleri verilmez
tartlmaz. Bugne kadar ok sayda ak oturum izlemisinizdir televizyonlarda,
grup bakanvekili arlr genelde eer siyasetiler konuuyorsa, MHP, CHP, AKP grup
temsilcileri, milletvekilleri veya en azndan parti temsilcisi vardr ama DTP yoktur, arlmaz. Grmezden gelinir, srarla yokmuuz gibi davranlr, dncelerimiz anlatlsn
istenilmez. nkara dayal bir sistemin temsilcileriyiz biz, inkar edilmi bir halkn milletvekilleriyiz. Bizim de inkar edilmemiz, grmezden gelinmemiz lazm yani. Uygulanan
sistem bu dolaysyla DTP bir ey sylemiyor, DTPnin projesi yok, DTP ikembeden
konuuyor, DTP ite sadece etnik siyaset yapyor gibi bir alg oluuyor. Ancak bu eletirileri hakl bulabilmemiz iin bizi yeterince tanyor olmanz lazm, bize bu frsatn
yeterince veriliyor olmas lazm.
Ulusa Sesleni konumasnda diyor ki Babakan; Bu lkede demokratik siyaset
yapmak hakk herkese eit derecede verilmitir, kimse bunu inkar edemez. Bakn, ben
siyasette uradmz hakszlklar, grmezlikleri, inkar uzun uzun burada anlatmaya
ihtiya duymuyorum. Fakat bizim DTP olarak AKP, MHP ile ve CHP ile eit artlarda
siyaset yapma ansmz m var bu lkede. yle mi yapyoruz gerekten, o koullarda
m yaryoruz biz. nanlmaz basklar, zorluklar, grmezden gelmeler, byk bir medya psikolojik sava, devlet, medya, hkmet, muhalefet el birliiyle bize kar cephe
almken tek bana br tarafta biz varken maalesef DTP bir ey yapmyor, bir ey
sylemiyor diye eletiriye uruyoruz.
Bir de DTPye frsat verildi, Meclise geldiler ama bunu kullanmyorlar, syledikleri her ey gerilim yaratyor eklinde bir sylem de var. Sanki Mecliste olmamz bir
ltufmu gibi sunuluyor. Zaten bunlarn dertleri baka, zaten dertleri zm olsayd
bugne kadar bir ey sylerlerdi diyorlar. Bu, inanlmaz bir ey. Ben, nsan Haklar
Derneinden DTPye gitmi biriyim. 7 ay ncesine kadar nsan Haklar Derneinin
yneticisiydim ve o gne kadar hibir siyasi partiye ye de olmadm, 7-8 yl sadece
nsan Haklar Derneinde gnll olarak altm. Eer DTPnin iinde deil de dndan bakan biri olsam derim ki Herhalde hakllk paylar var. Fakat ieriden baktmda DTPnin ve dolaysyla Krt halknn inanlmaz bir vicdanszlkla ve insafszlkla
kar karya olduunu dnyorum. Vicdan snrlarn ok ok aan bir durumla kar karyayz. Sradan bir baskdan, sradan bir grmezden gelmeden, sradan bir inkardan sz etmiyorum. ok bilinli, programl, sistematik, ne yaptn bilen bir srele
biz kar karyayz ve bunu krmaya alyoruz. Bu emberi yrtp Biz varz, biz bu
lkenin iyiliini istiyoruz, Krtler bu lkede kardetir, birlikte yaamak istiyor, bizim
zm nerilerimiz var, projelerimiz var demeye alyoruz, bu kadar ar bask ve
ember ierisinde.
ok uzatmak istemiyorum ama herhalde derdimi anlatmadan da susmayacam.
Bakn DTP olarak Meclise geldiimizde ilk be-on gn samzla, bamzla, topuu-
Drdnc Oturum: Forum
159
muzla ilgilenmiler. konumaya gelmi ve ilk konumamz mecliste yapmz. Ne

demiiz bakn;
Bu yce at altnda herkesin bir rol ve gerei vardr, bizim rolmz varlk nedenimizde Krt sorununu zm, insan haklarndan yana, demokrasisini gelitirmi,
ekonomisi gl, blgede barn ve zgrln modelini oluturmu, aydnlk bir
Trkiye yaratma hedefine katk sunmaktr. ada dnyada olduu gibi ok dilli ve ok
kltrl bir toplumu bir arada tutabilecek yegane gvence anayasal demokratik vatandalktr. Egemenlii yeniden reten alt st kimlik yaklamlaryla, etnik, dinsel ve
dilsel vurgularla deil, zgr eit vatandalkla tarif edilmi kurucu ve dzenleyici rolnn ortak etnik kimlie deil farkllklara verildii bir anayasann oluturulmas nemli
bir adm olacaktr. Farkllklar zenginlik olarak grmek, elikileri aynlatrmak yerine
onlar olduu haliyle kabul etmek demektir, oulcu demokratik toplumun inasna
ynelmektir. Farkllklarn bir arada ve etkileim iinde kendi kimlii ile yaamas ve
tekiletirici her trl egemen anlaya son verilmesi ancak teki anlaylara g veren
ayrmc yasalarn ortadan kaldrlmas ile mmkndr. Farkllklar zenginlik olarak
kabul ettiimiz zaman bunun yaamda karln bulmas gerekir yoksa demagoji ve
yanltmadan te bir sylem olmaz.
Bir saatlik bir konumann konumuzla ilgili ksmn aldm. Konumalar bittikten
sonra Babakan ayn gn iki saat arayla bu konumaya cevap verdi, ki bu da Babakann
hkmet programnn okunmasndan sonraki ilk konumasyd. Daha ortada bir ey
yokken bakn Babakan ne diyor. Meclis tutanandan aynen okuyorum:
Tabii farkllklardan bahsediliyor, phesiz ki farkllklarmz ykc olmayacak, birinci art, tabii ki farkllklarmz zenginlik olacak, ancak bu ifadeyi kullananlar unun
da altn izerek sylyorum bu lkede blc terre destek veren terr rgtn de
terr rgt olarak ilan etmiyor. AK Parti sralarndan alklar. Bunu Avrupa Birlii yesi lkeler yapyor Amerikas yapyor, uras yapyor, buras yapyor da, benim lkemde
bu kutlu at altnda olanlar niye yapmyor. Onlarn da yapmas lazm. AK Parti sralarndan alklar. Bundan ekinmeyecek, niye nk bu at altnda biz ortak deerler
iin mcadele vereceiz, farkllmz o zaman zenginliimiz olur ama bunu grmezden gelemeyiz, kusura bakmayn.
imdi deerli arkadalar bakn DTP bir ey sylyor burada. neriler somut deil
mi bilmiyorum, belki tam anlalmam olabilir, ama bir ey sylyor. Bu i anayasada sakl diyor. Birlikte yaamak mmkn diyor. Demokrasi ierisinde zmek
mmkn diyor. Bu iin muhatab bunlara cevap vermek yerine, Sen nce terr rgt olarak ilan et ondan sonra farkllk zenginlik olur diyor. Yoksa yoksun diyor.
Babakann tartmay bu noktaya ektii dakikadan sonra DTP zerinde basklar balad. Ve kamuoyu unu tartmaya balad: DTP terr rgt diyor mu, demiyor mu?
Mesafe koyuyor mu, koymuyor mu? Babakann bu sylemiyle birlikte tartma bu
aamaya ekildi. Btn basn yayn organlar, btn gazeteler, ke yazarlar, yorumcular, ite haberlerden sonra ahkam kesenler herkes buna younlat. nk DTPyi
ypratabilmenin veya DTPnin urasndan yakalayabilmenin en etkili yolunu kefettiler. Babakan da bunu Mecliste ifade etti, dolaysyla buradan gtrmek gerekir diye
dndler ve btn tartma bunun zerinden yrd.
Buna karlk biz, bu tartmann doru olmadn anlatmaya altk. DTP bu
farkll ile katk srebilir ancak bu srece. Bu tartmay srdrmeyin, bunda srarc
olmayn dedik. Biz buna hem inanmyoruz, hem sylemeyeceiz, aksi takdirde bir
farkmz kalmayacak, katk sunamayz srece. Asl sylediklerimize bakn, ie yaryor
mu yaramyor mu bunlar tartalm dedik ama dinletemedik. imdi DTPyi bu haliyle
deerlendirmek bir yana, DTPnin sanki iktidar veya ana muhalefet partisiymi, Krt
sorununu zmek zorunda olan partiymi gibi sorumluluk yklenmesi de iin cabas.
Velev ki bizim projemiz yok, olmayabilir. Velev ki biz son derece yetersiz bir partiyiz,
bu da olabilir. Bu konuda syleyecek hibir eyimiz yok, bu da olabilir. Bu bizim sorunumuz, bizimle semenimizin sorunu. Peki bizim projemiz yok, bizim syleyeceimiz
yok diye yine sulu biz miyiz? Babakan diyor ki AK Partide 75 tane Krt milletvekili
var, o zaman buyursun hkmet bu konuda bir ey sylesin. zmek zorunda olan,
siyasi sorumluluk sahibi olan, bu sorunu zme konusunda bu srete siyasi sorumluluk stlenmi olanlara bu soru sorulsun: Nedir senin Krt sorunundaki zmn?
Bu iddeti nasl zmeyi dnyorsun? Neden DTP bu iin muhatab gibi grlyor,
sorumlusu gibi grnyor?
Biz byle bir iddiayla gelmedik. Biz Krt sorununu zeceiz, Krtlere zgrlk
getireceiz diye bir iddiamz yok. Krt sorununun zm konusunda, zme giden
yolda biz kolaylatrcyz, biz n acyz, biz zecek g deiliz, sorumluluk mevkiinde olan bizler deiliz, varsa bu konuda bir eksiklik, eletirilecek bir siyaset, hkmetin
siyasetidir.
Yine deerli arkadalar sorularnzda iddetle iliki meselesini sorduunuz iin
ifade ediyorum, konuyla bal kaldm iin yine oralara ok fazla girme ihtiyac hissetmedim. Fakat yani Krtlerin tarihini, yaadklar sorunlar inkar zerine kurulan
bu gereklii bilince karmak bizim iin -en azndan Krtler iin- nemlidir. Trkler
iin ok nemli deil; nk tarihleri var, kitaplar var, kahramanlk ykleri var. Bir
Trk iin Krtlerin tarihi ok nemli olmayabilir, hibir tarihi problemi olmayan, tarihi
altyaps kahramanlklarla, abartlarla sslenmi bir halk iin ok nemli olmayabilir.
Fakat tarihi inkar edilmi, kendisi inkar edilmi bir halkn, ancak kendi tarihini bilince
kardktan ve bu topraklarda Biz varz dedikten sonra ancak bir eyler talep etme
hakk olabilir. Aksi takdirde unu diyorlar: Ne farknz var ki bizden, avukat oluyorsunuz, doktor, cumhurbakan, her ey oluyorsunuz. Nedir anlamyoruz, ne istiyorsunuz
tam olarak? yi niyetle u ifade edilmeye allyor: Trkler bu kadar kahraman, tarihleri bu kadar anl anl, bir Trk dnyaya bedel. Biz de size Trk olma erefini bahetmiiz. Ama siz bunu problem ediyorsunuz, olacak i deil.
Evet, Krtler anlalmyor, anlalmaya allmyor, Krtlerle empati yaplmyor.
Bu nedenle Krtlerin sorununun bu lkede bir Trk nasl yayorsa, bir Krdn de bir
Drdnc Oturum: Forum
161
Krt olarak yle yaad gn zleceini bilince karmamz lazm. Bir Trk bu lkede Trk olarak nasl yayorsa Krt de yle yaad anda ancak Krt sorunu zlm
olur. Bir Krt bir Trk gibi yaamak isterse, bu da onun sorunudur. Hi yle milliyeti
takntlarm yoktur; Krt olmaktan mutlu da olmam, gurur da duymam. Ama benim
halkmn kimlii inkar edilmise bu benim sorunumdur ve bu zlene kadar da bu
halk kendini var etmek iin elindeki ara ne ise onu kullanmaya devam eder. Bu birinci turda da belirttim halklarn anayasal bir hak olan direnme hakkndan kaynaklanr.
Meru mdafaa hakkndan kaynaklanr. Bir halk kendini yok etme, inkar etme zerinden onu yok etmeye kar kurulmu bir sistemi nasl paralayabilirse onu kullanma
hakkna sahip olur. Dolaysyla bizim yapmamz gereken bu halk bu hakk kullanrken
demokratik yol ve yntemlerin dna klmamas konusunda, parti olarak, siyasetiler olarak daha ciddi abalar sarf etmemizdir. iddeti eer bu ekilde bir yere oturtur, alglamaya alrsak zm ok kolaydr. Bugn zebilirsek yarn lme ihtimali
olan genlerimizi, kardelerimizi kurtarm oluruz, dolaysyla bugn zmemiz lazm,
ertelemememiz lazm. Krt sorunu uzun yllar tartlabilir, zm uzun yllara yaylabilir ama iddet meselesi derhal zlmek zorundadr. Bunda da tek sorumluluk
DTPde deildir, DTP iin kolaylatrcsdr bu yolda taraflara destek olabilecek veya
n aabilecek role sahiptir ama yine asl sorun siyasi sorumluluk alm olan hkmettedir. Eer bu konuda siyasi bir alm, bir aba, bir alma iine girilmiyorsa bunun
da vebali DTPye sorulmasn.
Deerli arkadalar sorularnz hepsine yant veremediimin farkndaym ama ok
sayda soru var. Bir ksm aslnda soru da deil, daha ok hakaret ieriyor ama onlara
da sayg duyuyorum. Bizi anlamaya almalarn istiyorum; bu salonda bizi dinlemeye
gelmiler madem anlamaya ve biraz da renmeye alsnlar. u medyann gazabndan kendilerini kurtarsnlar. Geree ersinler demiyorum, bizde o kadar bilgisiziz ki
Trk toplumu ve baka etnik gruplar konusunda. Sistem byle bir ey yani, bunu paralayabilmek iin birbirimizi daha iyi anlamamz lazm, sevgi zerine kurulu bir diyalogu
gelitirmemiz lazm. Bunun baka yolu yntemi yok. Birbirimize kzarak, birbirimize
hakaret ederek veya anlatmaya altmz baka yerlere ekerek siyasi olarak birbirimizi ypratmaya alarak en azndan u iddet meselesini, toplumsal bar meselesini
zemeyiz. En etkili yok diyalogdur, anlamaya almaktr. Ben hep bunu anlatmaya
altm bu konumamda, ksmet olursa eer bir daha arlrsa buraya DTPli arkadalar ballandra ballandra projelerimizi de anlatrz. Bu lkeyi kurtaracak en azndan
AKPnin elinden kurtaracak devasa projelere sahip olduumuzu da sizlerle paylarz.
Hepinize teekkr ediyorum, ayrca emei geen arkadalara da teekkr ediyorum.
Krat Bumin: Selahattin Beyin konumasnda benim konumama ok gnderi
oldu, cevap vermeyeceim ama bir eyin altn izeyim. iddeti bir halkn z bilincine
ulamas iin bir metot olarak bir yntem olarak grmek Fanondan gelen ok eski bir
hikaye. Bu ok eskimi bir yntem. iddetin z bilince ulamak iin bir yntem olarak
nerilmesine ben ardm dorusu.
Sezgin Tanrkulu: Deerli arkadalar biz Diyarbakrda birbirimizi anlamaya alyoruz, bir de bunu Trkiye asndan dnmek lazm. Dolaysyla iimiz zor. Hani
brakn Trkiyeyi, bu masay ynetmek, buradaki herkesi memnun etmek bile ok
zor. Biz bu salonda deiik fikirler ve deiik yaklamlarn sahipleri olarak birbirimizi
dinlemez ve mutabakatn yolunu aramazsak Trkiyede bunu hi baaramayz. Ya da
Krtler kendi arasnda bunu hi baaramaz. O nedenle sabrla birbirimizi dinleyeceiz;
farkl fikirlerde de olsak birbirimizin gzlerimizin iine bakabilecek gcmz olsun.
Ben Trkiye Barolar Birliinin nerisini bu ii kolaylatrmak amacyla, gidilebilecek bir yol, bir referans olarak gstermitim. Krat Hoca sorduunda, Barolar
Birliinin nerisi ile DTPnin nerinsin birbirine benzediini syledim. Tabii ki 82
Anayasasnn kurumlar zerinde birok alma yapld ve tabii ki btn siyasi kurumlar bu almadan istifade edebilirler. Nitekim DTP, daha sonraki almalarnda
demokratik zerklik ve blge ynetimi gibi kavramlar zerinde alt ve bunu bir
parti program haline getirdi. Bu hkmlerin anayasada olacaksa, bulunaca yer yerel ynetimler fasldr.
2001 ylnda atmann olmad bir bar ortamnda Diyarbakr Barosunun yesi
olduu- Trkiye Barolar Birliinin anayasa taslan hazrlayan bilim kurulunda yer
alan on profesrn adn ve Anayasa Mahkemesinin eski bakannn ismini zellikle
okudum. O dnemde ok nemli neriler yaplm. Vatandalkla ilgili tanm yaplrken toplumsal barn salanmas iin ki bundan ne kast edildii aktr- etnik ima
iermeyen bir tanmn yaplmas zorunludur- denilmi. Ama maalesef bugn geldiimiz nokta farkldr. Mesela, u anda AKP milletvekili olarak sorumlu bir yerde bulunan Zafer skl Hoca burada olsa soracaktm 2001de hangi ihtiyala byle bir blge
ynetimini nerdiniz de imdi neden nermiyorsunuz? diye ve bu sorunun gereki
bir cevabn almaya alrdm. Sonu itibariyle biz meselenin anayasa erevesinde
zlebileceini dnyorsak -ki ahsen ben yle dnyorum, Krt meselesi ayn
zamanda bir anayasa sorunudur- btn bunlar konuabilecek bir zemini yaratmamz
lazm.
Son sz Abdurrahman Beye veriyorum, bu kadar sorunun altndan nasl kalkacak
dorusu merak ediyorum. Buyrun.
Abdurrahman Kurt: Ben tekrar hepinizi saygyla selamlyorum ve ncelikle hanm kardeimize cevap vererek balamak istiyorum izniniz olursa. Hanmefendi, snr
tesi operasyonuyla ilgili bir soru sordu ve arkasndan Burada sivil anayasay nasl
tartrsnz? diye sordu. Snr tesi operasyonla ilgili baka sorular da var, bu arada
onlara da cevap vermi olaym. Birincisi bana gre siyaset, bir sonu alma sanatdr.
Benim DTPde deil burada olmamn belki en nemli sebeplerinden bir tanesi budur.
Ben ak ve net syleyeyim: mrmn 20 yl Krtlere yaadmz mezalimi, yaadmz zulm syleyerek, tekrar ederek, onun bilincinde olarak geti. Bu hep beraber
karlkl bir rahatlama veriyor ama bunlar bana gre hi zm reten eyler deil.
Ben bulunduum alanda Krtlerle ilgili olumu dezenformasyonu amakla ilgili kendi
Drdnc Oturum: Forum
163
amdan bir eyler yaptm dnyorum. Snr tesi operasyonda yaanan sreci
tekrar gzden geirdiimiz zaman, biliyorsunuz ki bu sadece hkmetle ilgili bir olay
deil. Bir Dalca olayndan tutun, ncesinde 13 askerin pusuya drlmesine, oradan bombalamalara varan ok farkl bir sre yaand. Yani 1997den 2004e gelene kadar iddetsizlik ortamn MHP-DSP koalisyonunda bile korumu bir yapnn, 2004de
-hatta Babakann Diyarbakr almndan sonra- iddeti nasl trmandrdn gz
nne getirdiiniz zaman bunun ok farkl anlamlar olabileceini grebilirsiniz. Biz
orada btn bunlara ramen, itirazlarmz ve kar kmz yaptk. Bu anlamda bizi
en st dzeyden arayp ardklarnda unu ifade ettiler: Bu, bizim de istemediimiz
bir olay. Ama bu kmaza artk dayanamyoruz. ki yldr direndiimiz bir noktada eer
buna yn vermek ve aksi sonularn kontrol altnda tutmak istiyorsanz, bu konuda
bizim dier gruplara kar elimizin gl olmas iin bize katk sunun. Bylelikle bir
g birlii oluturabilir, sreci kontrol etmeyi ve bu faciann farkl boyutlara varmasn engelleyebiliriz. Ben siyaseten bunu anlaml buldum ve o konuda Evet diyenler
arasnda yer aldm.
Her zaman sorduum bir soruyu imdi tekrar sormak durumundaym: Hepimiz
demokrasiden ve zgrlkten bahsediyoruz ama kendi iimizde ne kadar demokratz? Sorulara baktm zaman, bu konuyu tekrardan sorgulamamz gerektiini gryorum. rnein ben kendimi Kemalist ve Apocu Kemalist biri olarak grmyorum. Bir
Krt olarak ne Apocu Kemalist, ne de Kemalist olma zorunluluuna mecbur braklmak
istiyorum. Buna da hakkmn olduunu dnyorum.
zniniz olursa hanmefendi, mrnn yirmi yln bu meseleyle geirmi birisi olarak, bu konuda birka ey daha sylemek istiyorum. Mesela Krt Halk nderlii diye
bir kavramdan bahsediliyor. Ben, birilerinin onu nder olarak kabul etmesini anlayla
karlarm, bu onlarn hakkdr. Ama siz Krt Halk nderi veya Trk Halk nderi dediiniz zaman bunun demokrasiyle ilikisinin sorgulanmas gerekir. Krtlerden
alnan oya baktnz zaman, DTP biliyorsunuz ayn tabana yaslandn ou zaman
ifade eder, % 25ini temsil eden bir yapyla kar karyayz. Bu durumda Krtl sadece DTPye veya o bahsettiimiz rgt yapsna indirgemek acaba Krtlere hakaret
saylmaz m?
Evet aclarmz ve skntlarmz var ama bu salt bize ait bir ey deil. Herkesin ailesinde bu skntlar grebilirsiniz, bu aclardan yle yada byle herkesin nasiplendiini grebilirsiniz. Ama biz unu kabul etmek zorundayz: Eer demokrasi ve bar
diye baryorsak, gerekten bar aryorsak, rnein Ankarada patlayan bir bomba
karsnda da ayn reaksiyonu veriyor olmalyz ki bir inandrclmz olabilsin. Snr
tesinde yaanan kayplarda hissettiimiz acy 13 asker pusuya dtnde de hissetmeliyiz. Tm bu konularda ne kadar yeterli politikalar rettiimizi sorgulamamz
lazm.
Sorulardan birinde arkadalarmzdan biri, Krt halknn gerek temsilcilerinden olan bir arkadamz Batmanda tartakland, siz bu konuda ne yaptnz? diye
soruyor. Bakn bu Krt halknn gerek temsilcisi ifadesi bile anti-demokratik bir ifadedir. Ben bu ehirden ktm arkadalar; bu ehirde yl il bakanl yaptm. Benim
size gsterdiim saygnn en azndan bir ksmn sizin de bize gstermeniz gerektiine
inanyorum. Ne yaptmza gelince; bunu o arkadalara sorarsanz ne yaptmz size
syleyeceklerdir. Bunun karsnda dikilen ncelikle bizim o blgedeki arkadalarmz
oldu. Ve o iin sorumlusu evik Kuvvet Mdrnn grevden alnmasnda da yine
bizim arkadalarmzn mdahalesi vardr. Ama bakn, ben size baka bir eyi syleyeceim. Bu olay yaayan arkadamz ne yapt? Bu olay yaayan arkadalarmz, orada bizi hedef gsterdi. Sizin de burada can gvenliiniz yok, sokaklara giremezsiniz
dedi. Bu, 14-15 yandaki ajite edilmi bir gencimizin ne tr yanllara srklenebileceine ilikin ok ciddi bir ipucudur. Siz bizim durumumuzu kolay zannediyorsunuz
ama biz iki ate arasndayz, bunu size ak ve net sylyorum.
Evet, ben Selahattin Beyin sylediklerinin pek ouna katlyorum, ama bunlar
zaten bildiimiz eyler. Fakat burada benim kafam kurcalayan baka ey var. Sayn
Tulukun konumasna geen gn ben de mdahale ettim. Sitelerinde de Abdurrahman Kurt saldrd diyorlar, oysa saldrmadm, demokratik tepkimi koydum. Konumasnn ana konusu u: Ilml slam devleti ele geiriyor, Cumhuriyetin deerleri yok
ediliyor, Kemalist deerler yok ediliyor, Krt Hamas kuruluyor. Bu nedenle Kemalistler, laikler, solcularla ibirlii yapalm, bu hkmeti durduralm. Arkasndan da Biz,
slama sayglyz diyor. Arkadalar ben bundan daha korkun bir ey gremiyorum,
bu nedenle orada mdahale ettim ve Kusura bakmayn takiyye yapyorsunuz dedim.
Ne zaman birbirimizi bir yerlere ikayet etmekten vazgeeceiz? Ne zaman birbirimizi hedef gstermekten vazgeeceiz? Bakn biz batan unu anlamak zorundayz: Bu
toplumda siz, ben ve onlar hepimiz bir kere varz, hepimiz birbirimizin varlna sayg
duyacaz. Bu sorunu zmek iin, rnein ben sadece Mslman Krtler adna bir
ey yapmaya kalkarsam hi bir ey elde edemem. Ama sizler de sadece kendi adnza
veya nderlik adna bir ey yapmaya kalkarsanz hi bir ey yapamazsnz. Kusura bakmayn, bizim zgrle ihtiyacmz toptandr. Sadece slamclara, sadec komnistlere
veya sadece laiklere ait bir Trkiye yaratmaya kalkarsak hi kimse hi bir yere varamaz.
Yapacamz tek ey var, herkese ait olan Trkiyeyi, Alevisiyle, Snnisiyle, Trkyle,
Krdyle ama herkesin gerekten onur duyabilecei, herkesin kendini ait hissedebilecei bir Trkiyeyi yaratmak iin el ele vermek zorundayz. Neden AK Partidesiniz?
sorusuna da be vesileyle cevap vermi olaym; bu isteimizi gerekletirmenin yolu iktidardan gemektedir.
Bizim partimizde farkl dnen insanlar var. rnein bir Zafer skl var, bir de
Cemil iek var; bunlarn siyasal alglarnn ok farkl olduunu biliyorsunuz. Bir Haluk zdalga var, bir Erturul Gnay var; ama biz zaten byle farkllklardan bir ortaklk
oluturmay istiyoruz. Yani bu lkede MHP var bunu kabul edeceiz, bu lkede DTPde
var bunu da kabul edeceiz. Ve bunlarn optimal dengesini birlikte yakalamak durumundayz. Ama bizde bu bilin yoksa, kusura bakmayn, kimse bunu bize getirmeye-
Drdnc Oturum: Forum
165
cek. Bir futbol takmn taraftarlar gibi kendi duygularmz tatmin edecek eyleri alklayarak veya sadece onlarn peinden slogan atarak bir yerlere varamayz. rencilik
yllarm sloganlarla geti benim, ben bu am geirdim, artk bu halka bir ey retmek
gerektiine inanyorum. Ve sizlerin de yle olduunuzu dnyorum, hepimizin bu
anlamda katk sunaca ok alan var.
Bir kardeimiz diyor ki, Cuma hutbeleri yre halk iin Krte verilemez mi?
Bunlarn vakti gelmi de geiyor aslnda. Kenan Evren bile bir konumasnda blgedeki
memurlarn Krte bilenler arasndan seilmesi gerektiini sylemiti. Ama bunlarn
gecikmesine biraz da biz sebebiyet veriyoruz diye dnyorum. Bu anlamda biz nce
kendi iimizde btn farkllklarmza sayg duymalyz. Eer birileri, bakalarna sayg
duymad halde, dierlerinden kendisine sayg gstermesini beklerse, bu hayatn gereklie uymaz.
Arkadalar hem sorularnz hem de bizi sabrla dinlediiniz iin hepinize teekkr
ediyorum, sayglar sunuyorum.
Sezgin Tanrkulu: Deerli arkadalar son olarak unu sylemek durumundaym:
Yeni anayasa bakmndan en byk sorumluluk tabii ki bu toplulua, bizlere dyor.
Ama ikinci sorumluluk da AK Partiye dyor. AK Parti kendisiyle ilgili olduu dnlen meseleleri anayasa deiiklii ile zm gibi gzkyor. Biri Cumhurbakanl,
dieri de bartsyle ilgili meseleydi. Ama eer iktidar partisinin bu konuda gerekten
genel bir projesi varsa ki ben var olduuna inanyorum- bunun bir an evvel tartlmaya almas, konuulmaya balanmas lazm. Kiisel olarak bunu temenni ediyorum.
Diyarbakr Barosu adna tekrar hepinize teekkr ediyorum. Bu konferansn oluumunda bize byk bir destek sunan Diyarbakr Bykehir Belediyesine, Diyarbakr
Yeniehir Belediyesine, Heinrich Bll Stiftung Derneine, Dicle niversitesi Hukuk
Fakltesindeki hocalarmza ve btn renci arkadalarmza teekkr ediyorum.
Toplumsal Barn nas: Sivil Bir Anayasa Aray
167

Toplumsal Barış Sivil Anayasa

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Toplumsal Barış Sivil Anayasa

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Toplumsal Barn nas

Sivil Bir Anayasa Aray

Toplumsal Barn nas

Heinrich Bll Stiftung Dernei Trkiye Temsilcilii

Diyar Rkneddin ETEDR

Anayasa Taslanda Hak ve zgrlkler

Kltrel oulculuk ve Anayasa

spanya Anayasasnn nas

Anayasa Taslanda Dnce zgrl

Birinci Oturum Tartma Blm

Yeni Anayasann Getirdii Yenilikler

Yeni Anayasa Eski Yurttalk

kinci Oturum Tartma Blm

Dinsel oulculuk ve Anayasa

Etnik oulculuk ve Anayasa

Din zgrl, Laiklik, Anayasa

nc Oturum Tartma Blm

DRDNC OTURUM: FORUM

Drdnc Oturum Tartma Blm

6 Toplumsal Barn nas: Sivil Bir Anayasa Aray

niversitelerin zellikle de hukuk fakltelerinin- bu tartmadan uzak durmalar

Diyarbakr Barosunun nsz

Av. Mehmet Emin Aktar

8 Toplumsal Barn nas: Sivil Bir Anayasa Aray

Heinrich Bll Stiftung Derneinin nsz

Demokratikleme yolunda bulunan Trkiye, geen be ylda birok yasa deiiklikleri

10 Toplumsal Barn nas: Sivil Bir Anayasa Aray

Diyar Rkneddin etedir

12 Toplumsal Barn nas: Sivil Bir Anayasa Aray

Barosuna ilettik. Fikrimizin tatbik edilebilmesi iin, hocalarmz da Baromuz da byk

Av. Sezgin Tanrkulu

14 Toplumsal Barn nas: Sivil Bir Anayasa Aray

Av. Osman Baydemir

16 Toplumsal Barn nas: Sivil Bir Anayasa Aray

18 Toplumsal Barn nas: Sivil Bir Anayasa Aray

Birinci Oturum: Hak ve zgrlkler Rejimi Bakmndan Anayasa

Mustafa zer (Oturum Bakan):

20 Toplumsal Barn nas: Sivil Bir Anayasa Aray

niversitesinden Levent Kker Kltrel oulculuk ve Anayasa konusundan bir

Birinci Oturum: Hak ve zgrlkler Rejimi Bakmndan Anayasa

Anayasa Taslanda Hak ve

Prof. Dr. Fazl Hsn Erdem

Teekkrler Bakan, Sayn belediye bakanlarm, deerli konuklar, herkese selam ve

22 Toplumsal Barn nas: Sivil Bir Anayasa Aray

Bu anlay erevesinde hazrlamaya altmz taslak metin komisyonun ortak

Birinci Oturum: Hak ve zgrlkler Rejimi Bakmndan Anayasa

24 Toplumsal Barn nas: Sivil Bir Anayasa Aray

rak korunmas gereken baka kesimlerine de pozitif ayrmclk ilkesinin uygulanmas

Birinci Oturum: Hak ve zgrlkler Rejimi Bakmndan Anayasa

26 Toplumsal Barn nas: Sivil Bir Anayasa Aray

Eitim ve retim hakkna ilikin, nemli yenilik getirilmitir. lk olarak, eitim

Birinci Oturum: Hak ve zgrlkler Rejimi Bakmndan Anayasa

28 Toplumsal Barn nas: Sivil Bir Anayasa Aray

Prof. Dr. Levent KKER

Birinci Oturum: Hak ve zgrlkler Rejimi Bakmndan Anayasa

30 Toplumsal Barn nas: Sivil Bir Anayasa Aray

Birinci Oturum: Hak ve zgrlkler Rejimi Bakmndan Anayasa

32 Toplumsal Barn nas: Sivil Bir Anayasa Aray

Birinci Oturum: Hak ve zgrlkler Rejimi Bakmndan Anayasa

34 Toplumsal Barn nas: Sivil Bir Anayasa Aray

spanya Anayasasnn nas

Sayn Bakan, sayn milletvekilleri ve deerli katlmclar;

Birinci Oturum: Hak ve zgrlkler Rejimi Bakmndan Anayasa

36 Toplumsal Barn nas: Sivil Bir Anayasa Aray