The Journal of Academic Social Science Studies

International Journal of Social Science

Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/JASSS2739
Number: 32 , p. 159-169, Winter III 2015

OSMANLI MPARATORLUUNUN SON DNEMLERNDE

VE TRKYE CUMHURYETNN LK YILLARINDA
OKULLARDAK BEDEN ETM DERSLERNE SSTEMATK
BR BAKI
A SYSTEMATIC APPROACH OF PHYSICAL EDUCATION COURSES IN
SCHOOLS IN THE LAST PERIOD OF THE OTTOMAN EMPIRE AND THE
EARLY YEARS OF TURKISH REPUBLIC
Yrd. Do. Dr. Ayhan DEVER
Ordu niversitesi Beden Eitimi ve Spor Yksekokulu
Okt. Ahmet SLAM
Ordu niversitesi kizce Meslek Yksekokulu
zet
Beden eitimi dersi, zellikle 19. yzyl ierisinde okullarda geliim gstermeye
balam ve genel olarak devletlerin ayr bir nem verdii derslerden birisi olagelmitir.
Beden eitimi dersi; Osmanl Devletinde terbiye-i bedeniye, cimnastik, beden terbiyesi
eklinde adlandrlrken; Cumhuriyet Trkiyesinde ise jimnastik ve beden eitimi
olarak isimlendirilmitir.
Osmanl Devletinde daha ziyade bilimsellikten uzak, dorudan bedensel
geliime, gce vurgu yaparak gelien beden eitimi dersi; Cumhuriyet Trkiyesinde de
ayn ileve sahip olarak ortaya kmtr. zellikle Cumhuriyet dnemiyle birlikte
jimnastik olarak adlandrlan ve dorudan jimnastik talimlerinin yapld beden eitimi
dersi, bu balamda dorudan bir ekilde fiziki geliime vurgu yapmtr. Bunun bir
sonucu olarak da zellikle Cumhuriyetin ilk yllarnda, bu ders sayesinde bireylerin
bedensel olarak daha da gelimi olduklarn; ilerleyen yllarda ise jimnastik dersinin bu
grevini yitirdiini grrz.
Beden eitimi dersinin haftalk ders saysnn az olmas, bu geliimin nne bir
set ekmitir. Zira haftada 1-2 saat arasnda verilen beden eitimi dersleri, spordan
beklenen grbz ve yavuz evlatlar yaratma projesini yerine getirememi ve dorudan
bir ekilde rencilerin bo zaman deerlendirme faaliyetlerinden birisi olarak geliim
gstermitir.
Bu almann amac, Osmanl Devletinin son dnemleri ve Cumhuriyet
Trkiyesinin ilk yllarndaki beden eitimi dersleri hakknda bilgi vermek, bu derslerin
genel olarak amalarn ortaya koymak ve Osmanl Devleti ile Cumhuriyet
Trkiyesindeki beden eitimi derslerinin bir karlatrmasn yaparak bir sonuca
ulamaktr.
Anahtar Kelimeler: Terbiye-i Bedeniye, Jimnastik, Beden Eitimi, Mekteb-i
Sultani, Selim Srr Tarcan

160
Ayhan DEVER & Ahmet SLAM
Abstract
Physical education course, especially in the 19th century, has begun to show
improvement in schools and has been one of the courses which is given a separate
importance by states in general. While physical education course was called as terbiye-i
bedeniye, gymnastics, physical education in Ottoman period, it was called as gymnastics
and physical education in the Republic of Turkey.
Wheras the course was unscientific and it focused on physical development and
power in the Ottoman Empire, it came into being as having the same function in the
Republic of Turkey. It was called as gymnastics especially after the Republician period
and it involved gymnastic drills. So,it focused directly on the physical development. As
a result of this, especially in the early years of the Turkish Republic, we see that
individuals were physically more advanced through this course and in the following
years gymnastics classes lost this task.
The small number of lessons per week of physical education classes has made a
set in front of this development. Since the physical education courses have been given 12 hours per week, the current situation did not fullfill the project to create expected
robust and powerful sports kid and the course has directly been developed as students
leisure activities.
The aim of this study is to inform about the physical education lessons in the
first years of the Republic of Turkey and the last period of the Ottoman Empire, to reveal
the purposes of these courses and to compare the physical education lessons in Ottoman
and Republician periods.
Key Words: Terbiye-i Bedeniye, Gymnastics, Physical Education, Mekteb-i
Sultani, Selim Srr Tarcan

GR
Gerek Osmanl mparatorluunda gerekse de yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti
Devletinde bedenin eitimine ynelik dersler, bilimsel bir anlaytan uzak daha ziyade
bedensel gsteri sergilenmesi anlayyla jimnastik ad altnda rencilere sunulmutur.
Bunun bir sonucu olarak da lkemizde beden eitimi dersleri, jimnastik dersi ve ierii altnda
gelimeye balamtr.
Tarihsel sre ierisinde beden eitimi dersi; terbiye-i bedeniye, jimnastik ve beden
terbiyesi eklinde isimlendirilmi; genel olarak bu isimlendirmelerin hepsinde de jimnastik
eitimi rencilere verilmeye allmtr.
Trk kltrnde nemli bir yere sahip olan beden eitimi, okullarmza son iki yzyl
ierisinde girmitir. Dier bir ifade ile tarihsel sre ierisinde uzun bir gemie sahip olan
Trkler, okullardaki beden eitimi derslerine olduka ge bir zaman dilimi ierisinde
gemilerdir. Bu da beden eitimi derslerinin, batl, bilimsel bir anlay ierisinde rencilere
aktarlmasnn ge balamasna neden olmutur.
Bu alma ile birlikte, zellikle sporu (beden eitimini) kltrn temel unsurlarndan
birisi olarak kabul eden Trklerin, okullardaki beden eitimi derslerinin geirmi olduu
aamalar ortaya konmaya allacak ve gerek Osmanl gerekse de Trkiyedeki beden eitimi
derslerinin karlatrlmas yaplarak bir sonuca ulalacaktr.
1. Osmanl mparatorluunun Son Dnemlerinde Okullarda Terbiye-i Bedeniye
(Jimnastik - Beden Eitimi) Dersi
Osmanl mparatorluunun son dnemlerine doru zellikle yenilenme, batllama
abalarnn n plana ktn grmekteyiz. Bu yenilenme, demokratikleme hareketlerinden bir
tanesi de (belki de en nemlisi) Sultan Abdlmecit zamannda (1839) ilan edilen Tanzimat
Fermandr. Bu ferman, lke genelinde yenilikleri dile getirirken, zellikle eitim alanndaki

Osmanl mparatotluunun Son Dnemlerinde ve Trkiye Cumhuriyetinin lk Yllarnda Okullardaki Beden161

deiimlere de vurgu yapmtr. Eitim alanndaki bu yeniliklerden bir tanesi de, zellikle o
dnem Avrupasnda youn bir ekilde ilgi gren spor derslerinin, lkemizde de daha yaygn
bir ekilde okullarda okutulmaya balamasdr.
Tanzimat Ferman ile spora da batl anlamda bir yaklam sergilenmi ve bylece
modern sporla tanlm; o dnem sporunda youn ekilde ilgi gren jimnastik, okullarda ders
olarak okutulmaya balanmtr (Tayga, 1990, s:105). Ancak bu jimnastik dersinin btn
okullarda deil de ncelikli olarak askeri okullarda okutulduunu grmekteyiz. Hatta bu dersi,
modern anlamda okullarda retebilmek amacyla yurt dndan Lesen Marti ve Piini
isimlerinde hocalarn getirtildii de bilinmektedir (Morpa Spor Ansiklopedisi, 2005, s:141).
Bylece okullardaki beden eitimi dersi, tamamen yabanc hocalar dhilinde gelimeye,
ekillenmeye balam ve okul sporu, batl bir tarzla tanmtr.
Tanzimatn ilanyla birlikte, zellikle retmen okullar almaya balanm, ecnebi
okullarnda kkl deiiklikler yaplm, kzlara ynelik ortaokullar bu dnemde hayata
geirilmitir. Bunun yan sra okul ders programlarnda zellikle yaama dair dersler de
konmutur (Bilge, 1989, s:23). Bu dersler arasnda ise zellikle bedensel geliime vurgu yapan
terbiye-i bedeniye dersini grmekteyiz.
Belli bir sre sonra beden eitimi dersleri, sadece jimnastik eitimi olmaktan
kurtulmaya ve farkl ierikler dhilinde gelimeye balamtr. rnein 1862 ylnda zellikle
askeri okullara, me ve eskrim dersleri konulmutur. 1863 ylnda ise Harbiye ve Askeri
dadilere, gerekli olan alet ve tesisler de yaptrlarak jimnastik dersi, 1864 ylnda ise Harbiye
Okulu ders programna jimnastik, me ve eskrim dersleri konulmutur (Tayga,1990, s:106-107).
Bu noktada yeri gelmiken Enderun Mektebinden de sz etmek gerekmektedir.
Osmanlda sarayda eitim veren kurumlarn banda gelen Enderun Mektebi, zellikle beden
eitimi derslerinin verildii bir okul olmutur. Bu okulda zellikle spor, beden eitimi ve
askerlik derslerine yer verilmesi, bu okulu dier okullardan ayran temel zellik olmutur.
Beden eitimi ve askerlik derslerinde binicilik, kl kullanma, grz, mzrak ve ok gibi zellikle
sava aralarnn kullanlmasnn yan sra, gre, arlk kaldrma, cirit gibi bedensel gc
gelitirici sporlara da yer verilmitir (Gven, 2013, s:91- 92). Enderun mektebinde hem bedensel
eitim hem de kafa eitimi adeta eit dzeyde rencilere aktarlmtr. Kendini gelitiren
bireyler daha ziyade silah kullanma ve ata binme konusunda dersler grmeye balamlardr.
Bu dnemde cirit, zellikle genler arasnda en fazla ilgi gren bir oyun haline gelmitir (Koer,
1970, s:16).
1868 ylna gelindiinde ise zellikle Fransz eitim dncesine gre biimlendirilen
Mekteb-i Sultani (Galatasaray Lisesi) ders programlarna 1 Eyll 1868 tarihinden itibaren
jimnastik dersinin konulduunu (Morpa Ansiklopedi,2005, s:141) ve Fransadan bu dersi
vermek zere zel hocalarn getirildiini grmekteyiz. Galatasaray Lisesi (Mekteb-i Sultani)
ders programna sabahlar ikier saat olmak zere (Tayga,1990, s:108) jimnastik dersi
konulmutur.
Mekteb-i Sultaniye jimnastik dersini sokan Monsieur Curel adndaki Franszdr.
Curelin yapt ilk i, okul ierisinde kendisine tahsis edilen ksm, bir jimnastikhane haline
getirmi olmas ve yine beraberinde Fransadan getirdii jimnastik aletlerini, rencilerin
kullanmna sunmasdr (Tekil,1985:5 Doan, 2010:169). Ancak o dnem zellikle jimnastik
aletlerine alk olmayan rencilerin, bu spor dalndan kaacaklar dncesi nedeniyle ders,
zorunlu bir hale getirilmitir. Ayrca Mekteb-i Sultanide ilk jimnastik hocasnn Curel
olduunun genel kabulne ( Tekil,1985; Doan,2010; Morpa Spor Ans.,2005; Aray,1959) karn,
Morioux adnda bir Franszn da okulun ilk jimnastik hocas olduu gr de bulunmaktadr
(BTUM, 1943, s:9). Ancak o dnem beden eitimi derslerinin jimnastik ad altnda yapldn

162
Ayhan DEVER & Ahmet SLAM

unutmamak gerekir. Zira getirilen retmenlerin neredeyse tamamnn jimnastiki olmalar bu

durumun en gzel rneidir. Hatta Mekteb-i Sultanide Stangali adnda Yunanl bir cambazn
dahi jimnastik dersi hocal yapt bilinmektedir (Ergin, 1977, s:1546).
Mekteb-i Sultanide Curelin ardndan Moiroux, Martinetti, Stangali, Faik Bey, Mazhar
Bey, Abdurrahman Robenson, Ahmet Robenson gibi isimler jimnastik dersi retmenlii
yapmtr (Tekil,1985, s:5). Bu isimler arasnda yer alan Faik (stnidman) Bey, dnemin ilk
Trk jimnastik retmenidir. Faik Bey, Stangellinin ardndan Galatasaray Lisesinin beden
eitimi retmeni olmutur (Gen, 2014, s:508). Hatta Vildan Aire gre Faik Bey, rencilerine
sadece spor yapmay deil, ayn zamanda Trk milliyetiliini de retmeye almtr
(Airden akt: Topuz, 1975, s:53).
Ayrca bu zaman zarf ierisinde Mekteb-i Sultani ierisinde bulunan courlarn
(bahelerin) birer spor salonu haline getirildiini de grmekteyiz. Mektep ierisindeki en
nemli spor alannn Grand Cour olduu bilinmektedir. Bu bahe ierisinde byk malar
yaplmakta ve baz jimnastik hareketleri gerekletirilmekteydi. Ayrca mektebin bahelerinde
ayn anda en az 18 takm tala, tenis topuyla, normal topla futbol oynayabilmekteydi (Aray,
1959, s:12). Bu ifadelerden anlyoruz ki jimnastik dersi ne yazk ki renciler arasnda pek
kabul grmemi, bunun yerine futbol daha da ilgi eken bir spor dal olmutur.
1869 yl ise Osmanlda eitim alanndaki en byk yeniliklerden birisi olan Maarif-i
Umumiye Nizamnamesi yaynlanm, medrese eitiminden vazgeilmi ve eitim, devlet
meselesi haline gelmitir. Bu yeniliklerden beden eitimi (jimnastik) dersi de nasibini alm ve
baz devlet okullarnda da jimnastik dersi verilmeye balamtr.
Nizamname dorultusunda 1869 ylnda Rtiyelerde, 1870de Mekteb-i Tbbiyede ve
1877 ylnda da dadilerde jimnastik ve eskrim dersleri (Tayga, 1990, s:169; Kodaman,1999,s:93117; Nafi,2002,s:408) verilmitir. Ancak Rtiyelerdeki jimnastik dersi sadece Erkek
Rtiyelerinde verilmitir. (Akyz, 2001, s:285). Ayrca Harp Okulu ve Harp Akademisi ders
programlarna piyade ve subaylar iin me ve eskrim dersleri de konularak asker ve subaylarn
da zellikle bedensel geliimlerine nem verilmitir (Tayga, 1990:109). 1870 ylnda ise Kaptan
ve rak Mektebinde askerlik ve beden eitimi dersleri okutulmaya balanmtr (Ergin, 1977,
s:666).
1873 ylnda ise Darafaka ismiyle orta dereceli bir okul alm ve zellikle anne
babas veya babas olmayan ocuklara eitim verilmitir. Bu okulun beden eitimi alanndaki
esas nemi ise; Trkiyede ilk defa beden eitimi ve askerlik dersini, ders programlarna alan ve
ders kitaplarn bastran okul olmasdr (Binbaolu, 1982, s:142).
1884 ylnda ise Bahriye Mekteplerinin ders programlarna jimnastik dersi konularak,
askeri okullarda jimnastik derslerinin nemi daha da belirginlemeye balamtr (Bilge, 1989,
s:25).
1893 ylnda dnemin maarif nazr Zht Paann, Abdlhamite sunduu tezkereye
gre; aznlk ve yabanc okullardan birisi olan Protestan Okullarnn Ksm- dadi
programlarna da jimnastik dersinin olduunu grmekteyiz (Akyz, 2001, s:222).
1895 ylna gelindiinde ise Darlmuallimatlarn Usul-i Tedris ders programlarnda
ocuk oyunlar ve riyazet-i bedeniye dersinden sz edilmekte ve rencilere bu dersler
verilmektedir (Binbaolu, 1995, s:470). Dier bir ifade ile zellikle kz okullarna retmen
yetitirmek amacyla alan Darlmuallimatlarn, ocuk oyunlarna ynelmesi, ayn zamanda
milli oyunlarmza verilen deerin de bir gstergesidir. Zira dnem ierisinde ocuk oyunlarna
sahip klm ve bu oyunlar rencilere retilmeye altrlmtr.
1908 ylnda Merutiyetin ilanyla beraber, eitim alanndaki yenilikler daha da
hzlanm ve jimnastik dersi, okullarn mfredat programlarna girmeye balamtr. Genel

Osmanl mparatotluunun Son Dnemlerinde ve Trkiye Cumhuriyetinin lk Yllarnda Okullardaki Beden163

olarak birinci merutiyet ile beraber beden eitimi askeri okullara; 1908 ylnda ilan edilen ikinci
merutiyet ile dier okullara girmitir. (Binbaolu, 1999, s:74).
2 Aralk 1908de stanbulda Rza Paa yokuunda retmen Yzba Selim Srr
tarafndan zel bir terbiye-i bedeniye mektebi almtr (Binbaolu, 2014, s:276). Ancak 1909
yl ierisinde Selim Srr (Tarcan) Bey, svee beden terbiyesi tahsiline gnderilmitir (Tayga,
1990, s:110). Bu nedenle terbiye-i bedeniye mektebinin mr pek uzun olmamtr. Hatta
ncesinde Selim Srr Beyin Harbiye Nazr zzet Paa ile grmesinde, kendisini Paris Sefareti
Askeri Ataeliine gndermek istemi, Selim Srr Bey ise, zellikle beden terbiyesi alannda
eitim almak istediini belirterek svee gnderilmesini istemitir (Atabeyolu, 2000, s:15).
1910-11 dnemi ierisinde sultanilerde 10 tane terbiye-i bedeniye retmeni
bulunmaktadr (Cihan, 2007, s:80). Bu say, dnemdeki beden eitimine verilen deerin
durumunu net bir ekilde ortaya koymaktadr.
Yine ayn dnem ierisinde eitim sresi yl olan ve iki dnem halinde eitim veren
liseler almaya balamtr. Bu okulun ilk ksm bulunmamakla beraber, balangta on tane
almtr. Bu okullarn birinci ve ikinci devrelerinde, haftada birer saat olmak zere terbiye-i
bedeniye dersi konulmutur (Bilge, 1989, s:39).
1911 ylnda ise Selim Srr (Tarcan), sveten gelmi ve Maarif Nazr Emrullah Efendi
tarafndan Maarif Mektepleri Umumi Mfettiliine tayin edilmi ve bylece okullara, beden
eitimi dersinin bilimsel bir ekilde girii salanmtr (Tayga, 1990, s:110 BTUM, 1943, s:16).
Bu dnem ierisinde kz retmen okullarna, imam hatip mekteplerine beden eitimi dersleri
konulmaya allmtr. zellikle Selim Srr Bey ile beraber lkemizde geni kitlelere
yaylmaya balayan sve jimnastii lkemizde gelimeye devam etmitir.
1911 yl ierisinde Darlmualliminde beden eitimi derslerinin nasl ve ne ekilde
yaplaca mfredatlar dhilinde belirlenmeye allmtr (Tayga, 1990:109). 1912 ylnda ise
stanbul Mekteb-i Sultanisinde haftada iki saat olmak zere terbiye-i bedeniye dersi verilmeye
balanmtr (Ycel, 1994, s:150).
1913-1914 yllar ise terbiye-i bedeniye derslerinin hzla yayld bir dnem haline
gelmitir. nk 1913 ylnda yaynlanan Tedrisat- ptidaiye Kanunu ile beraber zellikle
ilkretim alannda birtakm yeni dzenlemelere gidilmitir. Bu dzenlemeler arasnda ilk kez
el ii, mzik, resim, beden eitimi ve salk derslerinin ilkokul programlarna konulmalar yer
almaktadr (Budak Budak, 2014, s:377).
1913 ylnda ise Medresetlvaizin (vaiz yetitiren okullar) alm ve bu okulun 1. ve 2.
snflarnda terbiye-i bedeniye dersleri okutulmaya balanmtr. Ayrca yine ayn yl ierisinde
Kz Sanayi Mekteplerinde de terbiye-i bedeniye dersleri okutulmaya balanmtr (Ergin,1977,
s:160). Ayrca sultanilerin Sunufu Taliyesi ders programlarna haftada iki saat olmak zere
terbiye-i bedeniye dersi konulmutur (Ycel, 1994, s:151).
1914 yl sonlarnda ise nas Sultanisi (Kz Lisesi) ders programlarna terbiye-i bedeniye
dersi, haftada iki saat olmak zere eklenmitir. (Tayga, 1990, s:110). Ayrca Darlhilafetulaliyye
medresesinin 1914 ylnda derslere balamas ile medresenin tali ksm evvel 1.2.3. ve 4.
snfnda ve tali ksm sani de ise 5. 6. ve 7. snflarnda terbiye-i bedeniye dersi okutulmutur
(Ergin, 1977,s:127-128). Ancak medresenin 8. snfnda terbiye-i bedeniye dersi
bulunmamaktadr. Bunun yan sra sultanilerin devrei saniye blmlerinde haftada iki saat
olmak zere terbiye-i bedeniye dersi verilmitir (Ycel, 1994, s:152).
Yine ayn yl ierisinde Bahriye mekteplerinde de terbiye-i bedeniye dersi
okutulmutur. Bahriye Nazr Ahmed Cemalin yapt bir konumada Mektebi Bahriyede
talebe bir taraftan ulm ve fnunu tahsil ederler, dier taraftan evkat muayyenede sporlar,
terbiyei bedeniyye talimleri, shhi oyunlar icrasiyle bedenen dahi zinde bulunurlar (Ergin,

164
Ayhan DEVER & Ahmet SLAM

1977, s:1399) eklindeki ifadesiyle beden eitiminin, zellikle bahriyeciler iin nemini dile
getirmitir.
1914 ylndaki bir dier nemli olay ise eyhlislam Mustafa Hayri Efendinin
giriimleri sonucunda ortaya kan Islah- Medaris Nizamnamesi olmutur. Bu nizamname ile
birlikte medreselerin de slah edilmesi abalarna bal olarak, medreselerde yeniden bir
dzenlemeye gidilmitir. Buna bal olarak stanbul medreseleri Dar-l Hilafe-til Aliyye
Medresesi olarak yeniden adlandrlm ve Tali Ksm- Evvel, Tali Ksm- Sani ve Ali olmak
zere ksma ayrlmtr. Yaplan bir yenilikle medreselerin ders programlarna da terbiye-i
bedeniye dersleri konulmutur (Akyz, 2001, s:260).
Ayn yl okul mfredatlarna terbiye-i bedeniye derslerinin konmasna bal olarak, bu
dersleri verebilecek retmen a da ortaya knca, terbiye-i bedeniye okulu yaplm ancak,
savan da ortaya kmasyla beraber okul almadan dman eline gemitir. Sava sonrasnda
ise terbiye-i bedeniye okulu olarak yaplan bina, o gnn ynetimi tarafndan fabrika haline
getirilmitir (Ergin, 1977, s:1324).
1915 ylnda ise nas Darlfnununda terbiye-i bedeniye dersleri verilmeye balamtr
(Ergin, 1977, s:1554). Yine ayn yl ierisinde Mekteb-i Sultanide haftada bir saat terbiye-i
bedeniye dersi verilmitir. Ancak sabah ve akamlar okul ynetimince belirlenecek haftada iki
veya gnde terbiye-i bedeniye, okul oyunlar ve endaht numaralar gsterilmitir (Ycel,
1994, s:155).
1919 ylnda ise yine sultanilerin ecnebi ve Arab dil blmlerinde haftada bir saat,
1922de Zukura Mahsus Mekatibi Sultaniye Devrei Ula ve nasa Mahsus Mekatibi Sultaniye
Devrei Ulada haftada iki saat olmak zere terbiye-i bedeniye dersleri konulmutur (Ycel,
1994, s:157-158).
Spor alanndaki yeniliklerle beraber Osmanl mparatorluunun da mektep sporunun
geliimi konusunda giriim sergilemesi takdire ayan olsa da zellikle ders srelerinin azl ve
daha ziyade derslerin, jimnastik hareketleri etrafnda ekillenmi olmas dnemin bu alandaki
en byk problemlerinden birisi olagelmitir.
2. Cumhuriyetin lk Yllarnda Okullarda Jimnastik (Beden Eitimi) Dersi
Cumhuriyet dnemiyle beraber, jimnastik dersi, devlet okullarnn neredeyse genelinde
verilmeye balamtr. Zira savatan yeni klm ve halk, zellikle salk, beslenme
konularnda byk bir sknt ierisindedir. Bu nedenlere bal olarak zellikle gszleen,
zayflayan bedenlere daha gzel bir grnm salamak ve bireyleri bedenen daha salam bir
hale getirebilmek amacyla zellikle bedensel geliime nem verilmitir. Bu durumun en gzel
rneini 1 Ekim 1926 tarihinde Mustafa Kemal Atatrkn Efendiler, grbz ve yavuz evlatlar
isterim. Bunlar yetitirmek, tedbirlerini ve mesuliyetini zerinize alm adamlarsnz. Bu neticeyi
grmezsem, hakknzdaki muhabbetim, itimadm o zaman zail olur (Akn, 2004, s:98) eklindeki
beyanatnda grmekteyiz. Zira dnemin beden eitiminden beklentisi, bedenin daha da
gelitirilmesi, bireylerin bedensel olarak daha salkl bir hale getirilmesi; dier bir ifade ile
bedenen salam, grbz ve yavuz evlatlar yetitirme projesidir.
15 Temmuz 15 Austos 1923 tarihleri arasnda gerekletirilen Birinci Heyet-i lmiye
toplantsnda, dnemin en byk sorunlarndan bir tanesi de terbiye-i bedeniye dersleri ve bu
dersin retmenlerinin eksiklii olmutur (Ouzkan, 1983, s:598).
1924 ylnda yaymlanan 56 maddelik bir nizamname ile birlikte mam Hatip
Liselerinin idareleri bir nizam altna alnm ve okutulacak olan dersler arasna terbiye-i
bedeniye dersi de konulmutur. (Ergin, 1977, s: 2125).
1924 yl ierisinde Darlmuallimin Okullar (Erkek retmen okulu)nda okutulan
dersler arasna terbiye-i bedeniye dersi haftada 1 saat olmak zere 1.2.3.4.5. snflara

Osmanl mparatotluunun Son Dnemlerinde ve Trkiye Cumhuriyetinin lk Yllarnda Okullardaki Beden165

konulmutur (Akyz, 2001, s:187). Ayn yl ierisinde orta mektep ve lise mfredat
programlarnn, orta mektepler (lise birinci devre) ksmnda haftada iki saat olmak zere
jimnastik dersi verilmeye balanmtr (Ycel, 1994, s:167). ptidai Darlmuallimin ve
Darlmuallimat ksmlarna ise yine ayn yl ierisinde 1. 2. 3. 4. ve 5. snflarna haftada bir saat
olmak zere terbiye-i bedeniye dersleri konulmutur (Binbaolu, 1995, s:477-478).
Bu dnem ierisinde zellikle ortaokullara retmen yetitirmek amacyla eitim
enstitlerinin kurulmaya baladn grrz. Bu balamda 1926 yl ierisinde Konyada Orta
Muallim Mektebi alm, bir yl sonra ise pedagoji blm de eklenerek okul, Ankaraya
tanmtr. Zaman ierisinde matematik, fizik, tabi ilimler, tarih corafya blmleri de ilave
edilerek okul, Gazi Orta Muallim Mektebi ve Terbiye Enstits adn almtr. 1932 senesinde
ise okuldaki blmlere beden terbiyesi blm de eklenmitir (Ouzkan, 1983, s:605-606).
1926 tarihli ilkokul mfredatnda, ilk 4 snfn programna haftada 2 saat, beinci snf
programna ise haftalk bir saat jimnastik dersine yer verilmitir (Binbaolu, 1999, s:74).
Bylece zellikle Maarif Vekletine bal okullarda ilk kez jimnastik dersi haftalk iki saat
verilen bir ders haline gelmitir. Bu da Cumhuriyet rejiminin, zellikle ocuklarn bedensel
geliimine verdii bir nemi (yetersizde olsa) gstermektedir.
Bu nemin bir dier gstergesi de zellikle beden terbiyesi retmeni yetitirmek iin
1926 ylnda stanbul Kz retmen Okulunda bir beden terbiyesi kursunun almasdr. Alan
bu kursun her bir devresi dokuz aydan olumakta ve drt sene devam etmekte idi. Kursta Trk
retmenlerin yan sra, yurt dndan zellikle de o dnemlerde bat dnyasnda byk yank
uyandran sve Jimnastiini kursiyerlere retmek amacyla sveten retmenler
getirtilmitir. Kursta 45 kadn, 102 erkek olmak zere toplam 147 beden eitimi retmeni
yetimi ve okullardaki grevlerine balamlardr (Ergin, 1977, s:1791; Binbaolu, 2014, s:183).
1927 ylnda liselerin ikinci devrelerinin 1. ve 2. snflarnda haftada 2 saat, 3.
snflarnda ise haftada 1 saat jimnastik dersleri verilmeye balanmtr (Ycel, 1994, s:168). 1929
ylnda Marmara Adasnda Balklk Mektebi alm ve bu okulun ders programna terbiye-i
bedeniye dersi eklenmitir (Ergin, 1977, s:2137).
1927 ylndan sonraki dzenlemelerle birlikte zellikle ortaokullarda mzik, beden
eitimi derslerine ait notlar ayrca verilmeye balam ve bu notlar snf geme-kalmada etkili
olmamtr (Sakaolu, 1992, s:86). Bu durumun ise zellikle beden eitimi dersine olan ilginin
ve dersteki ciddiyetin, istein azalmasna neden olacan dnmek son derece yerinde
olacaktr.
1930 ylnda orta mekteplerin (1. devre) 1. ve 2. snflarnda haftada 2; 3. snflarnda ise
haftada 1 saat olmak zere jimnastik dersi verilmeye balanmtr. Ayrca bu yl ierisinde bir
ilk gerekletirilerek 2 ve 3. snflarda haftada 1 saat askerlik dersi verilmeye balanmtr
(Ycel, 1994, s:169). Askerlik dersleri de dorudan bedensel geliim zerine odakland iin, bu
almada askerlik dersleri de beden terbiyesi dersleri balamnda ele alnmtr.
1931 ylnda muallim mekteplerinin 1. 2. 3. 4. 5. snflarnda 2 saat jimnastik dersi; 2. 3. 4.
5. snflarnda ise 2er saat askerlik dersi verilmitir (Ycel, 1994, s:222 Binbaolu, 1995,
s:480). Bylece genel olarak beden eitimi dersi haftada drt saate kmtr.
Ayrca 1931 ylnda mekteplerin ders programlarndaki askerlik dersi, haftalk beden
eitimi dersi saysn gemi ve orta mekteplerin (1. devre) 1. ve 2. snflarnda haftada 2 saat; 3.
snflarda ise haftada 1 saat jimnastik dersi verilirken; orta mekteplerin 2. ve 3. snflarnda
haftada 2er saat askerlik dersi verilmeye balanmtr ( Ycel, 1994, s:170).
1933te Ankarada Gazi Terbiye Enstitsnde beden terbiyesi ve spor retmeni
yetitirmek zere blm alm ve enstitnn yannda modern bir bina meydana getirilmitir.
Beden terbiyesi okulunda Trk ve yabanc retmenler, uygulama ve teorik dersler

166
Ayhan DEVER & Ahmet SLAM

vermilerdir. Kadn beden eitimi retmenlerine olan ihtiya da dikkate alnm ve 1936 eitim
retim ylnda beden eitimi ubesine kzlar ksm da ilave edilmitir (Ergin, 1977, s:1791).
1934 ylnda ise liselerin (2. devre) 1. 2. 3. snflarnda jimnastik dersi haftada 1 saat
verilirken; yine liselerin 1. snflarna haftada 1 saat, 2. ve 3. snflarna ise haftada 2 saat askerlik
dersi verilmitir (Ycel, 1994, s:171). Bylece 1931 ylnda 1. snflara verilmeyen askerlik dersi,
bu snflarda da uygulanmaya balamtr.
1934 yl ders programlarna 1. 2. ve 3. snflarda haftada 2; 4. ve 5. snflarda ise haftada
1 saat jimnastik dersi konulmutur. Ortaokulda ise 1. 2. ve 3. snflarda haftada 1 saat jimnastik
dersi bulunmaktayken; ortaokullarn 2. ve 3. snflarnda 1 saat askerlik dersi uygulanmtr. Bu
yl ierisinde liselerde ise sadece haftada 1 saatlik askerlik dersi verilmitir (Ycel, 1994, s:200201).
1936 ylnda ise ilkokul, ortaokul ve liselerde haftada bir saat beden terbiyesi olduunu
grmekteyiz. Vildan Air (1936, s:12), beden eitimi dersinin haftada bir saat olmas hakknda
yle demektedir: Demek ocuun disiplinli bedeni faaliyete, bilen adamn gz nnde tabi
olaca zamann btn tahsil boyunca vasati deeri haftada bir saati geemiyor. Ne kadar lehte
dnmek istersek isteyelim, bu mddeti 17 milyon Trkn okuma anda olan ocuklarnn
salk durumlar zerinde messir olabilecek bir kymet diye kabul etmemize imkn yoktur.
Dier bir ifade ile haftada bir saatlik beden eitimi dersi, bireyler zerinde zellikle salk
ynnden herhangi bir anlam ifade etmemektedir.
1937 ylnda liselerin 1. 2. ve 3. snflarna haftada 1 saat jimnastik dersi konulmutur.
Ayrca yine bu sene ierisinde mfredat programnda bir ilk gereklemi ve liselerin 1. 2. ve 3.
snflarnda erkeklere haftada 2, kzlara ise 1er saatlik askerlik dersi konulmutur (Akyz, 2001,
s:322; Ycel, 1994, s:173).
1937 ylnda ilkretmen okullarnda haftada 1 saat jimnastik dersi konulurken, sadece
erkek ocuklarna haftada 2 saat askerlik dersi konulmutur. Ayrca bu okullarda, liselerden
farkl olarak kzlara askerlik dersleri yerine daha ziyade el ilerine ynelik dersler verilmitir
(Binbaolu, 1995, s:481; Akyz, 2001, s:346).
1938 ylnda ise zellikle okullardaki beden eitimi derslerine ynelik eletirilerin
olduunu grrz. Mustafa ber (1938, s:2) zellikle bu dnem ierisinde, okullarda atletizm
dersine nem verilmesi gerektiini, zellikle ilk, orta ve liselerdeki rencilerin, atletizm
alannda iyi yetitirilmesi suretiyle, ulusal ve uluslararas baarlarnda artacan
belirtmektedir.
1939 ylna gelindiinde ise zellikle o gnk milli eitim hakknda, zellikle baz
aratrmaclarn raporlar halka sunulmaya balamtr. Bu raporlardan bir tanesi de dnemin
Maarif Vekillii tarafndan 1924 ylnda lkemize davet edilen ve Trkiyede eitim hakknda
aratrmalar yapan John Deweyin aratrmasdr. lkemizde eitim alannda grd
aksaklklar belirten ve nerilerde bulunan Deweye gre (1939, s:20); muallim mekteplerinde,
snai mekteplerinde zellikle beden terbiyesine ynelik derslerin almas gerekmektedir. Dier
bir ifade ile bu aratrma 1924 ylnda yaplm, veklete sunulmu ve bu balamda baz
almalar yaplmtr. Ancak aratrmann yaplmasndan 15 yl sonra, raporun kitapk
eklinde baslm olmas ilgintir.
Yine ayn yl ierisinde Amerikal uzman Beryl Parker tarafndan 1934 ylnda
tamamlanan rapor, halka sunulmutur. Bu rapora gre (1939, s:19-20) zellikle ilk mektepler
zerinde almalar yaplmaldr. zellikle beden terbiyesi dersleri, milli canll daha da
kuvvetlendirmekte en nemli admlardan bir tanesidir. Bu konuda ise zellikle retmenlere
byk grevler dmektedir. Ayrca ocuklarn bedenen geliimlerini daha iyi izleyebilmek

Osmanl mparatotluunun Son Dnemlerinde ve Trkiye Cumhuriyetinin lk Yllarnda Okullardaki Beden167

amacyla kasabalarda doktorlara ihtiya bulunmaktadr. Yine bu rapora gre (1939, s:32)
zellikle zerinde durulmas gereken konular okuma, beden terbiyesi ve musikidir.
1941 yl Gazi Orta retmen Okulu ve Terbiye Enstitsnn Trke, Tarih
Corafya, Pedagoji Matematik, Fiziki ve tabii ilimler, Resim ubelerindeki beden eitimi
derslerine bakacak olursak; bu ubelerde beden eitimi dersinin olmadn, bunun yerine 2
saat teorik, 2 saat uygulama olmak zere haftada 4 saat ders olarak verilen askerlik dersi
olduunu grrz.
Tablo 1: 1941 yl Gazi Orta retmen Okulu ve Terbiye Enstits Beden
Eitimi ve Askerlik Dersleri Dalm
Haftalk Beden
Haftalk Askerlik Dersi
ube
Eitimi Dersi
Teorik
Uygulama
Trke
2
2
Tarih Corafya
2
2
(Sadece 2. snflara
Pedagoji
2
2
haftada 1 saat)
Matematik
2
2
Fiziki ve tabii ilimler
2
2
Resim
2
2
Mzik
2
2
1941 ylnda Gazi Orta retmen Okulu ve Terbiye Enstits Beden terbiyesi ubesinde
(1941, s:11) ise okutulan derslerin listesi u ekildedir (Pratik): Jimnastik, sporlar, oyun ve halk
danslar, tbbi jimnastik ve masaj, tatbikat ve seminer. (Teorik): pedagoji ve umumi retim
usul, beden terbiyesi nazariyat, anatomi, fizyoloji, spor hfzsshhas, antropometri, tekilat ve
idare, beden terbiyesi tarihi, yabanc dil, mzik, askerlik. 1944 ylnda Gazi Orta retmen
Okulu ve Terbiye Enstitsnde toplam 54 retmen bulunmaktadr (Maarifle lgili Kanunlar II,
1944, s:78).
1943 ylnda Ky Enstitlerinde kltr dersleri balamnda Beden Eitimi ve Ulusal
oyunlar dersinin yan sra askerlik dersleri de verilmitir. (Akyz, 2001, s:354).
1947 ylnda ise (1948 ylnda da ayndr) ilkokullarn haftalk ders programlarnda 1. 2.
ve 3. snflara haftada 2 saat; 4. ve 5. snflara ise haftada 1 saat jimnastik dersi verilmitir (Edis,
1947, s:34).
Buna karn 1948 yl ilkokul mfredatna gre; ky ilkokul programlarnda beden
eitimi dersi bulunmamaktadr. Bu dersin yerine btn snflarda haftada 6 saatlik tarm i
dersi bulunmaktadr (1948 lkokul Program, 1948, s:25).
SONU VE DEERLENDRME
Beden eitimi dersleri, zellikle Avrupa lkelerinde bedensel geliim salanmas,
rencilerin aktif bir ekilde hayata katlm ve bylelikle daha sosyal olmalarn salamtr.
Sosyalleme ile birlikte bireylerin kendilerine olan gvenleri daha artm ve hem daha salkl
hem de daha retken hale gelmilerdir.
Osmanl mparatorluuna beden eitimi derslerinin girmesi, zellikle mparatorluun
son zamanlarna dier bir ifade ile batllama abalarnn gerekletirilmeye alld 18-19.
yzyl arasnda olmutur. Dnem ierisinde temel ama, bedenin daha salkl bir hale
getirilmesidir. Ayn zamanda bu anlay, gerek Osmanlda gerekse Trkiyede genelde spora,
zelde ise beden eitimi derslerine olan bak da ortaya koymaktadr; savaa hazrlk. Bedenen

168
Ayhan DEVER & Ahmet SLAM

glenen ve belli birtakm spor alanlarnda uzmanlaan bireyler, zaman zaman hnerlerini de
sergilemekte ve bu gsteriler ar derece de ilgi grmekteydi.
Ayrca Osmanl mparatorluunda beden eitimi dersleri adeta jimnastik etrafnda
gelimi, ekillenmi ve jimnastiin tesine geememitir. Aletli ve aletsiz jimnastik olarak
grdmz bu spor dal, Osmanl mparatorluunda yenileme abalar etrafnda esas
nemini kazanan bir spor dal olmutur. Temek amac, bireylere daha gzel bir beden salamak
ve bireyleri daha salkl bir hale getirmek olan jimnastik, neredeyse zellikle bu dnemin
beden eitimi derslerinin tek ierii olmutur.
Cumhuriyet Dnemiyle birlikte beden eitimi dersi yava da olsa cimnastiin
etkisinden kmaya ve kendi bilimsel deerlerini ortaya koymaya balamtr. Ancak bu
ekillenme kolay olmamtr. zellikle yurt dna gnderilen rencilerin lkeye dnmesiyle
beraber, beden eitimi dersleri daha net bir hale gelmitir. Bunun yan sra zerinde durulmas
gereken bir dier unsur ise yine ayn dnemde okullarda beden eitimi dersinin yan sra
verilen askerlik dersidir. Bu ders, zellikle Cumhuriyet Dnemi beden eitimi derslerinin de
temel amacn net bir ekilde ortaya koymaktadr; savaa hazrlk. Askerlik dersinin okul
ierisinde zorunlu bir ders olarak hem erkeklere, hem de kzlara veriliyor olmas, beden eitimi
dersinin bir dier ynn tekil etmektedir. Zira askerlik derslerinde de nemli olan bedensel
geliimin salanmaya allmasdr. Bu nedenle bu almada beden eitimi dersleri ve askerlik
dersi, bedensel faaliyetleri n plana kartmas nedeniyle bir olarak dnlmtr.
Cumhuriyet dneminin, beden eitimine olan ball, dorudan bir ekilde grbz
yavuz evlatlar iar etrafnda ekillendirilmek istense de beklenen baarnn gelmedii de
ortadadr. Zira grbz ve yavuz evlatlar beklentisi dorudan bir ekilde okul iindeki beden
eitimi dersleri ile rtmemektedir. nk haftada 1-2 saatlik beden eitimi dersi ile
rencilerin (genlerin), bedenen salam bir hale gelmelerini dnmek imknszdr. Bu
nedenle, okullardaki beden eitimi dersleri, beklenen salkl, grbz ve yavuz evlatlarn
ortaya kmasnda yetersiz kalmtr.
KAYNAKA
AKIN, Yiit (2004). Grbz ve Yavuz Evlatlar Erken Cumhuriyette Beden Terbiyesi ve Spor,
stanbul: letiim Yaynlar.
AKYZ, Yahya (2001). Balangtan 2001e Trk Eitim Tarihi, stanbul: Alfa Yaynlar.
ARAY, Suat (1959). Bir Galatasaraylnn Hatralar, zmir: TCDD Basmevi.
AR, Vildan (1936). Mektep ve Spor, Trk Spor Kurumu Dergisi, 29 Haziran 1936, stanbul.
ATABEYOLU, Cem (2000). Kurucumuz Selim Srr Tarcan, stanbul: TMOK Yaynlar.
BNBAIOLU, Cavit (1982). Eitim Dncesi Tarihi, Ankara: Binbaolu Yaynevi.
BNBAIOLU, Cavit (1995). Trkiyede Eitim Bilimleri Tarihi, stanbul: Milli Eitim
Basmevi.
BNBAIOLU, Cavit (1999). Cumhuriyet Dnemi Eitim Bilimleri Tarihi, Ankara: Tekk
Yaynclk.
BNBAIOLU, Cavit (2014). Balangtan Gnmze Trk Eitim Tarihi, Ankara: An
Yaynclk.
BTUM (1943). XX. Cumhuriyet Ylnda Beden Terbiyesi ve Spor, Ankara: ankaya Matbaas.
BUDAK, L. BUDAK, . (2014). Osmanl mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine
lkokul Programlar (1870 1936), Uluslararas Trke Edebiyat Kltr Eitim Dergisi,
Vol:3/1, ss:377-393, Erzurum.
CHAN, Ahmet (2007). Osmanlda Eitim, stanbul: 3F Yaynclk.
DOAN, smail (2010). Trk Eitim Tarihinin Ana Evreleri, Ankara: Nobel Yaynclk.

Osmanl mparatotluunun Son Dnemlerinde ve Trkiye Cumhuriyetinin lk Yllarnda Okullardaki Beden169

EDS, A. Bedri (1947). Milli Eitim Dsturu Yedinci Cilt Programlar, stanbul: Maarif Vekleti
Yaynlar.
ERGN, O. Nuri (1977). Trk Maarif Tarihi, stanbul: Eser Matbaas.
GAZ Orta retmen Okulu ve Terbiye Enstits Mfredat Program (1941). Ankara: Maarif
Matbaas.
GEN, Vedat (2014), Physical Education Teacher Training Implementations in the Early
Republican Period, The Journal of Academic Social Science Studies, Number:27,
Autumn I, ss: 507-519.
GVEN, smail (2013). Trk Eitim Tarihi, Edirne: Paradigma Akademi Yaynlar.
BER, Mustafa (1938). Mektepte Spor, Trk Spor Kurumu Dergisi, 19 Eyll 1938, stanbul.
lk Okul Program (1948). stanbul: Milli Eitim Basmevi.
KOER, H. Ali (1970). Trkiyede Modern Eitimin Douu ve Geliimi (1773-1923), stanbul:
Milli Eitim Basmevi.
KODAMAN, Bayram (1999). Abdulhamid Devri Eitim Sistemi, Ankara: Trk Tarih Kurumu
Basmevi.
Maarifle lgili Kanunlar II (1944). stanbul: Maarif Matbaas.
MORPA Spor Ansiklopedisi (2005). stanbul: Morpa Yaynlar.
NAF, M. C. bnu eyh (2002). Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihe-i Tekilat ve craat,
stanbul: Milli Eitim Basmevi.
OUZKAN, Ferhan (1983). Orta Dereceli Okul retmenlerinin Yetitirilmesi, Cumhuriyet
Dneminde Eitim, ss:595-622, stanbul: Milli Eitim Bakanl Yaynevi.
TAYGA, Yunus (1990). Trk Spor Tarihine Genel Bak, Ankara: Babakanlk Genlik ve Spor
Genel Mdrl Yaynlar,
TEKL, Sleyman (1985). Galatasaray Tarihi 1905-1985, Ekol Ofset A.
TOPUZ, Hfz (1975). Konuklar Geiyor, stanbul: ada Yaynlar.
YCEL, H. Ali (1994). Trkiyede Orta retim, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.