GII THIU KINH TP A-HM

Thch Nguyn Hng

I. Tiu dn:
Nguyn bn Hn dch Tp A-hm hin ti, n hnh trong i tng kinh i chnh tn tu
(TK/CTT), gm 50 quyn, 1362 kinh, do Tam tng Cu-na-bt--la (Guabhadra, ngi
Trung n ) dch vo i Lu Tng (435 Ty lch). Nhiu nh nghin cu cho rng, nguyn
bn ting Phn c s dng dch sang ch Hn ca Tp A-hm l do Ha a B truyn, c
chung mt bn gc nguyn thy vi truyn bn Pli. Phn bn y hin nay khng cn. Gn
y, ti vng Tn Cng, Trung Quc, ngi ta pht hin vi tn bn ting Phn ca kinh ny
m thi.
Theo s truyn, 50 quyn Tp A-hm nguyn bn lc mi dch b mt 2 quyn. V sau,
trong qu trnh bin tp li ngi ta b tc thm 2 quyn vo, l quyn 23 (kinh s 604,
k nhn duyn A-dc vng, c xem l tng ng vi A-dc vng truyn, TK/CTT
50, s 2043, v A-dc vng kinh, TK/CTT 50, s 2042) v quyn 25 (kinh s 640, trong
Pht huyn k v thi k mt php, v kinh s 641, c ghi tiu A-dc vng th bn a-ma-lc
qu nhn duyn kinh). c li 3 kinh trn thy r rng n khng thuc Tp A-hm. Nh vy,
nu loi tr 3 kinh, s 604, 640, 641, c chp trong 2 quyn 23 v 25, s quyn ca bn Hn
dch Tp A-hm ch cn li l 48 quyn, thay v 50 quyn. Tuy nhin, bn Vit dch vn gi
theo nguyn bn ch Hn hin ang lu hnh trong TK/CTT.
II. Ni dung:
Cn c TK/CTT, chng ti thy c mt s quyn cn ghi khoa mc ca kinh ngay u
quyn (chng hn u quyn 16, ghi Tp nhn tng tam phm chi t, c ngha l, on th
t ca phm th ba thuc Tp nhn). iu ny chng t trong bn dch nguyn thy c phn
khoa mc cc kinh, nhng trong qu trnh sao chp lu truyn, cc khoa mc ny dn dn b
nh mt?!
Ngi n Thun trong khi bin tp Tp A-hm lm li khoa mc ny, bng cch i chiu
Tp A-hm vi Lun Du Gi S a, ng thi dng phng php c l ca n phn loi
ni dung, v ngi phn ni dung Tp A-hm ra thnh 7 phn, 51 mc (tc 7 tng, 51 tng ng).
Chng ti da vo cch phn chia ny gii thiu Tp A-hm, nh sau:
1. Ni v 5 Un:
Gm 112 kinh, nm trong cc quyn 1 (kinh s 1-32), quyn 2 (kinh s 33-58), quyn 3
(kinh s 59-87), quyn 5 (kinh s 103-110), v quyn 10 (kinh s 256-272).
Un ting Phn l skandha, c ngha l tch tp, tc cc php hu vi nng vo nhau m
hin khi, v c th che y chn l, nn cn gi l m. 5 un l nhng yu t hnh thnh nn
mt chng sinh ni chung, con ngi ni ring, gm sc (yu t vt cht), th, tng, hnh v
thc (yu t tinh thn). Trong sc un l t i, gm t (nhng phn cng nh xng,
tht), nc (cht lng nh mu, nc mt), gi (l nhng th kh nh hi th), v la
(hi m, nhit lng). Th un l mt nhm cm gic, cn gi l cm th. Con ngi c rt
nhiu loi cm gic, nhng khi qut th c ba loi chnh: kh th, lc th v x th (cm gic
khng kh khng lc). Tng un l nhm tri gic, ch cho ng tc ca tr nng trn nh tng
thu nhn c, ngha l khi cc gic quan tip xc vi ngoi cnh, nhm tri gic ny thu nhn,
suy t, duy tr, ghi nh v cu thnh khi nim. Ni cch khc, tng un l ni tp trung
nhng i tng v khi nim ha cc i tng ny thnh nhng nhn thc. Hnh un l nhm
to tc hay thc y to tc, l mt loi ch, ch tm, tnh ton thc y hnh ng. Hnh un
l nhng hot ng c ch, nhng tm l pht sinh ng lc a n tham dc, sn hn, c
mun, tnh yul th phm to nghip a n thin, c v lun hi. Thc un l kh nng
phn bit, gm c nhn thc, nh thc, t thc, thit thc, thn thc v thc.
1

Tt c cc bn kinh trong phn ny bng mi phng php chng t cho thy bn cht ca
5 un l v thng, duyn sinh v v ng. l s tht, nhng khng phi ai cng chng ng
c s tht ny, chnh v vy m chng sinh b tri ln trong sinh t lun hi, nhn chu khng
bit bao nhiu kh au, ch nn, lo u, s hi. Kinh ni: i vi sc (th, tng, hnh, thc)
khng bit, khng r, khng on tn, khng ly dc, tm khng gii thot, th khng th on
tr kh no, khng vt qua khi s s hi v sinh, gi, bnh, cht. Do , c Pht khuyn
cc T-kheo phi lun qun chiu th ng 5 un l v thng: Cc ng hy qun st sc
(cng nh th, tng, hnh, thc) l v thng. Qun st nh vy c gi l qun st chn
chnh. Hiu bit nh vy c gi l biu bit chn chnh. Khi qun st v hiu bit chn
chnh th s sinh ra nhm tm. Khi nhm tm th dt sch tham mun v a thch. S dt
sch h tham c gi l tm gii thot.
c Pht khng nh: Ai i vi sc (th, tng, hnh, thc) m yu thch, th i vi
kh cng yu thch. Mt khi sng trong kh au m cm thy yu thch th cn mong g s gii
thot? Thi vui thch trong kh au gi l v tri hay v minh: V minh l khng bit,
khng bit tc l v minh. Khng bit nhng g? Sc l v thng, m khng bit nh tht sc
l v thng. Sc l php ma dit(1) m khng bit nh tht sc l php ma dit. Sc l php
sinh dit m khng bit nh tht sc l php sinh dit. Ngc li l tr hay minh. Ch c ngi
tr mi mong gii thot khi kh au: Ai khng yu thch sc (th, tng, hnh, thc), th s
khng thch kh. Ai khng yu thch kh, th i vi kh s c gii thot.
i vi sc (cng nh th, tng, hnh, thc), nu khng bit nh tht v s tp khi,
khng bit nh tht v s dit tn, v v ngt, v s tai hi v v s xut ly th s khng kh
nng vt thot khi s tri buc ca chng.
Bit nh tht v s tp khi ca sc l bit rng sc do nhn duyn sinh. Khng mt s vt
hin tng no t n sinh ra v t n mt i, m tt c u phi nng vo nhau sinh thnh,
tn ti v hoi dit. Sc l v thng. Nhn v duyn sinh ra cc sc cng v thng. Vy, cc
sc c sinh t nhn v duyn v thng, lm sao c th l thng c? Hn na, sc
khng phi l ng. Nu sc l ng, khng nn ni sc m bnh, kh sinh v cng khng th c
c mun khin nh vy hay khng nh vy i vi sc. V sc l v ng cho nn ni sc c
bnh, kh sinh v n cng c c mun khin nh vy, hay khng nh vy i vi sc. Th,
tng, hnh, thc cng li nh vy. l nh tht bit rng 5 un chc chn s dit tn.
Nh tht bit v ngt ca sc l bit rng trong sc c tnh cht kh i, kh h, kh lc.
Ngha l tt c nhng g c th a n s yu thch, s cm mn v to nn nim vui, nim
hnh phc. S yu mn, a thch, vui v khi ln t i tng ca 5 un gi l v ngt ca 5
un. Nhng nhng v ngt y rt nguy him, nh git mt dnh trn li dao bn. tha mn
lng ham mun v ngt ca cc un, con ngi dn thn vo cc sinh k tn ti v pht trin,
dn thn vo ng danh li, s nghip, ri chu ng s bc p, quy nhiu ca thi tit,
ca cng quyn, ca bnh tt v lo s mt mt cc s huCon ngi i vo th cnh tranh,
u tranh, chin tranh l i vo cc nguy him dn n t vong v bt chp nhn ngha l
kha cnh nguy him ca cc un. Chng no c nhn thc nh tht v 5 un nh th th mi c
c hi, c mun v s xut ly ca cc un: Nu c sa-mn, B-la-mn no m bit nh tht
v sc, v s tp khi ca sc, v s dit tn ca sc, v v ngt ca sc, v s tai hi ca sc, v
s xut ly ca sc, th sa-mn, B-la-mn ny c kh nng vt qua khi sc (th, tng,
hnh, thc cng nh vy).
Mt iu cn lu l khng nn ngh rng 5 un ch l nhng yu t trn c th ca con
ngi. Nn bit rng, sc qu kh, hoc v lai, hoc hin ti; hoc trong, hoc ngoi; hoc th,
hoc t; hoc tt, hoc xu; hoc xa, hoc gn; tt c nhng sc y u khng phi l ng,
khng phi khc ng, khng trong nhau. Cng vy, i vi th, tng, hnh, thc. iu ny
c ngha 5 un l t hp duyn khi khng gii thi gian v khng gian. Do , thn th gm c
ni thn (tc con ngi) v ngoi thn (tc hon cnh sng). V vy, tn ph mi trng sng l
(1)

sc ma dit php: sc l php tiu dit, tiu tht, hy dit t t.

tn ph s sng ca chnh bn thn mnh; tn ph bn thn mnh (bng nhng hnh ng, li ni
v suy ngh bt thin) l c tnh to ra mt th gii y dy nhng tai nn, bt an, kh au.
Tm li, c iu cha c, chng php cha chng, c hin php lc tr cn
phi t duy 5 un ny l bnh, l ung nht, l gai nhn, l st hi, l v thng, kh, khng, v
ng. Cu thn ch ti thng m tm kinh Bt nh ni n, v B tt Qun T Ti thc tp
thnh cng, chnh l: Qun chiu ng un giai khng. l b quyt, l phng thuc linh diu
a chng sinh vt thot khi mi kh au, ch nn. V chng, 5 un khng phi l ngun gc
ca kh au, thc ra ngun gc ca kh au l s khng thu hiu v tnh cch v thng, v
ng v duyn sinh ca 5 un. Do khng thu hiu cho nn tham m, v v vy b tri buc.
Cng nh c mt ngi cm cc nm con ch. Con ch b cc ling trng, chy theo cc
m sa mt cch tc ti. Con ch khng bit rng th phm lm cho n au khng phi l
cc m l ngi nm (Kinh Bo Tch).
2. Ni v 6 nhp x:
C 131 kinh ni v Lc nhp x, nm ri rc trong cc quyn 8 (kinh s 188-229), quyn
9 (kinh s 230-255), quyn 11 (kinh s 273-282), quyn 13 (kinh s 304-342) v quyn 43
(kinh s 1164-1177). Tt c cc kinh trong phn ny u ni 6 nhp x l v thng, kh,
khng, v ng, l php nghip h di, php tn hoi, php sinh, gi, bnh, cht, su lo, phin
no, l php tp khi, php dit tn, l php bit, php phn bit, php dt tr, php gic, php
chng, l ma, th lc ca ma, tt c ang bng chy. Chng sinh do khng thy c thc
tng ca cc php ny nn chng sinh tm nhm chn, ngc li cn sinh lng tham i, chp
th, nn b tri ln trong sinh t lun hi, nhn chu kh au, phin no, b dc thiu t. V
vy, c Pht dy phng php qun chiu 6 nhp x bng nhiu cch nhm ch cho thy v
bit th no ln lt dt sch kt s, on tr tt c nhng h phc, phin no, cu u, dt
sch t kin, lm cho chnh kin pht sinh, on tr v minh, lm cho minh sinh, thng n
Nit-bn.
X, ting Phn l yatana, xa dch l nhp, c ngha l ni lm pht sinh cc tm l (tm
v tm s). Lc nhp x gm c ni lc nhp l 6 cn mt, tai, mi, li, thn, v ngoi lc
nhp l 6 cnh sc, thanh, hng, v, xc, php (gi l 12 x). i Tha Ngha Chng, quyn
4, gii thch: nhp c ngha thip nhp, tip xc; x l ch nng ta, ch y c. 6 cn v 6 cnh
h tng, tip xc vi nhau m sinh ra 6 thc nn gi l nhp, l ni pht sinh ra 6 thc nn gi
l x. 6 cn l ch th nhn thc, 6 cnh l i tng ca nhn thc. 6 cn, 6 cnh v 6 thc
hp thnh 18 loi gi l thp bt gii. i T B Sa Lun, quyn 71, ni: 18 gii hoc 12 x
thu nhip tt c cc php, l ni pht sinh ra th gian v con ngi.
Tht vy, ci c gi l th gian chnh l su ni nhp x. Nhng g l su? Nhn ni
nhp x, nh, t, thit, thn, ni nhp x. Th gian ny c tp khi t tham i v i sng
tng lai, kht vng tn ti i sau, c vng ti sinh ch ngy ch kia.
Kinh ni, khi con mt tip xc vi sc, pht sinh ra mt th nhn thc gi l nhn thc.
Bi nhn duyn nhn xc, nhn thc hnh thnh i theo vi cm th (cm gic) hoc a thch
(lc th), hoc chn ght (kh th), hoc khng a thch cng khng chn ght (phi kh phi lc
th). Tai, mi, li, thn, , tip xc vi thanh, hng, v, xc, php, do nhn duyn y hnh
thnh nn nh, t, thit, thn, thc. gi l th gian. V sao? V 6 nhp x tp khi nn xc
tp khi, cho n thun mt t kh ln cng tp khi (tc 12 nhn duyn tp khi).
Th gian c hnh thnh nh th l khng bn chc, v thng. V vy, th gian, trong
ting Phn l loka, c nh ngha l mong manh, gin, d tan v. Th no l d tan v? Kinh
ni: Mt l php mong manh, d tan v. Sc, nhn thc, nhn xc v cm th vi kh th, lc
th v phi kh phi lc th c cm th bn trong pht sinh bi nhn duyn nhn xc, tt c
chng u mong manh, d tan v. i vi tai, mi, li, thn, cng li nh vy. l ni
rng v n mong manh, d tan v cho nn gi l th gian.

Ci m ta gi con ngi cng ch l s ha hp ca 6 cn, 6 cnh v 6 thc: Mt v sc

lm duyn sinh ra nhn thc. Ba s ha hp sinh ra xc, th, tng, t cu sinh vi xc, bn v
sc m ny, mt v sc, nhng php ny gi l con ngi. ni nhng php ny m khi
tng l con ngi, l chng sinh. Tai, mi, li, thn, cng nh vy. Duyn v php sinh
ra thc. Ba s ha hp sinh ra xc, th cu sinh vi xc, tng, t; bn v sc m ny, v bn
i, l s y ca con ngi; nhng php ny gi l con ngi.
Th gian v con ngi nh th, thc cht ch l s ha hp ca 18 gii hoc 12 x, c
thc y bi tham i m hin hu. Do , phng php dit tn th gian vi tt c nhng kh
au v h ly m kip nhn sinh , ang v s phi gnh chu l on tr khng d tn tham i
i vi s hin hu trong tng lai, i i vi tham v h, c vng ti sinh ch ny ch kia.
Con ng a n s dit tn l tm Thnh o: chnh kin, chnh ch, chnh ng, chnh
nghip, chnh mng, chnh phng tin, chnh nim, chnh nh. Phi lun lun qun st mt
l v thng. Qun st sc, nhn thc v cm th vi kh th, lc th v phi kh phi lc th
c cm th bn trong pht sinh bi nhn duyn nhn xc; chng cng u l v thng. i
vi tai, mi, li, thn, cng li nh vy. gi l con ng a n Nit-bn.
Ngi i ni bin l ln, nhng l li ni ca ngi ngu, ch khng phi l li ni
ca bc Thnh. Bc Thnh ni mt l bin ln ca con ngi v sc kia l sng c. Nu ngi
no chu ni sc ba o, th s vt qua b bn kia ca bin c ca mt, vi cc sng c, cc
dng xoy, su trng c hi v n qu La-st. Tai, mi, li, thn, ; chng l bin c ca con
ngi, m thanh, mi hng, v, xc chm v php l sng c. Nu ai kham chu ni php ba
o ny, th s vt qua b bn kia ca bin c ca mt, vi cc sng c, cc dng xoy, su
trng c hi v n qu La-st.
Nhng ai i vi sc c nhn thc bi mt m c i nim, m nhim; do i nim,
m nhim, thng y trn thc v b n tri buc, b n gi cht, nn khng th nhp Nit-bn
ngay trong i hin ti. i vi tai, mi, li, thn, cng li nh vy. on kinh ny lm
chng ta hiu hn v cu ni ca Trc Lm iu Ng Trn Nhn Tng: i cnh v tm mc
vn thin. Ngha l, i vi sc c nhn thc bi mt m khng i nim, m nhim; v
khng c i nim, m nhim nn khng y trn thc. V khng b xc, khng b dnh mc,
khng b chp th, nn cc T-kheo ny nhp Nit-bn ngay trong i hin ti. i vi tai, mi,
li, thn, li cng nh vy.
V vy, chng ta phi lun lun h tr 6 cn, ng 6 cnh m nhim. Cng nh con
ra sng trong bi c ven sng. Hm n c mt con d can i i tm thc n. Va thy con
ra, n vi nhy ti v ly. Con ra thy vy, lin thu ht u ui v bn chn vo trong mai.
D can canh i con ra th u, chn ra l chp n lin. Nhng ch lu qu, m nht nh ra
khng th u v chn ra. D can i qu, tc ti b i.
Ny cc T-kheo, ngy nay cc ng cng li bit nh vy. Ma Ba-tun lun lun d xt
tm c hi bn cc ng. Mong i mt cc ng m sc, tai nghe ting, mi ngi mi, li nm
v, thn xc chm, nh php m xi dc sinh tm m nhim su trn. Cho nn T-kheo, cc
ng phi lun lun gi gn lut nghi ca mt. Khi gi gn an tr ni lut nghi ca mt ri, d
mt c sinh khi hoc duyn cnh i na th c Ma Ba-tun cng khng th tm c c hi.
Tai mi, li, thn, cng li nh vy. D su cn kia c sinh khi hoc duyn cnh i na, th
chng cng khng th tm c tin li. Ging nh con ra, d can khng th tm c c hi
no.
3. Ni v Tp nhn:
Gm 168 kinh, trong , ni v php Duyn khi c 57 kinh (quyn 12, kinh s 283-303,
quyn 14, kinh s 343-364, quyn 15a, kinh s 365-378); ni v T c 65 kinh (quyn 15b,
kinh s 379-406 v quyn 16a, kinh s 407-443); ni v Gii c 22 kinh (quyn 16b, kinh s
444-455, quyn 17a, kinh s 456-465); ni v Th c 24 kinh (quyn 17 cn li, kinh s 466489).
4

a- Ni v php Duyn khi:

Duyn khi (Phn: prattya-samutpda) l ni dung gic ng ca c Pht. Khng c mt
kinh in hay truyn thng no, Nam truyn hay Bc truyn, ni khc i v ni dung gic ng
y. Chnh c Pht xc nh: Ta nh v thu trc, khi cha thnh Chnh gic, mt mnh
ch vng, tinh tn chuyn cn thin nh t duy, khi ngh nh vy: Do c php g nn c gi
cht; duyn php g nn c gi cht? Ta lin t duy chn chnh v nh tht pht khi v gin
ng v khi ln nhn thc: V c sinh nn c gi cht; v duyn sinh nn c gi cht; v i
vi hu, th, i, th, xc, lc nhp, danh sc cng nh vy. Ci thy ny a c Th Tn
tr thnh bc V thng chnh ng gic. Ngi ni: Php duyn khi chng phi do Ta to ra,
cng chng phi do ngi khc to ra. Nhng d Nh Lai c xut hin hay cha xut hin th
gian th php gii ny vn thng tr. Nh Lai t gic ng php ny, thnh ng chnh gic, v
tt c chng sinh m phn bit, din ni, ch dy hin by; l: Ci ny c nn ci kia c, ci
ny khi nn ci kia khi. Tc l do duyn v minh nn c hnh, cho n vic t tp thun
mt khi kh ln. Do v minh dit nn hnh cng dit, cho n vic thun mt khi kh ln
t tp cng b dit.
Nh vy, 12 nhn duyn (Phn: dvdagaprattya-samutpda) c c Pht nh ngha
theo hai chiu hng, chiu hng sinh khi (cn gi l lu chuyn) v chiu hng on dit
(cn gi l hon dit). Qua y, chng ta thy r rng rng, tnh Duyn khi i vi tnh th
gian hay ni con ngi l s hin hu ca 12 nhn duyn, theo chiu hng sinh khi, v minh
duyn hnh 12 yu t ny lm nhn lm duyn cho nhau, sinh khi lin tc trong vng nhn
qu, khin con ngi b chm m trong sinh t lun hi. V nhn qu ca 12 nhn duyn ny
c sinh khi khp c ba thi gian, to thnh c mt dng sng sinh t v tn. Trong 12 nhn
duyn ny, mi yu t c th l nhn, c th l duyn, v khng c yu t no l nhn hon ton
hay duyn hon ton. Chnh 12 yu t duyn khi ny lm nhn lm duyn cho nhau sinh
khi v chi phi ton b sinh mng cng nh i sng ca con ngi. Ni cch khc, khi 12
nhn duyn c tp khi l nm un tp khi, v y l chiu hng ca kh au, lun hi.
Nhng ngc li, khi 12 nhn duyn ny b ph v th cu trc nm un cng tan r, v y l
con ng dn n an lc, gii thot.
V ngha ca 12 chi phn nhn duyn, c Th Tn nh ngha: Th no l v minh
(avidy)? Nu chng bit tin t, chng bit hu t, chng bit c tin hu t; chng bit trong,
chng bit ngoi, chng bit c trong ln ngoi; chng bit nghip, chng bit bo, chng bit
nghip bo; chng bit Pht, chng bit Php, chng bit Tng; chng bit Kh, chng bit Tp,
chng bit Dit, chng bit o; chng bit nhn, chng bit php sinh khi bi nhn; chng
bit thin, bt thin, c ti, khng ti, tp, khng tp; hoc km, hoc hn; nhim , hoc thanh
tnh; phn bit duyn khi, tt c u chng bit; i vi su xc nhp x khng gic tri nh
tht, i vi cc php ny khng thy khng bit, khng hin qun, b si m, khng c minh, ti
m mt, gi l v minh.
Hnh (saskra) gm c thn hnh, ming hnh, hnh.
Thc (vijna) gm c nhn thc, nh thc, t thc, thit thc, thn thc, thc.
Danh sc (nma-rpa), gm danh l bn m v sc: th m, tng m, hnh m, thc m;
v sc l bn i, sc do bn i to thnh. Sc ny hp cng vi danh ni trn, gi l danh
sc.
Su nhp x (a-yatana) l su ni nhp x; nhn nhp x, nh, t, thit, thn, nhp
x.
Xc (spara) gm su xc: nhn xc, nh xc, t xc, thit xc, thn xc, xc.
Th (vedan) gm ba th: th kh, th vui, th chng kh chng vui.
i (t) gm: dc i, sc i, v sc i.
Th (updna) gm c dc th, kin th, gii th, ng th.
5

Hu (bhava) gm c: dc hu, sc hu, v sc hu.

Sinh (jti) l nu mi mi chng sinh kia ni mi mi chng loi thn kia, siu vit, ha
hp, xut sinh, c m, c gii, c nhp x, c mnh cn. gi l sinh.
Gi cht (jar-maraa) l tc bc u hi, da nhn, cc cn suy sp, tay chn yu t, lng
cm, u ci, rn r, hi th ngn, mt nhc, chng gy i, thn th en sm, tay chn n ban
m, l ln, lm vic g cng kh khn, km ci. gi l gi. Cht l mi mi chng sinh kia
ni mi mi chng loi thn kia cht i, tui th chm dt, thn hoi, i di, hi m la thn,
mnh sng kt thc, l n lc t b ci m thn. gi l cht.
12 chi phn nhn duyn nh vy khng nh, hnh phc hay kh au ca con ngi khng
t n sinh ra, cng chng phi do ngi khc t vo, m do duyn sinh. Cch khc, thuyt
Duyn khi ph nh thuyt nh mnh, ph nhn quyn ban phc ging ha t mt ng thn
linh y quyn nng no . ng thi, gio l Duyn khi cho hay, v khng nhn bit s hin
hu ca con ngi v th gii l do nhn duyn ha hp m sinh khi, tn ti v hoi dit, nn
trong bn cht ca n l v thng v v ng, con ngi nhn thc mt cch sai lm v lun
o tng v mt t ng: y l ti, y l ci ca ti (v minh). Chnh nhn thc sai lm v o
tng ny quy ng tm thc, lm sinh khi lng tham i, chp th v to ng c cho
cc hnh ng ca thn, khu, (hnh). Yu t hnh li tc ng, thc y v lm gn sng bn
tm vn thanh tnh v bnh ng, to thnh nhng con sng m ta gi l thc. Nhn thc lun l
nhn thc v mt ci g, do , khng th c nhn thc nu vng mt ch th nhn thc v i
tng ca n (danh sc, lc nhp). S gp g gia cn v trn (xc) to ra cm th (th). Cm
th th lun tri chy nh mt dng thc v mang theo nhng phn ng tm l trc i tng
nh l vui, bun, thng, ght Nu l cm th nh , d chu th lp tc sinh lng yu thch
(i). M mt khi yu th mun i tng mnh yu ch l ca ring mnh (th). i v th
c biu hin di nhiu hnh thc, cnh gii khc nhau, ty theo mc (hu), ri t m
nhn chu sinh, gi, bnh, cht, su, bi, kh, u, no
12 chi phn nhn duyn nng ta, ni kt vi nhau thnh mt chui dy chuyn. Bt c
mt chi phn no trong chui mt xch 12 nhn duyn tp khi th ton b nhng mt xch cn
li cng ng thi tp khi. V vy, mi khi on dit bt k mt chi phn no trong chui 12
mt xch th lp tc ton b dy chuyn tan r.
Tm li, thc tng ca cc php l duyn sinh, v ng. Mi s vt hin tng u nng
vo nhau m tn ti. Mt l tt c, tt c l mt. V vy, chng no cn t duy hu ng l cn
kh au, cn chin tranh, hn th v th gii ny chng th no c c ha bnh. Chng no
Khng suy lng, khng vng tng th s khng b sai s khin thc duyn nu m tn ti. V
khng c ch duyn nu cho thc tn ti nn n khng nhp vo danh sc. V khng nhp vo
danh sc nn khng qua li. V khng qua li nn khng sinh t. V khng sinh t nn sinh, lo,
bnh, t, u, bi, kh, no i v lai u b dit v thun mt khi kh ln nh vy cng b
dit.
b- Ni v T diu :
Phn ny c m u bng bi kinh Chuyn Php Lun, ghi li s kin c Pht ln
u tin thuyt php, chuyn vn bnh xe php 5 anh em ng Kiu Trn Nh thnh 5 v Tkheo u tin, khin Tam bo hnh thnh gia th gian. Ni dung bi php thoi ny ni v Bn
s tht vi diu, gi l T diu (catvri rya-satyni), gm:
- Kh (dukha-satya): s tht cuc i c mt ca nhng ni kh, nim au, nh sinh
l kh, gi, bnh, cht l kh, sng chung vi ngi mnh khng a thch l kh, xa la nhng
ngi thn yu l kh, mong mun m khng c l kh, tm li, chp thn ng un l kh.
- Tp (samudaya-satya): nhng ni kh nim au u c nguyn do ca n, khng
phi t nhin sinh hay do ai trng pht. chnh l i dc. i dc l nguyn nhn a n s
ti sinh.

- Dit (nirodhrya-satya): s vng mt ca kh au, tc nim an vui, hnh phc, Nitbn. l xa lnh trn vn v tn dit chnh ci tm i dc. l s ri b, s t khc, s
thot ly v s tch ri ra khi tm i dc.
- o (mrgrya-satya): phng php t c hnh phc, tc Bt chnh o.
c Pht tuyn b: Ny cc T-kheo, i vi bn Thnh ny, vi ba chuyn, mi hai
hnh tng, Ta nu khng sinh nhn, sinh tr, sinh minh, sinh gic, th gia ch Thin, Ma,
Phm, sa-mn, B-la-mn v cc chng nghe php, Ta khng bao gi c coi l gii thot,
xut ly v cng khng t chng c V thng Chnh ng Chnh gic. i vi bn Thnh
ny, vi ba chuyn, mi hai hnh tng, Ta sinh nhn, sinh tr, sinh minh, sinh gic; do ,
gia ch Thin, Ma, Phm, sa-mn, B-la-mn v cc chng nghe php, Ta gii thot,
xut ly v t chng c V thng Chnh ng Chnh gic.
Li tuyn b ca c Th Tn khng nh qu v chng c V thng Chnh ng
Chnh gic ca Ngi chnh l nh s tri kin nh tht v bn Thnh . Gio l T diu nh
th l gio l cn bn, nn tng ca s tu tp a n qu v gic ng gii thot. c Pht ni:
Nhng bc A-la-hn Chnh ng gic trong qu kh, trong tng lai hay hin ti, c coi
l Chnh ng gic ng ngha l Chnh ng gic v bn Thnh .
Gio l ny c c Pht thuyt ging trong sut 45 (hay 49) nm nh l mt kim ch
nam cho s tu tp v hnh tr. Mt ln n, ti Ma-kit-, c Pht cm mt nm l trn tay
v hi ch v T-kheo: Ny ch v, l trong tay Nh Lai nhiu hay l trong rng nhiu? Cc
T-kheo tr li: Bch c Th Tn, l trong rng nhiu. Qu tht vy, s hiu bit ca
Nh Lai th nhiu nh l trong rng, nhng nhng g Nh Lai ch dy v nh nm l trong tay.
V sao vy? V s hiu bit kia khng dn n i sng o hnh, khc t, chm dt au kh,
thanh tnh, gic ng hay dn n Nit-bn. V vy, Nh Lai ch dy: y l Kh , y l Tp
, y l Dit , y l o . V sao Nh Lai ch dy cc chn l ny? V iu ny dn n
i sng o hnh, khc t, chm dt au kh, thanh tnh, gic ng hay Nit-bn.
Qua li Th Tn trnh by trn, chng ta thy r gio l T diu l nn tng cn bn
ca gio l o Pht, v l gio l thit yu nht, n mc nh khng cn g tm hiu ngoi
kh v con ng dit kh. Ngi X-li-pht tng ni: V nh tt c du chn ca mi loi
ng vt u b thu nhip vo trong du chn voi, v du chn ny ln nht trong tt c du
chn. Cng vy, ch hin gi, tt c cc thin php u tp trung T diu . T diu bao
hm tt c cc gio l khc.
c Pht cn khng nh: Ny cc T-kheo, nu c ai ni rng khng cn xy dng tng
di ca ngi nh, ti s xy tng trn ca ngi nh, s kin ny khng th xy ra. Cng vy,
nu c ai ni rng khng cn gic ng T thnh , ta s on dit kh au, s kin ny khng
th xy ra. Trc lc nhp Nit-bn, c Pht cn n cn hi cc t: Ny cc T-kheo, i
vi Bn chn l, cc thy cn hoi nghi ch no th c th cht vn tc khc, khng nn gi s
hoi nghi m khng cu gii p. iu ny chng t, t khi mi thnh o, thuyt bi php
u tin, cho n khi nhp Nit-bn, c Pht ch dy kh v con ng dit kh.
V sao Bn s tht ny li c vai tr quan trng nh vy? Bi v: Ny cc T-kheo, v
khng thng hiu, khng thu t Bn s tht cao qu m Ta cng nh qu v t lu phi tri
qua nhiu kip lun hi trong vng sinh t.
Nh Lai, bc ng Cng, Chnh ng gic c mnh danh l bc i y vng thnh
tu bn c, cha lnh nhng cn bnh him ngho ca chng sinh. Bn c y l g? L Nh
Lai bit nh tht y l Kh Thnh ; bit nh tht y l Kh tp Thnh ; bit nh tht
y l Kh dit Thnh , bit nh tht y l Kh dit o tch Thnh .
Ny cc T-kheo, cc lng y th gian khng bit nh tht cch i tr i vi ci gc
sinh, khng bit nh tht cch i tr i vi ci gc gi, bnh, cht, u, bi, kh, no. Nh Lai,
ng Cng, ng Chnh Gic l v i y vng, bit nh tht cch i tr i vi ci gc sinh,

lo, t, u, bi, kh, no. V th nn Nh Lai, ng Cng, ng Chnh Gic c gi l i y

vng.
Gio l T diu l mt cng trnh thc tp. Khi chng ta ni y l kh, chng ta
khng nhm a ra mt li tuyn b sung, vi tt c mi l l v dn chng chng minh
cho s tht . y l kh, l mt cng n, mt mc qun chiu, nhn din. Khi
chng ta nhn din v qun chiu v ci kh, chng ta hiu c bn cht ca n, thy c
nguyn nhn pht sinh ci kh. c Pht ni: Ci g xy ra cho ta, nu ta qun chiu su sc
vo t thn n, l ta bt u i trn ng gii thot. Cu ni ny c ngha l khi ta nhn
din c c ci kh, liu tri c ci kh, th ta s thy c kh tp, tc l con ng a
ti an lc bt u. Bi v Bn s tht tng tc vi nhau. Kinh Tp Sinh ni: Dit v o
nm sn trong s qun chiu v Kh v Tp .
Ni th nh vy, nhng hiu v thc tp thnh cng T diu khng phi l vn
n gin. c Pht hi A-nan: Vic ch mt si lng thnh trm phn, ri ly cung tn bn
trng vo mt phn si lng v tt c nhng mi tn u trng, l kh hay khng? Tn gi
A-nan bch Pht: Nu ch si lng thnh trm phn, ri bn vo mt phn si lng, mi mt
pht u trng, iu ny rt l kh. Pht bo A-nan: Cha bng i vi Kh Thnh m bit
nh tht, th iu ny mi tht l kh hn. Cng vy, i vi Kh tp Thnh , Kh dit Thnh
, Kh dit o tch Thnh m thy bit nh tht, iu ny mi tht s l kh.
c- Ni v Gii:
Gii, nguyn ting Phn l dhtu, bao hm ngha cn c, yu t, c s, chng loi, cnh
gii. Trong ngha phn loi phm tr cc chng loi, th gii ch cho 18 gii (6 cn, 6 cnh, 6
thc), hoc ch cho 6 gii (a, thy, ha, phong, khng v thc), hoc ch cho 3 gii (dc gii, sc
gii v v sc gii). kha cnh ny th gii c ngha l cnh gii, ci gii. i tha ngha chng,
quyn 8, ghi: Gii tch ra thnh gii hn. Tnh ca cc php khc bit nhau nn gi l gii. Trong
ngha gii l yu t, l nhn t, th n ch cho tt c mi ht ging (chng t) ca tt c cc php.
Duy thc lun, quyn 10, ni: Gii c ngha l tng, cn c ngha l nhn. Lu n Cu-x, quyn 1,
th ghi: Php c ngha l chng loi, cn c ngha l gii, ging nh trong ni c nhiu loi ng,
bc, vng gi l a gii.
22 bn kinh trong phn ny, c Pht ngh cc T-kheo phi phn bit s sai bit ca cc
gii, bi s lng cc gii nhiu n v lng, ng thi chng loi cng rt phong ph.
Kinh ni: Chng sinh thng t hi theo gii, ha hp vi gii. Th no l chng sinh
thng t hi cnh gii? Khi chng sinh hnh tm bt thin th cng t hi vi cnh gii bt thin.
Khi tm hnh thin th cng t hi vi gii thin. Thin tm i cng vi thin gii. Thng tm i
cng thng gii. Tm hn cng i vi gii hn. Cho nn, T-kheo, hy hc nh vy, chng loi sai
bit ca gii thin.
on kinh trn cho thy, ty theo tm nim ca mnh m chng sinh s sng trong cnh gii
tng ng vi tm nim y. Tm tt p, lng thin th sng trong cnh gii tt p. Tm hn h,
ch k, hp hi th sng trong cnh gii hn h, ch k, hp hi. Khi st sinh th i cng gii st
sinh. Khi tm trm cp, t dm, vng ng, ung ru th i cng gii trm cp, t dm, vng ng,
ung ru. Khi tm khng st sinh i cng gii khng st sinh. Khi tm khng trm cp, khng t
dm, khng vng ng, khng ung ru i cng gii khng trm cp, khng t dm, khng vng
ng, khng ung ru. Cho nn, T-kheo, phi kho phn bit cc gii loi sai bit.
Nh vy, c bao nhiu tm nim th c by nhiu cnh gii tng ng. l nguyn nhn
hnh thnh nn v lng v bin th gii, bi tm nim ca chng sinh cng nhiu v s k. Ch
trong th gii loi ngi cng c khng bit bao nhiu cnh gii sai bit. Nhn vo cuc sng ca
ngi dn trong thnh ph thi chng ta cng thy c tnh cht a dng ca n. Mi ngi mi
hon cnh, mi cnh gii i v ca ring mnh, ty theo tm nim (chng t) h tch ly trong
qu kh. Cho nn, ch nn hc gii loi thin. Nhng tt hn ht l nn tm cch xut ly ra
khi 3 gii: Bit xut ly Dc gii, Vt lun khi Sc gii, Tt c hnh tch dit, Sing tu, chnh
8

phng tin. on tr tt c i, Tt c hnh dit tn. Bit tt c hu d, Khng xoay chuyn li

hu.
d- Ni v Th :
Th (vedan) l cm th, cm gic. Nh ni trong phn trn, con ngi c rt nhiu loi
cm gic, nhng tu trung th c ba, l cm gic a thch, hnh phc (lc th, sukha-vedan),
cm gic chn ght, kh au (kh th, dukha-vedan) v cm gic bnh thng, khng a khng
chn (x th, upek-vedan). Mi gic quan u c nhu cu cm th ca n (m trong kinh gi
l thc n), chng hn mt th a nhn ci p (thc n ca mt l sc), tai th thch ting hay
Chung quy th c thn th (cm gic ca thn) v tm th (cm gic ca tm). c Pht ty thi,
ty hon cnh m c khi ni c 2 th, 3 th, cho n v lng cc loi cm th.
c Pht cho rng, hng phm phu ngu si khng hc, cho nn trong qu trnh tip xc, a
phn chng tip xc vi nhng th lm pht sinh cc cm gic kh au, cho n b cp mt
mng sng, su bi, thn on, khc lc, ku go, tm sinh cung lon, d rng c nhng th lc u
mi tip xc, ta c cm gic hnh phc: Nh c ngi thn b trng hai mi tn c, v cng au
n. Phm phu ngu si khng hc li cng nh vy. Hai th tng trng: thn th, tm th v cng
au n, kh s. V sao? V phm phu ngu si khng hc ny v khng bit r, nn ni ng dc m
pht sinh cm xc lc th, lnh th nm th dc lc. Do lnh th nm th dc lc nn b tham s sai
khin. V xc chm cm th kh nn sinh sn nhu. V ni sn nhu nn b nhu s sai khin. Nu
i vi s tp khi, s dit tn, v ngt, tai hi v xut ly ca hai th ny m khng bit nh tht; v
khng bit nh tht nn sinh cm th khng kh khng lc, b si s sai khin. N b lc th tri
buc, mi khng th la; b kh th tri buc, trn khng th la; b cm th khng kh khng lc
tri buc, cui cng khng th la. Ci g tri buc? B tham, nhu, si tri buc; b sinh, gi, bnh,
cht, u, bi, kh, no tri buc.
Nhng i vi mt v a vn Thnh t th ch c thn th ch khng c tm th. Ngha l
thn c th b bc bch, thm ch c th mt mng, nhng khng khi lo bun, thn on, khc lc,
ku go, lon tm pht cung. Do , ngay lc ch sinh mt th th, l thn th, ch khng
sinh tm th. Nh ngi b mt mi tn c, khng b mi tn c th hai, ngay khi ch sinh c
mt cm th, l thn th m khng sinh tm th. Khi xc chm lc th, khng nhim dc lc. V
khng nhim dc lc nn i vi lc th ny, tham s khng sai khin. Khi xc chm kh th
khng sinh sn nhu. V khng sinh sn nhu, nn nhu s khng th sai khin. Nu i vi s tp
khi, s dit tn, v ngt, tai hi, s xut ly ca hai s ny m bit nh tht; v bit nh tht cm th
khng kh khng lc, nn si s khng th sai khin c. i vi lc th c gii thot, khng b
tri buc; kh th, khng kh khng lc th cng c gii thot, khng b tri buc. Khng b ci
g tri buc? Tham, nhu, si khng tri buc; sinh, gi, bnh, cht, u, bi, kh, no khng tri
buc.
c Pht ni: S sinh khi ca tt c cm th ca chng u c nhn duyn, khng phi
khng c nhn duyn. Tc l mi cm th u khng thc, v thng v v ng. Do , nu ngi
no m bit nh tht i vi cc th; bit nh tht i vi s tp khi ca th, s dit tn ca th,
con ng a n s tp khi ca th, con ng a n s dit tn ca th, v ngt ca th, s
tai hi ca th, xut ly th, th ngi ny ngay trong i hin ti t tri t tc chng: Ta, s sinh
dt, phm hnh lp, nhng g cn lm lm xong, t bit khng cn ti sinh i sau na. c
Pht gii thch: Khi xc tp khi th th tp khi; khi xc dit tn, th dit tn. Nu i vi th m
ham mun, khen ngi, m nhim, h ly, gi l con ng a n s tp khi ca th. Nu
i vi th m khng ham mun, khen ngi, m nhim, h ly, gi l con ng a n s
dit tn ca th. H lc nu do nhn duyn th m sinh, gi l v ngt ca th. Nu cm th l v
thng, l php bin dch, gi l s tai hi ca th. Nu i vi cm th m on tr dc
tham, vt qua dc tham, gi l xut ly th.
Th l mt trong bn lnh vc qun nim ca thin T nim x. Mc ch ca s qun chiu
ny l thy cc th lun lun thay i, v thng, v cn phi c on tr, d l kh th hay
lc th, cng khng c bm vu. Tp A-hm ch r nm php on tr, vin ly i vi cc th l:
9

on tr h c nui ln bi dc, on tr u c nui ln bi dc, on tr x c nui ln

bi dc; on tr h c nui ln bi php bt thin, on tr u c nui ln bi php bt thin.
gi l nm php vin ly. Nhng cn phi nui ln lc ly dc, lc vin ly, lc tch dit v lc
B-. Phng php t c lc ny l cn phi tu tp vin mn nm php: Ty h, hoan h,
khinh an, lc v nht tm.
4. Ni v o phm:
Phn ny c 254 kinh, trnh by nhng phng php tu tp cn bn m ta thng gi l 37
phm tr o, gm T nim x, T chnh cn, T nh tc, Ng cn, Ng lc, Tht b phn,
Bt chnh o, v mt s kinh khc ni v php An-na-ban-na nim, php Hc v php Bt hoi
tnh. Tuy nhin, TK/CTT hin ti thiu mt hai phn T chnh cn v T nh tc.
a- Ni v T nim x:
Gm 35 kinh, nm trn trong quyn 24, kinh s 605-639. Nim x, ting Phn l smtyupasthna, c ngha l pht khi thc, tm ti, qun chiu hay duy tr s c mt ln i tng.
i tng y l thn th, cm gic, tm v i tng ca tm (thn, th, tm, php), gi l
Bn lnh vc qun nim. y l con ng duy nht lm thanh tnh chng sinh, khin vt khi
u bi, dt kh no v t c php nh tht.
Trong lnh vc thn th, hnh gi qun nim v hi th, v cc t th ca thn th, v cc
ng tc ca thn th, v cc b phn ca c th, v nhng yu t to nn c th, v v s tn hoi
ca c th. Mc ch ca s qun nim ny, trc ht l a tm tr v vi thn, tip xc vi
s sng trong ta v xung quanh ta, nhm pht hin s lin h mt thit gia thn v tm, gia th
gii bn trong vi th gii bn ngoi, tt c u l mt, cui cng gic ng c s tht v
thng, v ng v chc chn tn hoi ca c th. Nhiu khi s qun nim ny ch c vn tt trong
mt mc ch: qun chiu thy s bt tnh ca thn th nhm i tr lng tham dc.
Qun nim v lnh vc cm gic (cm th) l qun nim v cc cm gic d chu, kh chu v
khng d chu cng khng kh chu ang pht sinh, tn ti v hoi dit, cc cm gic c ngun gc
sinh vt l v tm l (qun th l kh).
Lnh vc tm , hnh gi qun nim v cc trng thi tm nh tham, sn, lm lc, tp trung,
tn lon, rng buc, gii thot thy s bin i khn lng ca tm (qun tm v thng).
V cui cng, qun nim v i tng ca ca tm (php) l qun nim v nhng yu t ca
sinh mng l sc, th, tng, hnh v thc, cc gic quan v i tng ca chng, cc yu t gy
chng ngi cho tr tu v gii thot (thp trin, thp s), cc yu t a n gic ng v bn s
tht
Kt qu ca s tu tp ny l s t c bn qu Thnh v bn loi phc li. y l
phng php tu tp c th khin cho chng sinh khng thanh tnh tr thnh thanh tnh v tr nn
sng chi, c th khin cho ngi tu hnh khng b thi chuyn. Cho nn, T nim x c gi l
tt c cc php. c Pht khuyn: Cc T-kheo hy t lm hn o, t nng ta chnh mnh;
hy ly php lm hn o, ly php lm ni nng ta; khng ly ch no khc lm hn o, khng
nng ta ch no khc. Ngha l sng an tr chnh nim qun thn trn thn, tinh cn, phng tin,
chnh tr, chnh nim, iu phc tham u th gian; cng vy, an tr chnh nim qun ngoi thn, ni
ngoi thn; th, tm, php trn php. gi l t mnh lm hn o, t nng ta chnh mnh; t
ly php lm hn o, ly php lm ni nng ta; khng ly ch no khc lm hn o, khng
nng ta ch no khc.
b- Ni v Cn:
Gm 19 kinh, nm phn u ca cun 26, t s 642 n 660.
Cn, ting Phn l indriya, ngha l c kh nng sinh ra, lm tng thm ln. R cy khng
nhng t pht trin m cn gip cy pht trin cnh l, cho hoa tri. Cng vy, Tn, Tn, Nim,
nh v Tu c tc dng th thng, on tr phin no, a hnh gi n vi Thnh o, nn gi l
v lu cn. i tha ngha chng, quyn 4, ni: C kh nng sinh ra th gi l cn. Kinh lun ghi
10

nhn c tt c 22 cn, nhng trong phn ny, Tp A-hm ch trnh by 8 cn v lu, l Cn v tri
ng tri, Cn tri, Cn v tri (cn gi l Cn c tri), cn Tn, Tn, Nim, nh v Tu.
Kinh ghi: C ba cn: Cn v tri ng tri, cn tri, cn v tri. Cn v tri ng tri c ngha l
cn cha bit s bit, cn ny xut hin a v kin o; cn tri l cn bit, xut hin a v tu
o; cn v tri l cn bit trn vn, xut hin a v v hc.
5 cn c c Pht gii thch nh sau:
Tn l khi tn tm thanh tnh, cn bn bn chc i vi Nh Lai m cc sa-mn, B-la-mn
khc, ch Thin, Ma, Phm, sa-mn, B-la-mn, cng th gian khc khng th lm cn tr, ph
hoi tm y, th gi l cn Tn.
Tinh tn l n lc on tr cc php c bt thin sinh; ngn nga cc php c bt thin
cha sinh, khin khng sinh; cc php thin cha sinh, khin cho sinh; cc php thin sinh, khin
cho an tr khng mt. gi l cn Tinh tn.
Nim l sng qun thn trn ni thn, tinh cn phng tin, chnh nim chnh tr, iu phc
tham u th gian; sng qun ngoi thn, ni ngoi thn; v th, tm, php trn php cng ni nh
vy. gi l cn Nim.
nh l ly dc, ly php c bt thin, c gic c qun, c h lc do vin ly sinh, cho n,
chng v an tr T thin. gi l cn nh.
Tu l bit nh tht v Kh Thnh , bit nh tht v Kh tp Thnh , Kh dit Thnh
, Kh dit o tch Thnh . gi l cn Tu.
Nh vy, 5 cn tm thu tt c cc php. Kinh ghi: Cn Tn, nn bit, l bn Bt hoi
tnh. Cn Tinh tn, nn bit, l bn Chnh on. Cn Nim, nn bit, l bn Nim x. Cn
nh, nn bit, l bn Thin. Cn Tu, nn bit, l bn Thnh .
c Pht cho bit, i vi 5 cn, Nu tu tp, tu tp nhiu, th tt c nhng ci kh qu kh,
hin ti, v lai u s dt sch. C th, Nu T-kheo no kho qun st nh tht i vi nm cn
ny, ngi y i vi ba kt m on bin tri, tc on tr mt cch ton din thn kin, gii th
kin v nghi. gi l Tu--hon, khng cn ri vo php ng c, nht nh s hng thng
n Chnh gic, cn by ln qua li Tri, Ngi, cui cng s cu cnh bin t ca kh. Hn th,
i vi nm cn ny, ngi no qun st nh tht, khng khi ln cc lu, tm s chng c ly
dc gii thot. gi l A-la-hn, cc lu ht, vic cn lm lm xong, la cc gnh nng,
c li mnh, ht cc hu kt, bng chnh tr m tm kho gii thot.
c- Ni v Lc:
Gm 43 kinh, t s 661-703, quyn 26.
Lc, ting Phn l bala hoc balna, c ngha l c nng, nng lc, gm c nh lc, tam lc,
t lc, ng lc, tht lc, bt lc, cu lc v thp lc.
Nh lc l hai loi sc mnh: sc mnh ca t trch v sc mnh ca tu. Sc mnh ca t
trch l bit mt cch r rng rng thin hnh th thin bo, c hnh th c bo, cho c i ny v
i sau. Khi bit r nh vy ri th c sc mnh tu tp. Kinh ghi: Thnh t hc sc mnh
ca t trch thnh tu, tham, nhu, si hoc tit hoc gim, hoc ht sch. Thnh t y trn sc
mnh ca t trch, xc lp trn sc mnh ca t trch nh vy, ty thun m t c sc mnh ca
tu lc. Khi sc mnh ca tu c ri, th sc mnh ca tu s y . c Pht cn cho bit, sc
mnh ca tu chnh l T nim x.
Tam lc l lc Tn, lc Tinh tn, lc Tu; hoc lc Tn, lc Nim, lc Tu; hoc lc Tn, lc
nh, lc Tu. c Pht gii thch: Lc Tn l i vi Nh Lai, thm nhp tnh tn, cn bn
vng chc, khng c ch Thin, Ma, Phm, sa-mn, B-la-mn cng nhng k ng php no c
th ph hoi c. Lc Tinh tn l bn Chnh on. Lc Tu l bn Thnh .

11

T lc l Tn, Tinh tn, Nim v Tu; hoc Tn, Nim, nh v Tu; hoc Gic, Tinh tn, V
ti v Nhip. Lc Gic c nh ngha: Lc Gic l bit nh tht, i vi php thin, bt thin;
bit nh tht l c ti, khng ti; ng thn cn, khng thn cn; php thp km, php thng diu;
php en, php trng; php c phn bit, php khng phn bit; php duyn khi, php phi duyn
khi. gi l lc Gic. Lc V ti l thn, ming, khng to ti (sc mnh ca ngi khng
c ti li). Lc Nhip l bn nhip s (t nhip php) b th, i ng, li hnh, ng s.
Bn nhip s cng c gii thch: B th ti thng, l php th. i ng ti thng, l khin
thin nam t thch nghe, ni php ng lc. Hnh li ti thng l i vi ngi khng c tn khin
c tn, xc lp trn tn; i vi ngi hc gii th xc lp bng tnh gii; i vi ngi bn sn th
bng b th; i vi ngi c tr tu th bng chnh tr m xc lp. ng s ti thng l, A-la-hn th
trao cho qu A-la-hn. A-na-hm th trao cho A-na-hm. T--hm th trao cho T--hm. Tu-hon th trao cho Tu--hon. Ngi Tnh gii th trao ngi khc bng Tnh gii.
Ng lc l Tn, Tn, Nim, nh, Tu; hoc Tn, Tn, Tm, Qu, Tu. Nm lc ny c gi
l bch php. Lc Tm c gii thch: Tm lc l h thn, xu h i vi php c, bt thin,
cc s phin no khi, s phi chu cc qu bo kh bc bch ca sinh, lo bnh, t, u, bi, kh,
no trong i v lai.
Qu lc l ly lm thn cc iu ng thn, t thn v cc php c, bt thin, cc s phin
no khi, s phi chu cc qu bo kh bc bch ca sinh, lo bnh, t, u, bi, kh, no trong
i v lai.
Tht lc l Tn, Tinh tn, Tm, Qu, Nim, nh v Tu. Cu lc Tn, Tn, Tm, Qu, Nim,
nh, Tu, T trch, v Tu lc.
T-kheo dt sch phin no th c tm lc: T-kheo lu tn tm thun hng v s vin
ly, chy rt vo vin ly, chuyn vn su vo s vin ly; tm thun hng v s thot ly, chy rt
vo thot ly, chuyn vn su vo s vin ly thot ly; thun hng v Nit-bn, chy rt vo Nitbn, chuyn vn su vo Nit-bn. Nu khi thy nm dc th nh thy hm la; khi thy ri, i vi
dc nim, dc th, dc trc, tm dt khot khng tr vo, tu bn Nim x, bn Chnh on, bn
Nh tc, nm Cn, nm Lc, by Gic phn, tm Thnh o phn.
Nh Lai lc hay Nh Lai thp lc l: Nh Lai bit nh tht v x, phi x; Bit nh tht v
vic th qu to nhn bo ca nghip qu kh, v lai, hin ti; Bit nh tht v nhim c, thanh tnh,
x tnh, ca cc thin, gii thot, tam-mui, chnh th; Bit nh tht nhng sai bit cn tnh khc
nhau ca tt c cc loi chng sinh; Bit nh tht v tt c mi gii ca chng sinh; Bit nh tht
v tt c cc gii loi khc nhau ca th gian chng sinh; Bit nh tht v tt c ch x o; Bit
nh tht v tc mng, nh nhng s khc nhau trong i sng, t mt i cho n trm, ngn i,
t mt kip cho n trm, ngn kip; Bng thin nhn hn mt ngi thng, thy chng sinh lc
sinh lc cht, p, xu, thua, hn, hng v ng c, hng v ng thin, theo nghip m th
bo, tt c bit nh tht; Nh Lai dt sch cc lu, tm gii thot v lu, tu gii thot, hin ti t
chng tri, thn tc chng: Ta, s sinh dt, phm hnh lp, nhng g cn lm lm xong, t
bit khng cn ti sinh kip sau na.
Kt qu ti hu ca i sng tu tp phm thanh tnh l thnh tu thp lc ca Nh Lai.
d- Ni v Gic chi:
Gm c 44 kinh, nm phn cui quyn 26, t s 704-711, v trn quyn 27, t s 712-747.
Gic chi, ting Phn l sabodhyaga, cn gi l Gic phn, B- phn. Gic ch cho B-,
khai ng; chi ch cho thnh phn, yu t. Gic chi l nhng ni dung, thnh phn, phng php tu
tp t n s gic ng, chng nhp B-. ngha rng, n ch cho 37 phm o. ngha hp, n
ch cho Tht gic chi (7 B- phn).
Kinh cho bit 5 trin ci dc, sn, thy min, tro hi, nghi l php thoi, c th lm cho en
ti, c th lm cho khng mt, khng tr, st gim tr tu, chng phi minh, chng phi ng gic,
chng chuyn hng Nit-bn. Nhng nu tu tp by Gic chi, tu tp nhiu, s khin tng rng.
12

gi l php bt thoi: Nu l by Gic chi, th chng che kn, chng bao ph, chng phin no ni
tm, tng trng tr tu, l minh, l chnh gic, chuyn hng Nit-bn. Nhng g l by? Nim
gic chi, Trch php gic chi, Tinh tn gic chi, Khinh an gic chi, H gic chi, nh gic chi, X
gic chi. Nh vy, 7 Gic chi c trnh by nh l php i tr 5 trin ci.
c Pht gii thch: Nim gic phn l t duy bn Nim x; Trch php gic phn l la chn
php thin; Tinh tn gic phn l t duy v bn Chnh on; H gic phn l c h duyt (vui v),
c h x; Khinh an gic phn l c thn nh nhng, tm nh nhng, th thi; nh gic phn l t
duy v Bn thin; X gic phn l on gii, v dc gii, dit gii.
e- Ni v bt Thnh o:
Gm c 53 kinh, nm trn quyn 28 (kinh s 748-796) v phn u quyn 29 (kinh s 797800).
Bt Thnh o, ting Phn l rygika-mrga, l con ng c 8 thnh phn chn chnh
thng n Nit-bn, gn gi l bt Chnh o. Trong 37 phm o, th bt Chnh o l php mn
tiu biu v thc tin nht ca Pht gio. Bt Chnh o l phng php hay l trnh chnh xc nht
i n gii thot, Nit-bn. Lc c Th Tn chuyn php lun, Ngi ni rng Ngi t b con
ng nh bin, tc l d dui trong dc lc v kh hnh p xc, v hng v con ng trung
o. Con ng trung o chnh l bt Thnh o.
Bt Thnh o l con ng a n on tr i dc; nu tu tp nhiu s c php cam l,
on tr c ba s s hi, s dn n on tr ba th, s dn n on tr ba iu khng ng vui,
khng ng yu, khng ng nh l gi, bnh, cht; l c xe ln, c kh nng iu phc qun ma
phin no, ct t tham, nhu, si, iu phc tham, nhu, si v c Nit-bn, cng ym ly v thng
n Nit-bn, cng ngha sa-mn v ngha B-la-mn, cng gii thot v ct t kh, cng cu
cnh m kh v chnh thc ht kh. c Th Tn cho bit: c hai loi bt Thnh o, bt Thnh
o thuc th tc, hu lu, hu th, chuyn hng ci thin, v bt Thnh o thuc v xut th
gian ca bc Thnh, v lu, khng th, ht kh chn tht, hng n thot kh. Kinh ghi:
Chnh kin hu lu l ni c b th, c ch thuyt, c trai t, c thin hnh, c c hnh, c
qu bo thin c hnh, c i ny, c i khc, c cha m, c chng sinh ha sinh, c A-la-hn,
khng ti sinh i sau.
Chnh kin thuc v xut th gian ca bc Thnh, v lu, khng th, ht kh chn tht,
hng n thot kh l ni Kh t duy Kh; ni Tp, Dit, o t duy o, tng ng vi t duy
v lu, ni php m tuyn trch, phn bit, suy cu, gic tri, hit tu, qun st t ng.
Chnh ch (tc Chnh t duy) thuc v th tc, hu lu, hu th, chuyn hng ci thin l
t duy v xut ly, t duy v khng th hn, t duy v khng bo hi.
Chnh ch v lu l ni Kh t duy Kh; ni Tp, Dit, o t duy o, tm php tng
ng vi t duy v lu, phn bit, t quyt, gii, suy tnh, lp y.
Chnh ng hu lu l li ni ng, xa la li ni di, hai li, c khu, li ni thu dt.
Chnh ng v lu l ni Kh t duy Kh; ni Tp, Dit, o t duy o, tr t mng, nim
tng xa la bn c hnh ca ming v cc c hnh khc ca ming, xa la cc c hnh y; v lu,
vin ly, khng dnh trc, gi cht, nhip tr khng phm; khng vt qua thi tit, khng vt qua
gii hn.
Chnh nghip hu lu l xa la st, o, dm.
Chnh nghip thuc v xut th gian ca bc Thnh l ni Kh t duy Kh; ni Tp, Dit,
o t duy o, tr t mng, nh n ba c hnh ni thn v cc th c hnh khc ni thn; v lu,
vin ly, khng dnh trc, gi cht, nhip tr khng phm; khng vt qua thi tit, khng vt qua
gii hn.
Chnh mng thuc v th tc, hu lu, hu th, chuyn hng ci thin l tm cu y, thc,
nga c, thuc thang theo bnh ng nh php, ch chng phi khng nh php.
13

Chnh mng thuc v xut th gian ca bc Thnh, v lu, khng th, chn chnh on tn
kh, chuyn hng n thot kh l ni Kh t duy Kh; ni Tp, Dit, o t duy o; i vi
cc t mng, v lu, khng thch m trc c th, gi gn khng phm, khng vt qua thi tit,
khng vt qua gii hn.
Chnh phng tin (tc Chnh tinh tn) hu lu l c mun, tinh tn, phng tin siu
xut, xc lp vng chc, c kh nng to tc, tinh tn, nhip th tm php, thng khng dng ngh.
Chnh phng tin v lu l ni Kh t duy Kh; ni Tp, Dit, o t duy o; tm php
tng ng vi c nim v lu, dc, tinh tn, phng tin siu xut, xc lp vng chc, c kh nng
to tc, tinh tn, nhip th tm php, thng khng dng ngh.
Chnh nim hu lu l hoc nim, hoc ty nim, hoc trng nim, hoc c nim, khng
qun lng, khng h.
Chnh nim v lu l ni Kh t duy Kh; ni Tp, Dit, o t duy o; tm php tng
ng vi t duy v lu, hoc nim, hoc ty nim, hoc trng nim, hoc c nim, khng qun lng,
khng h.
Chnh nh hu lu l tm tr khng lon, khng ng, nhip th, tnh ch, chnh nh, nht
tm.
Chnh nh v lu l ni Kh t duy Kh; ni Tp, Dit, o t duy o; tm php tng
ng vi t duy v lu, an tr khng lon khng tn, nhip th, tnh ch, chnh nh, nht tm. gi
l chnh nh thuc v xut th gian ca bc Thnh, v lu, khng th, chn chnh on tn kh,
chuyn hng n thot kh.
c Pht ni, php ca sa-mn l bt Thnh o, qu ca sa-mn l qu Tu--hon, qu T-hm, qu A-na-hm v qu A-la-hn; sa-mn l ngi thnh tu bt Thnh o, ngha sa-mn
l on tr vnh vin tham dc, sn nhu, si m; on tr vnh vin tt c cc phin no.
Tm li, Nh khi mt tri mc c tin tng ca n, l minh tng, nh sng ban u. Cng
vy, T-kheo tn cng bin t kh, cu cnh bin t kh c tin tng l chnh kin. Chnh kin
ny c th pht khi ln chnh t duy, chnh ng, chnh nghip, chnh mng, chnh phng tin,
chnh nim, chnh nh. V nh pht khi nh chnh th, nn Thnh t tm chnh gii thot tham
dc, sn nhu, ngu si. Vi tm kho gii thot nh vy, Thnh t t c Chnh tri kin: Ta,
s sinh ht, phm hnh lp, nhng vic cn lm lm xong, t bit khng ti sinh kip
sau.
f- Ni v php An-na-ban-na nim:
C 15 kinh, nm trong quyn 29, kinh s 801-815.
An-na-ban-na nim, ting Phn l anpna smti (Pali anpnassati), c ngha l nim hi th
ra vo, l mt phn ca thin T nim x. c Pht khuyn, Nn tu An-na-ban-na nim. Nu Tkheo tu tp An-na-ban-na nim, tu tp nhiu, thn dng li v tm dng li, c gic, c qun, tch
dit, thun nht, phn minh tng, tu tp y . Tu bng cch no? Ha tm mt ni thch hp,
yn tnh, thn ngi ngay thng, ct nim trc mt, ct t mi tham i th gian, ly dc thanh tnh,
on tr sn nhu, thy min, tro hi v nghi, vt qua cc nghi hoc, i vi cc php lnh, tm
c quyt nh; vin ly nm trin ci vn lm tm phin no, khin tu lc suy gim, l phn
chng ngi, khng hng n Nit-bn.
Nim hi th vo, ct nim, hy kho hc. Nim hi th ra, ct nim, hy kho hc. Hi th
di, hi th ngn. Cm gic bit ton thn khi th vo, khp ton thn th vo, hy kho hc; cm
gic bit ton thn khi th ra, khp ton thn th ra, hy kho hc. Gic tri tt c s an tnh ca tt
c thn hnh khi th vo, tt c thn hnh an tnh th vo, hy kho hc; gic tri tt c s an tnh
ca tt c thn hnh khi th ra, tt c thn hnh an tnh th vo, hy kho hc. Gic tri h, gic tri
lc, gic tri tm hnh, gic tri s an tnh ca tm hnh khi th vo, gic tri tm hnh an tnh th vo,
hy kho hc. Gic tri s an tnh ca tm hnh khi th ra, gic tri tm hnh an tnh th ra, hy kho
hc. Gic tri tm, gic tri tm hoan h, gic tri tm nh, gic tri tm gii thot khi th vo, gic tri
14

tm gii thot th vo, hy kho hc. Gic tri tm gii thot khi hi th ra, gic tri tm gii thot th
ra, hy kho hc. Qun st v thng, qun st on, qun st v dc, qun st dit khi hi th vo,
qun st dit th vo, phi kho hc. Qun st dit khi hi th ra, qun st dit th ra, phi kho
hc. gi l tu An-na-ban-na nim, thn ch tc v tm ch tc, c gic, c qun, tch dit, thun
nht, phn minh tng, tu tp y .
g- Ni v php Hc:
C 17 kinh, t s 816 n 829, quyn 29 v phn u quyn 30, kinh s 830-832.
Php hc y chnh l Tam v lu hc hay Tam hc (Phn: tisra ik), gm tng thng
Gii hc (adhila), tng thng hc (adhicitta, cn gi l tng thng Tm hc, nh hc), v
tng thng Tu hc (adhipraj). c Pht nh ngha: Tng thng Gii hc l T-kheo an tr
gii, lut nghi Ba-la--mc-xoa, y oai nghi, hnh x, thy ti nh nht sinh lng s hi, th
tr hc gii. Tng thng hc l T-kheo ly dc, ly php c bt thin cho n, chng v an tr
T thin. Tng thng Tu hc l T-kheo bit nh tht v Kh Thnh , bit nh tht v Tp,
Dit, o Thnh , gi l tng thng Tu hc.
Nu sing nng hc tng thng Gii, hc tng thng , hc tng thng Tu, th khng
bao lu cc hu lu s c ht, tm gii thot v lu, tu gii thot, hin ti t bit tc chng: Ta,
s sinh dt, phm hnh lp, nhng vic cn lm lm xong, t bit khng cn ti sinh i
sau na.
c Pht cn dn: Ny T-kheo, th nh g mi p trng, c th t mi cho n mi hai
ngy; phi ty thi thm chng, chm sc gi gn m lnh. Con g mi p kia khng ngh rng:
Ngay hm nay, hoc ngy mai hay ngy sau, ta s dng m m, hoc dng mng co, cho con
ca ta thot ra khi v mt cch an ton. Nhng g mi p kia kho p con n, ty thi chm sc
thng yu, con ca n s t nhin thot ra khi v an ton. Cng vy, T-kheo kho hc Ba hc,
ty theo thi tit s t t c khng khi ln cc lu, tm kho gii thot.
h- Ni v php bt hoi tnh:
Gm 28 kinh, quyn 30, kinh s 833-860.
Bt hoi tnh, ting Phn l Aveccappasda, c ngha thanh tnh khng bao gi h hoi. T
Bt hoi tnh l bn php thanh tnh khng bao gi h hoi. l: Pht, Php, Tng v Gii bt
hoi tnh. Ngi no thnh tu bn php Bt hoi tnh ny m mun cu th mng lu di lin c
th mng lu di, mun cu dung sc, sc lc, khoi lc, bin ti, lin c mt cch t ti.
c Th Tn bo: Thnh t nu thnh tu c bn Bt hoi tnh, th gia loi ngi
khng sng cuc sng ngho khn; khng b lnh rt, xin n; m t nhin giu sang y . Cho
nn, T-kheo phi hc nh vy: Ta s thnh tu Bt hoi tnh i vi Pht; s thnh tu Bt hoi
tnh i vi Php, Tng, Thnh gii.
D lm Chuyn lun Thnh vng, c y by bu, c bn thn lc trong ci ngi, lm
vua bn thin h, sau khi thn hoi mng chung s sinh ln ci tri, cng chng bng mt v Tkheo mang y phn to, xin n khp mi nh, dng nga c bng c. V sao vy? Bi Chuyn lun
Thnh vng cha on tr c ci kh ca ng c a ngc, ng qu v sc sinh, do cha t
c bn Bt hoi tnh. Cn T-kheo Thnh t gii thot c ci kh ca cc ng c a
ngc, ng qu v sc sinh, do thnh tu c bn Bt hoi tnh.
Kinh ghi: D bn i: t, nc, la, gi c s thay i tng gim, bn Bt hoi tnh ny
cha tng c s tng gim bin khc. Chng khng tng gim bin khc, cho nn a vn Thnh
t thnh tu c i vi Pht, m nu b a vo a ngc, ng qu, sc sinh, th iu ny
khng th c c. Cho nn, cc T-kheo nn hc nh vy: Ti s thnh tu bt hoi tnh i vi
Pht; s thnh tu bt hoi tnh vi Php, Tng v thnh tu Thnh gii v s thit lp cho ngi
khc cng c thnh tu.
5. Ni v Tm chng:
15

Phn ny c 310 kinh, nm trong cc quyn 22, 36, 38, 39, 40, 42, 44, 45, 46, 48, 49, v 50,
ni cho cc i tng: St-li, B-la-mn, T-kheo, T-kheo ni, thch, Ma, Phm thin, Ch
thin, D xoa, Lm thn v Tn gi B-k-x.
a- Ni cho chng St-li:
C 21 kinh, nm trong quyn 42 (kinh s 1145-1150) v quyn 46 (kinh s 1226-1240). Ch
yu ni cho vua Ba-t-nc. Cho vua bit rng ngi no la b nm trin ci, thnh tu c nm
thin chi, ngi y l rung phc in ca th gian, nu mun cng dng th cng vo rung
phc in ny s c qu bo ln. Ni th gian c bn hng ngi: ngi t ti vo ti, ngi t
ti vo sng, ngi t sng vo ti v ngi t sng vo sng, nhm gii thch cho vua Ba-t-nc
bit con ngi ty theo nghip mnh to m thc sinh vo cnh gii tng ng, ch khng c
chuyn B-la-mn cht ri sinh tr li dng B-la-mn hay sinh vo nh St-li, T-x, Th-laKhuyn vua phi tu ngha, tu phc, tu thin, tu t, trong Pht php tinh cn phng tin v
nhiu bi php thoi khc.
b- Ni cho chng B-la-mn:
Gm 38 kinh, nm trong cc quyn 4 (kinh s 88-102), quyn 42 (kinh s 1151-1163) v
quyn 44 (kinh s 1178-1187). c Pht tr li nhng cu hi ca cc B-la-mn t ra, lin quan
n nhiu vn . Chng hn, B-la-mn Ut-a-la hi rng nui cha m bng cch kht thc ng
nh php c c khng? B-la-mn u-ba-ca hi quan im ca Pht v i hi t l? B-la-mn
Ut-x-ca hi ngi th tc ti gia nn thc hnh bao nhiu php c li ch hin ti v an lc
ngay hin ti? Ri k vic B-la-mn Kiu Mn, ngi ni ting t cao t i, sau khi nghe Pht
thuyt php pht tm xut gia, chng qu A-la-hn. Cng nhiu bi php thoi thm thm vi diu
khc ha B-la-mn, khin tt c u c an lc, pht sinh tnh tn, quy y Tam bo v.v
c- Ni v chng T-kheo:
C 22 kinh, t s 1062-1083, nm trong quyn 38 v phn u quyn 39. Trong phn ny,
c Pht khen ngi cc T-kheo tn tr cc lu, nhng vic cn lm lm xong, la cc
gnh nng, on tn cc hu kt, chnh tr, tm thin gii thot; ng thi cng khin trch cc
T-kheo cha thnh tu c thin php, cn nhiu sn nhu, a mc y hu p, l i bng lng
d- Ni v chng T-kheo ni:
C 10 kinh, t s 1198 n 1207, quyn 45. Phn ny ni v nhng T-kheo ni xut sc, o
hnh thanh tnh, chng qu Nit-bn, lm cho ma Ba-tun s hi, nh T-kheo-ni A-lp-tT-ma,
Ct-ly-x C-m-di, u-bt-la-sc, Thi-li-sa-gi-la,
e- Ni v chng thch:
C 21 kinh, nm trong quyn 40 (kinh s 1104-1120) v phn u quyn 46 (kinh s 12221225). Phn ny cho bit nhn duyn tu tp c phc bo sinh ln ci Thin Thch. Kinh ghi:
Nu ngi no c kh nng th tr by cm gii, ch nh nhn duyn ny, ngi y s c sinh
ln ci Thin Thch. c Pht k: Thin Thch xa kia lc cn lm ngi thng, phng
dng cha m cng cc bc tn trng trong gia tc, vi gng mt hi ha, li ni mm mng,
khng ni d, khng ni hai li, thng ni chn tht. i vi th gian keo kit, ngi ny tuy
ti gia, nhng khng keo ln; thc hnh hu th mt cch rng ri, sing b th, thng a hnh b
th, m hi b th cng dng, b th bnh ng tt c. Nh hnh th nhit thnh, b th cho samn, B-la-mn, cho ngi bn cng khn kh, ngi i ng, ngi i n xin, bng cc th
n, thc ung, tin ca, thc go, la l, hoa hng, vt dng trang nghim, ging nm, n
uc m c phc bo sinh ln ci tri Ba mi ba.
c Pht cn cho bit, thch ci tri Tam thp tam l vua T ti, thc hnh khng sn
hn, khen ngi khng sn hn; thc hnh t tm, khen ngi t tm; thng hnh nhn nhc, cng
li khen ngi ngi hnh nhn nhc; thng cung knh Pht, Php v Tng, cng li khen ngi s
cung knh Pht, Php v Tng; thng nh phng tin tinh cn, cng thng khen ngi c tinh
cn; thng cung knh ngi xut gia, cng thng khen ngi ngi xut gia, cng thng khen
16

ngi c cung knh; lun lun chn tht, khng h, khng ngy, hin thin, cht trc Ri c
Pht kt khuyn tn: T-kheo cc ng chnh tn xut gia hc o, khng nh, cng phi tu tp v
cng nn tn thn cng c nh th.
f- Ni cho chng Ma:
C 20 kinh, t s 1084-1103, quyn 39, k v chuyn Ma Ba-tun lun tm cch lm nhiu
lon c Th Tn. Chng hn, khi c Pht dy cc T-kheo: Mnh sng rt ngn, ch thong
chc tr thnh i sau. Hy nn sing tu tp php thin, tu cc phm hnh. Khng c g sinh m
khng cht. Vy m ngi th gian khng sing nng n lc chuyn tu php thin, tu hin, tu
ngha. Nghe vy, Ma Ba-tun bin thnh mt thiu nin n trc Pht ni k no lon:
Thng bc bch chng sinh,
c sng lu ci ngi,
M say tm phng dt,
Cng khng n ch cht.
c Pht bit c tm nim ca Ma Ba-tun, lin ni k p:
Thng bc bch chng sinh,
Mng sng tht ngn ngi;
Nn tinh tn cn tu,
Nh cu la chy du.
Ch li d chc lt,
Khin ma cht cht n.
Bit ngi l c ma,
Mau i khi ni y.
Ma Ba-tun bit Pht bit tm nim mnh, xu h b i.
g- Ni v chng Phm thin:
Gm 10 kinh, t s 1178 n 1187, phn cui quyn 44. Phm thin, ting Phn l
Mahbrahm-deva, hay Brahm sahpati, tc v ch th gii Ta-b. Cc kinh trong phn ny ghi
li vic Phm thin tn thn c Th Tn, cung knh cng dng, tinh tn nghe php. Phm thin
ni: K thc khng c ch Thin, Ma, Phm, sa-mn, B-la-mn, Tri, Thn, Ngi m c th c
y gii, tam-mui, tr tu, gii thot v gii thot tri kin hn Th Tn, khin Th Tn cung
knh tn trng, phng s cng dng, nng vo m sng. Ch c Chnh php, m Nh Lai t
ng thnh Chnh ng Chnh gic, l ch m Nh Lai phi cung knh tn trng, phng s, cng
dng Chnh php, nng vo m sng. V sao? Ch Nh Lai, ng Cng, ng Chnh Gic
qu kh cng cung knh, tn trng, phng s, cng dng Chnh php, nng vo m sng.
Ch Nh Lai, ng Cng, ng Chnh Gic v lai cng cung knh, tn trng, phng s, cng dng
Chnh php, nng vo m sng. Th Tn cng cung knh, tn trng, phng s, cng dng
Chnh php, nng vo m sng. c Pht cng v cc Phm thin thuyt php, khai th, ch
gio, soi sng v lm cho vui v.
h- Ni cho chng Ch thin:
Gm 108 kinh, nm trong cc quyn 22 (kinh s 576-603), quyn 36 (kinh s 995-1022),
quyn 48 (kinh s 1267-1293) v quyn 49 (kinh s 1294-1318). Ni dung k li s vic Ch
thin cc ci tri xung nh l st chn Pht, tn thn v tha hi gio php. a s dng thi
k i p gia c Th Tn vi Ch thin. Chng hn, Ch thin hi:
Lm sao qua cc dng,
Lm sao qua bin ln;
Lm sao tr c kh,
Lm sao c thanh tnh?
By gi, Th Tn ni k p:
17

Lng tin vt cc dng,

Khng bung lung qua bin;
Tinh tn hay tr kh,
Tr tu c thanh tnh.
Thin t li ni k:
Lu thy B-la-mn,
Chng c Bt-nit-bn;
Mi s hi u qua,
Trn vt thot n i.
i- Ni cho chng D xoa:
C 12 kinh, phn cui quyn 49 (kinh s 1319-1324) v phn u quyn 50 (1325-1330), ghi
li nhng mu chuyn th v v qu D-xoa. Trong th gii D-xoa, cng c qu bit knh trng
Pht php, bit cng dng Tam bo, cu xin c nghe php, t c gic ng; nhng cng c
lm Da-xoa khng b Pht v cc T-kheo, T-kheo ni; song tt c u c Pht gio ha khin
cho hoan h v c cht tnh ng. Rt l th khi bit rng v sao tr con khc ngi ta a nht ma, v
n nn. c bit, tr con ca qu D-xoa m khc, tng Php c cho n nghe, th n nn lin. Phi
chng tr con em gi nh cha cho d nui cng c qu thy lm nh th?! Kinh cn cho bit,
vo cc ngy 14, 15 v mng 8 mi thng m tu Bt quan trai th khng bao gi b qu m.
Nhng th v hn ht l mu chuyn ny. Tn gi Na-gi-ba-la lm th gi Pht. Theo php
t gn gi hu h cung dng, ch thy an gic thin ri sau mi i ng. Nhng m n Th
Tn i kinh hnh vi thch sut m, lu qu, nn Na-gi-ba-la bn ngh cch gi Ma-cu-la
khng b Ngi. Tn gi Na-gi-ba-la b Pht qu. thch thy vy lin ni:
Bch Th Tn, trong Chnh php lut ca Th Tn cng li c hng ngi ny sao?
Pht bo:
Ny Kiu-thi-ca, trong ngi nh cc k rng ri to ln ca C-m, nhng ngi ny vo
i v lai cng s c php thanh tnh.
Pht mi v i lm sao!
j- Ni v Tn gi B-k-x:
C 16 kinh, nm trong quyn 36 (s 993-994) v quyn 45 (s 1208-1221). B-k-x l Tn
gi bin ti nht, thng dng thi k tn thn c Th Tn, tuyn dng chnh php v khen
ngi chng Tng. Ngi c ci vinh hnh l, khi lm bnh nng, xin Th Tn thng xt n thm,
Pht lin n, n cn hi thm, thuyt php cho nghe.
k- Ni v Rng
C 32 kinh, phn cui quyn 50, kinh s 1331-1362. c Pht cng Tng on c nhng ma
an c trong rng. C nhng khu rng c Thin thn , bit knh Pht trng tng, m thm ng h
o php. Sau ma an c, nng T-kheo tinh tn nhn tui, l sng hm sau m bt i n ni khc,
rng s vng v, nn cc Thin thn bun b.
C nhng T-kheo ban ngy th nhp chnh th, thn th mt mi, cn m n th ng. Lc
, trong rng c Thin thn tr ng, t ngh khng phi l php T-kheo, lin thc tnh v y
dy bng nhng vn thi k rt su sc, gic ng cc T-kheo.

6. t s thuyt:
Gm 86 kinh, nm trong cc quyn 18, 19, 20, v 21. Trong ,
a- Ngi X-li-pht ni 11 kinh (quyn 18, s 490-500), gii thch bt Thnh o, T diu .
Ni cho cc T-kheo bit rng nu t thn tc chng v lng Tam-ma-, nhng tm khng
hoan h i vi Nit-bn, s dit tn ca hu thn, luyn tic hu thn, th trn khng th thot ly,
18

ngay trong i ny khng c ty thun gio php, cho n khi mng chung cng khng s c
m phi sinh li ci ny; cui cng ri cng khng ph c s si m. Cho nn, T-kheo phi
sing nng phng tin ph tan v minh. Ngi ni, Ngi phm gii, v ph gii nn s y st
gim, tm khng an tr vi s an lc. V tm khng an tr vi s an lc nn mt hoan h, tnh ch,
an lc, tam-mui tch tnh; mt tri kin nh tht, s ym ly, ly dc, gii thot, vnh vin khng th
t c V d Nit-bn. Nhng nu, T-kheo tr gii, cn bn y , s y y , tm c tin
vui. V c tin vui nn tm c hoan h, tnh ch, an lc, t n tam-mui tch tnh, thy bit
nh tht, ym ly, ly dc, gii thot. Do c gii thot, nhanh chng t n V d Nit-bn.
b- Ngi Mc-kin-lin ni 34 kinh (quyn 18, s 501-503, quyn 19, s 504-534). Mc-kinlin tuyn b vi cc T-kheo rng, Ngi ch thc l con ca Pht, sinh t ming Pht, ha sinh
t Php, tha hng gia ti Pht php; bng cht phng tin m c thin, gii thot, tam-mui,
chnh th. Ngi tng hu chuyn vi c Th Tn bng thin nhn v thin nh thanh tnh trong
khi Pht ang K Vin, Ngi vn Trc. c Pht khen ngi: Trong chng Thanh vn ca Ta,
ngi c tht nhn, tht tr, tht ngha, tht php, th s thy chng sinh nht nh khng tr ngi,
l i Mc-kin-lin. Kinh ghi li nhng cnh gii ca chng sinh trong ng ng qu m
Mc-kin-lin trng thy, tht v cng thm khc!
c- Ngi A-na-lut ni 11 kinh (quyn 19, s 535-536, quyn 20, s 537-545). A-na-lut ni:
Nu ngi no xa la bn Nim x l xa la Thnh php. Ngi no xa la Thnh php l xa la
Thnh o. Ngi no xa la Thnh o l xa la Php gii thot. Ngi no xa la Php gii thot l
khng vt qua khi sinh, gi, bnh, cht, u, bi, kh, no. Nu ngi no a thch bn Nim x th
cng tin a Thnh php. Ngi no tin a Thnh php th tin a Thnh o. Ngi no tin a
Thnh o l tin a php cam l. Ngi no tin a php cam l l thot khi sinh, gi, bnh, cht,
u, bi, kh, no. Ngi ni: Nu T-kheo cn a v hu hc m hng thng mun cu an tr
Nit-bn an n; Thnh t tu tp, tu tp nhiu nh th no trong php lut ny c th dt
sch cc lu, tm gii thot, tu gii thot, ngay trong i ny t bit tc chng: Ta, s sinh dt,
phm hnh lp, nhng g cn lm lm xong, t bit khng cn ti sinh i sau na. Hy an tr
ni bn Nim x. Nhng g l bn Nim x? l, nim x qun thn trn ni thn cho n nim
x qun th, tm, php. Tu tp bn Nim x nh vy, tu tp nhiu, trong php lut ny c th dt
sch cc lu, tm gii thot v lu, tu gii thot, ngay trong i ny t bit tc chng: Ta, s sinh
dt, phm hnh lp, nhng g cn lm lm xong, t bit khng cn ti sinh i sau na.
d- Ngi i Ca-chin-din ni 10 kinh (quyn 20, s 546-555). Ngi cho bit nguyn nhn
ngi i tranh ginh vi nhau l do tham dc, ngi xut gia ri m vn cn tranh ginh nhau l
do kin dc (am m s hiu bit ca mnh). Ngi dy: i vi nm phm cht ca dc (l sc,
thanh, hng, v, xc), m khng la tham, khng la dc, khng la i, khng la nim tng, khng
la kht vng, th ny Phm ch, nu ngi no nh vy, th d tm mi, chn mi tui, tc bc,
rng rng, cng gi l thnh tu c php thiu nin. Cn ngi tuy tui mi hai mi lm, da
trng, tc en, khe mnh, p nhng i vi nm phm cht ca dc ny, m la tham, la dc,
la i, la nim tng, la kht vng. Ngi nh vy, tuy tui mi hai mi lm, da tng, tc en,
khe mnh, p nhng thnh tu c php ca bc lo nhn th c k vo hng tn tc.
Ngi cn ging cho cc T-kheo nghe v su php ra khi ch kh, t n ch th thng l su
nim x: Nim Pht, nim Php, nim Tng, nim Gii, nim Th v nim Thin c; ni nht tha
o khin cho chng sinh c thanh tnh, la mi s kh no, dt ht lo bun, c php chn nh
l T nim x; v ni bn bt hoi tnh.
e- Ngi A-nan ni 10 kinh (quyn 20, s 556-558, quyn 21, s 559-565). A-nan l th gi ca
Pht, bc a vn nht, ngi lm vic xng Nh Lai nht. Lch s cho bit Ngi thng c
Nh Lai giao trch nhim gio gii cho Ni chng, v chnh vic Tng sai ny m xy ra lm chuyn
phin h cho Ngi, nh thy kinh 564.
A-nan gn Pht, nn nhng iu c nghe, c bit nhiu lm. V vy m nhiu Tng, Ni
thng hi han. iu no Ngi bit th tr li, khng bit th dn li li c Pht tr li. Nh
hi: Nu T-kheo no t c tm v tng tam-mui, khng vt ln, khng chm xung, gii
thot ri an tr, an tr ri gii thot, th Th Tn ni y l qu g, cng c g? A-nan p: Nu
19

T-kheo no t c tm v tng tam-mui, khng vt ln, khng chm xung, gii thot ri an
tr, an tr ri gii thot, th Th Tn ni l tr qu, tr cng c. Ngi ni: Nu c v thuyt
php iu phc tham dc, iu phc sn nhu, iu phc ngu si, v y c gi l v thuyt php
trong th gian; Nu trong i c v hng n iu phc tham dc, iu phc sn nhu, iu phc
ngu si, gi l v thin hng trong th gian; Nu trong i c v iu phc tham dc khng d
tn, iu phc sn nhu, ngu si khng d tn, v gi l thin o. A-nan cng cho bit, nh sng
an tr trong tnh gii, th tr Ba-la--mc-xoa, oai nghi y , vi tnh gii y nh th, m
ly dc, la php c bt thin... cho n chng v an tr T thin, bit nh tht: Kh tp Thnh ,
Kh dit Thnh , Kh dit o Thnh , th mi dt sch c nghip c, khng to nghip mi,
dt la s thiu t, thanh tnh siu xut, la u bi, vt qua kh no, c php nh tht, ch
khng phi bng phng php tu kh hnh.
f- Trng gi Cht-a-la ni 10 kinh (quyn 21, s 566-575). Trng gi Cht-a-la l mt
Pht t trong Pht php su xa m c thm nhp bng tu nhn ca Hin thnh, phn bit rnh
r ngha l kinh in, ngha, v. Trng gi rt sing nng tu hc, khng ngng tham cu cu
vi cc T-kheo c kinh nghim tu chng, ng thi cng chia s kinh nghim ca mnh khi cc
T-kheo hi. Trng gi cng tng i bin vi ngoi o, khin h nghn th, lc u, chp
tay cho v i thng khng nhn li.

7. Nh Lai s thuyt:
Phn ny c 298 kinh, nm trong cc quyn 6, 7, 8, 31, 32, 33, 34, 35, 37, 41, v 47, trnh by
cc vn sau:
- Lin quan n T -kheo La-, c 22 kinh (s 111-132). T-kheo La- (Rdha) l mt trong
nhng v th gi c Pht hi A-nan cha lm th gi. Ngi tr li cho chng xut gia ngoi o l
V mun on tr ci kh v sc, th, tng, hnh, thc; v mun on tr phin no do nhn thc
ton din v bn Thnh ; v mun dt ht u, bi, kh, no, ly dc, dit, tch tnh i vi ng
un nn theo Th Tn xut gia tu phm hnh. c Th Tn khen ngi l ni ng php. Pht
cng v La- ch dy cho thy 5 un l v thng, kh, khng, v ng.
- Lin quan n nhn thc, c 39 kinh (s 133-171). c Pht t vn : Do c ci g, do
sinh khi ci g, do h ly ci g m c nhn thc chp ng, khi ln quan im ci ny l ti, l
ca ti, l t ng ca ti, khin cho chng sinh b v minh che lp, b i ct c, phi dong rui ni
ng di, lun hi theo sinh t, lu chuyn trong sinh t, khng bit bin t ti s l g? Ri c
Pht gii thch: Ny cc T-kheo, v c sc, sinh khi s ca sc, h ly sc, ni sc thy ng,
khin cho chng sinh b v minh che lp, b i ct c, phi dong rui ni ng di, lun hi theo
sinh t, lu chuyn trong sinh t. i vi th, tng, hnh, thc li cng nh vy.
Thc tng ca vn php l duyn sinh, v thng v v ng, m cho l thng hng, hu
ng l mt nhn thc sai lm, t kin, nguyn nhn ca mi kh au v h ly. Cho nn, h cn t
duy hu ng th th gii ny cha th c ha bnh, hnh phc. Chng no nguyn l duyn sinh, v
ng c ph cp gio dc ai ny u c nhn thc chnh kin v th gii con ngi, th chng
y th gii ny mi c c may ha bnh, chng no khng khoi lc ng dc, th s Bt-nit-bn
ngay trong i hin ti.
- on tri, c 16 kinh (s 172-187). Khuyn cc T-kheo nn n lc on tr php v thng.
Pht ni: u v o b t chy cn c th tm qun i c, cn la v thng m hng hc th
cn phi on tr tn dit. V on tr la v thng, nn php c bt thin sinh th hy
on tr, khi dc, tinh cn, nhip tm khin cho tng trng. V on tr nhng php v
thng no, i vi php c bt thin sinh th hy on tr, khi dc, tinh cn, nhip tm khin
cho tng trng? V on tr sc v thng, on tr th, tng, hnh, thc v thng nn i
vi php c bt thin sinh th hy on tr, khi dc, tinh cn, nhip tm khin cho tng
trng.
- Lin quan n Thin, c 12 kinh (s 861-872). Ni 400 nm nhn gian bng mt ngy mt
m trn ci tri u-sut-. Ch thin u-xut- th 4 ngn nm (mt nm 12 thng, mt
20

thng 30 ngy). Mt ngy mt m ci tri Ha-lc bng 800 nm nhn gian. Ch thin Halc th 8 ngn tui. 6 ngn nm nhn gian bng mt ngy mt m trn ci tri Tha ha t ti.
Ch thin Tha ha t ti th mt vn su ngn nm. Nhng tt c sau khi mng chung u a vo
trong a ngc, ng qu, sc sinh, tr a vn Thnh t.
c Pht ni: Nu T-kheo, vi hnh, hoc hnh, hay tng, ly dc, ly php c bt thin, c
gic, c qun, c h lc do vin ly sinh, chng v an tr S thin (cho n T thin), v y khng
nh ngh hnh nh vy, hnh nh vy, tng nh vy. Nhng i vi sc, th, tng, hnh, thc, v
y t duy nh l bnh, nh ung nht, nh gai nhn, nh st hi, l v thng, kh, khng, v ng.
i vi nhng php ny m sinh tm nhm chn, s hi, phng h. Do nhm chn, xa la, phng h,
bng ca cam l m t lm li ch cho mnh. y l tch tnh, y l thng diu, tc l x ly tt c
hu d, i tn, v dc, dit tn, Nit-bn.
Nhng nu khng t c gii thot nh trn, th cng t c Trung Bt-nit-bn, hoc
Sinh Bt-nit-bn, hoc Hu hnh Bt-nit-bn, hoc V hnh Bt-nit-bn, hoc Thng lu Btnit-bn. Hoc nu khng c nh vy, th ch t cng sinh v ci Phm ph thin, hoc Phm thn
thin, hoc sinh v ci tri T tnh Quang m, hoc tri V lng quang, hoc tri Thiu quang,
hoc tri Bin tnh, hoc tri V lng tnh, hoc tri Thiu tnh, hoc tri Nhn tnh Qu tht, tri
Phc sinh, tri Thiu phc. tip tu tp, ri cng t n Nit-bn tch tnh.
- Lin quan n s Tu chng, c 19 kinh (s 873-891). Ch yu phn tch bn loi thin v
tam minh v hc. c Pht ni: Th no l Tc mng chng tr thng ca bc V hc? Thnh
t bit tt c s t nhng i trc. T mt i n trm, ngn, vn, c i; cho n s kip thnh
hoi rng: Cc i sng trc ca ta v chng sinh, c nhng tn nh vy, sinh ra nh vy, dng
h nh vy, n nh vy, chu kh vui nh vy, tui th di nh vy, sng lu nh vy, chu gii hn
nh vy. Ta v chng sinh cht ch ny, sinh ra ch khc; cht ch khc sinh ra ch ny, c hnh
nh vy, nhn nh vy, tn nh vy. Tt c cc vic tri qua trong i sng trc u bit r
rng. gi l Tr tc mng chng minh (Tc mng minh).
Th no l Sinh t tr chng minh? Thnh t, bng thin nhn thanh tnh vt qua i vi
mt ngi, thy cc chng sinh lc cht, lc sinh, p, xu, thng sc, h sc, theo nghip m th
sinh vo ng c. Bit nh tht rng nh chng sinh ny thnh tu thn c hnh, thnh tu ming,
c hnh, hy bng Thnh nhn, t kin, nhn lnh t php; do nhn duyn ny sau khi thn hoi
mng chung sinh vo trong ng c a ngc. Chng sinh ny do thnh tu thn thin hnh, thnh
tu ming, thin hnh, khng hy bng Thnh nhn, thnh tu chnh kin, nn sau khi thn
hoi mng chung sinh vo trong ng Tri, Ngi. gi l Tr sinh t chng minh (Sinh t tr).
Th no l Lu tn tr chng minh? Thnh t bit nh tht, y l Kh, y l Kh
tp, y l Kh dit, y l Kh dit o. V y bit nh vy, thy nh vy, tm gii thot Dc
hu lu, tm gii thot Hu hu lu, tm gii thot V minh lu, vi gii thot tri kin, bit rng,
Ta, s sinh ht, phm hnh lp, nhng vic cn lm lm xong, t bit khng cn ti sinh
i sau na. gi l Lu tn chng tr minh (Lu tn minh).
- Nhp gii m, c 10 kinh (s 892-901). Phn ny tng t cc phn ni v nhp, m, gii
trn, ch thm mt vi khc. Nh ni, Nghip, phin no phi c i, kin, mn, th V minh mi
sinh Hnh. Nu c nghip m khng c phin no, i, kin, v minh, th Hnh s b dit. Tng t,
Thc, Danh sc, Lc nhp x, Xc, Th, i, Th, Hu, Sinh, Lo t cng ni nh vy.
- Bt hoi tnh, c 18 kinh (s 902-904 quyn 31 v s 1121-1135 quyn 41). Bt hoi tnh
cn gi l bt hoi tn, l bn nim tin bt thi, khng lay chuyn, khng thay i i vi Pht,
Php, Tng v Gii. c Pht khuyn cc Pht t vo nhng ngy trai, ch t l mt thng hai ngy
(mng 01 v 15), i tu bt quan trai gii, nh vy s c cng c rt ln. c bit trong phn
ny, c Pht ch dy phng php gio ha cho ngi c s Pht t lc h b bnh tt khn kh.
Phng php l khi dy bn bt hoi tnh trong tm h, ng thi phn tch cho h thy cuc
i l kh, Tnh mi vui, v khuyn h ng luyn i, chp th, nh ni: Nhn gi nn la b s
m luyn ni hu thn, m nn vui ci vui Nit-bn vng lng, ti thng, th thng.
21

Ngi thnh tu bn bt hoi tnh chc chn c vng sinh, thnh tu Thnh qu.
- i Ca-dip, c 11 kinh (s 905-906 quyn 32 v 1136-1144 quyn 41). Ngoi o nn vn
tn gi X-li-pht v vn i sau ca Nh Lai. Mc d gii p, ngoi o vn kch bc, ch
bai X-li-pht. Nhn , X-li-pht hi tn gi Ma-ha Ca-dip v sao Pht khng k thuyt i
sau, v c tr li: Nu ni Nh Lai i sau c sinh t, th l sc. Nu ni Nh Lai i sau
khng c sinh t, th l sc. Nu ni Nh Lai i sau va c sinh t, i sau va khng c sinh
t, th l sc. Nu ni Nh Lai i sau chng phi c, i sau chng phi khng sinh t, th l
sc. V Nh Lai, sc dt ht, tm kho gii thot, nn bo c sinh t i sau, th y l iu
khng ng; hoc i sau khng sinh t; hoc i sau va c, i sau va khng; hay i sau chng
phi c, i sau chng phi khng sinh t, th iu ny cng khng ng. V Nh Lai, dt ht
sc, tm kho gii thot su xa, rng ln v lng, v s, Nit-bn vng lng. Th, tng, hnh,
thc cng nh vy.
i Ca-dip li hi Th Tn mt vn ht sc thit thn vi i sng tu tp, rng: V sao
trc y Th Tn t ch cm gii cho cc Thanh vn, m lc y nhiu T-kheo tm li a thch hc
tp; cn ngy nay th ch nhiu cm gii, m cc T-kheo li t thch hc tp?
c Pht tr li, v mng trc, phin no trc, kip trc, chng sinh trc, kin trc v
php thin ca chng sinh b st gim, nn i S v cc Thanh vn ch ra nhiu cm gii, nhng
h li t thch hc tp! Pht ni: Chnh php ca Nh Lai khng b t lm hoi, khng b nc,
la, gi lm hoi i. Nhng n lc chng sinh c xut hin th gian, thch lm cc iu c,
mun lm cc iu c, thnh tu cc iu c; phi php ni l php, php ni l phi php; phi lut ni
l lut; bng php tng t m c v thnh hnh. By gi Chnh php Nh Lai mi chm mt. Ri
ni c nm nhn duyn c kh nng lm cho Chnh php Nh Lai chm mt v nm nhn duyn
khin cho php lut ca Nh Lai khng chm, khng mt, khng suy gim.
c Pht khen ngi Ma-ha Ca-dip: Php ca T-kheo thng nh vy, vi tm khng b
dnh, khng b tri v khng b nhim khi vo nh ngi. Ch c T-kheo Ca-dip l vi tm khng
b dnh, khng b tri v khng b nhim khi vo nh ngi. i vi ci li m ngi khc c, cng
c m ngi khc lm, hoan h nh l ca chnh mnh, khng sinh ra t tng ganh t; cng khng
t cao mnh, h thp ngi, ch c T-kheo Ca-dip nh vy mi nn vo nh ngi.
- T lc ch, c 10 kinh (s 907-916, quyn 32). T lc ch l thn trng. Trong y ghi li
nhng chuyn cc thn trng, mi ngi mi ngh nghip khc nhau, u ngh cng vic mnh
lm l c cng c, c sinh thin, nhng n khi hi Pht, mi bit u l t kin. Nh thn
trng lng ngh s, ngh rng bng ngh nghip ca ht c th sinh ln ci tri Hoan h. Nhng tht
ra, khng xa la s tri buc ca tham dc, sn nhu v si; duyn vo nhng cuc gii tr vui ci,
hoan lc, lm tng thm s tri buc y m thi. V ni tm, d lm ngh g, d theo o no, m
i sng khng la tham dc, b tri buc bi s rng buc ca tham dc; khng la sn nhu, b
tri buc bi s rng buc ca sn nhu; khng la ngu si, b tri buc bi s rng buc ca ngu si,
th hin ti au kh, tng lai cn au kh hn.
- Tng ng m, c 10 kinh (s 917-926). Tng ng m ngha l ly v d v cc loi nga
ni v cc hng ngi. Th gian c rt nhiu loi nga, a dng v chng loi v phong ph v
tnh cch; cng nh con ngi, c k thng cn ngi h kh, c ngi d dy cng c ngi dy
hoi vn khng chuyn ha c. Th Tn ni, i c ba loi nga c th iu phc c th
trong Chnh php lut cng c ba hng ngi c th iu phc; i c ba loi nga hay th
trong Chnh php lut cng c ba hng thin nam; nga tt c bn c tnh khn ngoan th hng
thin nam cng c bn c tnh cao qu Kinh ghi: Nga tt th gian c bn nng lc, l
khn ngoan, nhanh nhn, kham nng, thun tnh. Cng vy, hng thin nam thnh tu bn c,
c th gian tn trng, phng s cng dng, l m rung phc trn ht, l thin nam thnh
tu gii v hc, nh v hc, tu v hc v gii thot v hc.
i vi nhng ch nga kh iu phc, nh nga in, nga hoang, nga d phi c
phng php mi iu phc c chng. Thng thng, mt ngi hun luyn gii c ba cch u
iu phc nga, l mm du, th cng, v va mm du va th cng. Nu dng c ba cch ny
22

m khng xong th ch c cch em con nga vo l m! Th Tn l Bc V Thng iu Ng

Trng Phu, Ngi cng c ba phng php iu ng trng phu nh th.
c Pht ni: Mt mc mm du l, nh ni rng: y l thin hnh ca thn; y l qu
bo ca thn thin hnh. y l thin hnh ca ming, ; y l qu bo ca ming, thin hnh.
y gi l tri. y gi l ngi. y gi l s ha sinh ni ci thin. y gi l Nit-bn. gi
l mt mc mm do.
Mt mc th cng l, nh ni: y l c hnh ca thn; y l qu bo ca thn c hnh.
y l c hnh ca ming, ; y l qu bo ca ming, cc hnh. y gi l a ngc. y gi l
ng qu. y gi l sc sinh. y gi l c th. y gi l a c th. l s gio ha th cng
ca Nh Lai.
Va mm du va th cng l c lc thin hnh ca thn; c lc ni qu bo ca thin hnh
ca thn. C lc ni thin hnh ca ming, ; c lc ni qu bo thin hnh ca ming, . C lc
ni c hnh ca thn; c lc ni qu bo c hnh ca thn. C lc ni c hnh ca ming, ; c lc
ni qu bo c hnh ca ming, . Nh vy gi l tri, nh vy gi l ngi, nh vy gi l ng
lnh, nh vy gi l Nit-bn; nh vy gi l a ngc, nh vy gi l sc sinh, ng qu, nh vy
gi l ng c, nh vy gi l a ng c. gi l s gio ha va mm du va th cng ca
Nh Lai.
Vi cch y m vn khng iu phc c chng sinh th cng phi dng n cch th t,
git h i. Bng cch no? Trong php ca Nh Lai nu dng ba phng php gio dc m vn
khng iu phc c, Ta s khng ni n h, khng dy, khng nhc na. Ch t lc, ng th
no? Trong php Nh Lai, khng ni n h, khng dy, khng nhc na, h khng phi l git
sao?
- Ma-ha-nam, c 10 kinh (s 927-936, quyn 33). Ma-ha-nam (Sakkamahnma), theo lun
i Tr , l con ca Cam L Phn Vng, em tn gi A-na-lut. Sau khi A-na-lut xut gia, Maha-nam nh chm lo cng vic, thm tn Tam bo, thng cng dng t s cho chng Tng v
sing i nghe php. 10 kinh trong y ghi li vic Ma-ha-nam tha hi Pht php vi c Th Tn.
Ma-ha-nam hi lm th no tr thnh mt ngi Pht t v l mt Pht t thnh tu v tn,
gii, th x, v tr tu y ? c Pht cho bit, tr thnh mt ngi Pht t ti gia, ngi y
ch cn sng mt cuc sng trong sch, tu tp thanh bch v trn i quy y Tam bo, ly chnh tn
i vi Nh Lai lm gc, kin c, kh lay chuyn, m cc sa-mn, B-la-mn, ch Thin, Ma,
Phm v tt c ngi th gian, th lc ca th gian, khng ai c th ph hoi c. Ngi Pht t t
b st sinh, trm cp, t dm, ni di, ung ru, thng thc hnh b th mt cch bnh ng v tu
hc bn Thnh . Thit lp c cuc sng nh th, ngi Pht t c th chng c c qu
Thnh, t Tu--hon n A-na-hm.
- Sinh t t v th kip, gm 20 kinh (s 937-956, quyn 33 (3 kinh cui) v quyn 34, phn
u). c Pht ni chng sinh b v minh che lp, i buc c, nn mi mi xoay vn sng cht t v
lng kip n nay, chng bit bin t nguyn th ca kh. T v th n nay, trong khong thi
gian tri ln trong sinh t lun hi , mu chng sinh chy, nc mt ri, sa m ung,
cha m sinh, kh au chucn nhiu hn nc trong bn bin. Kinh ghi: Sa m m cc
ng ung trong vng sinh t cn nhiu hn nc sng Hng v nc bn bin ln. Cc Tkheo, tt c loi c cy trn mt t ny, nu x ra lm th bng bn ngn tay dng m cha m
ca cc ng tri qua sinh t lun hi, th s th tre ht, nhng s cha m cc ng vn cn
khng ht.
Pht ni: Nc mt ca cc ng tun ri trong vng sinh t lun hi rt nhiu, ch khng
phi nc sng Hng v nc bn bin. V sao? V cc ng tng b mt cha m, anh em, ch em,
thn thuc, ngi quen, b mt mt tin ca, nc mt tun ri cho nhng s mt mt nhiu v
lng.
- Tu s chng tc Vaccha, c 8 kinh (s 957-964). Vaccha (B-sa) l mt trong nhng chng
tc n , c rt nhiu ngi i tu theo cc tn gio khc nhau. Trong kinh ghi li s kin nhng
23

xut gia chng tc ny n hi Pht v nhng vn lin quan n thuyt s mng v nhng thc
mc v gio thuyt ca c Th Tn, trong c nhng vn mang tnh cht trit hc siu hnh
m c Pht t chi khng cp. c Pht v lng t bi m gii thch cho nhng ngi xut gia
ny c hoan h.
- Xut gia ngoi o, gm 15 kinh (s 965-979), ghi li s kin nhng ngi xut gia ngoi
o, c ngi tht lng n hi nhng iu mnh khng bit, c ngi n hi vi mc ch lm
no lon hay khng b c Th Tn v cc t ca Ngi. Nhng cu hi ch yu nh th gian l
thng hay v thng, hu bin hay v bin, thn v tm l mt hay khc, Nh Lai sau khi cht c
cn hay htNhng vn i loi nh vy cu tr li ca c Pht thng l im lng, nhng
cng c trng hp ngi khai th khin ngoi o c li ch. ng ch nht l ln lun ngh
cui cng trc lc nhp Nit-bn gia c Th Tn vi ngoi o Tu-bt--la. ng ny hi v
ngha sa-mn trong cc tng phi, v c c Pht tr li: trong Chnh php lut, ai khng
c tm Chnh o, th cng khng c s qu sa-mn, cng khng c nh, tam, t
qu sa-mn. Ny Tu-bt--la, trong Chnh php lut ny, ai c tm Chnh o th c S
qu sa-mn, c Nh, Tam, T qu sa-mn. Ngoi y ra, ngoi o khng c sa-mn.
y cc ng ngoi o kia, ch sa-mn, B-la-mn sung m thi. Cho nn nay Ta trong chng,
rng ln ting rng s t. Sau khi nghe nhng li ny, Tu-bt--la xa la trn cu, c xut gia,
tr thnh ngi t cui cng, chng qu A-la-hn v nhp Nit-bn ngay sau khi chng qu,
trc khi c Th Tn Nit-bn, v khng n nhn Pht Bt-nit-bn.
- Th d, gm 19 kinh (s 1246-1264). Kinh Pht rt giu hnh nh th d, u u cng thy,
ch khng ch c 19 kinh trong mc ny. Tuy vy, tch ra m ni ring nh vy l bi cc kinh ny
thuc th loi Th d (Phn avadna), mt trong 12 th loi vn hc A-hm (m ta thng gi l 12
b chn kinh). Hy c mt th d ny: Th nh c ngi, bui sng em ba trm cho thc n b
th cho chng sinh, tra v chiu cng li lm nh vy. Ngi th hai, ch trong khonh khc tu tp
lng t i tt c chng sinh, cho n nh khonh khc vt sa b. Nu so snh, cng c b th
ca ngi trc khng bng phn trm, phn nghn, phn vn c, hay dng ton s th d cng
khng th so snh c. Cho nn cc T-kheo, phi khi hc nh vy: Trong thi gian khonh
khc tu tp lng t i vi tt c chng sinh cho n nh khonh khc vt sa b.
- Bnh tt, c 18 kinh, (s 1023-1038, quyn 37 v 1265-1266, quyn 47), ghi li vic Th
Tn i thm cc t b bnh, n cn thuyt php, dy d, soi sng, lm cho an vui. y l nhng
bi kinh nhim mu, c kh nng chuyn ha v tr liu rt ln, v vy chng ta phi hc tp v thc
hnh mt mt tr liu cho bn thn mnh, mt khc c th gip ngi khc, nht l nhng
ngi sp lm chung.
Hy c on ny: Nu c T-kheo no, trc khi cha bnh, cha on nm h phn kt.
Sau bnh pht khi, thn th au n, mng sng suy mn dn, khng nh c nghe i S ch
dy, nhc nh, ni php, nhng gp c cc v i c a vn, tu phm hnh, ch dy, nhc nh,
thuyt php. Khi c nghe php xong, on nm h phn kt. A-nan, gi l c phc li t
s ch dy, nhc nh, nghe php. y phi chng l mt hnh thc h nim thi Pht cn ti th?
Vy mi bit o trng Lin X ca Ngi Hu Vin tht l mu nhim!
- Nghip bo , c 23 kinh (s 1039-1061, quyn 37). c Pht ni C php en v bo ng
en, bt tnh, qu bt tnh, gnh nng chc xung, l 10 nghip bt thin: st sinh, trm cp, t
dm, ni di, ni hai li, ni li th c, ni bi hoi thu dt, tham lam, sn hn v si m. To
nghip bt thin th s sinh vo cc ng c. Ngc li, cng c php trng, bo ng trng, tnh
v qu tnh, nh nhng i ln, l 10 nghip thin: khng st sinh, khng trm cp, khng t
dm, khng ni di, khng ni hai li, khng ni li c, khng ni thu dt, khng tham lam,
khng sn hn, v khng si m. To nghip thin th c qu bo thin, sinh ln cnh gii tt p.
c bit, kinh s 1041 nu ln mt vn ht sc thc t, lin quan n tn ngng th cng,
k gi. Chng ta hn khng t ln t hi, khng bit ngi cht c hng th c g hay khng
trong nhng ln cng th, m c khi l mm cao c y, c khi ch l vi chn cho l a? Phm ch
Sinh Vn cng c tm trng khi ngi thn ca ng ta mt: Con c ngi thn tc rt thng
24

mn, bng nhin qua i. Con v ngi y nn b th vi tn tm. Th no, bch Th Tn, ngi y
c nhn c khng? (Nn bit, cng th hay k gi l mt trong nhng cch thc tp php b th).
Cu hi y tht ng vi tm trng ca khng bit bao nhiu ngi! Chng ta nng rut ch i cu
tr li? Hy nghe c Th Tn ni: Khng phi nht nh c. Nu ngi thn tc ca ng sinh
vo trong a ngc, n s n thc n ca chng sinh a ngc nui sng sinh mng ca n, ch
khng nhn c n thc ung m ng b th d vi tn tm. Nu n sinh vo sc sinh, hoc loi
ngi, h s c n thc ung ca sc sinh, loi ngi, m khng nhn c do ng b th.
Vy ha ra s b th y chng c cht li ch g? Khng, v nu ngi thn tc ca ng sinh vo
cnh gii Ng qu th s nhn c thc n ca ng b th. Nh vy, c Th Tn khng nh c
mt loi chng sinh c th nhn c s y lo ca loi ngi bng cch cng th, l chng sinh
trong ng Ng qu, tc l Ma gii. Trng hp trong ng Ng qu khng b con quyn thuc
ca ngi cng th, gia ch s c phc bo nh s b th : Gi s ng v nhng thn tc quen
bit m b th, nhng h khng sinh vo trong chn Ng qu v li cng khng c nhng ngi
quen bit khc sinh vo chn Ng qu, th vic b th do lng tin, t mnh s c phc. Ca b
th do lng tin ca ngi th ch , s khng mt.
Chng ta khng ai bit c ngi thn ca mnh sau khi cht sinh vo ng no. Do ,
tri n ngi mt, nht l cha m, b con thn thuc ca mnh, cng vi nhng anh hng lit s
hy sinh cho t quc, h khi i lnh, b v, h khi ti thn v chng cn ai thng
nh chng ta nn lm l k siu cho h, vo rm thng by, hoc nhng ngy k gi, hoc m
hi b th hi hng cng c cho h. V rng, trong bt c trng hp no, vic lm y u c
phc cho chnh bn thn mnh!
- Nhng vn khc, gm 18 kinh (quyn 35, s 980-992, quyn 47, s 1241-1245). Kinh s
980 v 981 ni i u, lm g m gp nguy him th nn nim Pht, nim Php, nim Tng, tt c
mi s hi u tiu tr. Kinh s 982 v 983 ni khng chp th th c gii thot. Kinh s 984-986
ni i l li, l cht keo, l dng sui, l r sen. Nhng th ny thng lm chng ngi chng
sinh, che lp, dnh cht, gi cht, che ph, ng kn, b tt, ti tm, nh rut ch, nh c ri, nh t,
t i ny sang i khc, t i khc n i ny, lu chuyn qua li, khng lc no ngng. Do
cn phi n lc on tn i. Kinh 987 ni nn an tr vo hai php, l i vi cc php thin nn
cha tng bit ; i vi vic on php c nn cha tng la b.
Kinh s 988-989 ni cho thch bit th no l T-kheo tn cng mc ch, tn cng ly
nhim, tn cng phm hnh. Kinh 990-991 ni ch c Nh Lai mi c th bit c cn tnh u, lit
ca chng sinh. Kinh s 992 ni th gian c hai loi rung phc, l hu hc v v hc.
Kinh 1241 ni nh th tr Tam quy ng gii m c sinh thin. Kinh 1242, c Pht khuyn
cc T-kheo sng cung knh, buc tm, cn thn s hi, theo c lc cc v tu phm hnh thng,
trung, h ta khc th oai nghi c y . Nu oai nghi y th vic hc php s y .
Nu hc php y ri th gii thn, nh thn, tu thn, gii thot thn, gii thot tri kin thn
y . Nu gii thot tri kin thn y ri th c v d Nit-bn.
Kinh s 1243 ni c hai php tnh c th h tr th gian, l tm v qu: Gi s th gian
khng c hai php tnh ny, th gian cng khng bit c cha m, anh em, ch em, v con, thn
quyn, s trng, tn ty, trt t; in o hn lon nh hng sc sinh.
Kinh s 1244 ni c php t chy v php khng t chy: Nu ngi nam hay ngi n
no, hnh php c bt thin, phm gii; thn, khu, thnh tu c hnh; ngi y v sau, khi khn
kh bi tt bnh, nm lit trn ging, chu nhiu au n. Lc by gi, tt c nhng vic lm c
trc kia ngi y u nh li ht. Cng nh bng ni ln che nh mt tri Ty; cng vy, chng
sinh trc kia to ra mi iu c, nhng php c bt thin do thn, khu, nghip, n lc lm
chung, tt c u hin ra, tm sinh hi hn: Than i! Than i! V trc kia khng tu thin, ch lm
c, nn s a vo ng d, chu nhiu kh au. Sau khi nh li ri, tm b t chy, tm sinh hi
hn. Khi sinh tm hi hn nn khng c cht vi tm thin; i sau tm bt thin cng tip ni
sinh. gi l php t chy.

25

Nu ngi nam hay ngi n no th tr tnh gii, tu php chn tht, thn, khu, thnh tu
nghip thin; khi lm chung tuy thn gp phi kh nn, nm lit trn ging bnh, thn th chu
nhiu au n, nhng tm ngi y nh li php thin trc kia tu; thn, khu v thnh tu
thin hnh. Lc by gi, duyn vo nhng php thin, ngi y ngh rng: Thn, khu, ta to
ra thin hnh nh vy, khng lm cc iu c, s sinh v ng thin, khng a vo ng c, tm
khng c g hi hn. Do tm khng bin hi, nn mng chung vi thin tm, qua i sau thin vn
tip tc. gi l php khng t chy.
Kinh 1245 ni thn, khu, hnh ng bt thin th khng em li ngha li an lc cho chng
sinh. Nhng nu la b c hnh th tt c ngha li an lc.
III. Kt lun:
Chng ta va i vi c Th Tn qua mt chng ng di 1362 kinh, c thng thc
nhiu php v nhim mu, thanh tnh, ly cu, v cm thy lng trn y h lc. Thm nhp kinh
tng th tr tu s nh bin. Chng ta cha c nh vy, song ci thy, ci bit, s tri, s
chng hm nay chc hn hn hm qua, trong sng hn nhiu.
Trong 4 b A-hm, Tp A-hm l b kinh ln nht v cng c hnh thnh sm nht.
Ni dung cha ng ton b gio l nn tng ca Pht gio, gii thch v nh ngha r rng cc
thut ng Pht hc, ng thi cn bo tn phong cch nguyn thy cc thut ng y, d rng
vn c nhng phn do i sau thm vo, nhng hu ht u c hnh thnh vo thi k sm
nht, nn khng lm mt i hng v thun nht ca thi k Pht gio nguyn v. y l bn
ch dn, l kim ch nam tu hc cho mi i tng.
c Tp A-hm s hiu c nhng g cha hiu v gio l, s nm c nhng g cha
nm v nguyn tc hnh tr. Do , nhng ai thy mnh cn yu km v lnh vc Pht hc no,
nn c Tp A-hm b tc cho s nghip tu hc v hong dng Pht php ca mnh.

26