ILI ARASTIRMALAR, Say! 25, 2008, 97-103 Altay Dillerindeki Bazi Ev Gereg Adlari Uzerine’ Shoira Usmanova Cev.: Galip Giiner™ Altay Dillerindeki Bazi Ey Gereg Adlart Uzerine Bu makalede Altay dillerinde ‘oyuk’ anlamint tasryan bazi ev gereg adlani tizerin- de durulmaktadir. Turkce bigimler esas kabul edilerek Mogolca, Mangu-Tun- guzca, Korece ve Japoncadaki uygun sekillerle karstlastirilmaktadir, Makalede esas olarak kemeke ‘soba, soba deligi’, kentuk ‘un saklanan biyok toprak kap’, konek “kova; guval’ ve kumbara ‘kiigik toprak veya metal kap” kelimeleri ele alinmakta ve bu bigimlerin etimolojileri yapilmaktadir. Anahtar Kelimeler: Tiirkge, Mogolca, Mangu-Tunguzca, Korece, Altay dilleri, etimoloyi. Notes On Some Altaic Household Words This paper discusses several household words in the Altaic languages meaning ‘hollow’. The paper takes the Turkic forms as basic and compares them with related forms in Mongolian, Tungus-Manchu, Korean and Japanese. The lexicon addressed in the paper mainly includes words such as kemeke ‘stove, stove hole’; kentik ‘large earthenware jar for storing flour’; konek ‘bucket, vessel, sack’; kumbara ‘small earthenware or metal vessel’. The goal of this paper is to propose a number of etymologies for these words. Key Words Turkish, Mongolian, Tungus-Manchu, Korean, Japanese, Altaic languages, etymology. Bu yazt Manas Universitesi Sosyal Bilimler Dergisi, $ 19, 2008, s. 123-128’de Notes on Some Altac Household Words adiyla Ingilizce olarak yayunlanmustir. Ars. Gor, Erciyes Universitesi, Fen-Edebiyat Faktiitesi, Turk Dili ve Edebiyat Bolimd. gunerg@erciyes.edu tr © GOKKUBBE, Istanbul 200898 iLMI ARASTIRMALAR Bu makalede, Altay dillerinde “oyuk” anlamint tasryan bazt ev gereg adlart iizerinde durulmaktadir. Ayrica bu kelimelerin birgogunun etimolojileri igin teklifler de yapilmaktadir. Makalede Tiirkge bigimler temek kabul edilmekte ve Mogolea, Mangu-Tunguzca, Korece ve Japoncada iliskili oldugu bigimlerle de karsilastirilmaktadir. Makalede ele alinan séz varligi esasen kemeke, kentitk, kének ve kumbara gibi kelimeleri ihtiva etmektedir. (1) KEMEKE ‘soba, soba deligi’. Cuvas Tiirkgesi kdmaka, Altay Tiirkgesi kamdga, Hakas Tiirkgesi kimege; Sor Tiirkgesi kebege; Oyrat Tiirkgesi kemege; Kirgiz Tiirkgesi kemege (Riastinen, 1969: 250; Levitskaja, 1997: 35-36; Fedotov, 1996: I. 251). Starostin Tiirkge kemeke’yi Japonca keme ‘soba’ ve Korece kama ‘kazan’ ile karsilastirir (http://starling.rinet.ru 08.01.07). Eski Japonca kama, kama-dwo; Orta Japonca kdmd; Tokyo kama, kamado, Kyoto kama; Kagoshima kama ‘soba; caydanlik’ (Martin 1987: 435) ve Orta Korece kama, Modern Ko- rece kama ‘soba; fir; kazan’. Korecede kama kelimesinin farkli kullanimlart vardir. kama kelimesi ‘canta; torba’ anlamlarina gelebildigi gibi ‘tahtirevan; sandalye* anlamlarinda da kullanilabilmektedir (Phyojungugodesajon, 1999: I. 31). Korece kama kelimesinin son anlammin Cuvas Tiirkgesi kiime ~ kiimme ‘tahtirevan; cocuklar igin sandalye’; Tatar Tiirkgesi ve Baskirt Tiirkgesi keyma ‘tahtirevan; sandalye’ (Fedotov, 1996: I. 321-322); Tatar a&zinda xyme ‘gezici’; Kazak Tiirkcesi ve Nogay Tiirkcesi xyjma ‘tahtirevan’ (Levitskaja, 1997: 36) kelimeleri ile de taniklandizini belirtmek gerekir. Ben, kemeke ve kama kelimelerinin biitiin anlam alanlarinin ‘oyuk’ (*xeme, *cime)'tan tiiredigine inantyorum. Diger émekler: Evenkicede kemeke ‘vulva, ferg” (Tsintsius, 1975: 1. 448); Orta Korecede kiime ‘oyuk’ (Phyojungugodesajon, I. 651); Tiirkiye Tiirkgesinin baz1 agizlarida time ‘aver kuliibesi” (Acipayaml, 1976: 129). . Yukaridaki analizler temelinde kemeke kelimesinin xeme ‘oyuk’ ve ona ‘ates yakilan kiigitk oyuk? anlami katan ke kiigiiltme ekiyle birlesmesinden tiiredigi yOniinde bir varsayimda bulunabiliriz. (2) KENTUK ‘un saklanan biiyiik toprak kap’. kennik kelimesinin Tiirkgede cok gegitli kullanmlari vardir. Karahanhica kenditk ‘biiyiik toprak kap’ (Kashgariy, 1963: I. 444); Orta Tiirkge kiindiik ‘su sisesi; testi’ (Clauson, 1972: 729); Ozbekge kandik ‘un, tahul kabr’ (Akobirov, 1988: 199); Ozbek Turkgesinin Taskent agzinda kondu ‘tahil saklamaya yarayan biiyiik kap’, Faris agzinda kendux ‘raf (Shoabdurahmonovy, 1971: 141); Azerbaycan Tiirkgesi kdndi ‘teneke; tahil, un am- bar’; Halag Tiirkgesi kandi ‘sepet’; Kirgiz Tiirkgesi kendik ‘tahil, yakit igin oda’; Cuvas Tiirkgesi kandi ‘yuvarlak ahsap kase’ (http://starling.rinet.ru 08.01.07), kum-ALTAY DILLERINDEKI BAZI EV GEREG ADLARI UZERINE 99 t~ konta~ kuntdk~ kontak ‘el sepeti’ (Fedotov, 1996: I. 307); ve Tiirkiye Tiirkcesi- nin Baskisla a&zinda giidtik (< giindiik) ‘toprak kap’ (Acipayamli, 1976: 87). The Etymological Dictionary of the Altaic Languages Proto-Tiirkge *kendiik (*kentiik) 1. ‘un saklanan biiyiik toprak kap’; 2. ‘teneke; tahil, un ambart’; Proto- Mojolca *kundaga ‘kiigtik kap’; Proto-Mangu-Tunguzca *kondi ‘kepce; kutu’; Proto-Japonca *kimtd ‘boru’ bigimlerinin kelimenin Proto-Altayca bigimi olan *kiant’’dan ‘bir gesit kap’ tiiremig oldugunu ileri stirer (http://starling.rinet.ru 08.01.07). Bunlara ek olarak ‘sepet” anlamima gelen Orta Korece kun-tj5koi (Phyojungugodesajon, I. 710) kelimesi de bu gruba dahil edilebilir. Clauson (1972: 729) kendiik kelimesinin kesinlikle [ran kékenli Kengekce kelimelerden biri oldugunu ifade etmektedir. krs. Farsca kandi, Orta Farsca kandik ‘tahil saklanan bilyiik kilden kap’ (ayrica bkz. AGayev 4. 173). Gergekler g6z Sniine alindiginda Japonca ‘boru’ anlaminda kimtc Ozbek Tiirk- gesinin agizlarina ait kelimelerden kan ‘boru’; kanda ‘oluk’ (Shoabdurahmonov ed. 1971: 141), kon ‘baca’ (Muhamadjonov, 1981: 107) ile karstlastirilabilir. Bu érnekler Tiirkge kentuk ‘un saklanan biiytik toprak kap’; Mogolca kun- daga ‘kiigiik kap’; Mangu-Tunguzca kondi ‘kepge, kutu’; Korece kun-tj6kéi ‘se- pet’; Japonea kiméc ‘boru’nun ortak Altayca bir kelime olan < / kidn / ‘delik, oyuk’tan gelismis olabilecegini géstermektedir, Diger nemli bir sorun da kentiik kelimesindeki ikinci Sge olan /tiik/in agik- liga kavusturulmasidir. Ben kentiik birlesiZindeki ikinci 6ge olan /tiikAin Altay déneminde ‘kil’ anlammi ifade ettigine inanmaktayim. Ornegin bu baglanti asagidaki kanitlarla karsilastirilabilir: Korece ‘soya sosu, piring sarabi, kimgi [Kore tursusu] vs. saklamaya yarayan toprak kap’ (Phyojungugodesajon I. 1592) anlaminda tok ( Yazili Mogolca kéniig ‘kova’, Mogolca xoneg ‘kova’, Buryat xuneg ‘ahsap kova’; bundan baska Mangu-Tunguzca: Solon xongé ‘ko- va’, Evenki koni ‘hus agacinin kabugundan yapilmis kutu’ (Tsintsius, 1975: 1. 412, 478), ayrica Even kornek ‘kupalani ve bardaklari saklamaya yarayan kutu’ (Danilova, 1991: 32). Tuva Tiirkgesindeki xenek, xuuy ve Ozbek agzindaki xanak bigimleri biiytik olasilikla Mogolcadan geri alinan édiinglemelerdir. Bun- lara ek olarak Kore dilinde ‘sirlanmis koyu kahverengi uzun ktip’ anlamindaki konegi kelimesini de kaydetmekte fayda var. The Etymological Dictionary of the Altaic Languages (http://starling.rinet.ra 08.01.07) kelimenin Tiirkge proto-bicim *kéjnek ‘kova, kap’; Mogolca proto-bigim *kunija ‘hus agacindan yapilan tabak’; Tunguzca proto-bigim *xwia- 1. “kepge’, 2. ‘yiiksiik’, 3. ‘parmak’, 4. ‘agag kova’; Korece proto-bigim *kiaii ‘yemlik, yalak’; Ja- ponea proto-bigim *ktim- *kepge ile gikarmak’ sekillerini ortaya koyar ve bunlarin Proto-Altayca yapisinin (http://starling.rinet.ru/cgibin/ response.cgi?single=1& base- name=\datalalt\altet&text_recno=526&root=config) ‘kepge’ anlamindaki *k Ori ol- dugunu ileri siirer. Yukaridaki anlamlardan baska, kének kelimesi ve kiiyg (Malov, 1951: 395), kiink (Tiirkge Temel Sézliik 1-2. 782) gibi Tiirkiye Tiirkgesi bigimleri de ‘kanal, oluk’ anlamlarii ifade etmektedir. Ayrica Mogolea konak da ‘oluk’ anlaminda- dir (http://starling.rinet.ru 08.01.07). Altayca *kéjnek, *kunija, *xuria-, *kimii kelimelerinde ‘oyuk, gukur’ anla- minin egemen oldugu asikardir. Bunun yaninda Korecenin Kangwon, Kyongi, Jonra, Chuchong, Hanghe agizlarmda kunjok ve Hambuk agzinda kunjae de ‘delik, oyuk’ (Phyojungugodesajon 1. 640); Yazilh Mogolca kéndei, Kalmuk kéndé, Dagur kuéndi ‘delik, oyuk’, Buryat xiinxi de ‘buzun altindaki oyuk’ (http://starling.rinet.ru 08.01.07) demektir. Tartigtigimiz gériisleri toparladigimizda Tiirkge *kdjnek ‘kova, kap’; Mo- Bolca *kunija ‘hus agacindan yapilan tabak’; Tunguzca *xuia- 1 ‘kepge’, 2 ‘yiikstik’, 3 ‘parmak’, 4 ‘aZag kova’ ve Korece *kimi ‘yemlik, yalak’ (http://starling.rinet.ru 08.01.07) kelimelerinin ortak *k‘drie ‘delik, oyuk’ ké- kiinden geldigi yéniinde bir varsayimda bulunmak miimkiindiir. (4) KUMBARA ‘kiigiik toprak veya metal kap’, Tiirkiye Tiirkgesi kumbara ‘cocuklarin para biriktirmek igin kullandigi deligi olan toprak veya metal kap” (Turkce Temel Sézliik 1-2. 765); Kirgiz Tiirkcesi kurma ‘kiigiik testi” (Budagov, 1871: 93), Kazak Tiirkcesi kumira ‘kiigiik testi? (Ismoilov, 1990: 58). Ayrica Ttir-ALTAY DILLERINDEKI BAZI EV GEREC ADLARI UZERINE 101 kiye Tiirkgesi agizlarinda kumbar ~ kumbari (Acipayamli, 1976: 126) kelimesi bir yiyecek ismi olarak da kullanilmaktadir (bir cesit kizartilmis bagirsak). Eren’in (1999: 266) Tiirkge xumbara’nn Farsga oldugu yéniinde yaptigi 6nerisi miimkiin gériinmemektedir. The Etymological Dictionary of the Altaic Languages (http://starling.rinet.ru 08.01.07) Proto-Tiirkce *kumgan ‘caydanlik, testi’; Proto-Mogolea *kombuga “guval’; Proto-Mangu-Tunguzca *kémba ‘kepge’ ve Proto-Japonca *kdmd ‘gay- danhik’ bigimlerinin kelimenin Proto-Altayca bigimi olan ve ‘bir gesit kap’ an- lamina gelen *kumba(ka)’ dan tiretildigini ileri siirmektedir. Benim bakis agima gére, Evence xubere ‘demlik’ (Danilova, 1991: 34) ve Korecenin Jeju agzinda kombak (komphak) ‘siizgeg’i (Phyojungugodesajon I. 495, 497) de bu gruba ekleyebiliriz. kumgan kelimesinin Tiirkgede gesitli kullanimlar bulunmaktadir. Bu kelime ‘tencere’, ‘caydanlik’, ‘demlik’, ‘testi? anlamlarina gelebilmekte ve asagidaki bigimlerde goriilmektedir: Karahanli Tiirkgesi kwmgan; Tiirkiye Tiirkcesinin agizlart kumgdn, kumgan, kumgon; Karakalpak, Balkar, Kirgiz, Nogay, Uygur ve Kazak Tiirkgeleri kwmgan, Ozbek Tiirkgesi kumgon; Kazak a&zi kumkan; Tatar, Baskirt Tiirkgeleri gomyan ve Baskirt agzi komkan; Azeri Tiirkcesi kumgan; Tiirkmen agzi kumgan; Guvas Tiirkgesi ve Guvas agzi kdimkan; Ku- muk Tiirkgesi gumman; Karakalpak Tiirkgesi, Tiirkiye Tiirkgesi ve Ozbek agzi kuman; Tiirkiye Tiirkcesi a&z1 koman (Sevortjan, 1989: VI. 139). Bunlara ek olarak bu kelimelere su dillerde de rastlanilmaktadir: Yazili Mogol- cada xumxan ‘fincan, kupa’, Mogolca xumx ‘testi, kavanoz’ (Fedotov, 1996: I. 252); Manguca yumyan ‘testi’ ile Negidalca ‘kepce, kasik’ ve ‘Budistlerin kutsal su igin kullandiklari kap’ anlamina da gelen komjan (Tsintsius, 1975: 1. 408, 477). kumgan kelimesinin etimolojisiyle ilgili ‘olarak gegitli gériisler_vardir. Clauson’a gére (1972: 627) kumgan Arapga kumkuma’dan bozulma olabilir. Rasinen (1969: 300) kumgan’1 Mogolea kumagan ile karsilastirir. Eyuboglu (1995: 433) Tiirkce kumgan kelimesinin eski Tiirkge ko-/koy- ‘koymak’ fiili ile man ekinden olustugunu ileri siirmektedir, Rahmatullayev (2000: 575-576) kumgan’n eski Tiirkge kum- ‘dalgalanmak? > ‘kaynamak’1n iistiine -gatn ekle- rinin getirilmesiyle kuruldugunu iddia etmektedir. Bana gore, fonetik ve semantik noktalar gz dniine alindiginda kumyan, xumbara, xu(m)bere kelimelerinin ‘oyuk, gukur, ig agi’ anlamlarina gelen kumi kékiinden geldigi savunulabilir. The Etymological Dictionary of the Altaic Languages (http://starling.rinet.ru 08.01.07) Mogolga proto-bigim *komig ‘ke- nar’, (bir dagin) uzantisi’, barinak’; Mangu-Tunguzca proto-bigim *kum- ‘1 ke- nar 2. oyuk, gukur 3 ugurum’; Korece proto-bicim *kiwm- ‘cukur, delik’ ve Ja-102 IMI ARASTIRMALAR ponca Proto-bigim *kima ‘ig agi, cukur’ bicimlerinin kelimenin Proto-Altayca bigimi olan ve ‘oyuk, gukur, ig agi’ anlamlarina gelen *kuimi (~-o-)dan tiiretildi- &ini ileri siirmektedir. Yukaridaki iddialani da dikkate alarak kumgan kelimesindeki yan~ gan~ kan ve xumbara kelimesindeki bara ~ bere morfemlerini analiz ederek devam et- mek istiyorum. Kasgari (1963: I. 327) Oguzca ‘su igilen bardak’ anlamina gelen bart kelimesini kaydetmektedir. Clauson (1972: 358) bart’in ‘sarap veya her- hangi bir siviyi dlgmek igin kullanilan kap’ anlamina geldigini géstermektedir. Eren (1999: 40) Tiirkiye Tiirkgesi bardak ‘su veya benzeri seyleri igmek i¢in kullanilan kap’ ve ‘toprak testi’ kelimesinin < /bart/ ‘su igmek igin kullanilan bardak’ ve /+ (a)k /kiigiiltme ekinden tiiredigine isaret etmektedir. bardak Tatar Tiirkcesi ‘toprak testi’, Azeri Tiirkgesi ‘toprak testi? (Eyub- oglu, 1995: 820) ve Tiirkiye Tiirkcesinin pek gok agzinda ‘su igilen agag kap? anlamini iistlenmektedir (Acipayamli, 1976: 18). Ayrica Evencede baran ‘bii- yiik derin kap’ (Danilova, 1991: 34) ve Korecede bari ‘kadinlarin bakirdan ya- pilmis piring kasesi” anlamiyla kay:thdir (Phyojungugodesajon II. 2418). bart ~ baran ~ bari kelimelerinin genel anlami ‘kap’tir ve etimolojik olarak da bara ve xumbara kelimesindeki ikinci dge ile baglantili gériinmektedir. Boy- lece xumbara kelimesinin Altay dillerindeki etimolojisini su gekilde diisiinmek miimkiindiir: kumbara < kum < kumi ‘oyuk, gukur, ig agi’ + bara ‘kap’. Buna gore, ‘derin kap’ anlamina gelen kvimbara kelimesinin Altayca proto-bigimini sdylece ortaya koyuyorum: (*hiimbara > Tiirkce xumbara > xumbuga > xumga > kumga +n > kumgan; Mogolca kombuga > gombuya | xombogo; Mangu- Tunguzca kémba > qgombu/ qombo ve Korece kémbat+k > kémbak). Biitiin bunlara ek olarak Altay dillerindeki xumbara ve kombuga kelimeleri temelinde g, y, x ve r fonetik uygunluklarim da kurmak mimkiindiir. Ornegin: Tiirkge g, Mogolca y; Mangu-Tunguzea g, Korece r; krs. Tiirkge yagi ‘diisman’. Mogolca dayin ‘diisman’, Mangu-Tunguzca dagu-r ‘arkadas, dost’; Korece darida ‘baskasi’; Tiirkge r, Mogolca y, Mancu-Tunguzea x; krs. Tiirkge sariy ‘sari, griye galan’; Mogolca sayaral ‘gri’; Mangu-Tunguzca saxarin ‘siyah’. Kaynakga Abayev, V. I. (1989), Istoriko-etimologiéeskij slovar’ osetinskogo jazyka IV, Moskva Leningrad: Nauka. Actpayamli, O. (1976), Zanaat Terimleri Sozliigu, Ankara: Turk Tarih Kurumu. Akobirov, S. F. and Mihajlov, G. N. (1988), Uzbeksko-russkij slovar’, Tashkent: Ozbek Sovet Ensiklopediyasi Bosh Redaksiyasi.ALTAY DILLERINDEKI BAZI EV GEREG ADLARI UZERINE 103 Budagov, L. Z. (1871), Sravnitel’nyj slovar’ turetsko-tatarskee nareéij 1, Sanktpeterburg: Tipografiya Imperatorskoj Akademii Nauk. Clauson, G. (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, London: Oxford Press. Danilova, A. A. (1991), Bytovaja leksika evenskogo jazyka, Yakutsk: Yakutskij nauény} centr. Eren, H. (1999), Turk Dilinin Etimolojik Sozlitgi, Ankara: Bizim Biro. Eyuboglu, 1. Z. (1995), Turk Dilinin Etimolojik Sozligu, Ankara: Sosyal Yayinlari. Fedotov, M. R. (1996), Etimologiceskij slovar’ éuvashskogo jazyka I, Cheboksary: Cuvashskyj gosudarstvennyj institut gumanitarnyx nauk. Tsintsius, V. i. (ed.) (1975, 1977), Sravnitel nyj slovar’ tunguso-man’éurskix jazykov, 1, Il, Leningrad: Nauka. ismoilov, i., Meliyev, K. and Saparov, M. (1990), Orta Osiyo va Qozog’iston turkij tillari leksikasidan tadgigot, Toshkent: Fan. Kashgariy, M. (1963), Devonu lug'otit turk 1, I, U1, Toshkent: Ozbekiston Fanlar Aka- demiyasi. Levitskaja, L.S., Dybo, A. V. and Rassadin, V. I. (1997), Btimologi Jjazykov: Obscetjurkskije i meztyurkskije osnovy na bukvy “K”, russkoj kuPtury. skij slovar’ tjurkskix K”, Moskva: Yazyki Maloy, S. Y. (1951), Pamjatniki drevnetjurkskoj pis’mennosti, Moskva-Leningrad: Akademii nauk SSSR. Martin, S. E. (1987), The Japanese Language Through Time, New Haven — London: Yale University Press. Marufoy, Z. M. (ed.) (1981), Ozbek tilining izohli lug’ati I, Il, Moskva: Rus tli. Muhamadjonov, Q. (1981), Janubiy Qozog’istondagi ozbek shevalari, Toshkent: Fan. Phyojungugodesajon 1, Il, 111, (1999), Gugripgugoyonguwon , Seoul ; Tusantonga. Rahmatullayey, S. (2000), Ozbek tilining etimologik lug’ati, Toshkent: Universitet. Risdnen, M. (1969), Versuch eines etymologisches Worterbuchs der Turksprachen, Helsinki; Suomalais - Ugrilainen. Sevortjan, E. V. and Levitskaja, L. S. (1989), Etimologi¢esky slovar’ tjurkskix jazykov: Obséetjurkskije i meztjurkskije osnovy na bukvy “2K”, “IK”, “I”, Moskva: Nauka. Shoabdurahmonoy, S. S. (ed.) (1971), Ozbek xalq shevalari lug'ati, Toshkent: Fan. Sidikov, S. (1983), Mongolsko-Tjurkskie jazykovye paralleli, Frunze: llim. Starostin, S., Dybo, A, and Mudrak, O. (2003), Etymological Dictionary of the Altaic Languages 1, I, IM, Leiden-Boston: Brill, http://starling,rinet.ru 08.01.07.