EDUKACJA, OWIATA, WYCHOWANIE

osnca liczba zachowa problemowych w

grupach dzieci i modziey, a take pojawianie si nowych zagroe dla ich prawidowego rozwoju, wywouj coraz wikszy niepokj dorosych.
Instytucj, od ktrej oczekuje si rozoenia parasola ochronnego, jest gwnie szkoa. Podczas debat toczonych w mediach bardzo czsto padaj
pytania, co robi szkoa, i czy podejmowane przez
ni dziaania zapobiegawcze s adekwatne do skali
zagroenia. Wobec wzrastajcych oczekiwa kierowanych do nauczycieli, warto podj prb ceny
gotowoci szkoy, kompetencji kadry pedagogicz-

lenia, co nie gwarantowao utrzymania wysokiego

poziomu, a samo szkolenie byo pytkie i krtkie.
Nic wic dziwnego, e wikszo nauczycieli majcych za sob podobne dowiadczenie czuje si
bezpiecznie tylko wwczas, gdy korzysta z gotowego scenariusza. Ci, ktrzy nie maj dowiadcze,
obawiaj si podejmowania jakichkolwiek dziaa
profilaktycznych. Liczna grupa nie zetkna si praktycznie z adnym programem, nawet jako obserwator, cho w wielu wypadkach realizowano jaki
program na terenie ich szkoy. Wyjtek stanowi
placwki uczestniczce aktualnie, bd w przeszo-

lenia nauczycieli czy organizacje pozarzdowe, a

tymi z gmin wiejskich lub maych miasteczek.
Od kilku lat uczestnicy kursw z zakresu profilaktyki, take tych organizowanych i finansowanych
przez wadze samorzdowe, rekrutuj si gwnie
spord pedagogw i psychologw szkolnych oraz
psychologw poradni owiatowych. Mona wiza
z tym pewne nadzieje. S to grupy zawodowe wyjciowo lepiej przygotowane do podejmowania dziaa profilaktycznych i nie obcione dydaktyk, tote opaca si inwestowa w ich dalsze doskonalenie. Dobrze wyposaeni psychologowie i pedago-

Profilaktyka w szkole
Joanna Szymaska

Artyku ten inauguruje nowy cykl na amach Remedium powicony profilaktyce w szkoach i placwkach owiatowych. Znajd si w
nim doniesienia o nowych zagroeniach dla dzieci i modziey, ktre stanowi wyzwanie dla pracownikw owiaty, prby zdiagnozowania stanu pomocy psychologiczno-pedagogicznej dla dzieci z grup ryzyka, refleksje na temat dotychczasowej praktyki organizowania dziaa profilaktycznych w szkole oraz omwienie problemw nauczycieli zwizanych z nowymi zadaniami szk i rosncymi
oczekiwaniami wobec kadry pedagogicznej. Mam nadziej, e proponowane tematy bd stanowi merytoryczn i metodyczn pomoc
dla nauczycieli, pedagogw i psychologw szkolnych w podejmowanych dziaaniach profilaktycznych, a take przyczyni si do
pewnej rewizji mylenia o profilaktyce szkolnej. By moe, dziki rzeczowej dyskusji, stanie si ono bardziej realistyczne, a m niej
yczeniowe.
nej do podejmowania zada z zakresu profilaktyki
pierwszego stopnia.

Gotowo szkoy do zada

profilaktycznych
Edukacyjne programy profilaktyczne wdraane
w szkoach na masow skal od koca lat 80., zapocztkoway prawdziw rewolucj w rodowisku
owiatowym. Przyniosy ze sob wiedz o zagroeniach i niektrych mechanizmach powstawania zaburze u dzieci i modziey, a take aktywne metody pracy z grup. Zwaszcza praca metod warsztatow wzbudzia entuzjazm wielu nauczycieli realizatorw. Przeszkolenie tysicy realizatorw stanowio niewtpliwie wartociow inwestycj procentujc take po zakoczeniu programu, szczeglnie w pracy wychowawczej. Dla niektrych by
to impuls do dalszego doskonalenia umiejtnoci
wychowawczych i profilaktycznych, czego efektem
s powstajce obecnie interesujce projekty autorskie.
Zauwaalnym minusem tych pierwszych programw by dobr i szkolenie osb prowadzcych.
Najczciej przyjmowano kaskadowy system szko-

ci, w szerszych dugofalowych programach, ktre

zapewniay uczestnikom duy wymiar szkole prowadzonych przez profesjonalistw wysokiej klasy.
Z czasem, w trosce o jako i skuteczno,
znacznie podniesiono wymagania stawiane realizatorom. Zaczto dobiera ich bardziej starannie i
wyposaa w znacznie wiksze kompetencje, co
wizao si ze zwikszeniem wymiaru godzin szkole i wzrostem kosztw. Uzyskanie uprawnie realizatora stao si trudniejsze i coraz mniej nauczycieli-dydaktykw mogo pozwoli sobie na dugie i
kosztowne kursy. W maych gminnych szkoach
wiejskich powan barier dla doskonalenia zawodowego s trudnoci ze znalezieniem zastpstwa na czas szkolenia. Warto pamita, e nauczyciele przedmiotowcy musz si doskonali
przede wszystkim w zakresie swego przedmiotu nauczania, poniewa s oceniani i rozliczani gwnie z osigni dydaktycznych. Poszerzanie wiedzy psychologicznej i trenowanie umiejtnoci wychowawczo-profilaktycznych z pewnoci nie stanowi priorytetu. Pogbiaj si ponadto rnice w
zakresie kompetencji profilaktycznych pomidzy
nauczycielami z duych miast, na ktrych terenie
dziaaj orodki uniwersyteckie, orodki doskona-

dzy stanowi bardzo wane ogniwo kaskadowego

szkolenia nauczycieli dydaktykw. Inwestycje z
reguy owocuj lepszym przygotowaniem szk i
znaczn aktywizacj rodowiska. Jednak podstawow trudno stanowi brak pedagogw i psychologw w wikszoci szk.
Wedug danych Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu w roku szkolnym 2000/ 2001 tylko
niespena 40 proc. szk w Polsce zatrudniao pedagoga, a niespena 5 proc. posiadao etat dla psychologa. Najmniejsz liczb pedagogw dysponuj szkoy podstawowe i gimnazja, nieco lepsza pod
tym wzgldem jest sytuacja w szkoach ponadgimnazjalnych. Niepokojca jest niezwykle niska liczba psychologw, szczeglnie w zasadniczych i rednich szkoach zawodowych. Nie trzeba przypomina, i wanie tam wystpuje najwicej problemw
wymagajcych intensywnych dziaa wychowawczych i profilaktycznych, w tym take interwencyjnych. Stan wykwalifikowanej kadry jest absolutnie
nieadekwatny do rosncych oczekiwa wobec szkoy
oraz rzeczywistych potrzeb uczniw, nauczycieli i
rodzicw.
Przy braku wasnej kadry, posiadajcej kompetencje do prowadzenia celowych dziaa profilaktycznych, szkoy coraz czciej korzystay, i korzyLIPIEC-SIERPIE 2002 Remedium

Problemy szkolnej profilaktyki

Problemy szkolnej profilaktyki

EDUKACJA, OWIATA, WYCHOWANIE

staj nadal, z gotowych programw realizowanych
przez osoby z zewntrz. Podobne decyzje naley
uzna za rozsdne. Z uwagi na standardy bezpieczestwa i skutecznoci, z pewnoci lepsze efekty
daje profesjonalny program wdraany przez ekip
spoza szkoy, ni amatorskie dziaania wasne.
Drug poow poprzedniej dekady charakteryzowa wic raczej rozwj desantu profilaktycznego ni masowe podnoszenie kompetencji wychowawczo-profilaktycznych nauczycieli. Po latach entuzjazmowania si profilaktyk nastpi okres rozczarowania, poniewa wdraane programy, nawet profesjonalnie przygotowane, nie okazay si tak skuteczne jak oczekiwano. A oczekiwano, i stan si
one panaceum na wszystkie trudnoci wychowawcze szkoy.
Reforma systemu edukacji nie daa nowego impulsu do zdobywania przez nauczycieli potrzebnych kwalifikacji, a nawet zmniejszya ich motywacj. Nie przewidziano np. cieki przyspieszonego
awansu zawodowego dla osb zajmujcych si profilaktyk. W efekcie, w cigu ostatnich dwch lat,
orodki doskonalenia nauczycieli zanotoway spadek zainteresowania szkoleniami w tym zakresie.
Nauczyciele, pedagodzy i psychologowie poradni
poszukiwali przede wszystkim takich szkole, ktrych ukoczenie zapewniao przyspieszony awans,
nawet jeli miay niewiele wsplnego z ich codzienn prac i rzeczywistymi potrzebami szk. Poradnie psychologiczno-pedagogiczne prowadz
wprawdzie zajcia dotyczce dziaa profilaktycznych dla rad pedagogicznych, ale s to przewanie
krtkie spotkania informacyjne, nie dajce moliwoci wiczenia umiejtnoci wychowawczych.
Mankamenty szkolnej
psychoprofilaktyki

10

Remedium LIPIEC-SIERPIE 2002

Niewystarczajcy poziom kompetencji profilaktycznych obserwuje si nie tylko u nauczycieli, ale

take u wielu pracownikw instytucji samorzdowych, ktrych zadaniem jest tworzenie lokalnej strategii profilaktycznej.
Dowiadczenia i obserwacje z ostatnich kilku
lat oraz badania ewaluacyjne znanych programw
pozwoliy stwierdzi, e niezadowalajca skuteczno wie si nie tylko z jakoci samych projektw, ale take z praktyk organizowania szkolnej
psychoprofilaktyki. Wrd najczciej wystpujcych mankamentw naley wymieni:
n dziaania profilaktyczne incydentalne (krtkotrwae, czsto wymuszone okolicznociami, gdy
co zego si wydarzy),
n przypadkowo realizowane programy (poniewa kto zgosi si z tani ofert do szkoy lub
eby odfajkowa temat),
n programy narzucane odgrnie, bez konsultacji ze szko (wadze samorzdowe zakupuj
jaki program dla wszystkich swoich szk nie pytajc o zdanie nauczycieli),
n brak diagnozy potrzeb i problemw szkoy poprzedzajcej wdroenie programu (pozamerytoryczne kryteria wyboru i wynikajca std nieadekwatno programu),
n realizatorzy spoza szkoy (osoby czsto nie
zwizane ze szko i nie podtrzymujce kontaktw
po zakoczeniu programu).
Podobna praktyka obnia efektywno take dobrych programw. Naley do tego doda inne negatywne czynniki, obecne w samej szkole, co w efekcie
niweluje oddziaywanie nawet wysoce profesjonalnego projektu. Naley tu wymieni:

n brak spjnej polityki szkoy wobec problemowych zachowa uczniw (brak jasno okrelonych
wymaga, tolerancja nauczycieli wobec takich zachowa, niekonsekwentne reakcje),
n nauczyciele stanowicy wzorce nieprawidowych zachowa (pijcy, palcy, agresywni, wulgarni),
n brak akceptacji nauczycieli dla programu
(zwaszcza gdy jest on narzucony, a realizatorami
s osoby spoza szkoy),
n niekorzystny klimat szkoy (konflikty pomidzy nauczycielami lub midzy nimi a dyrektorem,
nastawienie na sukcesy dydaktyczne, przewaga kar,
atmosfera chodu i zagroenia wywoana brakiem
gbszych osobowych relacji pomidzy nauczycielami i uczniami).
Zdaniem prof. Zbigniewa Gasia najmniej skuteczne s incydentalne dziaania profilaktyczne, natomiast
najbardziej efektywne s dziaania zintegrowane z programem nauczania. Skuteczno samodzielnych programw profilaktycznych zaley w znacznym stopniu
od tego, czy realizatorami s nauczyciele danej szkoy
lub osoby z ni zwizane. Dotychczasowe dowiadczenia pozwalaj oczekiwa, i wczenie profilaktyki
do staych zada szkoy podniesie jej efektywno.
Szkolny program profilaktyki
W reformie systemu edukacji uwzgldniono
wnioski wycignite z kilkuletnich dowiadcze
profilaktycznych w szkoach, starajc si wyeliminowa gwne mankamenty. Treci wane z punktu widzenia psychoprofilaktyki zapisano w podstawie programowej ksztacenia oglnego, wczajc
je tym samym do obligatoryjnych programw nauczania rnych przedmiotw na wszystkich etapach edukacji. Dotycz one promocji zdrowego
stylu ycia, rozwijania najwaniejszych umiejtnoci psychologicznych i spoecznych, prawidowoci i trudnoci rozwojowych okresu dojrzewania,
uwzgldniaj te problematyk uzalenie.
Drugim wanym elementem jest program wychowawczy szkoy opisujcy wszystkie treci i dziaania
o charakterze wychowawczym, w tym rwnie profilaktyczne, realizowane przez ca szko i poszczeglnych nauczycieli.
Przygotowano nowe programy nauczania zawierajce oprcz czci informacyjnej, take zajcia warsztatowe umoliwiajce rozwijanie inteligencji emocjonalnej i kompetencji spoecznych. Ich zawarto pokrywa si z treciami proponowanymi przez wikszo
znanych, samodzielnych programw profilaktycznych.
Programy te s bardzo interesujce, wymagaj jednak

EDUKACJA, OWIATA, WYCHOWANIE

Model I
Wychowanie

Profil.
Model II
Wychowanie Profilaktyka

Model III
Wychowanie

Profilaktyka

Mieczysaw Wojciechowski, w artykule Strategie w profilaktyce (Remedium, stycze br.) susznie zauway, i efekty programw wychowania i
programw profilaktycznych powinny by zblione, a niekiedy s nawet tosame. Podobne te umiejtnoci stanowi niezbdne wyposaenie wychowawcy i profilaktyka. Dziaania profilaktyczne nie
mog by antywychowawcze, poniewa w konsekwencji staj si rwnie antyprofilaktyczne. Spjno jednych i drugich umoliwia osiganie zakadanych celw. Z powyszych wzgldw model trzeci naley odrzuci. Mona natomiast dyskutowa
nad zasadnoci przyjmowania ktrego z dwch
pierwszych modeli.
Z przytoczonych pyta wypywa rwnie wniosek, e cho zapis w rozporzdzeniu chce wczy
profilaktyk pierwszego stopnia do staych i wasnych
zada szkoy te ostatnie nadal sdz, i moe to za
nich robi kto z zewntrz. Potrzebne s tylko rodki
na opacenie kolejnego desantu profilaktycznego.
Poniewa kada szkoa bdzie musiaa wykaza si
jakimi dziaaniami, a nieliczne tylko posiadaj odpowiednio przygotowany zesp nauczycieli, naley
oczekiwa wzrostu popytu na teatry profilaktyczne,
akcje, pogadanki i tanie programy. Naley take liczy
si z negatywnymi efektami masowo prowadzonych,
niekoniecznie profesjonalnych, poczyna. Wiele programw profilaktyki, podobnie jak wychowawczych,
pozostanie wycznie na papierze. Nie sdz, by byy
to obawy przesadne. Postawione na musiku i nieprzygotowane szkoy bd sobie radziy tak jak potrafi.
Wydaje si, e potrzebne jest wyjanienie: Szkolny program profilaktyki to program rnorodnych
dziaa, ktre nie powinny by zredukowane tylko do
zaj edukacyjnych. Konkretny, znany program edukacyjny, lecz dobrany adekwatnie do potrzeb i proble-

mw, moe stanowi jeden z elementw szkolnego

programu profilaktyki. Dziaania edukacyjne mog take realizowa sami nauczyciele poprzez projekty midzyprzedmiotowe (np. na lekcjach biologii, wiedzy o
spoeczestwie, w-f, i religii lub etyki omawia rne
aspekty problemu uzalenie). Wanym elementem
s te spotkania informacyjne lub edukacyjne dla rodzicw uczniw, prowadzone przez wychowawcw i
pedagogw, a czasem przez zaproszonych specjalistw
We wasnych dziaaniach profilaktycznych
szkoy mog si rwnie znale:
n przyjte i wszystkich obowizujce zasady
i reguy postpowania, ktre znane s caemu personelowi, uczniom i rodzicom (np. Na terenie naszej szkoy nikt nie pali),
nustalony system reagowania kryzysowego (co
robi dyrektor i nauczyciele, gdyby wydarzya si
jaka trudna lub dramatyczna sytuacja wymagajca
szybkiego dziaania; kontakt z instytucjami, ktre
mog udzieli specjalistycznej pomocy),
n ustalone kanay komunikacji midzy poszczeglnymi podmiotami, uatwiajce zbieranie
wanych informacji (np. Skrzynka pyta i problemw, do ktrej uczniowie i rodzice mog wrzuca
listy, tryb odpowiadania na nie),
n programy alternatyw
Pomysw na zawarto szkolnego programu
profilaktyki mog dostarczy opisane wyej mankamenty profilaktyki i obecne w szkole czynniki
obniajce efektywno programw edukacyjnych.
Wysiki na rzecz poprawy klimatu szkoy z pewnoci nale do dziaa najwaniejszych, i maj znaczenie zarwno wychowawcze jak i profilaktyczne.
Autorka jest psychologiem klinicznym, kierownikiem
Pracowni Profilaktyki Zagroe i konsultantem w Centrum Metodycznym Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, wsppracuje z Krajowym Biurem ds. Przeciwdziaania Narkomanii, autorka licznych publikacji, m.in.
podrcznika profilaktyki.

LIPIEC-SIERPIE 2002 Remedium

11

Problemy szkolnej profilaktyki

wikszych umiejtnoci od nauczycieli, zwaszcza w

zakresie aktywnych metod pracy z klas.
Rozporzdzenie MENiS wydane 31 stycznia 2002
roku, dotyczce ramowych statutw publicznych
szk i przedszkoli, wcza do dziaalnoci edukacyjnej rwnie szkolny program profilaktyki dostosowany do potrzeb rozwojowych uczniw i potrzeb
danego rodowiska.
Intencj autorw zapisu jest zobligowanie szk
do prowadzenia staych, w tym wasnych, dziaa
profilaktycznych. Jednak nowe zadania wywoay
prawdziwy popoch wrd nauczycieli, o czym
wiadcz setki pyta kierowanych do Centrum Metodycznego Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej.
Najczciej pojawiaj si nastpujce pytania: czego
(jakiego problemu) ma dotyczy program; kto powinien napisa scenariusz, skoro nikt z nauczycieli nie
zajmowa si wczeniej profilaktyk; czy mona wzi
ktry ze znanych programw rekomendowanych
w internetowym Banku Programw Centrum Metodycznego i ktry najlepiej pasowaby do naszej szkoy; czy moe to by Teatr Profilaktyczny, ktry zgasza ofert szkoom; czy nauczyciele sami musz realizowa program; skd bra rodki na realizacj
czy bd na to jakie fundusze, czy te szkoa sama
musi zapaci; jak ma si program profilaktyki do
szkolnego programu wychowawczego? Wiele szk
kieruje rwnie prob o ocen przygotowanych scenariuszy zaj profilaktycznych.
Tre tych pyta wskazuje, e zapis w rozporzdzeniu podany bez bardziej szczegowych
wytycznych jest nieczytelny i powoduje liczne nieporozumienia. Znaczca wikszo pytajcych nie
odrnia szkolnego programu profilaktyki od edukacyjnego programu profilaktycznego przeznaczonego do realizacji w klasach. Przedkadane do oceny programy to wanie scenariusze zaj edukacyjnych, najczciej stanowice przypadkowy zlepek wicze zapoyczonych ze znanych projektw.
Dua cz pyta dotyczy usytuowania programu profilaktyki w stosunku do programu wychowawczego. Respondenci opisuj najczciej trzy rne modele powiza i nie maj pewnoci, ktry z
nich jest tym waciwym.