15..

YZyLDA

ARAp'A MusK
TERMLER
KARLKLAR

VE

TRKE

Asistan Ruhi KALENDER

lS.yizyl kltr ve sanat hayat, tek kelime ile medeni hayat bakmndan da ilerleme yzyldr. 13 ve 14. yzyllardaki trkeye dnii
hareketi, bu yzylda yavalamtr. Bilhassa ilim ve edebiyat dilinde,
Arapa ve Farsa kelimeler rabet grmeye balamtr. Bu hareket
Trk aydnlarnn, Arap ve ran dillerine dn manasnda deildir.
Byk bir mparatorluk kuran Trk slam Devleti'nin hakim bulunduu sahalara sz geirecek derecede, zengin bir dile duyduu ihtiyatandr. Ksaca yeniden bir imparatorluk dili olmasndandr. nk bu yllarda trkeye giren kelimeler yalwz Arap ve Acem dillerinden gelen
szler deildir. zellikle Balkan dillerinden Yunanca, Latince ve talyanca'dan da kelimeler gelmitir. Bu dillerin konuulduu yerlere hakim
ve sahip olan Trkler, bir yandan oralara szler gtrmler, dier yandan buralardan kelimeler almlardr. Yeni gelen kelimeler Trke'nin
kendi bnyesinde gelimesine mani olmu; fakat dilimize daha geni bir
ifade kolayl vermitir. Ayw yzylda bir ksm air ve dier hir ksm
da hem air, hem de musikiinas bestekar olan Osmanl Hkmdarlar'nn emriyle sade ve gzel halk trkesiyle halka halk diliyle hitabeden
eserler yazlmtr. Nesirle yazlm olan ve birer destan deeri tayan
bu tr eserlerin, Osmanl mparatorluu 'nu geni halk ktlelerine tantmak ve sevdirmek gibi bir amalar da vardr. Bu nedenle slam Medeniyeti'nde sz sahibi olmasn salayacak bir kelime zenginlii ve ifade
stnlne ulaan Osmanl Trkesi, yukarda ad geen btn dilleri
ikinci plana dren milli bir zafer kazanmtr!.
lim ve Edebiyat dilinde klasik bir grle ve ortak bir slami Kltr icab olarak, baz mellifler Musiki ilmi hakkndaki eserlerini arapa,
Farsa bazlar da trke olarak telif etmilerdir. Sz konusu eserlerden
topladm bir ksm Arapa Musiki Terimleri ve Trke Karlklar bir
izelgede gsterilmi ve ayrca zet halinde akalamalar da yaplmtr.
1 Banarl, Nihat Sami, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, II. cilt Istanbul

1971, s. 437

486

RUHi KALENDER

ARAPA MusK TERMLER

TRKE KARLKLAR

1- En-nagmetu
name
2- El-Ia~nu
lahn
3- EI.msi~yyu
musiki
4- El-musi~aru
musikar
5- El-Iehvu
lehiv
6- El-bucdu
buud
7- EI-iJ:acu
ka
8- En-na~aratu
nakarat
9- El-mla'imu
mlayim
10- EI-mtenHiru
mtenafir
1- El-vcteru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. vctcr
12- El-mcennebu
mccnneb
13- E~-~aniniyyu . . . . . . . . . . . . . . . . . .. tann
14- El-ba~yyetu
:.......
bakyye
15- Ayn anlama gelmekte olan drt terim:
a- El-ma~amu . . . . . . . . . . . . . . . .. makam
b- El-avbu
avbc
c- E-uCbetu . . . . . . . . . . . . . . . . .. ube
16171819-

d- Et-terkibu . . . . . . . . . . . . . . . . ..
Z'l-bamsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..
Z'l-erbaci
Z'l-klIi
El-habi~u
"

terkib
z'l-hams
z'I-erbaa
z'l-kll
habt

AIKLAMALAR
1- Name: "yekdierine mnasebet-i tammesi olan birka perdenin bir arada icra-y terennmne denr" [Uz, Kazm, Musk Istilahat, Ankara 1964, s.47] Ylmaz ztuna; "aslnda scs demektir.
Trke ezgi, r, Farsa neva, Yunanca melos, Franszca melodi, ngilizce
melody, Almanca melodie v.s. diye tanmlamakta. [Trk Musikisi
Ansiklopedisi, ILcil, Istanbul 1974, s.62] Mehmet elebi (Ladikli)
"Zeyn'l-Elhan" adl a.y. eserinde, nameyi, bahscdilen bir zamana
balanan bir sesdir diyc tarif ediyor.
2- Lahn: name, ezgi demektir. [DeveIiolu, Ferit, OsmanlcaTrke Ansiklopedik lugat, Ankara 1971, s. 256] Mehmet elebi (Ladikli) "Zeyn'l-Elhan" adl a.y. eserinde lahn, gzel name, sevilen bir

ARAPA MusiK

TERMLER

487

tertip le pes ve tizlikde muhtelif olan namelerdir. Yani beste anlamna

gelmekte olduunu aklyor.
3- Musiki: "talyanea, spanyolca; Music, Franszca Musique,
ngilizce Musie, Almanca Musik" slam Kltrne bal btn dilkrde
ayn teleffuzla yer alm, belki de tek yunanca kelnedir. J.J.Rousseau
da (1712-1778), "Musiki sesleri kulaa ho gelecek ekilde uyarlamak
sanatdr" diyor. Kant (1724-1804), "Bir sra ho duygulan seslerle ifadelendirmek sanatdr" diye tarif etti. [Gaznihal, Mahmut R, Musiki
Szl, Istanbul 1961, s.160] Ylmaz ztuna ise; "Ses zerinde kurulmu bir sanat ve gzel sanatlarn en mhimi ve en gllerinden biri"
olduunu sz konusu ediyor. [Trk Musikisi Ansiklopedisi, II.cilt Istanbul 1974, s.42].
4- Musikar: "Musiki kelimesinin bu kelimeden tahrif olunduu
rivayet olunmaktadr. Ad anonim bir Edvar- ilm-i musikide geen makam" diye tanmlanmaktadr. [Uz, Kazm, Musiki Istilahat, Ankara
1964, s.45] Ylmaz ztuna; "Eski Arap Musikisi'nde teganni eden
sanatkara verilen adlardan biri ve Trk Musikisi'nde nefesli bir sazdr"
diye tanmlamaktadr. [Trk Musikisi Ansiklopedisi, II. cilt Istanbul
1974, s. 42]
5- Lehiv: Oyun elence ve faydasz i demektir. [Develiolu,
Ferit, Osmanhea Trke Ansiklopedik Lugat, Ankara 1971, s. 652]
Bu aklama, Mehned elebi (Ladikli)'nin "Zeyn'l-Elhan" adh a.y.
eserinde aynen yazlmtr.
.
6- Buud: "Alat- musikiyenin perdelerini vukua getiren tel veya
kirilerin boyuna denrki buna fasla dahi denr" [Uz, Kazm, Musiki
Istlahat, Ankara 196'1-,s. 14].
7- ka: "Safi-'d-din Abd'l-M'min'in lisan- farisi zre olan
telifatndan olub, Sultan Murad Han- sani bin Sultan Mehned hazretlerinin emr-i hmayunlarile "Ahmet olu ukrullah" adl musikimasm
tercme ettii bir edvarda namenin birbirine muvafk veya muhalif
ohnasna "telif" ve name arasnda bulunan zemana da "ika" denildiini ve bir namede hasl olacak mlayemet ve mnafereti anlamak ika
ile hasl olduunu beyan etmektedir. [Uz, Kazm, Musiki Istlahat,
Ankara 1964, s. 36].
8- Nakarat: "arklann drdnc msralarna denr" [Uz, Kazm, Musiki Istlahat, Ankara 1964 s. 47].
9- Mlayim: Kulaa ho gelen hece ve kelimelerin meydana geticdii ses demektedir. [Develiolu, Ferit, Osmanhca Trke Ansiklopedik Lugat, Ankara 1971, s.859].

488

RUH KALENDER

10- Mtenafir: Kulaa ho gelmeyen hece ve kelimelerin meydana

getirdii ses demektir. [Ayn eser, s. 1291].
11- Veter: Yay ilesi, kiri ve alg teli anlamna gelmektedir. [Ayn eser, s. 1381].

12- Mccnneb: Tannden kk bakyyeden byk iki araln

ortak ad. Bunlardan biri kkce byk ikili (182 cent) dir ve "byk
mcenneb" ad ile anlr. teki byke kk ikili (112 cent) olup "kk mcenneb" diye bilinir. [Uz, Kazm, Musiki Istlahat, Ankara
1964, s. 45].
13- Tann: Byke byk ikili (204 cent) ad verilir. [Ayn eser,
s. 70] Mehmet elebi (ladikli)'nin "Zeyn'l-Elhan adl a.y. eserinde;
tanini araln, verilmitir. Araln nanalerinin sin{,kvzltsna benzemesi nedeniyle bu ad verilmitir. Nisbeti 9/8 dir. Buna bugn 9
komalk aralk da denmektedir.
14- Bakyye: "artk, artm, arta kalan," Trk Muskisi'nde 4
komalk arala verilen ad, buselik (si)-argah(do), mahur(fa diyez)gerdaniye(sol), dgah(la)-krdi(si bemol) gibi. [ztuna, Ylnaz, Trk
Musikisi Ansiklopedisi, i. cilt, Istanbul 1970, s. 96].
/
15- a) Makam: yer, mahal, mevki, musikide bilim terimi olarak,
ak, ezginin dura, baka bir deyile ezginin dayand tek perde iin
killanltr. Bir eyin durduu ya da kald yer, duru yeri, durma
yeri, belirli yer, bir konuyla ilgili yer, bir yaz iinde belirli yer, durma,
durma sresi, bUlunma bir yerde oturma, toplumsal mevki, makam, rtbe, bir eyin saygnl demektir. [Oransay Gltekin, die melodiesche
..Linie und der Begriff Makam, s. 7l].
b) Avaze: "sada manasnadr" X-XV' yzyl yazarlarna gre
makamlarn ayrld drt trden biri, Uruniyeli Safiyddin (1250 yllar) ve Hzr bin Abdullah (XV. yzyl ilk yars) alt avaze (1. gevet,
2. gerdaniye, 3. nevruz, 4. selnek, 5. maye, 6. ehnaz) Krehirli Yusuf
(XV. yzyl ba) ve Ladikli Mehmed ise (XV. yzyl sonu) ncekilerin
altsna bir de hisar katarak yedi avaze sayarlar. [Uz, Kazm, Muski_
Istlahat, Ankara 1964, s. 10]. '
c) ube: XIX. yzyldan beri tmne "makam" denilen kurallarn
belli bir takmna XV.XVi. yzyllarda verilen ad, saylar kimi edvarda (rnein Krehirli Yusuf'da) drt kininde ise (rnein Sultan
Mehmed in yazlan edvarda) yirmi drt olarak ayrld. [Ayn eser, s.
68].

ARAPA MusK TERMLER

489

d) Terkib: "Br ka makamdan mrekkeb olan makama denr.

nk makam- mezkr, argah, hzrk, maye, pengah, rehavi, nhft, uzzal makamlarnn yekdierini mteakihen icra edilmesiyle hasl
olacandan bu gibi, bir iki makamdan mrekkeb olan makamata terkib tabir olunur. [Ayn eser, s. 70].
16- Z'l-hams: Tam beli aral demektir. [Srelsan, Baha smail, Dini Trk Musikisine giri "T.R.T. MuzikDaresi Yaynlar" Ankara
1971, s. 24] ve [elebi, Mehmed, (ladikli) Zeyn'l-Elhan a.y.]
17- -Z'l-erbaa: Tam drtl aral demektir. [Ayn eserler]
18- Z'l-kll- Tam sekizli aral demektir. [elebi, Mehmed, (ladikli) Zeyn'l-Elhan a.y.]
19- Habt: "Alaturka'da bemol mah~llinde mstameldir"
Kazm, Musiki IsJahat, Ankara 1964, s. 29]
Ksaltmalar

ve Transkripsiyon

a. y = Arapa )'azma
s = Sahile

t = t
~= J
e_= t
t = .1

=.1'

iaretleri.

[Uz,