Professional Documents
Culture Documents
Zaman dnmek,
Zaman yazmak
1
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
indekiler
nsz ....................................................................................................................................................... 6
Kirli bir eydir zaman(zlem Yaz)....................................................................................................... 8
Zaman; Bnyamini Bekleyiidir, Yusufun(Cemile Bayraktar)............................................................ 12
Tasavvuf ve Kuantum fizii (Ibrahim B. Syed) ....................................................................................... 16
Zaman akp gidiyor (Rafet Gnay) ...................................................................................................... 21
Roman Trnde Zaman Kavram ve Kullanm (Suzan Baarslan) ...................................................... 23
Ayy bu yaznz ok uzun, hi vaktim yok! (Mehmet Ylmaz) .................................................................. 30
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
nsz
Zaman insann hissiyatyla alglayamad, bilimsel, dnsel, hatta psikolojik boyutlar olan bir
gereklik. Zaman yaadmz hayatn kendisi. Ama bu kadar nemli olan Zaman ile aramza mesafe
koymak, Zamann dna kp onu kefetmek mmkn m?
Zaman konusundaki bu ilk kitabmzda Derin Dnce yazarlar zor bir ie giriiyorlar: Zaman
dnmek ve Zaman yazmak. Zamann NE? olduunu sorgulayacamz ikinci kitaptan nce NASIL?
olduuna baktk bu ilk makalelerde. NE? ve NASIL? sorular Zamana bakmzda ana ekseni
oluturuyor nk bilimsel yolla, deney ve gzlemle ilerleyemediimiz anlarda dncenin yardmna
Sanat yetiiyor. Neden? Suzan Baarslandan bir alnt:
...Bir olgunun/durumun/olayn gerek zaman sresini dolayszca yanstmak zorunda
olmayan yazar, sanatsal zaman denilen younlatrlm ya da yaylm*1+ bir zaman dilimi
kullanr ve roman, modern bir ifde ekli olduuna gre, onun zaman bilincimizin eitli
ekillerini ifde etmesi kanlmaz bir gerektir. Ayn zamanda roman, iinde yaanlan
artlarn ounun etkilendii insan tecrbesini srekli bir ekilde ortaya serdiine gre,
insann zaman bilincini ayrntl bir ekilde ve bu tecrbenin bir paras olarak vermesi de
tabiidir. Bir romanda zaman kavramn aratrmak, romancnn metafizik kavramlarn,
psikoloji anlayn ve ustaln aratrmak demektir. Bu ayn zamanda romancy, onun iinde
yaad tecrbe dnyasn, yaratt roman dnyasn, ayn devirde yaayan okuyucular, o
gnden bugne kadar romana yazarn dnce ve hesaplarnn dnda kalan bir zaman
mesafesinden yaklaan okuyucular iine alan bir ilikiler an incelemek demektir. Bu da,
phesiz, romandaki en nemli olgulardan birisinin zaman olduu sonucunu ortaya karr...
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
11
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
And the lamp-light oer him streaming throws his shadows on the floor;
And my soul from out that shadow that lies floating on the floor
Shall be liftednevermore! *
Ceplerimde insanlar tadm dnyorum. Arlm bundan olsa gerek. Diyorum, kendi kendime.
yle ellerim cebimde, gzlerim bir yaz dizisini takip ediyor. Gzlerimin satr balarndan kayyla
uyuuyor parmaklarm. Ellerim ceplerimde, ancak yoklayamyorum. O temiz adamn, tertemizlerini
okuyorum. Ak tanmlyor, her bulduu maddeye can vererek, yaratmak bu diyorum, ekliyorum:
Estafirullah. Alex, diyor. Bir yalnzlk yrynn eylemcisi. Sola kayyor gzlerim, emekilik tmden
hikye. An ile gzlerim, kulaklarma iliiyor. Saatin tik taklarna veriyorum kendimi, gece 01.43. Ne
anlam var ki zamann? Ben tik taklara bakyorum, dnyorum; gryor muyum, yoksa duyuyor
mu? Arkamdan bir ses geliyor; biraz actacak. Oysa yalnzm, 01.44. Kimin sesi. Birden irkiliyorum:
12
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
15
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
16
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
20
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
22
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
Romancnn romann dokurken zaman yok saymas imkanszdr. Smsk deilse bile az ok
yksnn ipini elinde tutmas gerekir yoksa o da bizim gibi anlalmaz duruma gelir ve bu romanc
iin kt bir kusurdur. diyen Forster, zaman yok etmeye alan Steini rnek verir, Steinin bunu
roman zamann boyunduruundan kurtararak yalnzca deerlere dayal yaam dile getirmeyi
umduu iin yaptn ama baarl olamadn ifade eder ve ekler. Roman zamann
boyunduruundan tam olarak kurtardnz m, artk hibir ey dile getiremez olur nk yalnzca
deerlere dayal yaam dile getirmeyi amalayan roman, anlalmaz ve bu yzden deersiz bir
duruma gelecektir.[3] Zamann yok saylmas abalarnn tam tersi bir tutumda mevcuttur. XX.
yzyln bandan beri, mesela Proust, Thomas Mann ve M. Butorun verdikleri eserlerle birlikte
zaman, sadece bir tema veya bir grevin tamamlanmasna bal bir art olmann yannda, romann
bizzat kendi konusu haline gelmitir. denilerek romanda zaman kavramnn ok farkl anlamlar
kazand sylenmekte, M. Butorun Roman dnyasna adm attmz andan itibaren, en azndan
trl zaman anlayn bir arada dnmek gerekir: Macerann kendi zaman, yazya geirme zaman
ve Lecture(okuma) zaman*4+ eklindeki tasnifi dikkat ekmektedir. Bu tasnifi zetlediimizde:
Macerann kendi zaman: Zamann tarihi boyutudur. Anlatlan macera tarihin hangi boyutunda yer
almakta ve ne kadar srmektedir; bir ailenin krk yllk hikyesi mi, bir adam sresi veya trafik lambas
23
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
Yazar, macerann getii zamana ait her bir ayrnty romanna aktarabilir mi? Bu mmkn deil.
Hibir ayrnty anlatmadan anlatmak mmkn deilse yazar hangi teknikleri kullanmaldr? zetleme,
zamanda ani atlama, uur kayb, hzl kayt, zaman kopukluklar bu tekniklerden birkadr. Ksa sre
ierisinde geen olaylar konu edinen romanlarda, romanc fiziki veya sosyal hayatn belirsizlii iinde
belirli sayda manzara, olay, ayrnt semelidir. slup, hayal lemi ksacas sanat gc kuvvetli olan bir
yazar birka dakika ierisinde szl olarak ifade edebilecek olaylar ok geni hacimli eser olarak
yorumlayabilir. Balzac kronolojik dzenin yerine sosyal zaman dzenini getirir ve romanlarnda
kronolojiye uygun zaman dzeninden ok, mozaik gibi paralardan oluan zaman anlayndan sz
edilir. On yldr grmediimiz bir kiinin hayat kendisi veya bir bakas tarafndan yarm saat iinde
anlatlr ve siz bu kiinin hayatna ait dier paralarn da mutlaka anlatlacan bilirsiniz. Sosyal
zamann bizlere syledii bu dnyada kendi iinde btnlk arz eden hibir eyin olmad ve her
eyin mozaik halinde kk paralardan olutuudur, zaman da buna dahildir. Anlatlan maceraya
bal olarak, ok az unsur semenin dnda, en basit roman dnyas anlatm, tahmin yollaryla, geriye
dnlerle, vakalarn birbiri iine girmeleriyle vb. yollarla ifde kazanan ve izaf olarak karmak
grnen bir zaman atsn kullanan anlatm tarzdr. Bulunduunuz zamana gre (ilk yaz zaman)
gelecekteki bir olay tahmin yoluyla anlatma sanatna Prolepse ve bulunduumuz zamana gre
daha nce olmu bir olay hatrlatma sanatna Analopse (ie bak) diyen Proustun zaman
kavramlarn sistematik incelemelere dayandran Genette, tarih sras bozuk anlatm veya tarih dzeni
ile yaz zaman arasndaki uyumsuzluk biimleri bal altnda bu kavramlar inceler.
Hikyenin kesildii zamandan, tarih dzensizliini ayran zaman mesafesine menzil (portee), bu tarih
dzensizliinin yer ald bazen ksa bazen uzun olan sreye de yaygnlk (amplitude) adlar
verilecektir. Genette, bu iki snf daha belirgin alt snflara blm, iten, dtan ve karma
prolepse ve anelepse yntemleri olarak tasnif etmitir.
Romanlarda temel olarak imdiki zaman, gelecek zaman, geni zaman kullanlr. Ancak bunlar daha
karmak bir ekilde de kullanlabilir. Olmu veya gelecekteki bir vakay, bu zamanla aktarabilir
yazar. Gelecekteki bir zaman iin imdiki zaman ve gelecek zaman kullanm; gemi bir vakay
anlatmak iin imdiki zaman; gemi zaman imdiki zamanla anlatldna gre, gelecekteki bir vaka
iin de imdiki zaman kullanm imkn vardr. Bu kullanm sadece zaman dilimlerinin kullanmnda
deil, lye bal zamann sresinde de olmutur. Son dnemde yaynlanan romanlarda srenin
uzun zamanl olmasndan ziyade bir anlk sreler zerine dikkat younlatrlm, zaman binlerce
paraya blnm ayna veya mikroskobik parack olarak karmza kmtr. Eserlerde, zaman ve
mekan asndan ztlk ifade eden buras-imdi, ve gelecek zaman-baka yer eklinde ikili sistemler
zerine kurularak imdiki zamann gnlk hayatn dar erevesi iinde olan yaps, gelecek zamann
gnlk hayat snrlayan zaman dairesinden kma imkn kullanlmasyla krlmtr. *8+ Kimi
romanclar (Balzac, Thomas Mann, A.Hamdi Tanpnar gibi) iyi, kt gibi satresel
24
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
Bir de Birici-Tekil-ahs inde yaad Zaman vardr ki bu zaman anlay, birinci tekil ahs anlatcnn
kulland romanlara aittir. Anlatcnn, daha nce olup bitmi olaylar kaydederken, iinde yaad
zamanla olan ilikisi kastedilmektedir yani hem olaylarn olduu zamanda, hem de olaylarn hikyeci
tarafndan anlatld zamanda bulunmak. Bu durum nc bir zaman da ortaya karr, okuyucunun
eseri okuduu zaman. Birden bire roman boyutlu bir rgye kavuacaktr. *10+
Jean Ricardounun iki dzeyli zaman kavramnn temel ayrm zerine zaman tahlili anlay yledir:
Hayl dnyas(fiction). Anecdote(fkra) veya gerek anlamda hikye(histoire) zaman ve
anlatma(narration) zaman. Burada devreye anlatm ekilleri de girer ve anlatm ekillerine gre
anlatmn hz deiir. Yazya geirme zaman, macerann cereyan ettii kendi zaman ile ayn zaman
erevesinde kronolojik bakmdan ilerleme gerektirir; ancak anlatcnn yaad ve baml olduu
sre snrl olduundan, atlama, geriye dnme, ani duraklama yoluyla gelime kaydeder.*12+
Yazya geirme zaman: Yazar, iinde yaad zaman birimine olayn getii zaman biriminden tab
olarak daha fazla nem verebilir. Yaanlan zamandaki ruh hali macerann getii zamandaki olaylara
yansyabilir, yazar sonu itibariyle yaad dneminden etkilenime aktr.*13+ Yaad devirden
etkilenmeyen romanc yoktur, yazlan topya olsa bile. Mendilov, Her romancnn eseri, ister kendi
zamannn meselelerini ele alsn, isterse bu meselelerden fildii bir kuleye ka temsil etsin, aka
veya im yoluyla yazld zamann sosyal olaylarnn bir yorumudur. Hatta topyalar bile, esasta
yaayan gerein negatifini verirler ve yazarn kendi zamannda kt olarak niteledii eyleri
yanstrlar. En bamsz yazar bile, elik kancalarla yaad devrin ruhuna baldr. *14+ diyerek
yazarn bu etkilenimini ifde etmektedir.
Zaman hzla ilerleyen ve durmayan bir sretir ve bu srete yazya gemeyen romann birok paras
deerini/nemini yitirme tehlikesiyle kar karyadr veya yazya geiri sresindeki yazarn roman
tekniindeki, sosyolojik ve ideolojik deiimler, yazma zorunluluu eseri etkileyecektir. Bu da romann
yazarn geliim izgisinden geri kalma tehlikesini douracaktr. Yine de yazarn anlatcya kazandrd
gizli ahsiyet sahnede kald srece, anlatcnn kulland sre eserde daha etkin olacak ve
zamandaki tutarszl ve keyfilii engelleyecektir.*15+
Lektr zaman: Okuyucunun hikye ile karlap tant zaman ile hikyedeki macerann cereyan
ettii veya anlatld zaman arasnda her zaman bir kopukluk vardr ve bu kopukluk yllar gese de
25
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
Okuyucunun iinde yaad mutlak ve gerek imdiki zamanla, yani bir roman okuduu zamanla,
roman bakiilerinin iinde bulunduklar zaman arasndaki uyumazlk, tarihi roman yazarlarnn
srekli bir ekilde yz yze geldii, yeteneklerini zorlayan bir glktr. Fakat iinde yaad zamann
temalaryla ilgilenen romanc da, ayn glklerle kar karyadr. *17+ ster istemez okuyucu bir
ekilde kendi zamannn gereklerine dnmek ve yaratlan hayli dnyadan uzaklamak zorundadr.
Burada yazar devreye girer ve okuyucuyu romann zamannda tutmaya alr. Romann ilk
dnemlerinde yazarn romana mdahalesiyle okuyucu romann zamanndan uzaklatrlrken daha
sonralar(XVI: ve XVII.yy) destan teorisi ile romanlar hikyenin ortasnda bir noktadan balayarak veya
sonuna doru bir yerden balayarak, geriye dnler yapmas ve balang noktasndan nceki
olaylar anlatarak tekrar esas olaylar dizisine dnmesiyle hikyesini tamamlarken; XVIII. Ve XIX. yzyl
romanlarnda baka bir gelenek domu, roman kendi iinde birer btn olan blmlere ayrlarak
anlatlmtr. Modern roman ise giri blmnn roman bakiisinin tantlmasndan veya ilk sahnenin
yaratlmasndan sonra, kesintisiz bir ekilde verilmesine kar karak giri blmn dnml
olarak geriye dnler ve gelecee k tutan hkmler eklinde esas hikyenin iine yerletirip
onunla rerek yapmaktadrlar. Kronolojik zamanda ileri geri srama (chronological looping) teknii,
zaman deitirme (time-shift) metodu ile imdiki zaman oda sk sk deitiinden, nisb anlamda
gemi ve hl hikye iinde amal bir ekilde eritilmi, fiillerin zamanlar birbirine karm veya
kaynatrlm bylece gemi hlden ayr hissedilmemi, gemi hlin iinde ve onunla yaatlmtr.
Gemi, hlden kopuk ve tamamlanmam bir zaman kesiti deil, deien bir imdiki zamann hi
durmakszn gelien blm olmutur. Aslnda bilin ak tekniini kullanan btn yazarlar iin
gemi kavram yoktur, onlar, byyp zenginleen bir imdiki zamana inanrlar, nk gemiin
hibir noktas kendi bana var olamaz, her ey hldeki deiikliklere baldr. inde gemii tayan
bu edebi imdiki zaman kavram modern bir kavramdr. Bu, gemiin deimez bir ekilde gemiliini
im eden zaman kavramn terk etmek demektir. Bu zaman anlay, destanda gemile hl arasndaki
fark vurgulayan, giri blmn esas olaylar dizisinin iine sokan tekniin kullanlmasna son verir.
Birinci tekil ahs hikyecinin kullanld romanlarla, nc tekil ahs hikyecinin anlatld
romanlar arasndaki en belirgin fark bu zaman sorununda ortaya kar. nc tekil ahs anlatc
kullanan romanlarda hikye gemiten bugne getirilir; birinci tekil ahs hikyeci kullanan
romanlarda ise hlden gemie dnerek anlatm sz konusudur, bu da okuyucuda nc tekil
anlatc kullanlan romanlarda olaylar sanki imdi oluyormu izlenimi uyandrrken, birinci tekil anlatc
kullanlan romanlarda olaylarn gemite olup bittii hissi dourur. Otobiyografik romanda bu sorun,
okuyucuyu hikyedeki olaylarn iine sokabilmek iin, hikyeyi hatra ve mektup tekniklerini
kullanarak zmlenmeye allmtr. Modern romanda ise, dramatik metot, diyaloglarn ok
kullanlmas ve snrl bak asyla bu sorun zmlenmeye allmtr. Dramatik metotta ama,
26
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
Hikyede materyalin dolaysz, yorumsuz olarak sunulmas ifdeye canllk kazandrr ve bunu da
romanda diyaloglar salar. Diyaloglarn ok olmas dramatik metotta okuyucuyu roman dnyasnn
iine sokmann en ak ve belli eklidir. Bazen diyaloglarn okluu romann esnekliini kaybettirebilir
burada da zm hikye etme teknii ile diyalog teknii arasnda kalan nakil yoluyla ifde
(represented speech) tekniidir. Diyaloglarn dorudan doruya ve nakil yoluyla verilmesinin
uzlatrlmasndan oluan bu teknik, karakterleri, yazar ve okuyucuyu, ayrlklarn daha az hissedildii
bir btnn iinde birletirir ve onlarn birbiriyle zdelemelerini salar. Diyaloglarn olduklar gibi
kullanlmalarn salayan dier iki metot: monolog ve bilin akdr.
Snrl bak as (restricted point of view), romanda yazarn her eyi, tek bir karakterin bilin
szgecinden geirerek vermesi veya romann byk bir blmnde yazarn roman dnyasna tek bir
karakterin bak asndan bakmasdr. Bylece roman dnyas dolaysz bir ekilde verilir ve
romandaki okuyucu-karakter zdelemesini salanmakla kalmaz, ayn zamanda roman dnyas,
gerek dnyadaki insanlarn davran ekillerini aslna uygun bir ekilde yanstr.*18+
Deleuzenin zaman imgesi konusunda yapt detayl almlamalarda, Deleuze, zaman kavramna
Bergsonun zaman zerine yazd yazlardan hareketle yaklamtr. Deleuze, antik an zaman
kavramnn, Kant ile kkl bir deiim geirdiini syler. Antik ada, zaman, hareketlerin ncesi ve
sonras dolaymnda bilinen bir ey iken, Kantta a priori bir hle kavuur. Yani, zaman insann
bilincinde sorgulanamaz halde a priori halde vardr. Bergson ise bu zaman kavramn daha da
gelitirerek, Deleuzeye teorisi iin bir zemin hazrlar grnr.*21+
27
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
Zaman imgesinde, artk hareket imgesindeki gibi bir takm hareketlere bal bir zaman deil,
tamamen dnceye ynelen, zihinsel balarla ynetilen bir kamera bilinci vardr. Deleuze, bu
anlamda, yk anlatmada klasik olan organik rejim yerine, kristal rejim dedii bir durumu
benimser. Organik rejim, hareket imgesine baml iken, kristal rejim, zaman imgesine bamldr.
Organik rejim, tamamiyle dsal gerekliin temsili ile snrlanrken, kristal rejim, kendi gerekliini
kendisi yaratan bir dnme tarzna yol aar. Bu anlamda temsili bir karakteri yoktur. Deleuzeye gre
organik ykleme, karakterlerin olaylara tepki vermesi veya eylemde bulunmalar ile ortaya kar.
Bavuru kaynann dsal gereklik olduu bir durum sz konusudur burada. Kristal ykleme
duyusal hareket ettiricilerin yerini, saf grsel durumlara terk eder. Hareket imgesi, hakikati sabit bir
gereklik olarak alr ve aktarmaya alrken, bir ncesi ve sonras olan nesnelerden hareket eder. Bu
anlamda hakikatin sadece aklla kavranabilen bir ynne dokunabilir. Zaman imgesi ise hakikati sabit
ve deimeyen bir ey olarak deil, bir olu olarak ele alr.*23+
*1+ Pospelov Gennadiy N., Edebiyat Bilimi, ev. Ylmaz Onay, Evrensel basm yayn,1995,stanbul, s.94.
*2+ Stevick Philip, Roman Teorisi, ev.Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, Ankara, 1988,
s.231.
*3+ Forster E. M., Roman Sanat, ev. nal Aytr, Adam Yaynlar, stanbul, 1985, s.81.
[4] Bourneur, Roland ve Quellet, Real. Roman Dnyas ve ncelemesi, ev.Hseyin, Gm. Kltr
Bakanl yaynlar:1085,s.120.
*5+Bourneur, Roland ve Quellet, Real. Roman Dnyas ve ncelemesi, ev.Hseyin, Gm. Kltr
Bakanl yaynlar:1085, s.120-122.
[6] zdemir Emin, Yaznsal Trler, mit Yaynclk, Ankara, 1994, s.263.
*7+ zdemir Emin, Yaznsal Trler, mit Yaynclk,Ankara, 1994, s.264.
*8+Bourneur, Roland ve Quellet, Real. Roman Dnyas ve ncelemesi, ev.Hseyin, Gm. Kltr
Bakanl yaynlar:1085, s.123-127.
*9+ zdemir Emin. Yaznsal Trler, mit Yaynclk,Ankara, 1994, s.264.
*10+Stevick Philip. Roman Teorisi, ev.Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, Ankara, 1988,
s.235/236.
*11+Bourneur, Roland ve Quellet, Real. Roman Dnyas ve ncelemesi, ev.Hseyin, Gm. Kltr
Bakanl yaynlar:1085, s.129.
*12+Bourneur, Roland ve Quellet, Real. Roman Dnyas ve ncelemesi, ev.Hseyin, Gm. Kltr
Bakanl yaynlar:1085, s.132.
*13+ Bourneur, Roland ve Quellet, Real. Roman Dnyas ve ncelemesi, ev.Hseyin, Gm. Kltr
Bakanl yaynlar:1085, s.135.
28
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
29
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
- Ben okumay sevmem, o kadar vaktim yok, tartmak iin gelmitim sitenize
- Sayn X, Trkiyeyi seviyor musunuz?
- Evet, elbette.
- Bir savaa girsek lmeye hazr msnz?
- Tabi, hem de seve seve ehit olurum.
- Trkiyenin tarihini, sorunlarn anlamak iin bir haftanz yok ama lkenize hediye edecek bir
mrnz m var?
-
- Darbe planlar yapan niformal ekyalarn emrinde, hi bir ey anlamadan lerek ehit
olmak mmkn m? Peygamberimiz (S.A.V) bu kan, soy yolundaki lme cahiliye lm
demi. Biliyor muydunuz?
10 sayfalk uzun bir makalenin okunmas yaklak 40 dakika sryor. Konuya yabanc ise bir okuyucu
veya referanslara, balantlara, bilmedii kelimelere gz atmak isterse bu sre 3 veya 4 ile arplabilir.
Mesel Cemile Bayraktarn Qua Vadis mmet? enfes almas zerinde kolaylkla 2 saat geirebilir
ve ardndan arkadalarnzla bir demli ay etrafnda buluup konuyu tartmaya aabilirsiniz, yapt size
yarm gn.
30
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
31
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
32
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
33
www.derindusunce.org
Fikir Platformu