AATAY TRKESNDE EKLERDE GRLEN

YUVARLAKLAMALARDAK ESK ANADOLU

TRKES ETKS
mit EKER*
ZET
Anadoluda XIII. yzyldan balayarak XV.
yzyln ikinci yarsna kadar devam eden Trkeye Eski
Anadolu Trkesi ad verilmektedir. Buna mukabil Orta
Asyada XV ve XIX. yzyllar arasnda Orta Asya
Trklnn ortak yaz ve edebiyat dili olarak kullanlan
dile de aatay Trkesi ad verilmektedir. Farkl
corafyalarda olmalarna ramen Arap Fars edeb
geleneinin birletirici etkisiyle bu iki edeb dil arasnda
belli bir yaknlama meydana gelmitir.
Bu almada aatay Trkesinde eklerde
grlen yuvarlaklamalar zerinde durulacaktr. Bu
yuvarlaklamalar, nsz erimeleri, dudak nszlerinin
basks gibi nedenlerle olabildii gibi, Kktrkeden beri
gelen ve asl diyebileceimiz yuvarlaklamalarn etkisiyle
de gerekleebilir. Btn bunlardan farkl olarak
Ouzcann en gl ubesi durumundaki Eski Anadolu
Trkesinin aatay Trkesi zerinde yuvarlaklama
ynyle bir etkisinden de sz etmek gerekir.
Anahtar Kelimeler: aatay Trkesi, Eski
Anadolu Trkesi, Kktrke, Ouzca, Yuvarlaklama.
THE EFFECT OF OLD ANATOLIAN TURKISH ON THE
ROUNDEDNESS SEEN IN THE AFFIXES
OF CHAGATAI TURKISH
ZET
Turkish in Anatolia, which continued from the
XIIIth century to the second half of the XVth century, is
named Old Anatolian Turkish. On the other hand, the
language, which was used as the common language for
writing and literature of Central Asian Turks in Central
*

Mula niversitesi Doktora rencisi. umiteker@gmail.com

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 5/1 Winter 2010

aatay Trkesinde Eklerde Grlen

375

Asia, between XVth and XIXth centuries, is named

Chagatai Turkish. A certain affinity occured between
these two literary languages with the unifying effect of
Arabic - Persian literary tradition, although they were in
different geographies.
The roundedness encountered in the affixes of
Chagatai Turkish will be emphasized in this study. This
roundedness can be the result of disappearance of the
consonats, pressure of labial consonants or it can occur
with the effect of primary roundedness which has come
since the time of Kokturkish. Apart from all these
reasons, the roundedness influence of Old Anatolian
Turkish, which was the most powerful branch of Oghuz
language, on Chagatai Turkish should also be mentioned.
Key Words: Chagatai Turkish, Old Anatolian
Turkish, Kokturkish, Oghuz, become roundedness.

1.

Giri

aatay Trkesi zerine bugne kadar eitli dzeylerde

bilimsel almalar yaplm ve bu almalarda aatay Trkesinin
zellikleri her ynyle ortaya konmutur. Bu almalarn sonucunda
genel olarak aatay Trkesinde dzlk yuvarlaklk uyumunun tam
olarak gelimedii ifade edilmi, bunun nedeni de aratrmaclar
tarafndan kelimelerdeki baz eklerin ya sadece dz ya da sadece
yuvarlak ekillerinin olmasyla aklanmtr (Eckmann 1988: 15, 16,
17).
Bu almada, aatay Trkesiyle XV. yzylda Seyyid
Kasm tarafndan kaleme alnm drt destandaki yuvarlak nll
ekler ve bu eklerin yuvarlak olma nedenleri irdelenecektir. almaya
kaynaklk edecek eser 1987 ylnda Takentte zbekistan SSR Fen
Neriyatnca yaymlanan Seyyid Kasmiyning Edebiy Didaktik
Dastanleri (SKD) adl almadr. Eser, Babahan Kasmhanov
tarafndan kaleme alnmtr. Eserde ncelikle manzum olarak
yazlm bu destanlar hakknda bilgiler verilmi, sonra da rnekler
zerinde durulmutur. Takentte yaymlanan bu eser, Trkiye
Trkesine mit EKER tarafndan aktarlm ve verilen rnek
paralar zerinden aatay Trkesinin zellikleri tespit edilmitir.

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 5/1 Winter 2010

376

mit EKER

Eski Anadolu Trkesindeki eklerde ve kelime

tabanlarndaki yuvarlaklama, aratrmaclar tarafndan her ynyle
ortaya konmutur. Bu konuda, yuvarlaklamay kelimelerde ve
eklerde olmak zere iki balk hlinde inceleyen Timurtan almas
nemlidir. Timurta, eklerdeki yuvarlaklamay nls aslnda
yuvarlak olan ekler ve sonradan yuvarlaklam ekler olmak zere iki
balk altnda ele almtr (Timurta 1994: 31 40). ahin de konuyu
yuvarlaklk ve yuvarlaklama bal altnda incelemitir. ahin
almasnda konuyu, Eski Trkeden beri devam eden ikinci hece
yuvarlakl ve Eski Anadolu Trkesinde meydana gelmi
yuvarlaklamalar olarak ikiye ayrm, eklerdeki yuvarlaklk
konusunda da devaml yuvarlak nl bulunduran ekler, devaml dz
nl bulunduran ekler, hem dz hem de yuvarlak nl ile kullanlan
ekler olmak zere bala yer vermitir (ahin 2003: 38 40).
Glsevin ve Boz da yuvarlaklamay, ses olaylarna bal
yuvarlaklklar, Dudak nszlerine bal yuvarlaklklar ve Eski
Trkeden devam eden yuvarlaklklar olmak zere balk hlinde
ele almlar, ayrca yuvarlak nll elerin bir listesini vermilerdir
(Glsevin ve Boz: 2004: 94, 95). Bu almada, yukarda bahsedilen
almalardaki tasnifler esas alnm, rnekler bu balklar altnda
incelenmitir. Zira bu yuvarlaklamalarda Kktrkeden gelen asl
ekillerle sonradan yuvarlaklaan ekillerin tespiti nemlidir. Eski
Anadolu Trkesinin aatay Trkesi zerinde eklerde ne derece bir
etkisinin bulunduu ancak byle bir snflandrmayla anlalabilir.
2.

aatay Trkesi ve Seyyid Kasm

aatay Trkesi, Orta Asya Trklnn XV XIX.

yzyllar aras edeb lehesi durumundadr. Bu dnemde Orta Asya
corafyasnda bulunan birok farkl Trk boyu gnlk hayatlarnda
kendi az zelliklerine dayanan dili konumalarna ramen yaz ve
edebiyatta aatay Trkesini kullanmlardr (Eckmann 1988: IX).
nk aatay Trkesi, Karahanl ve Harezm edeb dili ve
geleneinin son halkas, ayn zamanda blgede konuulan btn lehe
ve azlardan daha gelikin olma zelliine sahiptir.
Yukarda sz edilen yzyllar arasnda Dou Trkesinin
en gl temsilcisi phesiz ki aatay Trkesidir. Yaklak drt
yzyllk bir zaman srecinde birok air ve yazar yetimi, Trk
edebiyatna birok eser kazandrlmtr. Bunlardan en fazla bilineni
Ali ir Nevadir. Btn bu air ve yazarlarn ortak yan, dnemin
hkim edeb geleneini ok iyi bilmeleri, ayn zamanda da
Anadoluda Ouzca temelinde gelien edeb sramay yakndan takip
etmeleriydi. Yaklak IX. yzyldan beri Orta Asya corafyasnda
etkili olan Arap ve Fars edeb gelenei, srasyla Karahanl ve Harezm
Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 5/1 Winter 2010

aatay Trkesinde Eklerde Grlen

377

sahalarnda daha da gelitirilmi, Trkn kendine has kltr, dnya

gr, hayat ve doay alglama gcyle birletirilmi, ortaya
bambaka, ancak ok gl bir edebiyat karlmtr. Bunun yan sra
Anadoluda yetien airler de aatay sahasnda gelien edebiyat ok
yakndan takip etmilerdir. Osmanl airleri aatayca iirler kaleme
almlar1, aatay edebiyatnn en gl ismi Nevaye nazireler
yazmlardr (etinda: 2006: 44, 45).
Anadoluda ve Orta Asyada farkl gelimeler ve etkiler
altnda gelien bu iki edebiyatn birletirici yn kukusuz Dou
medeniyetinin, yani slam medeniyetinin etkisi altnda ortaya
kmalardr. Ayn kltr dairesine mensup olmann getirdii yaknlk,
beraberinde sanatlarn birbirlerinin yazd eserleri okumalarn hatta
birbirlerine nazire yazmalarn getirmitir. Arap ve Fars edeb gelenei
iinde gelien edeb motifler ve mazmunlar, bu iki edebiyatta byk
oranda korunmu, bu da ortaya ruh olarak birbirine benzer iki edebiyat
karmtr. Tabi ki bunlar arzulanan gelimelerdir. Trkln farkl
kollar arasndaki bu karlkl etkileimler Trk dilinin gelimesine
imkn salad kadar, Trk edebiyatn da zenginletirir.
aatay Trkesinin kurulduu XV. yzyldan itibaren
birok air yetimitir. Bu almann konusunu tekil eden ahsiyet,
Seyyid Kasm de Neva gibi XV. yzylda yaam ve eserler
vermitir. Kasm bu ynyle Nevanin adadr. Kasm ile ilgili
bilgileri sadece kendi yazd eserden elde edebiliyoruz. Dneminin
en nemli biyografik eseri olan Meclisn-Nefiste dahi adna
rastlanmaz (Kasmhanov 1987: 11).
Kasmnin drt eseri vardr. Mecmaul- Ahbr, Glen-i
Rz, Hakkatnme, Sadkatnme adlarn tayan bu eserlerin asl
nshalar Hindistann Rempr ehrindeki Rza Ktphanesindedir
(Kasmhanov 1987: 11).
Kasmnin Hakkatnme adl destan, eserin son
blmndeki msralardan anlaldna gre (H. 863, M. 1458-1459)
yllarnda tamamlanmtr. Ayn msralardan airin Horasanda
yaad bilgisine de ulalmaktadr (Kasmhanov 1987: 16).
Kasm Orta Asya Trklnce ok iyi bilinen Nizam ve
Haydar Harezm geleneinin devam ettiricisidir. Bilindii gibi bu iki
ahsiyetin en nemli yn didaktik eser geleneini ileri seviyelere
tamalardr. Kasm de bu yola girmi, didaktik eser yazclna
katkda bulunmutur. Bu konuda kendisinden nceki sanatlar ve
eserleri ok iyi bilen air, kendi eserlerini de bu byk ahsiyetlere
1

bk. Sertkaya 1970.

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 5/1 Winter 2010

378

mit EKER

nazire olarak kaleme almtr. rnein, air Mecmaul-Ahbr adl

eserini, Nizmnin hamsesinin birinci destan olan Mahzenl-Esrr
ve Haydar Harezmnin Mahzenl-Esrr adl eserlerine nazire olarak
kaleme alr. Bu eser Timurlularn soyundan gelen Ebu Send Mirzaya
ithaf edilmitir. Eserin yazl yl hakknda bilgi yoktur. airin ikinci
eseri Glen-i Rzdr. Yazl yl hakknda bilgi bulunmayan eser,
Cemaleddin Seyyid Mezide ithaf edilmitir. airin nc eseri
Hakkatnmedir. Eser (H. 863, M. 1458-1459) yllarnda yazlmtr.
airin son eseri Sadakatnmedir. Feridddin Attarn lhinme adl
eserine nazire olarak yazlan eser, didaktik anlamda dier eserlerinden
farkszdr (Kasmhanov 1987: 16 - 19).
Dou edebiyatnda, eitli hikyeler anlatarak topluma ve
idarecilere tler veren eserler didaktik destan olarak
adlandrlmaktadr. Arap, Fars ve Trk edebiyatnda birok rnei
olan trn gelimesine Trkler phesiz ki ok byk katklar
vermitir. Fars edebiyatnda olgunlap gelien tr, Trk edebiyatnda
Nizam ile daha baka anlam kazanmtr. te Kasm de bu gelenein
XV. yzyldaki temsilcisidir.
Seyyid Kasmnin sanat anlaynda reticilik yn ar
basar. Manzum olarak yazlan eserlerin tamamnda Dou gelenei
ierisinde nemli yeri bulunan hikyeler anlatlr ve bu ekilde fert ve
toplum hayatnda nemli yeri olan olumlu iler ve davranlar
yceltilir. O, eserleriyle sadece topluma k tutmakla kalmaz, edeb
olarak ele ald hikyeleriyle devrinin yneticilerine de yol gsterir.
Hemen her eserinde yneticideki en nemli zelliin adalet olduunu
vurgular. airin Dou edebiyatna zg bu tahkiye yntemini
kullanarak din ve ahlaki tler vermesi, devrin idar yaps ve
gelimilik dzeyi dnldnde nemli olarak grlmelidir.
3.

Lehe Karmas

Trk milletinin en nemli zellii srekli hareket hlinde

olmasdr. Srekli hareket esasna dayanan bu yaam eklinin de dile
yansmamas dnlemezdi. Orta Asya gibi zor bir corafyada gerek
ekonomik ihtiyalardan, (hayvanlara uygun otlak bulmak ve bu
sayede geimi temin etmek gibi) gerekse de sava, tabi afet, ktlk
gibi nedenlerden dolay srekli hareket hlinde olan Trk boylar
(Sinor 2003: 18), yabanc kavimlerle karmalarnn yan sra kendi
iinde de birtakm karmalar yaamtr.
Lehe karmas bir dilin azlarnn coraf, siyas, iskn,
kltrel vb. sebeplerle ses, yap, kelime gibi dzeylerde birbiriyle
kararak bir az/lehe tabakalamasyla meydana gelir (Akar 2008b:
616). Orhun yaztlarndan itibaren grlen bu karmalar (Gabain
Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 5/1 Winter 2010

aatay Trkesinde Eklerde Grlen

379

1995: 2), ileriki dnemlerde hzlanarak devam etmitir. Karahanl

dneminde yazlm olan Divan Lgatit-Trk adl eserde bu
karmalara ska rastlanr. Kagarl Mahmud eserinde boylarn
birbiriyle olan dil farkllklarna iaret etmitir (Ercilasun 2007: 321).
Trklerin X. Yzyldan sonra Batya doru g hareketleriyle
hzlanan bu az/lehe karmlar XIV. yzyldaki Harezm Trkesi
dneminde u boyutlara ulamtr (Akar 2005: 159).
Sonraki dnemlerde ortaya kan eitli yaz dillerinde bu
yaplar farkl farkl ekillerde kurallamtr. rnein XIII.. yzylda
Anadoluda Ouzca temelinde ortaya kan Eski Anadolu Trkesi ile
Azerbaycan Trkesine has ekiller azlarda i ie bulunmaktayd.
Sonraki srete Azerbaycan Trkesi farkl yaplar, Anadoludaki
Osmanl ve devamndaki Trkiye Trkesi farkl yaplar koyulatrp
kurallatrmtr. Bu konuyla ilgili bir yazsnda Dilaar, Dede Korkut
Kitabndaki Azeri Trkesine has unsurlar aklarken bu konuya
deinmi, ikili ekillerin o dnem azlarnda birlikte bulunduunu,
dolaysyla bunlarn esere yansdn belirtmitir. Dilaar ayrca, bu
unsurlarn daha sonraki srete iki farkl yaz dili alannda farkl farkl
koyulatrlp kurallatrldn ifade etmitir (Dilaar 1988: 84).
Anadolu sahasnda yazlm ilk eserlerde Dou Trkesi
unsurlarnn bulunmasyla ilgili olarak da bir takm grler ileri
srlmtr. Trk dili tarihi iinde olga bolga sorunu olarak da
bilinen bu tartmalarda Ouzca temelinde gelien Eski Anadolu
Trkesinde bu unsurlarn bulunma nedenleri tartlmtr. Arat bir
almasnda bu unsurlardan dolay dnemi kark dnem olarak
adlandrmtr (Arat 1987: 317, 318). Bu dnemde yazlm eserlerden
olan Behetl-Hadik zerine doktora almas hazrlayan
Canpolata gre bu karkln sebebi yaz dilinin etkisi ve buna yerli
zelliklerin kendiliinden karmasdr (Ercilasun 2007: 441). Bu
konuda eitli yazlaryla grler ileri sren Zeynep Korkmaz,
Anadoluda yaz dilinin sanld gibi XIII. yzyl sonlarnda ve kendi
iinde mstakil olarak balamadn, Orta Asya yaz dili ile balantl
olarak kurulup gelitiini ileri srer. Korkmaza gre XI ve XII.
yzyllarda Orta Asyada tek yaz dili durumundaki Karahanl
Trkesinden Eski Anadolu Trkesine gei bu kark devir ile
gereklemitir. Ksacas Korkmaza gre Seluklular dnemindeki
Trke bu geii salayan Trkedir ve kark devirdir (Korkmaz
1995: 284 285). Bu konuda inasi Tekin buraya kadarki grlerden
farkl bir gr ileri srmtr. Tekine gre eski yaz dili geleneinin
etkisi ok snrldr ve bu etkiler sadece o blgelerden Anadoluya
gelmi ok az sayda kiinin eserlerinde grlr (Tekin 1974: 69). Son
olarak Ercilasunun 1988 ylnda Uluslar Aras Trk Dili Kongresinde
sunduu bildirisinde de konu bir baka adan ele alnm, sanld
Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 5/1 Winter 2010

380

mit EKER

gibi Behetl Hadikn XII. yzyl ya da XIII. yzyln banda deil

XIV. yzylda yazld ifade edilmitir. Ercilasuna gre bu eserlerin
yazarlar Orta Asyadaki edeb dili iyi bilen kimselerdir ve bu kiiler
Anadoluya gelince bu edeb dil ile yazmlar; fakat eserlerine zaman
zaman da Ouzca zellikleri yanstmlardr (Ercilasun 2007: 441).
4.
4.1.

aatay Trkesinde Yuvarlaklama

Kktrkede Her Zaman Yuvarlak Olan Ekler

4.1.1. sU2n (Emir Kipi nc Teklik ahs Eki):

aytsun sylesin (SKD 1987: 72, 144), bilsn (SKD 1987: 111),
almasun (SKD 1987: 129), yesn (SKD 1987: 46), yetsn ulasn
(SKD 1987: 136), alsunlar (SKD 1987: 113).
Kktrkede tamamen yuvarlak nllerle -zU2n eklinde
kullanlan ek (Tekin 2003: 180), Eski Anadolu Trkesinde de -sU2n
eklinde yuvarlak nlldr (Glsevin ve Boz 2004: 135).
aatay Trkesinde ise yuvarlak -sU2n ekinin yan sra dk eki de (Eckmann 1988: 118) nc teklik ahs emir eki
greviyle kullanlabilmektedir. Bu anlamda Eski Anadolu ve aatay
Trkesi Kktrkedeki ekli devam ettirmitir. Ek, alma metninde
alt ayr kelimede yedi kez kullanlmtr. Ekin bu yuvarlak
kullanmlarnda Kktrkeden beri gelen asl ekillerin korunmas
etkili olabilecei gibi, Kktrkedeki ekilleri byk oranda devam
ettiren Eski Anadolu Trkesindeki yuvarlaklama eiliminin de pay
bulunabilir.
4.1.2. Ettirgenlik (Fiilden Fiil) Ekleri
4.1.2.1. -DU2r Eki: azdur- yoldan kart- (SKD 1987:
102), ltr- (SKD 1987: 129), ltrtr- (SKD 1987: 72, 143),
ltrngz ldrnz (SKD 1987: 113), tndururlar avuturlar,
teskin ederler (SKD 1987: 61).
Kktrkede ettirgenlik greviyle -tU2r eklinde kullanlan
ek (Tekin 2003: 96), tamamen yuvarlak nlldr. Bu yuvarlak nll
kullanmlar Eski Anadolu ve aatay Trkesinde -dU2r (ahin 2003:
72, Eckmann 1988: 17) eklinde devam etmitir. Ek metinde ayr
kelimeler olmak zere be kez kullanlmtr. Bu anlamda Eski
Anadolu ve aatay Trkesi Kktrkedeki asl ekilleri devam
ettirmitir.
4.1.2.2. U2r Eki: kr- affet- (SKD 1987: 50, 90), yetrulatr- (SKD 1987: 62).

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 5/1 Winter 2010

aatay Trkesinde Eklerde Grlen

381

Kktrkede tamamen yuvarlak nll olarak -GU2r

eklinde kullanlan ek (Gabain 1995: 59), Eski Anadolu Trkesinde U2r (ahin 2003: 72) eklinde yuvarlak nlldr. Esasen Eski
Anadolu Trkesinde de ettirgenlik greviyle kullanlan bir -gU2r
(ahin 2003: 72) eki vardr. Ancak, kanaatimizce ekin bu ekilde
kullanm, Anadoluya g etmi farkl Trk boylarnn oluturduu
bir az eitliliinin edeb dile yansmasnn sonucudur. Bu kullanm
yaygn bir kullanm deildir. nk Ouz boylarnn dilinde ekin
bandaki g sesi ounlukla erimitir.
aatay Trkesinde ise ek, ettirgenlik eki olarak -Ar, -

Ar, -GU2r ekillerinde kullanlmakla birlikte (Eckmann 1988: 46),

ekin bandaki g nsznn eridii -U2rlu (Eckmann 1988: 47)

yaplarn bulunduu da bilinmektedir. zellikle ekin erimi
ekillerinin kullanlmasnda bir Eski Anadolu Trkesi etkisinden sz
edilebilir. nk aatay sahasndaki asl ekillerin g erimesiz
olarak bulunmas gerekir. Metinde iki ayr kelimede kez
kullanlmtr. ki kelime gibi snrl bir kullanm, bu etkinin nemli
gstergesidir.
4.1.2.3.
-GU2r Eki: azur- yoldan kart- (SKD
1987: 62), bitkr- bitir-, tamamla- (SKD 1987: 131), yetkrulatr- (SKD 1987: 73, 91, 123).
Yukarda ettirgenlik ekinin kullanmlar grlmektedir. Bir
nceki rnekte de belirtildii gibi ekin Kktrkedeki kullanm GU2r eklindedir.
4.1.3. -(U2)r (Geni Zaman Eki): alurmen alrm (SKD
1987: 50), saturmn satarm (SKD 1987: 69, 127), aytursn
sylersin (SKD 1987: 62), bolursan olursun (SKD 1987: 122),
aytur syler (SKD 1987: 48, 100), bilr bilir (SKD 1987: 65,
111), barursz varrsnz, gidersiniz (SKD 1987: 139), ayurlar
sylerler (SKD 1987: 62), tndururlar avuturlar, teskin ederler
(SKD 1987: 61).
Kktrkede genellikle -(U)r nadiren -Ar, tek tk de (I)r
(Gabain 1995: 80) eklinde kullanlr.2 Kktrkede genellikle
yuvarlak nll olarak kullanlan ekin yardmc nls, Eski Anadolu
Trkesinde her zaman yuvarlak nlldr (Karadoan 2003: 174).

Ekin dz nll olarak kullanm ok snrl olduu iin Kktrkede her

zaman yuvarlak nll olan ekler grubunda deerlendirilmitir. nk ekin bu trl
kullanm, genel kural bozacak kullanm sklna sahip deildir.

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 5/1 Winter 2010

382

mit EKER

aatay Trkesinde ekin yardmc nsz genellikle

yuvarlak olarak (-U2) gelmesine karn, seyrek olarak genilemi (-A)
ekillerine de rastlanr (Eckmann 1988: 126).
Ekin yuvarlak nlyle kullanmlarnda
asl ekillerin korunmas eilimi olabilecei
sahasnda youn olarak grlen yuvarlaklama
bulunabilir. Yukardaki rneklerde ekin ahs
grlmektedir.
4.1.

Kktrkeden gelen
gibi Eski Anadolu
eiliminin de etkisi
ekleriyle kullanm

Kktrkede Ksmen Yuvarlak Olan Ekler

4.2.1. -Um (Fiilden sim) Yapma Eki: lm (SKD 1987:

90, 98, 118, 125).
Kktrkede ekin yardmc nlsnn yuvarlak nll
olarak kullanm seyrektir (Gabain 1995: 53).
Eski Anadolu Trkesinde ekin yardmc nls nl
uyumlarna girmi (Glsevin ve Boz 2004: 158), hem dz hem de
yuvarlak nll olarak kullanlmtr.
aatay Trkesindeki ekli de Eski Anadolu Trkesindeki
gibi hem dz hem de yuvarlak nlldr (Eckmann 1988: 40). Bu
anlamda ekin hem Eski Anadolu hem de aatay Trkesindeki
kullanm Kktrkeden bir sapma olarak deerlendirilebilir. Ancak,
ekin yuvarlak nll olarak kullanmnda ekin asln tekil eden mnin dudak nsz olmasnn etkisi vardr. Bilindii gibi dudak
nszlerinin yuvarlaklatrc bir etkisi sz konusudur. Metinde bir
rnekte rastlanlan ekin yuvarlak nllerle kullanm snrldr.
4.2.

Sonradan Yuvarlaklaan Ekler

4.3.1. Bilinen Gemi Zaman Eki: krdm (SKD 1987: 73,

146), oldum (SKD 1987: 29), aldu (SKD 1987: 88), tdk (SKD
1987: 141), oldu (SKD 1987: 111).
Eski Anadolu Trkesinde birinci ve ikinci ahslarda
yuvarlak nll olarak kullanlan ekin yuvarlak olmasnn sebebi
birinci teklik ahsta, -m, ikinci teklik ahsta -, birinci okluk ahsta
ise dU2k sfat fiilinin analojik basksdr (Karadoan 2003: 178).
aatay Trkesinde, -DI ve -DU eklinde hem yuvarlak
hem de dz ekilleriyle kullanlan ek (Eckmann 1988: 120), metinde
drd ayr kelimeler olmak zere alt yerde yuvarlak nll olarak
kullanlmtr. Bu snrl kullanmlar yuvarlaklamann bu ek
dzeyinde balang aamasnda bulunduunu gsterir.

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 5/1 Winter 2010

aatay Trkesinde Eklerde Grlen

383

4.3.2. +U2, +nU2 (lgi Hl Eki): gerd tozun (SKD

1987: 149), munu bunun (SKD 1987: 125), yni3 evin (SKD
1987: 116), y evin (SKD 1987: 136).
Metinde y ve yni rneklerinin bir arada grlmesi,
yani ekin hem -U hem de -nI eklinde iki ekilde kullanlmas
nemlidir. Bilindii gibi ilgi hl eki Eski Anadolu Trkesinde -(n)I
(ahin: 2003: 47), aatay Trkesinde -nI (Eckmann 1988: 58)
biimindedir. Eski Anadolu Trkesi etkisi zellikle -U eklinde
aka grlmektedir. Ek metinde ayr kelimede kullanm
bulmutur. Bu anlamda kullanm snrldr denilebilir.
4.3.3. -sU2z (simden sim) Yapma Eki: otsuz atesiz
(SKD 1987: 111), ksz anasz (SKD 1987: 47, 91).
Kktrkede dz nll kelime kklerine her zaman dz
nll olarak gelen ekin yuvarlaklamasnda -lU2 ekinin analojik
basks etkili olmutur (Karadoan 2003: 176). Eski Anadolu
Trkesinde ekin nls daima yuvarlaktr (Glsevin ve Boz 2004:
152).
Metinde iki rnekte rastlanan bu yuvarlaklamada Eski
Anadolu Trkesinin yan sra, isim kklerinin yuvarlak olmasnn da
etkisi vardr.
4.3.4. yelik Ekleri
4.3.4.1. Birinci Teklik ahs: knglm gnlm (SKD
1987: 97, 109), kzm gzm (SKD 1987: 87), olum (SKD 1987:
141), szm (SKD 1987: 15), vcudum (SKD 1987: 98).
Eski Anadolu Trkesinde birinci teklik ahs iyelik ekinin
yardmc nls daima yuvarlak nldr (Karadoan 2003: 176). Ekin
yuvarlaklamasnda m dudak nszn etkisi vardr. aatay
Trkesinde hem dz hem de yuvarlak nll (Eckmann 1988: 54)
olarak grlen eke metinde sekiz farkl kelimede on be yerde
rastlanmtr. Ekin yuvarlak nllerle snrl kullanm bir Eski
Anadolu Trkesi etkisini hissettirmekle birlikte bu yuvarlaklamada
isim kklerinin yuvarlak nll olmasnn da etkisi sz konusudur.
Yukardaki rneklerde isim kklerinin yuvarlak olduu aka
grlmektedir.
4.3.4.2. kinci Teklik ahs: bendler engellerin (SKD
1987: 157), kngl gnln (SKD 1987: 168, 203), lutfu lutfun,
cmertliin (SKD 1987: 247), z zn, kendin (SKD 1987: 165,
220), sz szn (SKD 1987: 201, 220).
3

yn rnei ile karlatrmak iin alnmtr.

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 5/1 Winter 2010

384

mit EKER

Eski Anadolu Trkesinde - eklinde grlen ikinci teklik

ahs iyelik ekinin nls genellikle yuvarlak nlldr. Bu ekin
yuvarlak nll olmasnda -(U2)m birinci teklik ahs iyelik ekinin
analojik bir basks sz konusudur (Karadoan 2003: 177). aatay
Trkesinde ek, hem dz hem de yuvarlak nlyle kullanlmaktadr.
Metinde on ikisi ayr kelimeler olmak zere yirmi iki yerde
kullanlmtr. Ekin yuvarlak nlyle bu denli sk kullanlmas
aatay Trkesinde dzlk yuvarlaklk uyumunun bu ekte olduka
gelimi olduunu gstermektedir.
4.3.4.3.
Birinci
szmz (SKD 1987: 140).

okluk

ahs:

szmizni

Eski Anadolu Trkesinde birinci okluk ahs iyelik ekinin

yardmc sesi ve nls daima yuvarlaktr (Karadoan 2003: 177).
aatay Trkesinde ekin yardmc nls dz ve yuvarlak
ekilleriyle kullanlabildii kadar ekin nlsnn sadece dz ekilleri
vardr (Eckmann 1988: 54).
Yukardaki rnekte ekin yardmc nlsnn yuvarlaklat
fakat nlsnn dz olduu grlmektedir. Bu yuvarlaklamada da bir
Eski Anadolu Trkesinden etkilenme sz konusu olabilir.
4.3.5. U2p (Fiilden sim Yapma [Zarf Fiil]/renilen
Gemi Zaman Eki): bolub olup (SKD 1987: 90, 120, 121, 128,
131, 136), boluptur olmutur (SKD 1987: 63, 73, 125, 139, 146),
tb iitip (SKD 1987: 118, 122), krb grp (SKD 1987: 113,
120, 121, 124), krbdrsen grmsn (SKD 1987: 149), tb
dp (SKD 1987: 120), urub vurup (SKD 1987: 44, 46, 46, 62,
72, 96, 97, 119, 126, 143).
Kktrkede zarf fiil eki -pdir. Ek, nl ile biten tabanlara p, nszle bitenlere ounlukla -(I)p, son hecesinde yuvarlak nl
bulunanlara da -Up eklinde gelir (Gabain 1995: 84).
Eski Anadolu Trkesinde ek daima yuvarlak nlyle
kullanlr (Glsevin ve Boz 2004: 152).
aatay Trkesinde hem dz hem de yuvarlak yardmc
nl alabilen ek (Eckmann 1988: 113, 114), dzlk yuvarlaklk
uyumuna girmitir.
Metinde ok geni bir ekilde yuvarlak nlyle kullanlan
ekte, Eski Anadolu Trkesinin etkisinden sz edilebilir. Ekin
yuvarlaklamasnda -pnin dudak nsz olmasnn etkisi byktr.
4.3.6. Emir Kipi Ekleri
Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 5/1 Winter 2010

aatay Trkesinde Eklerde Grlen

385

kinci Teklik ahs: bolul (SKD 1987: 62).

4.3.6.1.

Kktrkede sadece dz ekilleriyle grlen ek (Gabain

1995: 79), Eski Anadolu Trkesinde -GI2l eklinde sadece dz nll
olarak grlr (Glsevin ve Boz 2004: 133, ahin 2003: 63). Ancak
seyrek de olsa Eski Anadolu Trkesinde grlr.
aatay Trkesinde -l/-In (Eckmann 1988: 118)
eklinde kullanm bulan ekin yuvarlak nllerle kullanm son derece
snrldr. Yukardaki rnekte bol- fiilindeki b dudak nsz ve o
nls ekin nlsn yuvarlaklatrmtr.
4.3.6.2.
kinci okluk ahs: aytung syleyin
(SKD 1987: 130, 134, 139), ltrngz ldrnz (SKD 1987:
113).
Kktrkede -(I)/-(U)4 eklinde olan ek (Tekin 2003:
180), Eski Anadolu Trkesinde -(U2)/-(U2)U2z eklinde kullanlr
(Glsevin ve Boz 2004: 134).
Ek, aatay Trkesinde de Eski Anadolu Trkesinde
olduu gibi hem dz hem de yuvarlak ekilleriyle kullanlr. Ancak,
ekin -(U2)U2z kullanm seyrektir (Eckmann 1988: 118).
Metinde iki kelimede ve drt yerde grlen ekin bu
kullanmlarnda Eski Anadolu Trkesinin etkisi aka
grlmektedir. zellikle ltrz rneinde bu etki ok belirgindir.
5.

Sonu

aatay Trkesiyle yazlan Seyyid Kasmnin Edeb

Didaktik Destanlar adl almasnda eklerdeki yuvarlak nller
incelenmi ve bunun sonucunda aatay Trkesinin bu metin
merkezinde Eski Anadolu Trkesinden nemli lde etkilendii
sonucuna varlmtr. Eklerde yaplan incelemede yuvarlak nllerin
dzlk yuvarlaklk uyumunu bozduu, hatta bu uyumun gelimesinde
en nemli engel tekil ettii anlalmtr. Yuvarlak nll olarak
tespit edilen baz eklerin Kktrkede de tamamen yuvarlak
olmasndan hareketle, bu eklerde bir etkiden ziyade, eski ekilleri
devam ettirme eilimi etkili olmutur. Ancak sonradan yuvarlaklaan
eklerde kelime iindeki dudak nszleri olduu kadar, yuvarlaklama
eilimi bakmndan ileri seviyede bulunan Eski Anadolu Trkesiyle
yazlan edeb metinlerin de etkisinden sz edilebilir. nk o
dnemde aatay ve Anadolu sahas edeb gelimeleri ve edeb
4

Tekin almasnda ekin (x) eklinde olduunu belirttikten sonra s bar altun yda olor-u rneklerini vermektedir. bk. Tekin 2003: 180) Buradaki oloru rneinde ekin yardmc nlsnn yuvarlak olduu aka grlmektedir.

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 5/1 Winter 2010

386

mit EKER

eserleri karlkl olarak takip edilmekteydi. Bu nedenle bu iki

edebiyat arasnda karlkl bir etkileimin olmas kanlmazdr. Bu
etki, almamzda zellikle Kktrkede ksmen yuvarlak ve
sonradan yuvarlaklaan eklerde kendisini gstermektedir. Aadaki
tabloda yuvarlak nlyle karmza kan eklerin kullanm skl
gsterilmitir.

Ekin Tr

Kul. Kel. Kul.

Say.
Sk.

-sUn (Emir Kipi 2. Teklik. ahs Eki)

-DUr (Ettirgenlik / Fiilden Fiil Yap. Eki.)

-Ur (Ettirgenlik/Fiilden Fiil Yapma Eki)

-GUr (Ettirgenlik/Fiilden Fiil Yap. Eki)

-Ur (Geni Zaman Eki)

23

45

-Um (Fiilden sim Yapma Eki)

-dU (Bilinen Gemi Zaman Eki)

-U, -nU (lgi Hl Eki)

-sUz (simden sim Yap. Eki)

-Um (yelik 1. Teklik ahs Eki)

15

-U (yelik 2. Teklik ahs Eki)

12

22

-UmIz (yelik 1. okluk ahs Eki)

-Up (Fiilden sim/Zarf F./. Ge. Z. Eki)

12

36

-GUl (Emir Kipi 2. Teklik ahs Eki)

-U/-UUz (Emir Kipi 2. okluk ah. Eki)

KAYNAKA
Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 5/1 Winter 2010

aatay Trkesinde Eklerde Grlen

387

AKAR, Ali, (2005), Trk Dili Tarihi, tken Yaynlar, stanbul.

AKAR, Ali, (2008a), Kark Dillilik Bakmndan Glistan
Tercmesi, Problem Filologii Narodov Povoliya (Bildiri
Kitab), Moskova, s. 20 24.
AKAR, Ali, (2008b), Krm Tatarcasnda Ouzca Unsurlar,
Uluslararas II. Trkoloji Kongresi Bildiriler II,
Mecdunarodny Simpozium Doklad, T.C. Babakanlk Trk
birlii ve Kalknma daresi Bakanl - Krm
Mhendislik ve Pedagoji niversitesi, Simferopol, Krm
UKRAYNA, s. 614 - 624).
ARAT, Reit Rahmeti, (1987), Makaleler, Trk Kltrn Aratrma
Enstits Yaynlar, Ankara.
BURAN, Ahmet, (2008), Makaleler, (= Turkish Studies Series V),
Ankara.
ETNDA, Yusuf, (2006), Ali r Nevnin Osmanl iirine
Etkisi, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara.
ELKBAY, Ayhan, (2006), Yeni Uygur Trkesindeki Ses
Hadiselerine Art Zamanl Bir Bak, Manas niversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi, Say: 15, s. 107 129.
DLAAR, Agop, (1988), Trk Lehelerinin Meydana Geliinde
Genel Temayllerin Koyulamas ve Krlenmesi, Trk Dili
Dil ve Edebiyat Dergisi 1957, s. 83 93.
ECKMANN, Janos, (1958), aatay Dili Hakknda Notlar, Trk
Dili Aratrmalar Yll Belleten, s. 115 126.
ECKMANN, Janos, (1988), aatayca El Kitab, (Haz. Gnay
Karaaa), stanbul
Yaynlar, stanbul.

niversitesi

Edebiyat

Fakltesi

ECKMANN,
Janos,
(1989),
Memluk
Kpakasnn
Ouzcalamasna Dair, Trk Dili Aratrmalar Yll
Belleten 1964, s. 35 41.
EKER, mit (2004), Seyyid Kasmnin Destanlarnn Metin, Aktarm
ve Dil ncelemesi (Ses ve ekil Bilgisi), anakkale Onsekiz
Mart
niversitesi,
Sosyal
Bilimler
Enstits,
Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, anakkale.

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 5/1 Winter 2010

388

mit EKER

ERCLASUN, Ahmet Bican, (2007), Balangtan Yirminci Yzyla

Trk Dili Tarihi, Aka Yaynlar, Ankara.
GABAN, A.VON, (1995), Eski Trkenin Grameri, Trk Dil
Kurumu Yaynlar, Ankara.
GKE, Aziz, (2009), Eski Anadolu Trkesinden Osmanl
Trkesine Dudak Uyumu ve nsz Uyumu, Trkoloji
Aratrmalar Dergisi, Cilt: 4 / 3, Bahar, s. 991 1012.
GLSEVN, Grer, BOZ, Erdoan, (2004), Eski Anadolu Trkesi,
Gazi Kitabevi, Ankara.
GLSEVN, Selma, (2007), Karay Trkesinde Ouzca Unsurlar,
Trkoloji Aratrmalar Dergisi, Cilt: 2 / 2, Bahar, s. 300
306.
NAN, Abdlkadir, (1989), Kazak ve Krgz Yaz Dillerinde Dudak
Benzemesi (Labial Attraksiyon) Meselesi, Trk Dili
Aratrmalar Yll Belleten 1964, s. 67 76.
NAN, Abdlkadir (1956), Kark Lehelerle Yazlan Trke
Eserler, Trk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, ubat, Cilt: 5,
Say: 53, s. 272 275.
KARADOAN, Ahmet (2003), Eski Anadolu Trkesinde
Yuvarlaklaan Ekler, Trk Dili Aratrmalar Yll
Belleten 2001, Cilt: 1 2, Say: 44, s. 171 179.
KARAHAN, Leyla, (2006), Eski Anadolu Trkesinin
Kuruluunda Yaz Dili Az likisi, Turkish Studies /
Trkoloji Dergisi I, Say: 1, s. 9 18.
KASIMHANOV, Babahan, (1987), Seyyid Kasmiyning Edebiy
Didaktik Dastanleri, zbekistan SSR Fen Neriyat,
Takent.
KORKMAZ, Zeynep, (1995), Trk Dili zerine Aratrmalar I, Trk
Dil Kurumu Yaynlar, Ankara.
LMEZ, Zuhal, (2007), aatay Edebiyat ve aatay Edebiyat
zerine Aratrmalar, Trkiye Aratrmalar Literatr
Dergisi, Cilt: 5, Say: 9, s. 173 219.
SERTKAYA, Osman Fikri, (1970), Osmanl airlerinin aatayca
Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 5/1 Winter 2010

aatay Trkesinde Eklerde Grlen

389

iirleri, stanbul niversitesi Trk Dili ve Edebiyat

Dergisi, Cilt: XVIII, s. 133 - 138.
SNOR, Denis, (2003), Asya Kavram, Erken Asya Tarihi,
(Derleyen: Denis Sinor), letiim Yaynlar, stanbul.
AHN, Hatice, (2003), Eski Anadolu Trkesi, Aka Yaynlar,
Ankara.
TAVKUL, Ufuk, (2003), Karaay Malkar Trkesinin erek
(Yukar Balkar) Diyalektinde Tespit Edilen Ses
Deimeleri, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi 142,
ubat, s. 189 208.
TEKN, inasi (1974), 1343 Tarihli Bir Eski Anadolu Trkesi
Metni ve Trk Dili Tarihinde 'olga bolga' Sorunu, Trk
Dili Aratrmalar Yll Belleten 1973 / 1974, s. 59 157.
TEKN, Talat, (2003), Orhon Trkesi Grameri, Trk Dilleri
Aratrmalar Dizisi, stanbul.
UURLU, Mustafa, (2002), Krgz ve Trkiye Trkesi Arasnda
Bire Bir Kelime Edeerlii, 'Camiyla' Romanndaki
Meseleler zerine, (Yay.: Nurettin Demir Fikret Turan),
Scholarly Depth and Accuracy. A Festschrift to Lars
Johanson, Grafiker Yaynlar, Ankara, s. 389 401.
YILDIZ, Mustafa, (2009), Nogay Trkesinin Sz Varlndaki
Divan Lgatit-Trk Kaynakl Ouzca Kelimeler, Turkish
Studies - Trkoloji Aratrmalar Dergisi, Cilt: 4 / 3, Bahar,
s. 2322 2337.

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 5/1 Winter 2010