G O RD O N CHILDE

4i

KENDN YARATAN NSAN

Bilgi Dizisi: 24
Varlk Yaynlar, Say: 597
Altnc basm: 2001

ISBN 975-434-016-1

Kapak: Ekin Nayr

Ofset hazrlk: Varlk Yaynlar
Bask: Kurti Matbaas

VARLIK YAYINLARI A .
Piyerloti Cad. Ayberk Apt. No. 7-9 emberlita, 34400 stanbul
e-posta: varlik@varlik.com.tr
Internet adresi: www.varlik.com.tr

V. GORDON CHILDE

KENDN YARATAN
NSAN
nsann alar Boyunca Geliimi
eviren;
Filiz Ofluolu

NDEKLER
Giri
I. nsan ve Doa Tarihi
II. Organik Evrim ve Kltr Geliimi
III. Zaman lekleri
IV. Besin Toplayclar
V. Neolitik Devrim 54
VI. kinci Devrimin Balangc
VII. Kentsel Devrim
VII. nsan B ilisin d e Devrim
IX. Geliimin Hzlanmas ve Yavalamas
* Kronoloji Konusunda Birka Sz
* Msr ve Mezopotamya iin Kronoloji Tablosu
* Corafya Konusunda Notlar

7
9
20
3S
42
79
103
130
158
166
167
168

UYGARLIIN KKEN
Bu kitap, eski alardan gnmze dek insann kkenini ve geli
imini izler, ak, gzel bir dille anlatr. Kitabn temel konusu arkeo
loji ve antropolojidir, ama sosyal bilimlerin her dalna, felsefe, psikoloji ve tarih konularma da d e^nir.
amzm 340.000 yl ncesinden balayarak insann geliiminin
deerlendirilmesi ele alnm, insann ate yakabilme, kaba talan
yontup alet oluturma yetenekleriyle yaamn srdrebildii gnler
den bu yana, bu geliim izlenmitir. iGtapta insann ;ekin reticisi
olarak balayan, kentleme ve devletleme evrimlerinden, d ticaret
ve kentsel devrime varan uygarhk izgisi anlatlmtr. Profesr CKilde
bilimle on dokuz temel bulu ve uygulamay ele almaktadr: yapay
sulama, sapan, hayvan koumu, yelkenli, tekerlekli aralar, baheci
lik, mayalama, bakr retimi ve kullanm, tula, kemer, srlama,
mhr, gne takvimi, yaz, rakam, bronz, demir artm, alfabe, kente
su salayan su kemerleri...
Bu ok gzel zmlemede, yazar, insana hem yardmc hem de
engel olan geleneklerin gelimesini, bilimle batl inanlarn ba baa
ilerlemesini gstermektedir.
nsann gnmze dek at ok uzun yollarn, bir ka ksack
yzylda att ok byk admlarn yeniden ele alnp yepyeni bir
adan sunuluunu bu kitapta okuyacaksnz.

GR
Bu kitap, bir arkeoloji el kitab deildir; bilim tarihi, hi deil
dir. Uzmanlarn cokuyla tarttklar ayrntl sorunlara ilgi duymayan
okuyucularn rahatlkla okuyaca bir kitaptr. lk alar tarih kitapla
rn (kendi yazdklarm dahil) skc yapan, okunmasn gletiren bu
tr sorunlardan kanlmtr. Uzun tartmalardan, g adlardan ka
nmak iin, kesinlikten saptm. lk alar tarihi konusunda bilgiler
ounlukla yle sunulur: Bugn elimizde olan kantlara gre, olas
lklar dengesi bu yn gstermektedir." stelik aklamalarmn ou
kesinlikle kabul edilemez; oysa, genel konuyla dorudan doruya
ilgisi olmayan, ayrmth tartmalarla kitab arlatrmak istemedim.
Bu kitabn amac asndan verilerin elden geldiince kesinlikle anla
tldn syleyebilirdim, stelik sunu biimi deitirilse de, kitabm
z deimez. Son olarak bir aklama daha yapmam gerek; geri IV.
blmden VII blme dek yazlanlar, znel nesnelerin dorudan
doruya incelenmesiyle oluturulmutur, oysa VTIl. blm yetkin uz
manlarca yaplan eviriler ve aklamalara dayanr.

I. BOLUM

NSAN VE DOA TARH

Geen yzylda, "geliim" kavram, stnde durulmadan, olduu
gibi kabullenilmiti. Ticaret yaygnlam, endstri verimi artm, var
lk oalp birikim oluturmutu. Bilimsel bulular, insann doaya
baat oluunun snrsz geliimine yol am, daha yaygn retimin
usuz bucaksz srecini mutuluyordu. Artan varsllk ve derinleen
bilgi, Bat dnyasn batan baa, usuz bucaksz iyimserlie bryor
du. Oysa bugn bu iyimserlik byk ve acmasz bir sarsnt geirmi
tir. Birinci Dnya Sava ve onu izleyen bunalmlar, korkun bir
yoksulluk ortamnda bile inanlmaz ama gze batarcasna belirgin bir
retim art olutururken, dnyann ekonomik temellerini sarsmak
tayd. Artk "geliim"in gerekliine dein kukular yaygnlamakta
dr.
Bu kukularn zmlemek iin insanlar tarihe dnmelidir.
Ama, gelgeldim, tarihiler de kendi alarnn ekonomik koullarn
dan etkilenmeden edemezler. Profesr Burynin belirttii gibi, "geli
im kavram, z olarak, orta ve eski alar tarihileri iin ok yaban
bir dndr. Bugn, gerek doa bilginleri, gerek tarihiler arasnda
pek ok nl yazarlarn yaptlarnda grdmz gibi, karamsar ya da
gizemci (mistik) bir davran belirgindir. Bazlar, eski Yunanllar ve
Romallar gibi, eski alarn "altn gnlerine" zlem duyarlar. Katolik
misyonerlerin Alman "tarih okulu" izleyicileri ve bunlarn arkeoloji ve
antropoloji retmenleri, bilgi aacnn meyvalarn tada tada, orta
a inanc olan bir saplantya, "nsanm k" retisine (doktrini
ne) ynelmilerdi. ngiliz "diFzyonist" dnrlerin bazlarnn yazla
rnda da bu eilime rastlanr. te yanda, Herr Hitler ile kuramsal
yandalarnn aka rtkanln yapt, ara sra da Ingiltere ve
Amerika'da kurtarc edasyla alm atan baz kiilerin savunduu
faist felsefeye gre, ayn gizemci edayla, geliim, biyolojik evrimle bir
tutulmutur.
Bu kitabn bir amac da tarihin, gerek knt yllarndan, ge

rekse geen yzyln varsllnn grkemli gnlerinden kantlar gste

rerek, hl geliime umut balanabileceini kiisel olmayan bilimsel
bir adan savunmaktadr. Ama gerekli bilimsel davrana varabilmek
iin, hem geliim hem de tarih kavramlarmz gereince deitirebilmeliyiz. Bilimsel davrana varmann temeli, kiisel nyarglardan
arnmaya, zel sevgi ve nefretimizden syrlabilmeye baldr. "Bilimin
ilevi, gereklerin ve verilerin blmlenmesi, bunlarn zaman iinde
ve birbiriyle balantsnn tanmlanmas demektir." Kiisel duygularla
etkilenmeden, gereklere ve verilere dayanarak yargya var, bilimsel
davrann kantdr. Kari Pearson yle der: "Bilim adam, yarglarn
da, kendinden syrlma abasnda olmaldr." Gerekten de, bilgilerin
say ve lye bylesine bah olularnn bir nedeni, kiilikten arnm
bir davrana eriebilme abasdr. Profesr Levynin dedii gibi,
"l ve leklerin verdii sonu, her tr dinsel, aktrel (ahlaki) ve
toplumsal nyarglardan arklanmtr. Bu yazmda sylenenler ister
hounuza gitsin, ister gitmesin, ama sonu gene de 322'dir."
Bylesine alakgnll ve kiisellikten arnm bir bakla tarihe
yaklam kolay deildir. Bilim adamlar olarak tarihe dnp de, "Biz
geliebildik mi? Uaklarm, hidroelektrik santrallerin, zehirli gazlarm,
denizaltlarn, fzelerin oluturduu mekanik aralarn gnden gne
artmas geliimi oluturmu mudur?" diye soramayz. Bylesine d
zenlenmi bir sorunun bilimsel hibir anlam olamaz. Yantnda ayn
gre varmaktan yana da bir umuda kaplamayz. Yant sorann
keyfine, o andaki ekonomik hatta salk durumuna baldr. Pek az
kii ayn sonuca varabilir.
ada biHmin devinim ve aydnlatma aralarnn salad za
man ve yer zgrlnden ve hzl dolamdan holanyorsanz, geli
imden yana olumlu yant verirsiniz. Ama, bu aralardan yararlanacak
ekonomik olanaklardan yoksunsanz, cierleriniz haVa kirlenmesinin
zehiriyle dolmusa, ya da olunuz ada bir silahla ldrlmse,
yantnz olumlu olamayacaktr.
El dememi, bozulmam krsal alanlara tutkunuz varsa, ya da
uzaklara gidip, geceyi gndze katarak almak istemiyorsanz, by
lesine bir geliimin gerekliinden kukulanrsnz; bir iki yzyl nce
sinin daha sakin ve bark gnlerine zlem duyarsnz. Basit yaamn
sakncalarn - gzelim kulbedeki ylan, durgun sularda ve kuyularda
kaynayan mikroplar, ormanlarda, allarda kol gezen haydutlar ar
abuk unutursunuz. Trkistann bir kynde kalakaldnz vakit, bu
tr grlerinizi yeniden gzden geirirsiniz. Yankesici, kendi ura
s asndan, elektrik , telefon ve (hele polis kullanyorsa) otomo
bil gibi aralar, gerilik simgesi sayabilir. Bir yzyl ncesinin kapkara

10

sokaklarn zlemle anar. kence ve dehet yollarnda kendini adam

kiiler, yasal ikence ve sergilenen idamlarn yasaklanmasn birer
geliim iareti deil de tam tersi olarak kabullenirler.
"Gelitik mi? sorusunu sormak bilimsel bir davran deildir,
nk hi kimse e yant veremez; kiisel eilimlerden kanlamaz.
Ama, "Geliim nedir?" diye sorabiliriz, yant bilimin pek ok yeledi
i saysal verilere kadar uzanabilir. Bugn geliim gerekten olagel
mi eyler, tarihin ieriidir. Tarihinin grevi, tarih boyunca uzanan
dizi dizi, etrefil olaylarn arasndan zl ve nemli olanlarn belirt
mektedir. Ama geliimin izgisini saptamak ve ucundan yakalamak,
tarih boyunca koturup aratrmak, ocukluumun tarih kitaplarndan
ok baka bir tarih anlay gereksindirir. H er eyden nce, derin ve
geni bir bak gerekir. Ksa sreleri ve dar alanlar ieren aratrma
larda, olaylarn okluu ve dankl, ortak yn ve biimlerini glge
ler.
1914 ylndan nce, diyelim, bu kitabn yazar olarak benim l
kemde, yani ngiltere'de, tarih demek "ngiliz tarihi demekti. Anglo Saksonlarla, hatta Norman istilsyla balar ve en ok 1,500, oun
lukla da 800 yh kapsard. Bir ok kii de, "Eski alar Tarihi" denilen
bir tarih okumutu. Bu tarih, Yunanllar (daha dorusu iki Yunan
kenti, Atina ve sparta) ile Romallarn uygarlklarndan sz ederdi.
Sanki ngiltere tarihi ile kayda deer hibir ilikisi yokmu, gizsel bir
uurumla ayrlrm gibi retilirdi. Artk pek ok kii, bu iki tarihin
hi de ayr ye balantsz olmadn, birbirine bal olaylar dizisinin
bir parasn oluturduunu bilmektedir. Bu kimseler hi olmazsa
daha eski alar tarihini okumu, Minos, Hitit, Msr ve Smerlilerden sz edildiini duymulardr. Bu a kapsayan tarih, ngiltere
tarihinin tam drt katdr. Son yllarda, tarih nccsi a, tarihe giri
kitab olarak kullanlmaktadr. Yazl kayt brakmam insanlarn
uygarlklarn ya da bir ynn ierir. zellikle, ilk yazl belgeler
Msr ve BabiPden nceki a ele alr. Tarih ncesi alar kapsaya
rak, tarihe bak as en az yz kat genilemitir. Topu topu 5000 yl
yerine, 500.000 yh akn bir sreyi ele alabiliyoruz. Ayn zamanda da
insan tarihi, doa tarihi ile birleebilmektedir. Tarih ncesi a
inceleyerek, biyoloji, paleontoloji ve jeoloji gibi "doa bilimleri"nin
gelimesini izleyebiliyoruz.
Tarih, ngiltere tarihi ya da eski alar tarihi gibi ksa srelerle
snrlandrld vakit, eitli ini klar, srekli bir geliim izgisine
oranla daha gze batmaktadr. Eski alar tarihinden Atina, sparta
ve Roma'nn "Ykselii ve k"n reniyoruz. Dorusunu syle
mek gerekirse, ben neyin "ykseli", neyin "k" olduunu bir trl

11

karamadm. Atina tarihinin M.. 600 ile 450 yllan arasndaki sre
si ykseli, bir sonraki yzyl da k olarak belirtilir. Ondan sonraki
yzyllar ise okul kitaplarnda yer almaz, anlalan karanlk ve lm
yllar saylr. Oysa, Aristo M.O. 325 ylnda n yapmaya balam ve
doktorlar, matematikiler, gkbilimciler ve corafyaclar gibi nice
Yunan bilgini, klasik" Yunan tarihinin szm ona karanlk yllarnda
gelimilerdir. Geri Atina siyasal bir g olarak gmekteydi ama
Yunan uygarl lmemiti ve Atinann uygarla katks srmekteydi.
Roma mparatorluunun ykselii" ise, Tiber rma zerindeki ad
san duyulmam bir ka kyn, acmasz ve hileli yollardan, koskoca
bir lkenin - O rta Dou havzas, Fransa, ngiltere ve O rta Avrupanm
koca bir parasn ieren bir mparatorluun bakenti oluunu yans
tr. Neyse, sonunda bu koca alana bar geldi yerleti ve Roma im pa
ratorluu vatandalarna, iki yz yl boyunca Avrupada daha nce hi
grlmemi bir bar salad. Ama gelgeldim bu iki yzyllk sre
okul kitaplarnda yer almadndan, Roma mparatorluunun "
k dnemi olarak dlere yerleti.
ngiltere tarihinde ise bu ini klar daha az belirgin ya da daha
usu bir davranla belirtilmitir. Elizabet a "altn" a olarak
bilinir nk bu srede ngilizler korsanlktan yana spanyollar yen
miler, Katolikleri kazklara balayp yakmlar ve bu arada da Shakespearein oyunlarn tutmulard. Onyedinci ve onsekizinci yzyllar
ise olduka yaln saylr, oysa Newton onyedinci yzyl, James Watt
da onsekizinci yzyl parlatmtr.
Gerekte de, eski alar tarihi ve ngiltere tarihi, yalnzca siya
sal tarih olarak ele alnmtr - krallarn, devlet adamlarnn, askerle
rin ve din adamlarnn manevralar, savalar ve ikenceler, siyasa!
kurumlarm ve dinsel yntemlerin kurulup yaylmas gibi olaylar ve
sreler belirtilir. Bu arada da ekonomik koullar, bilimsel bulular,
ya da sanatsal hareketlerden de her bir dnem" iin sz edilir, ama
bu "dnemlerdin ad, baat olan hanedan ya da gruplarn ad ile
anlarak siyasal biimde ele alnr. Bu tr bir tarih bilimsel olamaz.
retmenin kiisel nyarglarndan arnarak bir kyaslama yaplabil
mesi olana yoktur. Ingiltere Kilisesine ait olanlara gre Elizabet
a "altn"dr. Protestanlarn yakld alar da Katolikler iin olum
lu bir a saylabilir. Bylesine bir tarih, kendi alann kendisi kstlar.
Bu tr bir tarih anlatmnda, tarih ncesi an yeri bile yoktur.
nk, tarih ncesi aa zg yazl belge bulunmadndan, bu an
ileri gelenlerinin ad da bilinmez, zel yaantlar da. Tarih ncesi
alar inceleyen tarihilerin izledikleri insanlara bile pek ender ola
rak bir ad taklabilmitir.

12

karamadn. Atina tarihinin M.. 600 ile 450 yllan arasndaki sre
si ykseli, bir sonraki yzyl da k olarak belirtilir. Ondan sonraki
yzyllar ise okul kitaplarnda yer almaz, anlalan karanlk ve lm
yllar saylr. Oysa, Aristo M.. 325 ylnda n yapmaya balam ve
doktorlar, matematikiler, gkbilimciler ve corafyaclar gibi nice
Yunan bilgini, "klasik" Yunan tarihinin szm ona karanlk yllarnda
gelimilerdir. Geri Atina siyasal bir g olarak gmekteydi ama
Yunan uygarl lmemiti ve Atinann uygarla katks srmekteydi.
Roma mparatorluunun "ykselii" ise, Tiber rma zerindeki ad
san duyulmam bir ka kyn, acmasz ve hileli yollardan, koskoca
bir lkenin - O rta Dou havzas, Fransa, ngiltere ve O rta Avrupanm
koca bir parasn ieren bir mparatorluun bakenti oluunu yans
tr. Neyse, sonunda bu koca alana bar geldi yerleti ve Roma mpa
ratorluu vatandalarna, iki yz yl boyunca Avrupada daha nce hi
grlmemi bir bar salad. Ama gelgeldim bu iki yzyllk sre
okul kitaplarnda yer almadndan, Roma mparatorluunun "
k" dnemi olarak dlere yerleti.
ngiltere tarihinde ise bu ini klar daha az belirgin ya da daha
usu bir davranla belirtilmitir. Elizabet a "altn" a olarak
bilinir nk bu srede ngilizler korsanlktan yana spanyollar yen
miler, Katolikleri kazklara balayp yakmlar ve bu arada da Shakespearein oyunlarn tutmulard. Onyedinci ve onsekizinci yzyllar
ise olduka yahn saylr, oysa Newton onyedinci yzyl, James Watt
da onsekizinci yzyl parlatmtr.
Gerekte de, eski alar tarihi ve ngiltere tarihi, yalnzca siya
sal tarih olarak ele alnmtr - krallarn, devlet adamlarnn, askerle
rin ve din adamlarnn manevralar, savalar ve ikenceler, siyasal
kurumlarn ve dinsel yntemlerin kurulup yaylmas gibi olaylar ve
sreler belirtilir. Bu arada da ekonomik koullar, bilimsel bulular,
ya da sanatsal hareketlerden de her bir "dnem" iin sz edilir, ama
bu "dnemler"in ad, baat olan hanedan ya da gruplarn ad ile
anlarak siyasal biimde ele alnr. Bu tr bir tarih bilimsel olamaz.
retmenin kiisel nyarglarndan arnarak bir kyaslama yaplabil
mesi olana yoktur. ngiltere Kilisesine ait olanlara gre Elizabet
a "altn"dr. Protestanlarn yakld alar da Katolikler iin olum
lu bir a saylabilir. Bylesine bir tarih, kendi alann kendisi kstlar.
Bu tr bir tarih anlatmnda, tarih ncesi an yeri bile yoktur.
nk, tarih ncesi aa zg yazl belge bulunmadndan, bu an
ileri gelenlerinin ad da bilinmez, zel yaantlar da. Tarih ncesi
alar inceleyen tarihilerin izledikleri insanlara bile pek ender ola
rak bir ad taklabilmitir.
12

Neyse ki artk siyasal tarih deyimi kesinlik kazanmtr. Marx,

ekonomik koullarn, retimde sosyal glerin ve bilimsel uygulama
larn, tarihsel deiimdeki en nemli unsurlar olduunda direnmiti.
Marxm gereki tarih anlay, Marksizmin esinledii siyasal coku
lardan tmden ayr olarak, retim evrelerinde benimsenmektedir.
Gerek halk gerekse bilginler iin, tarih artk, Dr. Frick gibi faistlerin
fkesine karn, giderek kltr tarihi olmaktadr.
Bu tr tarihle tarih ncesi denen alarla doal olarak balant
kurulabilir. Arkeologlar, atalarmzn ve ilk insanlarn alet ve silahla
rn toplar, blmlendirir ve karlatrr, yaptklar evleri, srdkleri
tarlalar, yedikleri (daha dorusu dkladklar) besinleri inceler.
Bunlar, hibir yazh belgenin betimlemedii ve o am ekonomik
yntemlerini simgeleyen retim aralardr. ada makineler ve ya
plar gibi, bunlar da kendi alarnda var olan ada bilgi ve bilim
uygulamalarnn anlar ve antlardr. Bir gemide, jeoloji (petrol,
maden cevheri), doa bilgisi (kereste), kimya (olamlar, petrol artl
mas) ve fizik (elektrik donatm, makineler, v.b.) bir araya getirilmi,
uygulanm, sonu alnmtr. Ayn durum. Ta a insannn tek bir
aa gvdesinden oyduu kayk iin de geerlidir.
Bu kayn retiminde de kullanlan aletler, tm bir ekonomik ve
sosyal yntemi simgelemektedir. M odern bir tekne eitli yerlerden,
o ^n lu k la uzaklardan getirilen hammaddelerin belirli bir zete
toplanmasn gerektirir; geni kapsaml ve verimli bir haberleme ve
ulam yntemi zorunludur. retimi iin, tm ayr dallarda uzman
lam, ortak bir plan ve merkez ynetim altmda alan byk ii
gruplar gereklidir. stelik, bu iilerin hibiri avlanma, balk tutma,
tarmclk yoluyla kendi besinlerini kendileri salamazlar. Bunlar,
yalnzca besin retimi ile uraan ve gene ok uzaklarda yaayan
baka uzmanlarn retim artklaryla beslenirler. Bugnk geminin
dorusal atas olan kayk da belirli bir ekonomi, bir sosyal rgtlenme
simgeler, ama bu dzen bugnknden ok baka ve ok daha basittir.
Gerekli olan tek ara ta bir baltadr, ii bunu evinde, yan bandaki
derede bulduu bir akl tandan yapabilir. Kayk iin gerekli olan
tahta, en yakn aatan salanr. Aacn kesimi, yontulmas ve retilen
kerestenin kyya tanmas, bir ok iinin ibirliini gereksindirebilir. Ama gerekli ii says kktr ve bir ailenin yeleri bu ii
stlenebilir. stelik, kayk, kendilerini ve ailelerini beslemek gibi te
mel grevlerinin yansra, bo vakitlerinde balklar ya da iftiler
tarafndan yaplabilir. Bu ura iin baka yerlerden yiyecek ithal
etmek, hatta toplumsal retim artnn birikimi bile gerekmez; bu,
kendi kendine yeterli toplum lann ya da ailelerin simgesidir. Bu tr

13

ekonomileri bugn yaban kabileler arasnda grmekteyiz. Arkeolog

lara gre, yalmzca bu tr ekonomik dzenin srd alar vardr. Bu
nedenle, arkeologlarm, tarih ncesi alan Ta, Bronz ve Tun ala
r diye blmlemeleri hi de keyf ya da kiisel deildir. Bu adlar, o
a insanlarnn kesici aletlerinin, zellikle baltalarnn yapld mad
deye gre seilmitir. Bunlar, o alarn en nemli retim aralardr.
Gereki tarih, bu aletlerin, sosyal dzenlerin ve ekonomik rgtlerin
kuruluu ve geliimindeki nemi zerinde durur. Ayrca, Ta ann
en nemli arac olan ta balta, avc ya da ekinci gruplarn kendi
kendilerine yapp tmnn ortaklaa kullandklar bir aratr. Grup
dmda ne bir iilik ne de ticaret gereksindirir. Ta baltann yerini
alan bronz balta ise, yalnzca daha stn bir alet deildir, ayn zaman
da daha karmak bir ekonomik ve sosyal yapnn varln gsterir.
Bronzun dkm, avlanrken, ekin ekerken, ya da ocuklara bakar
ken, aradaki bo vakitlerde insann kendi kendine yapabilecei basit
bir i deildir. Bu bir uzmanlk iidir, bu nedenle de bunu yapan
uzmanlara, besin gibi temel gereksinme maddelerinin, bakalarnn
retim art olarak salamas zorunludur. Bundan baka, bronz bal
tann yapmnda kullanlan bakr ve kalay olduka ender bulunan
maddelerdir, ounlukla ayn yerde rastlanlmaz. Bunlarn birini ya da
her ikisini baka bir yerden ithal etmek zorunludur. thal iin de bir
tr haberleme ve ulam ve ticaret kurulmu olmal, stelik takas iin
de yerel bir retim art salanmaldr.
Bu adan, arkeologlarn stnde durduklar ve direndikleri bu
deiiklikler, gereki tarihte zl ve nemli saylan ve yazl belgeler
le kantlanan retim aralarndan, ekonomik yap ve toplumsal rgt
lerdeki deiikliklerden ve geliimden farkl deildir. Gerekten de,
arkeoloji bilimi insan ekonomisi ve retimde sosyal yntemlerde kk
ten de^iklikleri ve geliimleri izler. te bu deiiklikler, gereki
tarih kavramnn tarihsel deiiklikler dedii geliimlere ok benzer.
nsanl tmden etkilemesi asndan, tarih ncesi geliimlerin baz
lar, onsekizinci yzylda ngilterede olagelen ve Endstri Devrimi
denilen grkemli geliime ok benzer. H er ikisinin de nemi ayn
lekle tartlmal, her ikisinin de sonucu ayn standardlarla yarglan
maldr. Tarih ncesi devrimleri daha tarafszca deerlendirebiliriz
nk sonulan bizi kii olarak daha az etkilemitir.
Eski alar tarihi, yazh tarihin geriye doru bir uzanm olmakla
kalmaz, ayn zamanda doa tarihini ileriye yneltir. Gerekten de.
Tarih ncesi alara dein arkeoloji biliminin bir kk eski alar
tarihi ise, br kk de jeolojidir. Eski alar tarihi, insan tarihi ile
zooloji, paleontoloji ve jeoloji gibi doa bilimleri arasnda bir kpr

14

dr. Jeoloji, yaadmz dnyann yapsn inceler ve izler, paleonto

loji yoluyla da, eitli ve usuz bucaksz jeolojik dnemlerde eitli
yaam trlerini aratrr ve bulgular. Tarih ncesinin son dneminde
de. Eski alar tarihi ii ele ahr. lk "insanlar"n vcut kalntlarn
inceleyen tarih ncesi antropoloji bilimi ise, paleontoloji ya da zoolo
jinin bir dahdr. Ama tarih ncesi antropoji bilimi gerekte insanlarn
neler yaptklaryla ilgilenir. nsan kltrndeki geliimleri izler. Bu
tr geliimler, daha sonraki blmlerde ayrntlaryla gsterilecei
gibi, hayvanlar arasnda yeni trlerin gelimesini salayan fiziksel
deiikliklerin ve melezlemelerin yerini alr.
Bylece, tarihinin "gelime" kavram, zoologun gelime kavra
myla e anlamh saylabilir. Zooloji bilimine etken olan ve dier doa
bilimlerine zg tarafsz yarglama ilkesinin tarihileri de etkileyecei
umulabilir. Bir biyologa gre, eer bu kavram kullanacak olursak,
gelimek demek yaam abasnda baarl olmak demektir. Ama bu
kavramda, gllk yaamay baarmak anlamna gelir. Bir trn
gll, bir ka kuak boyunca yelerini sayarak llr. Saylar
giderek artyorsa, o tre baarl denir; giderek tm azalyorsa,
baarsz yargsna urar.
Biyologlar organik dnyay krallklar ve bunlara tbi kk kral
lklara ayrr. Bu kk krallklar da ailelere (familyalara), aileler
genIere, genler kollara (filumlara), kollar da trlere blnr. Pale
ontoloji, genlerin kollarn v.d.nin dnyamzda nasl olutuunu in
celer. Bu bulgular bir geliim aama srasna gre dzenlenir. Hay
vanlar dnyasnda kordata kolu, (mikroplar, baz kabuklu deniz hay
vanlar gibi yaratklar ieren) protozca kolundan ve annulatadan
(solucan) stn saylrlar. Bu kollarn iinde, belkemikli hayvanlar en
stn dzeydedirler; belkemikli hayvanlar arasnda ise, memeli hay
vanlar (yani yavrusunu emziren scak kanl hayvanlar) balklar, kular
ve srngenlerden stn tutulurlar. Bu anlamda stnlk, yeryznde
oluma srasna baldr. "stn" demek, kayalardaki izlere gre, daha
sonra yeryznde belirmi demektir. Kusursuz bir jeolojik kesimde,
en eski yaam eitleri, en derindeki katmanlarda, en sonuncular da
yzeye yahn katmanlarda grlr. Bu dzen bozuldu mu, biyolog
dehete kaphr ve bilim adamlarnn kand elime ve tartmalara
srklenir. Tarihi de bu yolu izlese ne kadar iyi olur.
Baz durumlarda da deerlendirme, geliim srasna gre yapla
bilir diyebiliriz, o zaman bu deerlendirmeler saysal anlatma bala
nr. Bylelikle, kltrel geliimin hatta metafizik anlamda geliimin
neminin anlalmasna yardmc olur. Biyolojik snflandrmada baa-

15

n kavramnn tmden silinmesi olanakszdr, oysa bu konuda baar

yalnzca yaamay becermek demektir. Kukusuz, alt dzeyde pek ok
tr hl yaamaktadr - mikroplardan yana baard bir yaam dene
mezse de, solucanlar asndan mutlu bir yaam olduu gerektir. te
yandan, kayalardaki izler bugn artk yaamayan pek ok trler,
kollar ve familyalarn varln kantlamaktadr, oysa bunlar kendi
alarnda geliim hiyerarisinin tepesinde yer almaktaydlar. Dinazorlar ve itiyozorlar gibi dev srngenler Jura jeolitik ada sr
sr yaayp giderdi, ama bugn bu yaratklardan yeryznde bir tek
bile kalmamtr. Belirli coraf koullar altnda yaarlard. Jura a
nda hava scak ve nemliydi, bombo kara ve deniz alanlar vard. Bu
dev srngenlerle baa kabilecek bir tek yaratk kalmamt. Bu
koullara ve bu evreye srngenler baaryla uyabilmilerdi. Bu evre
koulu ylesine uzun srd ki, ka yl olduunu tahmin etsek bile, bu
say bir anlam tayamayacaktr. Sonunda sular altndaki alanlar da
rald, iklim kurudu, soudu, bylece yeni genler ve trler belirdi.
Srngenlerin pek az yeni evre koullarnda yaamay becerebildi.
ou deien koullara kendilerini uyduramadlar ve ldler. Bu Jura
a gcince, bir zamanlar bu yaratklarn yaamm ve "baan"sn
salayan koullar artk yaama bir engel olmutu. Bu yaratklar tek bir
koul trnde yaamaya ylesine almlard ki, bu koullar deiin
ce, ktler. Demek ki, belirli koullara gre an derecede uzman
lama, hi deilse biyoloji asndan olumsuzdur. Sonu, baar ya da
oalma deil, kme ve yoc olmadr.
Biraz da, yaam baarsnn saland ortamn ekonomisine bir
gz atalm. Alt dzeydeki organizmalarn pek ou, ancak mthi bir
oalma yntemiyle yaamda kalmay baarmtr. H er bir ya da ift
yaratk milyonlarca yavru salar. Ama trler yaamaktan yana ylesine
uyumsuzdur ki, bu yavrular ordusunun her birinden bir ya da ikisi
yaayabilir. Morino bal ve benzeri baka bahklar uzun bir sre
bylesine bol yavrulayarak trlerinin yaamn srdrmlerdir. Bu
adan baanldu-lar. Ama bu baar uruna, bir ift morina 6.000.000
yumurta, kuzey denizlerinde yaayan benzeri bir morina ise 28.000.000
yumurta salar! Bu yumurtalar uygun oranda canl yavru karabilseydi, denizler morina balklarmdan olumu birer kara olurdu. Oysa bu
yumurtalardan iki balk kar. H er bir yumurtann can bulma
olasl 14.000.000da birdir. Tavanlar biraz daha tutumludur. Bir
dii tavan ylda yetmi yavru karabilir. Dnyadaki tm tavan nfu
su pek deimediine gre, her bir yavrunun yaama olash 70de
birdir. nsan iftleri ise ylda birden fazla yavrulamaz, 10 kiiyi akn
ailelere ise pek rastlanmaz. Oysa insan tr giderek oalmaktadr.

16

Demek ki insan yavrusunun yaama olasl, tavan yavrusuna oranla

ok daha yksektir.
oalmada ekonomi, yavrunun yaama olasl, geliim merdi
venlerinden ktka artmaktadr diyebiliriz. Gllk, yaama gc
gibi kavramlarn z saysaldr. Geerli olduu yerde, bu kavrama
biyolojik blmlemede etken olan saylarn tarafszl baattr. Ama
gene de bu kavram her zaman geerlidir diyemeyiz. Alt dzeylerde
baz yaratklar ancak pek ok sayda yavru kararak trlerini srdr
mektedirler, ama ayn dzeyde bir ok baka yaratklar da, tpk
insanlar ve filler gibi ok daha az sayda yavru kararak trlerini
yaatrlar.
Bu konuyu daha fazla srdrmek anlamsz olacaktr, nk by
lelikle salt bilime yabanc olan dnleri iin iine katm oluruz.
imdiye kadar anlattklarmz hi deilse, doa tarihi ile insan tarihi
arasndaki srekli iliki nedeniyle, insan tarihine de saysal kavramla
rn katlabileceini gstermi oldu. Tarihsel geliim, kendi trmzn
srdrlmesi ve oalmasna katkda bulunma ltne (kriterine)
gre yarglanabilir. Bu da, nfus says ile ifade edilen saysal bir
lttr. Bu saysal ltn dorudan doruya uygulanabilecei pek
ok olaya tarihte rastlarz. Bunun en belirgin rnei ngilterede
oluan Endstri Devrimidir. Bu lkedeki nfus tahminlerine gre,
nfus ondrdnc yzylda yer alan veba salgnndan bu yana az bir
hzla artmtr. Gvenilir hesaplara gre, nfus 1570 ylnda 4.160,
1670de 5.773 ve 1750 ylnda 6.517.035 idi. Endstri Devrimiylc hzl
bir nfus art balam, nfus ISOlde 16.345.646, 1851de ise
27.533.755 olmutur.
Bu saylar, "nfus art" izgisinde daha belirgin bir biimde g
ze arpar. izge, 1750 yhna dek, hemen hemen dz izgi biiminde
dir, onaltnc ve onyedinci yzyllarn eski tarih kitaplarnda enine
boyuna abartlarak anlatlan politik devrimleri ve dinsel eylemlerin
den etkilenmemitir. 1750 ile 1800 arasnda, izgi aa yukar 30
derecelik bir ayla dikleir; nesnel kltr ve donatmdaki ok byk
geliim, retimde yeni sosyal gler, ekonominin yeniden rgtlen
mesi, ksaca Endstri Devrimi, ngiliz halknn tmne, hi bir siyasal
ya da dinsel olayn baaramad biimde, etken olmutur. Halk,
Saksonlann adaya ayak basndan bu yana, grlmemi biimde
oalmaya balamtr. Yukarda anlattmz biyolojik kavram asn
dan, Endstri Devrimi baarl olmutur diyebiliriz. Bu devrimi olu
turan trn yaamasn ve oalmasn salamtr.

Kendini Y aratan nsan, F;2

17

1500 -1800 yllarnda ngilterenin nfus tahmini.

Bylesine bir olayn yarglanmasna, saylar tarafsz bir lek sa
lar. Yeni retim trnn bilim alannda oluturduu dnsel baar
lardan ya da gene bu devrimin bir paras olan ocuk-iiler, kenar
mahalleler ve basklardan sz etmek artk geersizdir. Parlak baar,
bu sefalet ve smr simgeleriyle silinebilir. Ama, bir kyaslama
unsuru olmadndan, sakncalar tam plaklyla grlemez ve tartlamaz. Fabrika ynteminin halka ykledii sefalet, hastalk ve irkin
likleri enine boyuna biliyoruz. Oysa, daha nceki yzyllarda kyl
nn, maden iilerinin ve dier emekilerin gerek durumlarnn ne
olduu, neler ektikleri konusunda artacak kadar az ey biliyoruz.
Geri -olduka kk ve imtiyazl bir snf olan- kentsel zanaatlar
ve bu emekilerin loncalarna degin bir hayli bilgimiz var, ama
gelgelelim Orta alardaki klelerin yaamnn ne tr olduunu d
nmek bile istemeyiz, hatta Romahlar ya da eski Yunanllarn al
trdklar tutsaklar hi aklmza getirmeyiz. Arada bir, bir orta a
belgesinde ya da eski sylev kalntlarnda bir gerek kvlcmyla
karlatmz vakit, iimizde duygusal olan kiiler dehetle gzlerini
kapatr, ilerini ekerler. Demek ki, gene bizim tutacamz en iyi yol,
saysal verilere dayanmaktr.
Bu saylar ve izgelerden aldmz derse gre, insan tarihinin

18

daha eski alarna dnp, baka nice devrimler"i inceleyebiliriz. Bu

devrimler de bir bakma "Endstri Devrimi" ^ b i olumutur - nfus
art izgisi anszm yukarya ynelir. Ayn leklerle yarglaunaldr1ar. Bu kitabn temel am aa, tarih ncesi alan ve eski tarihi bu
adan gzlemektir. Umarz ok eski alarda olagelmi bu devrim
ler, bizden bu denli uzak olduklarmdan, fke ya da coku yaratmaz ve
bylece duygusal ve gizsel kiilere karm, geliim kavramn aydnlatr
ve glendirir.

Bir Fransz Maarasnda ada bir sanat tarafndan

yaplm bir Mamnt gravr

19

II. BLM

ORGANK EVRM VE KLTR GELM

Tarih ncesi alarn, doa tarihinin devam olduu, organik ev
rim ile kltrel geliimi arasm da bir balant bulunduu daha nce
belirtilmiti. Doa tarihi, her biri yaamak iin daha elverili, besin ve
barnak bulmakta daha gl ve bu nedenle oalabilen yeni trlerin
olageliini izler. nsan tarihi, insann, kendi trn glendiren ve
oaltan ve bylece uyumunu ve gcn salamlatran yeni endstri
leri ve yeni ekonomileri yaratn anlatr.
Yaban koyunu, kaUn postu nedeniyle, souk da ikliminde yaa
maya uyumludur. nsan, kendine koyun postundan ya da ynden
giysiler yaparak aym evrede yaama uyumunu salar. Tavanlar tr
naklar ve burunlaryla topran iinde ukurlar kazarak soua ve
dmana kar barnak edinirler. nsan, kazma krekle kendine, ben
zer barnaklar hazrlar, hatta tula, ta ve keresteyle ok daha gzeli
ni yapar. Aslanlarn avlanmak iin peneleri ve dileri vardr. nsan,
avn ldrmek iin kendine ok ve mzrak yapar. gdyle, bir za
manlar var olan sinir sisteminden kalm alkanlkla, denizanas bile
yaknndaki avlan yakalayabilir. nsan, byklerinin tleri ve rnek
leriyle, kendine besin salamak iin daha verimli ve daha sekin
yollar gelitirir.
nsan tarihinde, giysiler, aletler, silahlar ve gelenekler, besin ve
barnak bulmaktan yana, post, pene, boynuz ve igdnn yerini
almtr. Yzyllar boyunca sregelen denemelerle, kuaktan kuaa
geen sosyal geleneklerle oluturulan alkanlklar, tre ve yasaklar,
trmzn yaamn srdrm e abasndan yana da kuaktan kuaa
geen igdlerin yerini tutmutur.
Kukusuz bir balant ve benzerlik vardr. Ama, tarihsel geliim
le organik evrim, insan kltr ile hayvann vcudundaki donatm,
sosyal kaltla biyolojik kalt arasndaki nemli ayrlklar gzden ka
rmamak zorunludur. Bu benzerlie deinen baz ssl szler, dik
katsizleri yamitabilir. rnein yle szler okuruz: "Jura anda,
yaam kavgas ok etin olsa gerek... Trikeratoplar, kafalarm ve
bdyunlarm bir eit kemikten balkla rterlerdi, gzlerinin stnde
20

de iki boynuz vard." Bu sz, aresiz insana sava yllarndaki donat

m anmsatr. 1915 ile 1918 yllar arasmda, hava saldnsmda saldr
ganlar kendilerine, arapnele kar miferler, uaksavar toplar, borbardmana kar snaklar ve buna benzer koruma aralar yapm
lard. Oysa bugn geliimi salayan bulular, biyologlarm sand gibi
Trikeratoplarm evrimine hi de benzemez. Bu yaratm kemikten
miferi gvdesinin bir parasyd; atalarmdan miras kalmt; yzlerce
kuak boyunca srngenlerin gvdesinde yava yava oluan kk
deiimlerin bir sonucuydu. Bu bahk, Trikeratop holand iin bu
biimde srp gitmedi, ama atlan besin bulmak ve eitli tehlikeler
den korunmaktan yana bu donatmla daha baanh olduu iin bir
miras gibi kala kald. nsann donatm ve savunma aralar kendi
vcudunun dndadr; insan bunlar bir kenara bu-akabilir ya da
dilediince kullanabilir. Kullamm babadan oula gemez, ama kiinin
bah olduu sosyal gruptan, yava yava renilir. nsanm sosyal
miras, daha dnyaya geldii an yava yava renip edindii gelenek
leridir. Kltrel ve geleneksel deiimler, bunlar yaratan ve uygula
yan insanlarn bilinli karar ve seimleriyle balathr, ynetilir ya da
ertelenir. Herhangi bir bulu, gzelerde geliigzel olumu bir dei
imin sonucu deil, o buluu yapann ancak gelenek yoluyla edindii
denemelerin yepyeni bir bireimidir (sentezidir). Bu blmde anlat
lan sreler arasndaki ayrm ak seik kavramak gerekir.
Biyologlarn gzyle evrim mekanizmasnm ne olduunu ayrmtlaryla anlatmann bir gerei yoktur. Bu konu, uzmanlarca nice baka
kitaplarda enine boyuna aklanmtr. Bugnk gr ksaca yledir
diyebiliriz: Hayvanlarda yeni yaam biimleri ve yeni trlerin oluu
mu, gzelerde ve protoplazmada oluan ve kuaktan kuaa aktarlan
de^im lerin birikimi ve bu birikimin sonucudur. (Gze ve protoplaz
ma szckleri vasat okuyucuya ne kadar yabanc geliyorsa, bu dei
imlerin gerek z ve nedeni de bilim adamlar iin ylesine yaban
cdr.) Yaam ve oalmay kolaylatran bu deiimlere zamanla
"doal seenek" ad verilmitir. Bu tr deiimlerden etkilenmeyen
yaratklar ya lrler ya da bir keye ekilip, meydan ortaya kan
yeni trlere brakrlar. imdi, size gerei yanstan ama biraz da
uydurma bir rnek verelim; bylece durumu, sayfalar dolusu karmak
szden daha iyi aklam oluruz:
Aa yukar beyz bin yl nce Avrupa ve Asyaya korkun bir
souk yayld - buna da Buz a derler - te bu souk binlerce yl
srd. O sralarda, bugn Afrika ve Hindistanda grdmz fillerin
atalar saylan eitli tr fil yaamaktayd. Bu zavall filler Buz amn
glklerine katlanabilmek iin srtlarna kaln tyden bir post edin
21

diler ve sonunda biz bu hayvanlara mamut dedik. Yani, bildiimiz

trden bir fil, bir gn durup dururken, "Ay, ben ok dm, gidip
srtuna bir post giyeyim," demedi kukusuz. Ya da, iinden bir krk
edinmeyi geirirken, anszn srtmdan tyler fkrmad. Gerek yle
olumu olmab:
Gze plazmas deiebilir ve de srekli olarak deimektedir.
Filler yavruladka, bu yavrularn bazlar. Buz ama daha uygun
biimde, hafif tyl domaktayd, bydke de iyice tylendiler.
Souk yrelerde bu tyl filler daha serpildiler ve daha kolay oalp
kalabalk aileler oluturdular, bunlar normal fillerden ok daha ty
lydler. Bylece, tysz fillere oranla tyller daha iyi gelitiler.
stelik gze plazmasnda oluan gzel deiiklikler sonucu, nasl
olduysa, daha sonraki yavrular, ana babalarna ve ada br yara
tklara oranla daha da tyl oldular. Bu kez de bu yavrular, evreye
daha uyumlu olduklarndan, daha gl olarak yaadlar ve br
yaratklardan daha hzla oaldlar, ite bylece, nice nice kuaklar
gelip getikten sonra, srp giden bu kaltmsal deiikliklerin biriki
mi sonucu tyl bir fil tr ya da mamut dnyaya yerlemi oldu.
Ancak bu yaratk Kuzey Avrupa ve Asyann buzlarna gs gerebilirdi. Bylece mamut srekli kaba postunu, saysz kuaklar ve binler
ce yl boyunca edinmi oldu - fillerin oalma sreci olduka yava
tr.
Buz anda, mamutlarn yan sra, eitli insan trleri de yaa
maktayd: hayvan avlyorlar ve maaralarnn duvarlarna avlarnn
resimlerini iziyorlard. Ama bu msanlarda bu byk iklim deiikli
ine kar koyabilmek iin tyl postlar belirmedi. O alarda yaayan
insanlar bugn Avrupada sokakta grseniz, kalabalktan ayrd ede
mezsiniz. Mamutlar yava yava soua dayanacak duruma getiren
deiiklikleri insanlar geirmediler, ama atalaramz ate yakmay ve
hayvan postundan kendine giysiler yapmay kefettiler. Bylece onlar
da, mamutlar gibi soua kar koyabildiler.
Mamut yavrusu doduunda tylyd ve bydke de tyleri
byyp srtnda koca bir post oldu, ama kukusuz insan yavrusu
dnyaya geldiinde ate yakmasn ve giysi yapmasn bilerek doma
mt. Ana baba mamut, kaltm yoluyla yavrularna postlarn dcvrediyorlard.Oysa insanlar kuaklar boyunca ocuklarna ate yakmasn
ve postlardan giysiler yapmasn retmek zorundaydlar. Bu sanat
babadan oula t ve rnek yoluyla gemekleydi. Bu "edinilmi bir
nitelikti" ve zoologlara gre bylesine edinilen nitelikler kaltmsal
olamaz. Beyz bin yl nce ate grnce dman grm gibi kaan
insan neyse, ate yakmaktan yana yeni doan bir ocuun bilgisi de
ayndr.
22

Yukarda anlattmz bu yk, bilimsel yoldan yle yinelenebi

lir: Elefas trnn baz yeleri Buz ann koullarna kendi uyum
larn salayarak Elefas primigenyus trn oluturdular, H omo sapi
ens tr ise ayn koullarda nesnel kltrn gelitirerek yaamn
srdrd. Gerek geliim gerekse kltrel gelime evreye uyum ola
rak kabul edilebilir. evre ise, yaratklarn iinde yaadklar koullarn
ve durumun tmdr, yalnzca iklimi (scac/souk, nem ve rzgar) ve
da, deniz, rmak, bataklk gibi fzyojeografik unsurlarla besin, d
man hayvanlar gibi etkenleri, insanlar iinse sosyal gelenekler, treler
ile yasalar, ekonomik durum ve dinsel inanlar ierir.
Gerek insanlar gerekse mamutlar Buz ann koullarna ba
aryla uyum salayabilmilerdi. H er ikisi de bu kendine zg iklim
koullan altnda geliti ve redi. Ama sonunda yollan ayrld. Sn
Buz a da gelip geince, mamut tr de birlikte gt gitti. nsan
kald. Mamut belirli koullara fazlasyla uyumluydu, ok uzmanla
mt. Daha lml koullar kagelince, mamutun gezindii plak
ovalarda ormanlar belirdi, beslendii arktik allklarda bitkiler tre
di. Buz anda yaamn salayan vcut nitelikleri, kaln postu, cce
stler ve yosuna uyumlu sindirim sistemi, karlarn iinden besinini
karmaya uygun trnaklar ve hortumu, artk lml iklimde ona ayak
ba olmutu. Oysa insan, scaksa paltosunu karmakta, yeni aletler
kefetmekte, mamut yerine sr pirzolas yemekte zgrd.
Yukarda belirtilenler, daha nce de deinilmi bir geree dik
kati ekmektedir. Belirli evre koullarna ar uyum salamak uzun
vadede hi de aklh bir i deildir. Yaama ve reme olanaklarma ok
ac hatta bazen acmasz snrlamalar getirir. leriye dnk bir bak
la en iyi yol, deien koullara ayak uydurabilme yeteneidir. Bylesine bir uyum ancak bir sinir sisteminin ve en sonunda da beynin
geliimi ile gerekleebilir.
En alt dzeydeki organizmada bile, evresindeki dnyaya uyum
salayabilmesi iin bir iki basit devinimi yapabilecek ilkel bir sinir
sistemi vardr. Dardaki deiiklikler, bu yaratk iin "duyum organ"
grevi yapan uzvuna drt salar, bu drt sonucu, o yaratn vcu
dunda baz devinimler ya da deiiklikler olagelir. stridyenin duyu
organn etkileyecek biimde bir ku hayvana yaklat m, kabuu
kapayan kaslar kslmaya balar. stridyenin sinir sistemi kendini koru
mas iin otomatik bir ara salar, ama d etkenler deitike devini
min de buna gre deimesi iin bir gce sahip deildir. Sinir sistemi,
d bir etken duyum ularn etkiledii vakit, kaslarda belirli bir dizi
devinim yapacak biimde ayarlanmtr. Bir organizmann evresinde
ki deiikliklere kar gsterdii otomatik tepkiye igd diyebiliriz.
23

Bu tepki, hayvana, tpk fiziksel yaps gibi, miras yoluyla gelmitir ve

hayvamn vcut mekanizmasmn bir paras olan sinir sistemi yapsnn
gerei ve kanlmaz sonucudur.
Geliim aamalarnda ykseldike, sinir sisteminin giderek daha
karmak olduunu grrz. Organlar, evredeki eitli deiiklikleri
-rnein hayvann vcudu zerinde basklar, havadaki titreimleri,
m- saptayacak biimde gelimitir. Bylece dokunma, iitme, gr
me gibi duyular ve bu duyularla ilgili organlar olumutur. Ayn
zamanda da kaslar yneten motor sinirleri gelitike ve uzmanlatk
a, hayvann yapt devinimlerin says ve eidi de artar. Daha geliik
organizmalarda evredeki deiikliklerle etkilenen duyum sinirleriyle,
kaslarm devinimim yneten motor sinirleri arasnda, ok ince ve etre
fil bir balant olumutur.
Bylesine bir gelimenin sonucu olarak yaratk sinirlerini etkile
yen d deiikliklere gre devinimlerini, "davranlarn" ayarlayabi
lir. Bu ayarlama iin gerekli mekanizmann arl beyindedir. Daha
alt dzeydeki organizmalarda ise, eitli duyum ve motor sinirlerinin
birletii dm noktalar vardr. Bu tr yaplardan, daha st dzey
lere gelitike, beyin olumaya balar. eitli duyum sinirlerinin ba
lantsn salayan ve bu sinirleri etkileyen drtleri ve tepkileri gerek
li motor sinirlerine ileten ok etrefil bir a geliir. Daha nceleri ok
hafif ve geici bir izlenim olan duyular arlk birbirlerine ve devinimle
re balanabilmekte ve bylece "anmsanabilmekte"dir.
Artk, evredeki tm deiikliklere bir rnek ve basit devinim
lerle tepki gstermek yerine, memeli hayvanlar, eitli d etkenlere
ve bu etkenlere baat olan koullara gre ayr ayr tepki gsterebilir.
Bylelikle de koullardaki saysz deikenliklerle ba edebilir. Besi
nini daha dzenli ve kesin biimde salar, dmanlarmdan daha
baarl biimde korunur ve trn daha ekonomik yoldan srdrr.
Bir sinir sistemi ve beynin gelimesiyle, yaam deiken koullar
altnda da olanak kazanmtr. Koullar ise srekli olarak deiliin
den, bylesine bir uyum yetenei yaamay ve remeyi kolaylalrmtr.
Jeolojik kaytlarda, insan ok ge ortaya kar. "nsan" denilebi
lecek bir tala (fosile) ancak en son aamada, "pleislosen"de rastla
nr. Bu aamann da en son blmleri dmda, insan talna pek
ender rastlanr, says iki elin be parman gemez diyebiliriz. Bugn
insanlarn i vm H om o sapiens denen bir trden gelmitir ve aralarn
da kolayca dllenme oluabilir, oysa daha nceki pleistosen "insan"
eitli trlerden gelmiti. H atta bazlar vcut yaps asndan bizlerden ylesine bakadr ki, antropologlar bunlar ayr trlere balama
24

gereini duyarlar. Sz edilen insan trnn ilk yeleri, ounlukla

paleantropik denilen insan tallar geliim izgisi asndan bizim ilk
atalarmz deildir, H omo sapiens trnn yan dallarn simgelerler.
Oysa gvdeleri, d gibi baz fiziksel ilevler iin bizimkinden daha
elveriliydi. rnein, Eoanthropus denilen trn dileri yaman birer
silaht. Neyse, imdilik kendi aile trmzn ayrcalklarn bir yana
brakalm.
nsan, gerek imdi gerekse ilk tredii alarda, herhangi bir
evrede yaamn srdrmek asndan yeterince donatlmamtr.
Herhangi koul altnda barnmak asndan, vcut donatm, hayvanlarmkine oranla yetersizdir. Soua kar vcut ssn korumak iin
aylar gibi kahn bir posta sahip deildir, anlalan hibir zaman da
deildi. Gvdesi ne kamaya, ne kendini savunmaya, ne de avlanmaya
pek uyumlu saylamaz. Ayaklar pek evik deildir, bir tavan ya da
devekuuyla yaracak olsa, arkada kalr. Kaplan gibi renk barna,
kaplumbaa ya da yenge gibi kabuu yoktur. Kamak, gzetleyip
avnn stne ullanmak iin kanattan da yoksundur. Atmacann ga
gas ve trnaklar ve grme yetenei de insanda bulunmaz. Avn
yakalamak, kendini savunmak, kas gc, di, trnak asndan kaplan
dan kukusuz ok geridedir.
Tal kahnllarnn belgeledii olduka ksa geliim tarihi boyun
ca insan, iskeletinden grlecei apta kendi donatmn gelitireme
mi ve kaltm yoluyla da edinememitir. Oysa insan, tm yaratklara
oranla ok daha eitli koul ve evrelerde yaamn srdrebilmi,
geliik memeli hayvanlar arasnda en retkeni olmu, kutup aysn
da, tavan da, atmacay da, kaplan da, trl becerilerine karn, alt
edebilmitir. Atee baat oluu, giysi ve ev yapabilmesi sonucu, insan
Kuzey Kutbundan Ekvatora dek her yerde barnabilmitir. Kendi
yapt tren ve otomobillerle insan tm tavanlar da, devckularn da
gemektedir. Uakla, kartaldan daha ykseklere kar, teleskopla
atmacadan daha uzaklar grr. Patlayan silahlarla kaplanm yana
mayaca hayvanlar ldrebilir.
Ama ate, giysi, ev, tren, uak, teleskop ve tfein, insan gvde
sinin bir paras olmadn yineleyelim. nsan diledii vakit bunlar
bir yana brakabilir. Bunlar, biyolojik adan insann miras deildir,
ama retimi ve kullanm iin gerekli yetenek ve beceriler, sosyal
mirasmzm bir paras, kuaklar boyunca biriken ve kanla deil sz
ve yazyla iletilen geleneklerimizin sonucudur.
nsann olduka ksth gvde yeteneine karn, byk ve etrefil
bir beyni vardr, bu beyin geni kapsaml ve ok nazik bir sinir
sisteminin zeini oluturur. Bu da, duyu organlarnn alglarna gre
25

ayarlanm eitli ve dikkate ynelik devinimlere yol aar. te insan

ancak bu yoldan kendine, iklim ve hava koullarma kar korunma
yntemleri, saldn ve savunma silahlar gelitirebilmitir. Bu aralar
ayarlanabildiinden, posttan da, diten de, peneden de stndr.
Gvde donatm yerine geecek aralar yapmann bir gerei de,
bunlarn yokluudur. rnein, empanzede olduu gibi, beyin kutu
sunu oluturan kemikler, koca bir eneyi tayacak gl kaslara
destek salamak zorundaysa, stelik dou arac olan koca koca
dileri de barndracaksa, beyin gelimek iin yeterli alan bulamaya
caktr; nk beyin kutusunun kemikleri kaln ve gl olmaldr. n
bacaklar ve ayaklar gvde arln tayacak gte olacaksa, gerek
yrrken, gerekse trmanrken bu arl kaldrabilecekse, insan parmaklarmn kavrama ve yapm iin gerekli ince, becerikli devinimleri
de olanakszdr. Ayn zamanda, besin bulmak ve saldry geri tepmek
iin gerekli aletleri yapan ellerden yoksun olunca, maymun akrabala
rmzn koskoca eneleri ve iri dileri yumuayamaz ve klemezdi.
Demek ki, insann gelimesine katkda bulunan geliim aamalar
gerekte hem birbiriyle hem de insann kendi oluturduu kltrel
deiiklik ve gelimeyle yakndan ilgili ve balantldr, insann ilk
alarda deiik biim ve hzla gelimesi doaldr diyebiliriz. rne
in, Eonthropus dediimiz insan trnn kafas aa yukar bizimki
kadard ama tpk bir maymun gibi iri, kk bir enesi ve darya
frlak kpek dileri vard.
Demek ki, Doa insana, gvdesine oranla olduka byk bir be
yin salamtr; insan bu beyinle kendi kltrn yaratr. Baka doal
balar da ayn biimde ayn amac gerekletirmitir. Elliol Smith,
ok nceki ve ok ilkel atalarmzdan bize geen "drbn biimi
gr" yetenei konu.sunda ok deerli aklamalar yapmtr. Do
rothy Davidson da bu konuda ylesine gzel bir zet ortaya atmtr
ki bu konuda daha fazla bir ey sylemeye gerek yoktur. Bu anlatma
gre, insanlar ve geliim izgimizin bandaki atalarmz iki gzle tek
bir resim grrler, oysa br memeli hayvanlar iki grrler, [ki gzn
alglad grntleri birletiren odak gerei kas duyular, nesneleri,
yaln ve dz greceimiz yerde, gerek somut nesneler olarak (stereoskopik) grmemizi ve uzaklk yaknlk ve derinlik yargsn salar. Bu
yetenek olmasayd, alet yapm iin el ve parmaklarn becerisi yetersiz
kalrd. nsann en kaba ta a (eolit) aletinden deprem yazar (sis
mograf) gibi en duyarlsna kadar trl aletleri yapmasna olanak
salayan, kusursuz uyumlu, ama bilin altna yerlemi el ve gz
ibirliidir. Bylesine bir ibirlii, sinir sisteminin ok nazik dengesi ve
byk beyindeki yollarn etrefil balants sonucu oluur. Ama sinir
26

mekanizmas artk ylesine yerlemilir ki, hi dikkatimizi ekmeden

iler.
Konuma da benzeri yeteneklerle oluur - motor sinirlerinin dil
ve boaz kaslarn ok kesin ve dengeli biimde ynetmesi ve bu
organlarn devinimlerinden oluan kas duyular ile iitme duyusu
arasmda kesin bir ayar ve balant bulunmas ve yetenei yaratr.
Duyu ve motor sinirleri arasndaki gerekli balantnn kurgusu, beynin
belirli yerlerinde, zellikle kulaklarn hemen zerindeki alanda yer
lemitir. lk insanlarn, rnein, Pitekantropus (lava insan), Sinanth
ropus (Pekin insan) ve Eoantroptsun (Piltdown insan) hemen t
mnn kafatasnda, beynin bu blmnde, iik alanlara rastlanm
tr. nsan ailesinin bu iki yeleri bile kendince konuabilirdi.
Oysa H om o sapiensdc beynin ve sinir sisteminin bu trl gelii
mi, dil kaslarnn balantsndaki deiikliklerle birlikte olumutur.
Buna ne maymunlarda, ne de "insan" denen br trlerde rastlanr.
Bu dzen nedeniyle, insan br hayvanlara oranla ok daha eitli
sesler karabilir.
Grme, kas, iitme ve dier duyular ve eylemlerin, varln bile
farkedemeyeceimiz biimde rahat ve yumuak uyumunu salayan
mekanizma, doumdan hemen sonra beyinde geliir. Geliebilmesinin
nedeni de bebein kafatasndaki kemiklerin olduka yumuak ve
gevek olmasndandr; beyin bu kafatasnda rahata geniler. Ama bu
srete ocuk tmden gszdr, kolayca berelenebilir. Anasma baba
sna dayanr. Bu, tm memeli hayvanlarla baz kularn yavrular iin
de geerlidir, ama insanlarda bu ballk koulu bir hayli uzun srer.
nsan kafatasnn sertlemesi ve katlamas, br hayvanlara oranla
ok daha uzun srer, beynin genilemesi iin daha uzun bir sre
tannm olur. Ayn zamanda, insan doutan pek az igd kaltmy
la dnyaya gelir. Dier bir deyimle, sinir sistemimizde otomatik
tepkiye uyumlu ok az sayda kesin eylem ve tepi vardr; insan ig
dleri ounlukla genel ynelimlerdir.
Dier hayvan yavrulan gibi, ocuun da belirli bir duruma uygun
tepkiyi "deneyle" renmesi gerekir. Herhangi bir d olaya ilikin
olarak uygun devinimlerini kendisi bulmak ve duyu ve motor sinirleri
arasnda gerekli balantlar beyinde kurmak zorundadr. Tpk me
meli hayvanlarn yavrularnda olduu gibi, renme srecinde ana
babalarn salad rnek yardmc olur. Tavan yavrusu bile anasna
benzemeye abalar ve bylece besin bulmay, tehlikelerden kanma
y renir. Bu tr eitim gerek insan gerese hayvan ailelerinde ok
yaygndr. Ama insanlarda eitim sreci deimitir. nsan, yavrusuna
yalnzca rnek deil, ayn zamanda tle de retir. Konuma yete
27

nei -yani, insan dili, boaz ve sinir sisteminin fi2yolojik yaps ve

birleimi- uzun ocukluk ana esiz bir nem kazandrmtr.
Uzun sren ocukluk a, bir yandan da, aile yaam, ana baba
ile ocuklar arasnda srekli bir ilikinin yllarca srmesini salar. te
yandan, daha nce de belirtilen fizyolojik koullar insana belirli ve
anlatml pek ok ses karma yeteneini vermitir. Bylece belirli bir
ses ya da bir ses grubu, bir szckle d dnyadaki belirli bir olay ya
da olaylar grubu arasnda balant kurulabilir. rnein, "ay" szc
ya da bu szc anlatan ses, bir eit tehlikeli ama yenebilir, postlu
bir hayvan anmsatabilir; ayn anda byle bir hayvanla karlaldn
da yaplmas gereken eylemlere hazrlk duygusu da uyanr. lk sz
ckler, bu tr nesnelerin anlatm iin kullanlm olsa gerek. "Morpork" szc bu ad tayan bir Avustralya baykuunun sesini and
rr. Byle olsa bile, anlatm bu szckle snrlamak ve anlamna
kesinlik kazandrmak byk ve derin bir alkanlk gerektirir. Avusturalyaya ilk yerleen insanlar, "morpork" szcnn belirli bir tr
baykuu anlatmak iin kullanlacanda ve baka tr bir hayvan,
diyelim bir marty anlatmak iin kullanlmayacanda sessizce bir
anlamaya varm olmaldr. Genellikle alkanlk ve tre unsuru ok
baattr. karlan sesin, anlatlan nesneyi andrmas koulu, kukusuz
ok snrldr. Gerekten de dil, z asndan sosyal bir rndr;
szckler ancak bir toplum iinde ve bu toplumun yeleri arasnda
sessiz bir anlama yoluyla anlam kazanr ve nesneleri ya da olaylar
ifade eder. Gerekten de insan ailesi, sosyal bir birimdir (geri ilk
sosyal birim olmayabilir).
nsan eitiminin nemli bir paras ocua konumay ret
mektir. Bu retimde, ocua belirli sesleri ya da szckleri syleye
bilmesi ve bunlarla, daha nceden kararlatrld gibi, belirli nesne
ve olaylar arasnda balant kurmas yetenei verilir. Bu baarlnca,
artk ana baba, dil aracl ile ocua, somut rneklerle becerilemeyecek biimde, belirli koullarda neler yaplmas gerekliini retebi
lir. ocuun, aydan korunmak amacyla neler yaplacan renmek
iin bir aynn gerekten aileye saldrmasn beklemesi gerekmez.
Hatta bu tr retimde gerek gsteriler, rencinin can gvenlii
asndan sakncal olur. Oysa dil, yallarn genlere bilmedikleri
tehlikeleri retmelerini ve izilecek yolu anlatmalarn salar.
Kukusuz konuma yalnzca ana babalarn ocuklarna kendi de
neylerini aktarma arac deildir. Dil, ayn dili kullanan yani seslerin
sylenimi ve bu seslere bal anlamlar konusunda anlamaya varm
olan insan topluluklarnn yeleri arasnda sylei ve haberlemeyi
salar. Bu yelerden biri brlerine grdkleri ve elliklerini anlatr,
onlar da kendi eylem ve tepkilerini duyduklaryla kyaslayabilirler.
28

Bylece tm grubun deneyleri bir araya toplanabilir. Ana babalarm

ocuklarna aktardklar dersler yalnzca kendi kiisel deneyleri deil,
bunun ok daha genii ve yaygndr; ksacas, grubun ibirlii (kolek
tif) deneyidir. te kuaktan kuaa aktarlan gelenek budur, bu gele
nein aktarlmas da, yalnzca insan ailelerinde dil aracl ile sala
nr. Bu da organik geliimle insan gelimesi arasndaki en son ve en
nemli farktr.
Herhangi bir hayvan tr, o trn kolektif deneylerini, igd
biiminde, kabtun yoluyla ahr. Belirli durumlarda belirli tepileri gs
terme eilimi, hayvann dnyasnn iinde yer etmitir nk o tr
ancak o tepilerle yaamn srdrmeyi baarmtr. Aym eit ama
daha az igdler edinmi baka hayvanlar daha az baarh olmular
ve doal seenek yoluyla yava yava yeryznden silinmilerdir. Kal
tmsal igdlerin oluumuna, olduka yava ve sav u rg a^k saylabi
len bir sre olarak bakabiliriz, bu sreci mamutun zamanla post
edinmesine benzetebiliriz. nsan ocuuna, eyleme gemesi iin, ken
di grubunun ve atalarnn yararh bulduklar kurallar ve tler akta
rr.
Demek ki, hi deilse kuramsal adan, geleneksel kurallar du
raan ve deimez deildir. Yeni deneyler insanlara deiiklikler ve
eklemeler esinletir. Bu dnler, yararh bulunursa, toplumun tmne
iletilir, tartlr, denenir ve sonunda kolektif gelenee kathr. Kuku
suz gerekte bu sre bu kadar basit deildir, insanlar eski gelenekle
rine tutkuyla bahdr ve her an yenilikilerinin ac ac grd gibi
ahlagelmi davranlarn deitirmekten kanrlar. Tutuculuun
ar bas, genellikle gerek dncenin g ve ac eylemine kar
tembel ve korkak bir kart davram olan eilimler, bugne oranla
gemite insan gelimesini kukusuz daha ok geciktirmitir. Gene
de, insan tr iin gelime, sosyal geleneklerin dzeltilmesi ve yaama
uyumunm salanmas biiminde olumu, retim ve rnekle kuak
lara aktarlmtr.
Arkeologlara gelimenin somut kantlar olarak grnen yeni
bulular ve yenilikler gerekte sosyal geleneklerde oluturulan yeni
liklerin elle tutulur birikimi ve anlatmdr. H er biri, yenilikleri getiren
kiilere gelenekler yoluyla iletilen deneyler aracl ile olumutur,
her bir yenilik, eylem ve davranlar asndan yeni eylem kurallanmn
geleneklere eklenmesi demektir. Telgraf bulan bilgin, tarih ncesi
alardan gnne dek birikimden geerek kendi ama ulam gele
nekler sonucu elektrik retimi ve iletimi bilgisine sahipti. Aym biim
de, yelkenliyi bulan kii de, kendinden nce aa gvdesinden oyulan
kay kullanma ve bez dokuma ve retme bilgisinden yararlanmt.
Telgrafla yelkenli de ahlan birer ara olur olmaz, bunlann yapm ve
29

kullammmm da bakalarna retilmesi gerekmiti. Sosyal gelenein

kurallar sonraki kuaklarca renilmek zere varolan gelenekler
dizisine eklenmitir.
Genel olarak dil ve zel olarak konuma yeteneinin bir baka
ayrcalna da burada deinmek gerekir. Ama bu arada bir noktay
da belirtelim: dil yalnzca uyumlu sesler ve bunlarn yazl yansmala
ryla snrl deildir. Bu yetenee el kol eylemleri ve resim yazs da
dahildir. El kol eylemleri, szckler gibi, bir dereceye kadar, konu
olan nesnenin benzetisi ya da anmsatlmasdr, ama bu anlatmlar da
allagelmi iaretler saylr; anlamlar konu:!unda, tpk konuma
gibi, toplumun yeleri arasnda sessiz bir anlama bulunmas gerekir.
Kollarnz sallayarak "ku" demek isteyebilirsiniz ama bu iaretin
belirli bir tr ku olduunda, hatta, diyelim "rzgarda sallanan aa"
deil de ku anlamna geldiinde ancak toplumda allagelmi kural
lar nedeniyle anlama salanr. El kol devinimiyle simgeletirme yolu,
ocuklukta anlama asndan yararl olabilmekle beraber, konuma
dili kadar baarl bir gelime ve olanak salayamamtr. lerde, resim
yazsnn da ayn yoksunluklar tadn greceiz.
Sanrm yalnzca insana zg olan "soyut dnme" yetenei ge
nellikle dile baldr. Bir eye bir ad vermek dc bir soyutlamadr. Ay,
bir ad ald m, insann karsna kt vakit balantl olduu karma
k duyumlardan -aalardan, maaralardan, ten kulardan vb.ayrlm demektir. Yalnzca ayrlmakla kalmam, genelletirilmitir.
Gerek aylar tek tek birer hayvandr: byk ya da kk, kara ya da
kahverengi, uyur ya da aaca trmanr olabilirler. "Ay" szcnde,
herhangi gerek bir ay iin geerli olan bu durumlar umursanmamtr; dikkat, belirli bir tr hayvana zg olan bir iki ortak yana ekil
mitir. Bu hayvanlar somut bir snfta toplanmtr. AvustralyalI arborijinler gibi ok ilkel insanlarn dilinde, ay ya da kanguru gibi soyut
ve genel eylere ad verilmezdi. "Erkek kanguru," "dii kanguru," "yavru
kanguru", "srayan kanguru gibi adlar verilirdi.
Gerekte bir dereceye kadar soyutlama her dilde vardr. Ama
ay kavramn bylece gerek somut evresinden ayrp eitli betim
lerinden arndrnca, bu kavram baka soyutlatrlm kavramlarla
birletirebilir ve ona baka betimler verebilirsiniz; oysa bir ayyla,
betimlediiniz evrede ve biimde, hi karlamam olabilirsiniz.
Diyelim ayya konuma yetenei verebilirsiniz, ya da ayy bir mzik
aleti alyormu gibi anlatabilirsiniz. Szcklerinizle oynayabilir, bu
szcklerden mitoloji ve gizler yaratabilirsiniz. Szn elti^niz eyler
gerekten yaplabilir ve denenebilirse, yeni bululara da yol aabirsiniz. Uan bir makinenin bulunuundan nce kukusuz uzun yllar
uan insanlardan sz edilmitir.
30

Szn ettiimiz bu biim birletirmeler kukusuz szckler de

yani nesnelerin yerine geen sesler olmadan da yaplabilir. Szckle
rin yerini grsel dler (ya da aklda izilen resimler) alabilir. G er
ekten de mekanik bulular yaratanlarn dnlerinde bu tr dler
byk yer tutmutur. Ama, insan dnn ilk balang srelerinde,
grsel dler sandmzdan daha az nem tamtr. Dnme bir
eit eylemdir, bir ok kii iin (kitabn yazan da dahil olmak zere)
aklda izilebilen resimler, gerekten dlenen eyin resmini izmek
ya da modelini yapmak yetenei ile snrldr. nsanlar resim ve model
yapabilinceye dek ok uzun sreler gemitir, ama insan, insan olur
olmaz anlaml sesler karmaya ok erken balamtr.
Szckler ve seslerin aklda izilen resimleri ya da bu seslerin
karlabilmesi iin gerekli kas devinimleri, grsel dlerin uygulana
mayaca ilemler iin kullanlabilir. Szckler soyutlamalar anlata
bilir -elektrik, g, adalet gibi- bu kavramlar grsel resimlerle
anlatlamaz. Bylesine gelikin soyutlamalar iin konuma (ya da
yazma) dili kanlmazdr. Bu kitabn ierii olan dnlerin ou bu
eittir. Okuyucu bu sayfay dizi dizi resimler ya da el kol devinimle
riyle anlatmaya alsn. Denedii anda, konumann, insamn fizyolo
jik bamlarndan biri olan bu yetenein, kesinlikle insana zg olan
soyut dnmede ne byk pay olduunu derhal kavrayacaktr.
nsann gvdesi, fizyolojik donatm, paleontolojinin bir dal olan
tarih ncesi antropoloji bilimince incelenir. Buraya dek ele aldmz
konularn dnda, bu bilim dalnn bulgular bu kitabn konusunu pek
etkilemez. Bizim kendi trmzde, insann kendisi iin yapt dona
tm -yani kltr- vcut deiikliklerinin yerini almtr. Tarih ncesi
antropoloji bilimi, kltrn yaratlmasnda gerekli saylan geliimsel
sreleri kesinlikle aydnlatan somut bulgulan henz ne ortaya koy
mu ne de aklamaya yeltenmitir. Buz ann ilk (pleistosen) ylla
rndan bu yana kalabilmi tek tk "insan" tahndan ele geen iskelet
lerden hibiri dorudan doruya insann atalarn simgelemez. Bu
kalntlar, B oann insan yaps srecinin simgeleri deildir; bunlar,
seyrek ve baarsz -genler ve trler- deneylerinin gnmze dek
sremeden ortadan kaybolu abalardr.
Kendi trmzn ilk iskeletleri son Buz ann bitimine yakn
yllara ve Fransada Orinyak, Solutren ve Magdalen denilen kltr
alarna aittir. Bu iskeletler bugn bizim iskeletlerimize ylesine
benzer ki, bakalklar uzmanlarca grlebilir. Bu pleistosen insanlar
zaten pek ok eit ve rklara ayrlmtr. Kukusuz bunlarn ardnda
uzun geliimsel bir tarih vardr, ama elimizde bunu kantlayacak
31

gvenilir bir tal yoktur. H om o sapiens iskeletlerinin jeolojik kayt

larda ilk ortaya knda, aa yukar 25.000 yl nce, insann vcut
geliimi artk durmutu, oysa kltrel geliimi henz balamaktayd.
Orinyak ve Magdalen kltrlerinin insanlar ile gnmzn insanlar
arasndaki fiziksel bakalk hemen hemen yok denecek kadar azdr
ama kltrel bakalk hibir lye smayacak oranda byktr."
Gerekte kltr alannda gelime, insan ailesinde, organik geliimin
yerini almtr.
Kltrde bu gelimeyi inceleyen bilim dab arkeolojidir. Bu bilim
dalnn verileri, gemiteki insanlarn besin ve barnak edinmek iin
kullandklar aletler, silahlar ve kulbelerdir. Bunlar gelien teknik
becerileri, bilgi birikimini ve yaam iin gerekli rgtlenmenin geli
mesini gsterir. nsan eliyle yaplm bir alet kukusuz yapann el
becerisinin iyi bir kantdr. ann bilimsel bilgisine l salamak
asndan, pek kesin olmasa da, bir iaret olmasa bile, gene de o aleti
yapanlarn yararlanabildikleri bilimlerin bir gstergesi saylabilir.
Radyo ya da uak iin bu kesinlikle bellidir. Bronz bir balta iin de
yledir ama bu arada kk bir aklama da gereklidir.
Arkeologlar gemiteki kltrleri, keski aralar iin genellikle
ve yelenerek kullanlan nesnelere gre Ta a (eski ve Yeni),
Bronz a ve Demir a diye ayrmlardr. Bronz baltalar, kesin
likle Bronz ann aracdr, oysa ta baltalar, daha nceki Ta a
nn, demirler ve daha sonraki Demir ann aralardr. Bronz balta
nn yapm iin, ta baltaya oranla, daha ok bilgi gereklidir. Bronz
balta yapmnda (cevherlerin yerini ve trn saptamak iin) jeoloji,
(arndrmak iin) kimya bilgisi, bunlara ek olarak da olduka karma
k teknik sreler bilmek gerekir. "Ta a" insan, yalnzca ta
aletler kullandndan, byk bir olaslkla, bu bilgilerden yoksundu.
Bylece, arkeologlarn eitli "alar" tanmlamak iin kullandklar
bu kriterler ayn zamanda bilim dzeyinin de bir lei olarak benimsenebilir.
Ama belirli bir a ve yerin aletleri, kulbe temelleri ve dier
arkeolojik kalntlar tek tek deil de bir tm olarak ele alndnda,
ok daha fazla bilgiler salayabilir. Bu kalntlar yalnzca ulalan
teknik beceri ve bilim dzeyini deil, ayn zamanda bunlar kullanan
insanlarn geimlerini nasl saladklarn, yani ekonomilerini de gs
terir. Trmzn oalmasn ve bylece de biyolojik ba.ansn sala
yan da bu ekonomidir. Bu adan incelenince, arkeolojik blmler
ayr bir nem kazanr. Arkeologlarm alar, aa yukar ekonomik
(l)Leakey, A dem in A lalan, s.224.

32

dzeyleri de tanmlam olur. H er bir "a"m, onsekizinci yzylda

oluan "Endstri Devrimi" ile kyaslanabilecek nem ve biimde ve
ayn etkide bir ekonomik devrimi vardr.
"Eski Ta a"nda, (paleolitik ada) insanlar geimlerini salt
avlanma yoluyla ve brtlen, bitki kkleri, erp ve kabuklu deniz
hayvanlar toplayarak salarlard. Bu insanlarn says da, ancak do
ann onlara salad besinle snrlyd ve olduka azd. "Yeni Ta
anda" (neolitik ada) insan, bitki ve hayvan yetitirerek, kendi
besin kaynana baat durum a gemitir. Olumlu bir evre ve koul
iinde. nsan artk bir toplum olarak tketimi iin gerektiinden ok
besin retebiliyor ve artan nfusu beslemek iin retimini artrabili
yordu. Eski Ta anda gmlen cenaze says ile Yeni Ta anda
Avrupa ve Yakn Doudaki gmler kyaslannca, neolitik devrim
sonucu nfusun ok byk apta arttn gryoruz. Biyolojik adan
bu yeni ekonomi byk bir baar olmutur; trmzn oalmasn
salamtr.
Bronz kullanm kesinlikle uzmanlama gerektiren endstrilerin
ve rgtlenmi bir ticaretin varln belirler. Bronz aralar edinebil
mek iin bir toplumun, dorudan doruya besin retiminden ayrlp
uzmanlam madenci, damtmc ve maden ustalarn besleyecek be
sin retim artn retmeleri gerekir. Bu retim artnn bir blm
de, olduka uzak dalk yrelerden maden cevherinin tanmas iin
kullanlacaktr. Gerekte de. Yakn Douda, Bronz ann bir zel
lii de kalabalk kentler, bu kentlerde olumu yardmc endstriler ve
byk apta yrtlen d ticaret ileridir. Zanaatlar, tccarlar,
tama iileri ve ayn zamanda yneticiler, memurlar, askerler, ve din
adamlar ancak ekici, src avclarn salad retim art ile gei
nirlerdi. Kentler, neolitik kylere oranla ok daha byk ve kalabalk
t. kinci bir devrim olumu ve bu devrim de trmzn oalmasn
salamtr.
zellikle Avrupada ve byk bir olaslkla tropikal lkelerde de,
Demir ann zellii olan, bol miktarda demir retimi iin ekono
mik bir sre bulunmas da ayn sonucu dourmutur. Bronzu olutu
ran bakr ve kalay olduka ender bulunduundan bronz bir hayli
pahah bir malzemeydi. Demir cevheri ok yaygndr. Ekonomik ola
rak artlabilince, artk herkes demir aletler edinebilmiti. Demir
bylesine ucuz olunca, insanlar ormanlar aarak ve bataklklar kuru
tarak yeni ekim alanlar saladlar. Oysa nceleri bu i iin ta aletler
yetersiz, bronz aletler de etken olamayacak kadar enderdi. Bylece
nfus artt. skoyada tarih ncesi alarn geliimi ve Norve tarihi
bu gerei ok gzel kantlar.
Kendini Y aratan nsan,F:3

33

Demek ki arkeolojik blmlemelere dayanan kltr gelimesi,

organik geliimdeki fiziksel deiimlerle ayn biyolojik etkileri yarat
mtr. Bundan sonraki blmlerde, bu ilk gelimeler ayrntlaryla ele
alnacaktr. Ekonomik devrimlerin, insann Doaya yaklamn nasl
etkiledii, rgtler, kurumlar, bilim ve yaznn nasl gelitii, ksaca,
bugn anladmz biimde uygarln nasl olutuu anlatlacaktr.

III. BLM

ZAMAN LEKLER
Az nce betimlenen "alir"n ieriim anlatmadan nce, bunlarm srelerine ksaca deinmek yerinde olacaktr. Bylesine bir aba
olmakszn insann gelimesinin hz ya da gereklii belirlenemez.
Ama bu dn iin, dmz iyice zorlamalyz. nsan tarihi, yllarla,
hatta yzyllarla deil binlerce ylla llebilen bir srete olumutur.
Jeologlarla arkeologlar bu koca zaman srelerinden sanki umursama
dan sz ederler; sanrsnz bu zaman sreleri kendi yaadmz zaman
llerinden baka llerle saptanmtr.
oumuz iin bir yl ok uzun bir sredir; getiimiz bir yla,
kendimizi, kentimizi, lkemizi, genellikle dnyamz etkileyen nice
cokun olaylarla bezeli upuzun bir sre olarak dnp bakarz. On
yllk bir sreyi daha az bir berraklkla anmsarz. Yaadmz son on
yh belli bal olaylaryla dnrz, bunlar gnlk basmda yer alan
cinayetler, kz karmalar, boanmalar gibi renkli olaylar, ya da bizim
iin ayn tarih deeri tayan kiisel deneyler, veya uzay aralarnn
yapm, U r Mezarlar gibi gerekten nemli dnya olaylar olabilir,
ikinci Dnya Savandan bu yana otuz yl akn bir sre geti. Bu
arada belleimizde yer eden nice nemli anlar yaadk. Bunlarn
belli ballarn oumuz ok iyi anmsarz.
Oysa yz yl geriye gidersek, on yedinci yzyla varrz. Bu s
re, anmsamaya altmz srenin tam on katdr. Kendi belleimiz
deki sreden anmsadmz nemli olaylarn tam on katnn bu sre
de olutuunu dnmeyiz. Sradan biri yalnzca ok nemlilerini,
diyelim Am erikann zgrle kavumasn, ngiltere Kral I. Charles
m idamn, W aterloo savan anmsar. Biraz daha derin dnebilen
ler, o yllarda Newtonun yerekimi kuramn oluturduunu, elektrik
gc ve kimyann ilk kez bilimsel adan incelenip uygulandn,
Linnaeusun yaayan nesneler dnyasn ilk kez blmlendirdiini,
Darwinin de doal seenek kuramn akladn anmsayabilir. Oysa
bu 340 yl, 34 kez 10 yl, kendi yaammzn son on yl ne denli nemli
olaylarla doluysa, ylesine olaylarla ykl gemitir, ama bunu gre
bilmek de daha gtr. Gene de bir aba gstermeye deer.
35

Daha da gc var: 34 kez 10 yl geriye gitmeyelim de, daha

uzaklara gidelim, bunun on katma - otuz drt yzyl geriye gidelim. O
alarda Ingilterede yazl hibir kayt yoktu, aletler yalnzca tatan,
kemikten ve tahtadan yaplrd; demir ya da bronz ya bilinmiyor ya da
bulunamyordu; insanlar, ev, barnak gibi gereksinmeler yerine koca
koca mezarlar kazmaya daha ok vakit ayryordu. bin yl nce
yazl kaytlar yalmzca Girit, Msr, Anadolu ve belki de Hindistan ve
inde tutulmaktayd. te bu kaytsz, yazsz yzyllarda, bu yaban
insanlarnn bandan, geen yl bizim yaad^mz younlukta nice
olaylar gelmi gemitir; bunu kavramak da ok gtr. Ingilteredeki
yabanlarn ykleri, uygar Msrllar ya da Babillilere ulaamyordu.
Gene de bu yaban kiilerin byk bir mezar tamamland ya da bir
ta yerine konduu vakit duyduklar coku, iinde bulunduumuz
yzylda insanlarn bir baar sonunda duyduklar cokudan daha az
deildi. nsanln balangc iin daha da gerilere gitmemiz gerekir.
3400 yl deil, bunun on kat da deil, ama hemen hemen 340.000 yl
kadar gerilere uzanmamz gerekir.
Gelimenin en belli belirsiz balangcndan sz etmek iin yzyl
bile ok yetersiz bir birimdir. Bin yl birimine dnmz altrma
mz gerek. H er bin yl, on "yzyl" ya da yz "on yl" demektir. Oysa
her bir gn, yl, on yl, ya da yzyl, gazetelerde, yllklarda, tarih
kitaplarnda yazld biimde, nice nice olaylarla ykldr.
Bu dnceye kendimizi ahtrmak iin, yazl tarihi bin yl biri
mine sdrmaya ahahm (daha ksa sreleri artk umursamyoruz).
Bin yln yars kadar bir sre nce Kristof Kolomb Amerikay kefe
diyordu. Bin yl nce Norm anlar henz ngiltereye ayak basmam
lard, Alfred de Sakson tahtnda rahat rahat oturuyordu. ki bin yl
ncesine gidersek, artk ngiltere tarihi diye bir ey bulamayz. Bri
tanya adalarn, okur yazarlar yolcularn ve tccarlarn yklerinden
renebiliyordu. Oysa iero o yllarda Rom ada sylevler veriyor ve
yazyordu. bin yl nce, artk yazl bir kayt bulmamz iin Avru
padan teye gitmemiz gerekiyor. Roma mparatorluu henz kurulmamtu-, Yunanistan barbarlarn istilasnda kara gnlerini yaamak
tadr, yazn (edebiyat) yalnzca Msr ve Anadoluda gelimektedir.
Filistinde Sleymann gnleri srmektedir. Bebin yl nce de, Msr
ve Babilde yazl tarihin ilk gnleri balamtr. Daha geriye gidince,
artk karanl aydnlatacak, her yl olagelen yn yn olaylar anla
mamza yardmc olacak hibir yazl kayt bulamayz. Oysa uygarlk o
alarda oktan olgunlamt.
Arkeolojik zaman konusunda bir kavram edinmek iin M ezopo
tamya kentlerindeki kalntlar ele alalm. Frat ve Dicle rmaklarnn
36

arasndaki topraklarda yer yer yirmi m etre kadar ykseklikte tmsek

ler vardr. Bunlar doal tepecikler deildir, her biri eski bir yerleim
alann belirler ve ev, tapmak, saray kalntlarndan olumutur. Irak
ta evler hl toprak tulalardan yaphr, frnlanm da deildir, yalnz
gnete piirilmitir. Bu tr bir ev, bir terslik kmazsa, yz yl daya
nr. Ama erge yamur sulan temele szar ve zamanla amuru eritir. O
zaman yap olduu gibi ker ve bir amur ya da toz yn haline
gelir. Sahibi bu toz topra oradan kaldrmay umursamaz. Yn
dzletir ve stne eskisinden biraz daha yksekte yeni bir ev yapar.
Bu ilemin yzyllar boyunca yenilenmesi sonucu, Mezopotamya ovasm biimlendiren tepecikler olumutur.
Tevratta Erek denilen Varka kentinde, Almanlar bu tepecikle
rin dibini derin bir aftla aratrdlar. aftn tepesi, aa yukar 5500
yllk bir tapman zemini dzeyindeydi. Bu dzeyden, aftn duvarla
rna evrelenmi yuvarlak bir merdivenden yirmi metreyi akn bir
derinlie iniliyordu. Bu ba dndrc ini sresince, her bir aama
da, aftn kenarlarndan anak mlek, toprak tula ve ta aralarn
kalntlar toplanabiliyordu. aft gerekte, yirmi metre derinlikte, bir
zamanlar iinde insanlarn yaadklar kat kat barnaklarn iinden
aaya doru inmekteydi. Tepecik biraz nceanlattm biimde
olumutu ama bu st ste kondurulan evlerin en sttekisi bile en az
be bin yllkt!
En dipte el dememi topraa ulaabiliyordu - bu da Basra
Krfezinden km bir bataklkt. En alttaki yerleme alan Gney
Mezopotamyada ilk insan yaamnm balangcnn belirtileridir. Ama
bu en alt dzeye eritiimiz vakit bile, insan gelimesinin balangcma
yaklam dahi olamayz. Bu balang noktasna varabilmek iin en
nce jeolojik zamana dalmamz gerekir. te bu noktada rakamlar
artk anlamn yitirmeye balar. nsan uygarhmn ne denli eski oldu
unu anlayabilmemiz iin, insanlarn E rekte yerlemeden nce, yer
yznn dzeyinde karlat olaylar anlamamz gerekir.
ngiltere ve Kuzey A vrupann byk bir blm koca koca buz
rtleriyle kaplyd, Alplerden ve Pirene dalarndan gelen buzullar
Fransadaki vadileri tmden kaplamt. ngilterede buz yataklar
skoyadan ve bazen de skandinavyadan gelir ve gneye iner oradan
rlandaya ve bugnk Cambridgee kadar uzanrd. Edinburgh kenti
evresinde buzun kalnl 300 metreyi geerdi. Tm vadileri ve tepe
leri kaplard. Fransada Ron buzulunun bugn hl Cenevre glnn
stnden, Ron vadisinden Liyona dek uzad grlebilir.
Bu buzullarn ve buz rtlerinin oluumu ve yaylmas akl al
mayacak kadar uzun bir zaman srm olmal. Bir buzul, bir buz
37

rmadr, donmu bir rrmak deildir. Ron buzulunun Liyona dek

uzanmas, Ron rmann anszn donmu olmas anlamna gelmez,
gerekte buzul Alplerden Liyon dzeyine kadar akmaktayd. Bu
akn en yksek hz gnde yalmz 30 metre kadard, ounlukla daha
da yavat. Dou Anglia ve Kuzey Almanya ovalarndan akp giden
koca buz rtleri hi de bylesine bir hzla ilerlememilerdi. Grnlandda bu tr buz rtleri bugn gnde iki santim ancak ilerler.
Antartikada bu hz ylda be yz m etre kadardr. imdi dnn, Ron
buzulunun Liyona Iskoya buz rtlerinin Suffolka varmas ka yl
srm olabilir.
Bu buz yataklarmm erimesi de herhalde ok yava olmutu.
Gerekten byk bir buz ymn eritmek olduka byk aba ister.
Yaz ortasnda koca bir buzul New Yorkun gneyinde rahat rahat
yzebilir. Ama bylesine koca bir buz adas bile, yukarda szn
ettiimiz tr buzul ve buz rtlerinin yannda ocuk oyunca kalr!
Erime olay ylesine uzun srmtr ki, bir yazdan bir yaza oluan
fark, insan gzyle seilemeyecek kadar azdr.
Oysa, insan tr, tarih balamadan ok nce, Avrupada buz r
tlerinin ilerleyiini ve sonra yok oluunu grmtr. Bir ok jeologa
gre, pleistosen anda drt belirgin Buz a srmtr. Tam drt
kez Avrupada buzul ve buz rtleri olumu, yaylm ve tam drt kez
de gzle grlemeyecek kadar yava yava ve azar azar eriyip kaybol
mutur. H er bir buzul ann arasnda da sresi bilinmeyen daha
yumuak iklimli bir a olumutur. te bu ok yava deiimler
sresince Avrupada ve daha baka yerlerde "insanlar" yaamaktayd.
Bu buz alarnn oluumu, sresi ve yok oluunun kapsad zaman
kavram saysz sfrlarla anlatlabilecek nice rakamdan daha etkindir
sanrm.
Buz a sresince ayn yavalkta ok daha baka geliimler de
olmutur; bunlar da ele ahrsak, buzullarn salad rnei etkiletir
mi oluruz. Sz gelii, ngiltere, kara kprleriyle kta Avrupasna
bahdr, sonradan kopup ayrlmtr; ite bu srede de bu topraklar
da insanlar yaamaktayd. Bu oluum da bugn gzlerimizle seeme
yeceimiz kadar yava olmutur. ngiltere topraklarnn bir blm
nn sular altnda yattn dnmek bile insana garip gelir. Arada bir
kyda bir toprak kaymas, bir kck tepenin kmesi suyun topra
kemirmesi, erozyon olayna zaman zaman dikkati ekmektedir. Yarm
yzylda oluan erozyon ylesine kktr ki, 1/1000 lekli bir hari
tada bile grlemez. Irmaklarn oluturduu deltalarda topran ge
nilemesi de ayn arhkta srer gider.
Pleistosen ann balangcnda, dou ngilterenin byk bir
38

blm sular altodayd. Norfolk kayalklar denilen yerler, bir za

manlar sular altnda kalan kara paralarmn kahntlardr. Bu birikim
ler, yava yava yeryz kabuunun aym yavalkta ykselmesiyle
birleince, Ingiltereyi kta Avrupasma birletirmi ve Kuzey Denizi
havzasn zamanla kurutmutur. O alarda Thames rma Rhine
rmana balanu- ve Kuzey Buz Denizine akard. Buz rtleri yok
olduu vakit henz bu alan yeniden sular altnda kalmamt. Pleisto
sen a sona erdii vakit bu kara kprs belki hl vard. Bu
kpry yok eden batma sreci bugn de srp gitmektedir; bugn
ne denli yavasa o alarda da o denli yavat, ondan nce ykselme
sreci de ayn yavalktayd. te bu rnek de pleistosen ann akl
almaz uzunluunu kantlar.
Bu anlatlanlar, arkeologlarn "a" dedii srelerin ne denli
uzun olduunu gstermek amacyla okuyucuya sunulmutur. imdi de
bu "a" kavramnn anlam konusunda bir iki sz syleyelim. Eski
Ta a, Yeni Ta a, Bronz a ve Demir a, jeologlarn
zaman sreleri gibi, kesin sreler olarak dnlmemelidir. H erhan
gi bir yrede -diyelim Kuzey ngiltere ya da Msrd a - her bir a
gerekten belirli bir zaman sresini kapsar. Tm blgelerde de eitli
alar ayn biimde birbirini izler. Ama bu alar btn dnyada ayn
zamanda balayp ayn zamanda sona ermi deildir. Dnya tarihinde
bir an gelip de cennetten bir borozan ttrlm ve o anda inden
Peruya kadar her bir avc silahlarn ve tuzaklarn bir yana atp,
anszn buday, pirin ya da msr ekmeye, domuz, koyun ya da hindi
retmeye balamtr sanmayn.
Tam tersine, Eski Ta a, daha nce belirttiimiz ekonomik
anlamda, Avustralyann ortasnda ve Kuzey Kutbu blgesinde bug
ne dek srp gelmitir. Oysa Yeni Ta an balatan neolitik dev
rim, tam 70CNDyl nce Msr ve Mezopotamyada balamtr. ngiltere
ya da Almanyada ise ilk etkileri tam bin ya da bin be yz yl
sonra, diyehm M..2500 yllarnda duyulmutur. ngilterede Yeni
Ta a balad vakit, Msr ve Mezopotamya tam bin yldr bronz
an yaamaktayd. Danimarkada Yeni Ta a, M.. 15000 yhndan nce sona ermemiti. Yeni Zelandada ise. Kaptan Cook varnca
ya dek srmt; M aoriler hl cilal ta aletler kullanyor ve neolitik
bir ekonomi uyguluyorlard, oysa ayn srede ngilizler Endstri Devriminin en parlak yllarn yaamaktayd. O sralarda Avustralyann
ekonomisi hl "paleolitik"ti.
Arkeolojik "alar"n niteliklerini anmsamak, baz yrelerdeki
uzunluklarn kavramak asndan nemlidir. Eski Ta a ylesine
uzundu ki bunu, jeologlarn pleistosen ayla edeerde evrensel bir
39

sre saymak yerinde olur. Ama bu an sona ermesi bakmmdan,

eitli yreler arasmdaki farkllk ok nemlidir. Bir ok arkeologlar,
araya bir Mezolitik a katarak pleistosen ve paleolitik alar arasn
da bir ayrm yaparlar. Mezolitik aa, ngiltere ve genel olarak
Avrupann kuzey batsndaki lkelerin buzul sresi kalntlar balan
mtr. Bu lkeler, Buz a sona erdikten ok sonra neolitik devrim
den etkilenmitir. Bylece, jeolojik pleistosen andan ok sonra
fakat yerel olarak Yeni Ta ann balangcndan ok nceye ait
olan kalntlar Mezolitik aa atfedilir. Ekonomik adan, Mezolitik
a eski Ta andaki yaam trnn bir devam sayldna gre,
bu kitab, bir de Mezolitik a ekleyerek daha ok karmak duruma
sokmak gereksizdir. Okuyucunun kafas daha nceden bu bilgilerle
dolu deilse, "alar" evrensel zaman lleriyle tanmlamak, bundan
sonraki blmleri daha fazla gletirmeye engel olur.
Son bir uyar yerinde olacaktr. ada yaban insanlarn biraz
nce Ta an yaadklarndan sz etmitik. Bu insanlar, Ta a
ekonomisinden te bir gelime gstermemilerdir. Bu da, 6000 ya da
20.000 yl nce Avrupa veya Yakn Douda yaayan insanlarn, ben
zeri bir ekonomik gelime dzeyindeki ada insanlarla ayn sosyal
ve geleneksel kurallara uyduklar, ayn inanlar tadklar ya da aile
balarn ayn biimde dzenledikleri anlamna gelmez. Geri Gney
Afrikadaki Bumenler, Amerikann Kuzeyindeki Eskimolar ve
Avustralyann ortasndaki Aruntlar, Buz andaki Avrupa insanla
ryla ayn biimde besinlerini salarlar. Ama kullandklar aletler,
hatta sanat yaptlar bazen Avrupada buz anda yaam olan Aurignacianlar ya da Magdelenlerin ara ve yaptlarna ok benzer. Bu
ada yabanlarn aletlerini nasl yaptklarnn ve kullanmlarnn in
celenmesi sonucu, bu ok nceki atalarmzn teknik ve becerileri
konusunda bize ok anlaml ipular salanabilir. Eskimolarn yaan
tlarn inceleyerek Buz anda Avrupadaki insanlarn nasl yaadk
larn anlayabiliriz.
Daha da teye giderek, bu yabanlarn rgtleri, gelenekleri ve
inanlarn inceleyip, arkeoloji biliminin kesinlikle suskun olduu a
lar konusunda yaayan rnekler elde etmi oluruz. Bu giriim gerek
ten ok ekicidir, ama okuyucu kendi cokusunun yanlgsna kaplmamahdr. nk bu kabilelerin ekonomik yaam ve somut kltr,
AvrupalIlarn 10.000 yl nce yaadklar bir aam ada donm u kalm
tr. Yoksa bunlarn dnsel gelimeleri de ayn noktada donm u
kalm mdr?
A runtalar, Avustralya evresinde kendilerine besin ve barnak
salamaya yeterli olan ok basit ara ve donatmla yetinmilerdir.
40

Bunlarn somut donatm, Avrupa ve Kuzey Afrikada yaam olan

Eski Ta a avclarnn aralaryla ayn teknik dzeyde, hatta tpatp
etir diyebiliriz. Oysa A runtalar, evlilik dzeni ve akrabalk ilikileri
konusunda ok karmak kurallar uygular, by ve din trenleri iin
ok abartmah hatta bazen ok acl uygulamalara giriirler; totemler
(hayvanlar, atalar ve ruhlar konusunda karmak ve tutarsz inanlar
tarlar. Bu tr sosyal kurallar, trenler ve inanlara, "insann ilkel
koullarndan" gnmze aktarlan bir miras gzyle bakmak haksz
lk olur.
Bu tr dn ve uygulamalar 20.000 yl ncesinin Ta a in
sanlarna neden maletmeli? A runtalar kendi evrelerine uyumlu bir
somut kltr yarattklar vakit, sanki hepsi birden durup dnm
gibi bir varsayma neden kaplmal? Onlar, tpk bizim kendi kltrel
atalarmz gibi dnmeye devam etmi olmaldr; ancak onlarn d
nceleri baka yollardan ilerlemi ve uygulamal bilimler ve aritmetik
gibi ayn pratik sonulara varmalarn salamam, tam tersine onlar
bugn bizim batl inanlar kmaz dediimiz yne evirmitir. ste
lik, ticaret yoluyla son 5000 yldr dnyann en uzac yerlerine kadar
ulaan uygarlklarla da etkilenmi olmalar gerekir. Baz etnograflar
Avustralyann nesnel kltr, sosyal rgtlenmesi ve dini konularn
da, daha geliik. Eski Dnya insanlarndan edinilmi dn ve rnek
lere rastladklarm kabul etmektedirler. Baka ok ilkel kabileler de,
bir zamanlar edinmi olduklar kltrleri tmden yitirmie benzerler.
Gney Afrikadaki Bumenler, Bantular gibi daha gl insanlar
tarafndan kt ve yoksul blgelere itilmi insanlardr. Srldkleri
yeni ve elverisiz topraklarda, bir zamanlar srdrdkleri sanat elden
brakm olsalar gerek. Eski plk kalntlarndan rendiimize
gre, Bumenlerin atalar, daha sonra hi kalntsna rastlanmam
anak mlek yapmaktayd. Sosyal kurumlar ve dinsel inanlar da
zamanla yozlam olmal. Bylesine insanlar, ilkel deil, yoksuldur.
Bugn ilkel olan kabilelerin ok eski insan trlerinin yansmas olduu
inanc abartma olur. Bu kitapta, ada yabanlarn dn ve yaamla
rn, yalnz arkeoloji biliminin ilgilendii eski insanlarn yaamlarnn
yorumunda kullanacaz. Ama bu rnekler, gerek nesneler, yaplar
ve ilemlere bir tek, bir cil ekleme amacyla kullanld vakit geerli
saylr. Tarih ncesi insanlarnn dnleri ve inanlar kukusuz bit
mi, yok olmutur, biz ancak bunlarn sonularn, arkeologun eliyle
bulup kard kalntlara dayanarak grp anlayabiliyoruz.

41

IV. BOLUM

BESN TOPLAYICILAR
Arkeologlara gre, insann dnyada treyiini yapt aletler be
lirler. nsan, besin ve barnak edinmek iin, fizyolojik donatmndaki
eksikleri aletlerle tamamlar. Beyni ve sinir sisteminin salad el ve
gz balantsnn ince dengesiyle aletleri yapar. lk aletler anlalan
tahta, kemik ya da ta paralaryd, bu paralar krlp yontularak ele
uygun biime getirilir, az ok sivriltilirdi. Tahtadan yaplanlar oktan
yok olmulardr. lk ta aletler de doal olarak (don ya da scaklar
veya rmak yataklarnda yuvarlanarak) paralananlardan ayrt edile
memitir. Oysa, ilk Buz ann da ncesinden, beceriyle, yontucu,
syrc, kesici aletler olarak biimlendirilmi olan sert ta paralarn
arekologlar ayrt edebilmilerdir. Bu tr aletlerin insan tarafndan
biimlendirilmi olmas bugne dek tartlrsa da, bilginlerin ounluunca kabul edilir.
Pleistosen alarnn ilk balarnda "insanlarn var olduu, ta
tan aletler yaptklar ve ate yakabildikleri kesinlikle bilinmektedir.
Pekin yaknnda uku-tiyen maarasnda bunun kesin kantlar bu
lunmutur. Bu maarada, "Pekin insan"nm ve artk yaamayan hay
vanlarn tal kalntlar sra, kavurs ya da baka talardan kaba saba
biimlendirilmi paralar ve atee tutulmu olduu kukusuz saylan
kemik paralar bulunmutur. Ayn an jeolojik kalmtlan arasmda, ngilterenin dousunda ve baka yerlerde daha geliik aletler
bulunmutur ama bunlarla "insan" iskeletleri arasnda kesin bir ba
kurulmamtr. Bu tr aletlerden pek az ey renilebilir; ancak insa
na benzer bir yaratn, kendi gereksinmelerine uyacak biimde tala
r biimlendirdii anlalmaktadr. Bu aletlerin ne amala yaplm
olduu ancak bir varsaymdan teye gitmez. Hayvan derilerinin ve
postlarn bir hayli "ilenmesi" gerekiyordu, bu nedenle ada yaban
lar giysi ve barnak olarak bu derileri biimlendirmek iin eitli
aletler kullanrlar. Derileri kazmak iin kullanlan aletlerin bazlar,
ilk ta aletlere ok benzer, bu nedenle arkeologlar nedense bu kaba
saba aletlere "kazyclar" derler. Buna gre, insanlar yalnzca aletleri
42

biimlendirmekle kalmyorlard, bunlar giysi salamak iin de kulla

nyorlard; ama bu sonu kesinlikle kantlanamamtr.
lk aletlerin pek ok amaca hizmet ettii varsaymn kabul ede
biliriz. lk insanlar, hangi talarm alet yapmna elverili olduunu ve
bunlarn nasl yontulabileceini yava yava renmitir. lk doal
madde olan akmak ta bile kolayca biimlendirilebilen bir nesne
deildir; okuyucu dilerse, yontmak iin iki akmak tan birbirine
srterek deneyebilir. Alet yapmnda, ilk toplumlar bir bilimsel gele
nek oluturmak zorundaydlar, en uygun talarn hangileri olduunu,
bunlarn nerede bulunabildiini ve nasl ilendiini belleyip bakalar
na bu bilgiyi iletmek gerekliydi. nsan, alet retiminin tekniini iyice
kavradktan sonra her bir i iin ayr bir alet yapmay baarabilirdi. lk
bata, yaplabilen ilk yass ta aletler hem yontucu, hem rende, hem
delici, hem bak hem de kazma aleti olarak kullanlm olmal.
Bunun belirtileri de alet yapmyla atein kullanlmasdr.
Atein kullanm, insann evreye tutsaklktan kurtuluunun ilk
belirtisi olmah. Atele snnca, souk gecelere dayanabilmi, bylece
lml hatta arktik blgelere girebilmitir. Alevler aydnlk salaynca,
maaralara smabilmitir. Ate baka yaban yaratklar korkutup ka
rmtr. Yemek piirilince, i sindirilemeyen yiyeceklerden besin
salanabilmitir. nsan, snrl iklimlere gre devinmek zorundan kur
tulmu, gne yla devinmek zorunluundan da syrlmtr.
Ate kullanmyla insan ok byk bir fizik gce ve ok belirgin
kimyasal deiikliklere baat olmutur. Tarihte ilk kez bir doa yara
t doann byk glerinden birine yn verebilmitir. Yanan al
rpnn iine koca bir ktk atlnca alevlerin bymesi, ktn kl
ve duman oluu, insann o zamana dek fazla iletilmeyen beynine
gl bir drt salam olmal. Bu oluumun insanda ne gibi izle
nimler brakt bugn bilinemez. Ama atei alevlendirerek ya da
kzletirerek, tayarak ve kullanarak insan baka hayvanlarn davra
nndan devrimsel bir bakalama gstermitir. nsanln kantla
m, kendini gelitirmeye ynelmitir.
Kukusuz, ilk bata insan yldrm dmesiyle ya da baka doal
yoldan oluan atei srdrm olmah. Bu bile bir bilgi, gzlem ve
deneye dayanan kyaslama gerektirir. nsann, atein etkilerini ren
mesi, atei "yerse" ne olacan, vb. bilmesi gerekirdi. Atei sndr
meden srdrrken, bilgi daarcna yeni paralar eklemekteydi.
Romadaki Vesta gibi, hi snmemesi gereken kutsal alevlere trel
olarak bir ok kii bekilik ederdi; bu tre hem ilk insanlarda, hem de
ada yabanlarda vardr. Bu treler, insann ate yakmay renme
sinden nceki sreden kalm olmaldr.
43

Ate yakmak ne zaman renildi, bilinmez. Yabanlar, akmak

tam demir, otta, ya da kantama srterek, iki tahta parasmm
srti^mesiyle, ya da bir kama hava fleyip sktrarak elde ediyor
du. lk tr, son Buz anda Avrupada uygulanmaktayd. ada
dnyamn eitli yrelerinde srtme ynteminin eitli biimleri kulla
nlmaktayd, eski yaznda bundan sz edilmitir. Ate yakmak iin
kullanlan yntemlerin eitlilii, bu bilginin insanlarn birbirlerinden
tmden ayr olarak dnyann drt bir yannda yaadklar zamana
dek, yani insan tarihinde olduka yakn zamanlarda edinildiini gsterir.
Ate yakmasn renmek, ok byk nem tar. nsan yanma
denen artc sreci, s denen gizli gc yalnzca ynetmekle kalm
yor, bunu yaratabiliyordu. nsan artk bilinli olarak yaratcyd. Bir
ift tahta paras, akmak ta, otta srttrerek alev oluturmak,
bir hiten bir yaam yaratmaya benzer. Ender bir olayken ok byk
etki yaratm olmal; insan herhalde kendini byk bir yaratc, yara
dan olarak grmtr. Oysa insan bir tahta parasndan ya da bir
tatan alet yaparken de byk bir yaratcyd. Doaya baat olan
gcn kantlyor, nesneleri kendi dileine gre biimlendiriyordu.
lk pleistosen "insanlar"xnm kalntlarndan edinilen bilgiler bu
kadarcktr. Neyle geindikleri bilinmez. Bu ilk insanlarn yaban hay
vanlar ve ku tuttuklar, balk ve kertenkele avladklar, meyva, yu
murta topladklar, topraktan kkler ve kk bitkiler kardklar san
lr. Ayrca, bu denli kesin olmasa da, hayvan postlarndan giysi yap
tklar da sanlr. Bazlar maaralara snr, bazlar da dallardan
barnak yapard. Hayvan avnda baarh olmak iin av uzun sreler
gzlemek gerekirdi. Sonu, avlanma gelenei denen toplumsal bilgi
daarcn olutururdu. Besleyici ve zehirleyici bitkilerin ayrm da
uzun deneylerle renilmi ve toplumsal gelenee katlm olmal.
Hayvan avlama, bitki ve yumurta toplama ilerinin zamann da
bilmek gerekiyordu. Bunda baarh olmak iin, gkyznn zaman
gstergelerini anlamas zorunluydu; insann ay ve yldzlarn k ve
batn ve bunlarn hayvansal ve bitkisel oluumlarla kyaslanmasn
yapmas gerekliydi. Ve, daha nce de belirtildii gibi, alet yapmnda
en elverili talarn hangileri olduunu, bunlarn nerede bulunacan
da bilmeliydi. lk insanlar iin bile bir hayli ykl gkbilim (astrono
mi), botanik, jeoloji ve zooloji bilgisi yaam iin artt. Bu bilgileri
edinir ve aktarrken atalarmz bilimin temelini atmlardr.
nsanlarn geim iin ibirlii yaptklar ve birlikte altklar
varsaymna da varabiliriz. nsan kadar zayf ve ksr donatlm bir
yaratk, ilk besini olan koca koca hayvanlar bir bana avlayamazd.
44

Szcn ada Avrupa anlamyla, aile bireyinden te bir sosyal

rgtn kurulmas gerekliydi, ancak bunun ne tr olduu bugn
bilinmemektedir.
Avrupada son Buz a ba gsterene dek durum byleydi. Bu
arada ta aletlerin yapmnda, blgesel alma yntemlerinde bir ka
deiiklik olmutur. Baz yrelerde, alet yapmclar, uygun ta knt
larn ana gvdeden ayrp bunlar yontarak alet yapmay baarmlar
dr. Arkeologlar bu ileme pul endstrisi derler. Baz yrelerde de
ana para ele almm, yontarak bu para alet haline getirilmitir;
byle olunca bu ana para ya da ekirdek, esas aleti oluturmutur
buna da ekirdek endstrisi denilir.
Bu bakalk ta ilemesinde, iki ayr "insan" grubunun gelenek
farklln gsterir. Genellikle pul endstrisi Avrupann kuzey blge
lerinde, Alp, Balkan Kafkas Dalar, Ka Da ve Himalayalann
kuzeyinde kalan blgelerde grlr. Pul endstrisiyle balantl olarak
bulunan iskeletler, bize ya da bizim atalarmz olduklar sanlan yara
tklara hi benzememektedir. ekirdek endstrisi ise Gney Hindis
tan, Suriye ve Filistin, tm Afrika ve spanya, Fransa ve ngilterede
grlmtr. Burada yaayanlar H om o sapiens trnden ya da bu
trn atalarndan olabilir. Bunun da henz kesin bir kant yoktur.
Buz anda pul reticileri kendi yrelerinden kmaya, kendi top
raklar donmaya baladndan, ngiltere, Fransa ve Suriyeye, oradan
da sonunda Afrikaya ilerlediler. ekirdek endstrisi ise ayn Buz
anda gneye ekildi, iklim yumuaynca gene kuzeye dnd. nsan
larn bylesine g sonucu, ayr retim geleneine sahip insanlar
yanyana yaamaya baladlar. Bu iki ayr gelenein birleimine dein
belirtiler varsa da, Sinanthropos ile H om o sapiens gibi bambaka iki
trn arasnda bir balant olabileceini dnmek gtr.
Son sayfalarda insan tarihinin bete drd - diyelim basit bir
tahminle 200.000 yl zetlenmitir! te bu uzun sreden gnmze
dokuz on krk dkk iskeletle saysz alet kalmtr. ngiliz ve Fransz
mzelerinin mahzenleri Thames, Sen ve baka rmaklarn dibinden
toplanm aletlerle doludur; Gney Afrikada ise, bir ok yerde top
ran altndan kucak kucak alet kar. Ama ilk pleistosen aletlerin
bylesine bolluu o alarda nfusun ok olduu sonucunu vermez.
Tam tersine tek bir kii gnde drt alet yapm ya da yitirmi
olabilir. Bizim bugn bulup topladmz bu aletler tam 200.000 yl
sreyle yaplmtr. Pleistosen ann balangcnda ya da ortalarn
da, herhalde insan ailesi, tpk ada, insan benzeri maymunlar gibi
kk bir gruptu.
45

imdiye kadar anlatlan bu belli belirsiz tanmlara ancak bundan

50.000 yl ncesi iin kayda deer ayrntlar eklenilebilmektedir. Son
buz a yaklarken, Musteriyan (Muosterian) denilen "insan" grup
lan Avrupada belirgin oldu. Souktan barnmak iin maaralarda
yaadklarndan, daha eski insanlara oranla bunlarn yaantlar hak
knda ok daha fazla bilgi edinUebilmitir. retim asndan, bunlar
pul retiminden yanayd. Fiziksel adan Neandertal trne aittirler,
bu tr bugn yaamamaktadr. Ayaklarm srterek yrrler, balarm
dik tutamazlard. eneleri yoktu, gzlerinin stnde koca bir kemik
knts aln geriye eikti, korkun, hayvansal bir grnmdeydiler.
Avlanma gruplarn rgtleyebilecek kadar konuabiliyorlard. Ama
dil kaslarnn balant yerlerinden anlayabildiimiz kadaryla, olduka
tutuk bir konumalar vard.
Ekonomik adan, Musteriyanlar avcydlar, koca kutup hayvan
larm tuzaa drmekte uzmanlamlard - mamotlar, tyl gerge
danlar tutarken, bunlar ldrdkten sonra srkleyerek maaralarm
azma getirir, orada paralarlard. Bylesine koca hayvanlar tek tek
avclar ya da kk aileler tarafndan tutulamazd. Mamot avcl,
ekonomik amala ibirlii yapan daha byk sosyal birimlerin ticare
tiydi.
Tarih asndan Musteriyanlann en ilgin yan cenaze treleriy
di. Fransada onu akn Neandertal iskelet bulunmutur, bunlar kendi
gruplarnn yaad maaralara zel bir biimde gmlmtr. Bede
ni korumak iin byk zen gsterilmitir. Azizler Kilisesinde (La
Chapelle aux Saints), maarann zeminine kazlm ayr ayn mezar
larda pek ok iskelet bulunmutur. Bazlarnda ban altna destek
olarak bir ta konulmu ve topram basncndan korumak iin de
evresine talar dizilmitir. Birinde de, ba gvdeden ayrhm ve
mezarda ayr bir yere konulmutur. ller zenle gmlmekten te,
mezarlar da, sanki souktan korunmalar amacyla, ocam yanna
kazlrd. M ezara alet ve kemikli et konulurdu.
Bu tre ve treler, insan dnnn beklenmedik ve ekonomik
olmayan ynlerde eyleme yneldiini kantlar. lm dehetiyle kar
lanca, ilkel duygulan bu korkuya kaplm ve bu hayvan grnmn
deki yaratklar dsel dnmeye balamtr. Dnya yaammm tm
den sona ereceine inanamyorlard, lenler yeni bir yaama geecek
lerdi, bu yaamda da onlara aletleri ve besin gerekecekti. Bylesine
eski alarda rastlanan bu hazin ve bo abalar. Piramitler ve Tac
Mahal gibi byk mimari yaptlar esinleyecekti.
Mezarlarn ocak yaknma yaplmasndan baka bir sonu daha
karabiliriz. Acaba Musteriyanlar, lmn bir belirtisini, leni sta
46

rak gidermeyi umuyorlar myd? Eer yleyse, o zaman onlar da

byye ynelmiler, bilimi yanl uygulamaya balamlard. Yaamla
scaklk arasnda bir balant kurmu olmalar gerekir. Belki de snn
bir yaam koulu olduu sonucuna varmlard: lm snn yokluuy
du. O zaman bu yoksunluk giderilince yaam geri gelebilirdi, ite
bylece, Musteriyanlarn ve daha sonraki insanlarn cenaze trenleri
ve mezarlar konusunda akla yakn gelen anlatmlar bulunabilir. On
larn kapld yanlg ise, bu deneyi st ste yeniledikten sonra, yanl
dklarn kabul etmeyileridir: nk Musteriyanlar ve onlardan sonra
gelenler olduka yakn zamanlara dek mezarlarda ate yakma trele
rini srdrmlerdir.
Musteriyanlann yukarda anlatlan amalarla hareket etmi ol
duklar kantlanamaz; ve onlarn ya da ada byclerin ayn biim
de inanlar tadklar da sylenemez. Burada tartmaya altmz
gr, ada bir bilginin de Musteryanlarn yaptn yapabilecei
grdr; ancak bilgin bir iki deney yapp, diledii amaca varp var
madn grmek isterdi. Musteryanlar ise trelerini inan nedeniyle
yapmlardr; ite by ilemiyle bilimsel deneyin fark da budur. So
nular deerlendirilirken, olumsuz durumlar, yani baarszlklar d
pedz umursanmazd. Baka bir deyimle, nesnel yargnn yerini umut
ve korku alrd. nsann byden yardm ummas, lm gibi dehet ve
korku duygularnn altnda yklendii aresizlik orannda artar. are
sizlii oaldka, umuda daha ok sarlr. Doa da yabanc ve gizsel
grndke, insan bu rktc evrede kendisine yardmc olacak
hibir eyi unutmamaya abalar.
By, ayn zamanda, gce kan kestirme yoldur. Yukarda be
lirttiim grler, diyelim yaamn akla uygun bir anlatmdr. Ama bu
grlere derin ve aratrc bir zmlemeye yeltenilmeden varlm
tr. nsan dnceden nefret ettii iin, hemen elinin altndaki akla
malar kabullenir ve drt elle sarlr.
Bir ka bin yl sonra, bir sre, Avrupann buz iklimi biraz yumu
amt. Bu lk ara sresinde kendi trmzden olan insanlar, Avrupa
arkeoloji kaytlarna gre, dnyada belirmitir.
Kuzey Afrika ve Yakn Doudaki Neandertal "insan" artk yok
olmutur; yerini ada insan almtr, bu insann cesedi bugn morg
da bulunsa, gnmzn insanndan ayrtedilemez. Yalnzca Avrupa
da fiziksel adan en az drt eit rk ayrtedilebilir, te yandan da,
Sibiryadaki kk heykelcikler, kendi trmzn ayr blmne
zg sa ve kl biimleri gstermektedir. Arkeoloji asndan. Yukar
Paleolitik retim denilen retimleri ise, eitli kltr gruplarna ayr
lr, her birinin kendine zg ta iilii, sanat v.b. gelenekleri vardr.
47

Kltr ve rk gruplar arasnda kesin bir bamllk kurulamamtr.

Yukar Paleolitik gruplarn tm de, daha nce tremi olan in
san trlerine oranla evreleriyle baa kabilmek iin ok daha iyi
donatlmt. Belirli kullanmlar iin ayr ayr aletler yapmay ren
milerdi; hatta alet yapan aletler de retmekteydiler. Ta kadar,
kemik ve fildiini de ustalkla ileyebiliyorlard; yay ve mzrak atc
gibi basit mekanik aralar da bulmular, bylece silah frlatmakta
insan kaslarm tamamlayc donatm edinmilerdi. Bylesine eitli
yeni aletlerin kullanm yalnzca geliik teknik beceri deil, ayn za
manda daha byk bir bilgi birikimi ve daha yaygn bilimsel uygulama
kantlamaktadr. Dou ve O rta Avrupadaki Piedmostianlar ile Fran
sadaki Magdalenlere ksaca deinmek gibi bu gr aklamaya
yeterli olacaktr.
ok souk olmakla beraber, Avrupa evresi, yeterince donatl
m olan avclara ok elverili bir aland. Rusya ve O rta Avrupadaki
ovalar ak tundralar ya da steplerdi. H er yaz esen sert rzgarlar
buzullar ve buz rtlerinin zerini syrp geer ve bu ovalar ince bir
tozla (lss) kaplard, bu topraktan her bahar bitki fkrrd. Filler,
kuzey geyikleri, yaban srlar ve yaban atlan bu ovalarda otlard.
H er yl bu srler Rusya ve Sibiryadaki yaz otlaklarndan ger,
klan Tuna vadisi ya da Pontik steplerde otlarlar, sonra gene yazlar
geldikleri yere dnerlerdi.
Piedmostian avclar, tepeleri buz kapl dalarla, srlerin ge
tikleri yerlerde, buz rtlerinin oluturduu ve hayvanlarn ilerleme
lerine engel olan noktalarda kamp kurarlard. Kamp alanlar, Kiev
yaknnda Mezinede, Moraviada Prerau yaknnda Piedmostda,
Avusturyann gneyinde WillendorPda ve baka yerlerde, lss altn
daki koca koca plk kalntlaryla hl kolayca belirlenebilmektedir. Piedmostta bini akn filin kemik kalntlar bulunmutur; bu
kalntlar fil eti salamakta avclarn baarsn kantlamaktadr. tahh bir nfus iin yeterli besin vard. Ama et salayabilmek iin bir
hayli kalabalk gruplarn verimli ibirlii, srlerin gidip gelme al
kanlklarna dein salam bilgi gerekliydi; kamp alanlarnn ustaca
seimi de bu bilginin elverili biimde uygulandn gstermektedir.
Rus arkeologlarnn bulgularna gre, bu avclar yar yere gmk
evler yapmakta da ok baarl olmulardr.
Fransann ortalarnda daha da elverili koullar vard. Kireli
ovalarda filler, geyikler, srlar, kzler, atlar ve baka yenebilir
hayvanlar otlarlard. Bugn Gney Amerikada olduu gibi o alarda
da Dordogne, Vezere ve baka rmaklarda srlerle somon bal
bulunurdu. Vadinin kenarlar uygun barnak salayan irili ufakl say
48

sz maaralarla doluydu. Bu elverili evreyi akllca kullanmasn

bilen Orinyaklar (Aurignacien) ve onlardan sonra gelen Magdalenler
burada gelimi, oalm ve zengin bir kltr yaratmtr. Bunlara
evsiz barksz gebeler denilemez, tpk Kolombiyada geen yzylda
yaayan insanlar gibi, onlar da "paleolitik" bir ekonomi srdrmektey
diler ama son derecede ssl ahap evlerde otururlard, bu evler grup
grup mahalle ve kylere ayrlmt. Bylesine bir varsllk, geim iin
insanlarn kendi yiyeceklerini kendi avlamalarm ngren bir ekono
minin de yabana atlmamas gerektiine iaret edebilir.
Av bylesine bol olup, besinden yana gven salaymca, Orinyak
1ar, bilmediimiz atalanndan edindikleri geleneklere kendi bilgilerini
de katarak geni bir kltr yaarm yaratabilmilerdir^ Nesnel adan,
en ilgi ekici bulular, birer mekanik ara sahibi olulardr; bu ara
mzrak frlatma aletiyle yaydr. Yay yalnzca Fransadaki Orinyaklara
zgdr denilemez, Ispanyada ada insanlarca da kullanlmtr.
Bunun insann yaratt ilk makine olduunu syleyebiliriz. lk devinimci g kukusuz insan kasdr, ama yay gerilince bu g ar ar
artar, yayn bklmesiyle enerji birikimi olur ve bir anda braknca da
oku frlatr. Mzrak atcs ise, kaldra ilkesine dayanarak gene insan
kol kaslarnn rettii gc artrr. Bu da belki ilk nce Magdalen
dneminde icat edilmitir ve bugn hl Avustralyada yerliler tara
fndan ve Eskimolarca kullanlmaktadr. Magdalenler bundan ba
ka, oltayla balk tutmasn ve ba karlp deitirilebilen mzraklarla
da bahk avlamasn biliyorlard.
Bu insanlar fil ve sr gibi iri hayvanlar yakalayabilecek kadar
byk gruplar halinde yaam ohnallar. Nasl rgtlendikleri ise
bugn bilinmemektedir. Ama kendi kendine yeterhlik ayr yaamak
anlamna gelmez. Akdenizde bulunan deniz kabuklar, Fransann
ortasmdaki maaralarda da grlmtr. Belki de ilkel bir ticaret
araclyla buralara gelmitir. Ama by nedeniyle deeri olan bu
kabuklar birer gereksinme deil birer ss ve lks aracdr. Eer
bunlarn ticareti yaplmsa, bu ticaret o grubun ekonomisinde byk
rol oynamamtr. Ekonomi avlanma, besin toplama ve hi debise
Magdalen dneminde, balk avlamaya dayanmaktayd. Bu ada ne
Fransa ne de baka yerlerde besin salamak iin bitki retildi^ veya
hayvan yetitirildiine dein bir belirtiye rastlanmamtr. Av etlerinin
korunmas ve bulunmas iin, mevsimlerin dikkatle izlenmi olduu-

(1) Orinyak denen kltrn gerdekte deiik kltrden olutuu arlk bilinm ekte
dir ama bu kitabm kapsam asmdan bu aynm ve k arm akl^ girmiyoruz.
Kendini Y aratan nsan F:4

49

nu, ada yabanclarn yaamlarna bakarak da anlayabililiyoruz.

Neyse, Orinyak dneminde, tyl gergedanlar yok olmulard, Mag
dalen dneminin sonlarna doru da yaban filleri yok oldu, belki de
nedeni bol bol avlanm olmalardr.
Yukar Paleolitik kltrlerin en artc ve nl yan da avclarn
sanatsal eylemleridir. Ta ya da fildiine yuvarlak ekiller kazrlar,
kilden hayvan modelleri yaparlar silahlar belirli motiflerle sslerler,
maaralarn duvarlanna kabartma heykeller yaparlar, tavanlarna da
eitli manzaralar kazrlard. ou kez bu rnler gerek sanat dee
ri tar. ada sanat Roger Fry maaralardaki bu rnlere merakla
deil, gerek sanat yaptlar olarak bakard. Resim izme gcnn
gelimesi, Fransz maaralarndaki resimlerle izlenebilir. En eski r
nekler, Orinyak dnemine ait olduu sylenen, profil izgilerdir;
parman amura batrlmasyla izilmitir, ya da ta veya kaya zeri
ne kazlm, yahut sadece kmrle izilmitir; perspektif veya ayrnt
hi umursanmamtr. Magdalen dneminde ressam derinlik belirt
mek iin resimleri glgelendirmeyi renmitir, hatta bir miktar pers
pektif de baarlmtr. Nesneleri boyutta grdmz unutmaya
lm, bu nedenle bunlar yalnzca iki boyutla belirtmek gtr. ocuk
luumuzdan dz resimleri biliriz, bu dz resimlerde nesneleri tanma
y reniriz. Bazlarmza da durumu tersine evirme, yani kt ze
rinde uzakhk ve derinlik gsterme becerisi retilir. Orinyaklarn ve
onlarn sanatsal atalarnn ocukluklarnda resim kitaplar yoktu. On
lar dz bir dzey zerinde nesnelerin doru olarak resimlerini yap
may kendi kendilerine renmeleri gerekmiti, rendiklerinin gele
neklerini de kendileri kurdular. Bu arada unu da belirtmek gerekir
ki, ada bilim iin resim, yaz kadar nemlidir.
Paleolitik heykeller ve resimler yalnzca gizsel "sanatsal gd"lerin bir anlatm deildir. Sanat kukusuz bunlar yapmaktan holan
yordu, ama sadece bu zevk iin resim ya da heykel yapmad, daha
ciddi ve ekonomik bir amac vard. zellikle maara resim ve kazlar
iin bu geerlidir. Resimler genellikle, gn girmeyen kire ta
maaralarn en kuytu kelerine yaplrd. Resimleri yaparken de
sanat ok uygunsuz durumlara girerdi, srt st yatar ya da darack
bir geitte arkadalarnn omuzuna tnerdi. stelik ksk, yapma bir
kta alrd: maaralarda gerekten ta lambalar bulunmutur;
yakt olarak ya, fitil olarak da yosun kullanlm olmal. Resimlerin
hemen hemen tm, hayvanlarn, aslna ok uygun birer portresiydi.
Ressam anlalan resimlerini canh yapabilmek iin ok urard.
Elimizde deneme resimleri, ta paralarna izilmi eskizler vardr,
bunlar maarann duvarna izilecek olan gerek sanat yaptnn n
50

almalaryd.
Bu gzlemlerden anlalaca gibi, maara sanatnn bir by
amac vard. Sanatsal retim gerekte bir yaratma eylemidir. Ressam
bo duvara resmini izer, bir de bakarsnz, nce bombo olan duvar
da bir sr belirmitir! Bilimsel olmayan kafalara gre bylesine bir
yaratcln, d dnyada bir karl bulunmaldr, stelik bu karlk
yalnzca grlmez, yenilebilirdi de! Ressam duvara sr resmi izin
ce, darda da avclarm vurup yiyebilecei canl bir sr bulunurdu.
Baary gven altna almak iin sanat bazen (ama ender olarak)
sr resmine, srn gsne saplanrm bir ok da eklerdi.
Bu nedenle Orinyak ve Magdalen sanat, ama asmdan pratik
bir sanatt; kabilenin besini olan hayvanlarn salanmas amacn gt
mekteydi. Ayn biimde Avustralyadaki A runtalar ve dier ada

Ispanyann gneydousundan
Ta devrine ait bir resimden ok ve yay
51

besin avclar yenir hayvan ve bitkilerin bollamas iin danslar ve

baka trenler dzenlerler. Bunm anlamm kendileri de farketseler
"besin avclar" deyimine hemen kar karlar, nk bu deyim onlar
besin reticilerinden ayrm olur. Bir Aruna yle yant verebilir: "Bu
trenler, tpk ekip bimek gibi, gerekli bitkilerin bolca yetimesi iin
yaplr."
Resimler, kukusuz, baka by trenleriyle de ilgiliydi. Montespan maarasnda, g eriilen bir kuytu kede, Magdalen dnemin
den kalma byl bir resmin nnde genlerin bacak ve kala izlerine
rastlanmtr. Bu da, bugn yaban kabilelerindeki erginlik trenlerini
anmsatu-.
H er ne olursa olsun sanat iyi yetitirilmi bir uzman olsa ge
rek. Dordogneda bulunan Lemeuil gibi, akl talar zerinde resim
denemelerine rastlanmtr. Bu talar, bir sanat okulunun resim def
terleri olabilir; baz talarda ise, sanki usta eliyle yaplm dzeltmeler
de vardr. Sanat-bycler uzmand, bu grevleri iin zel olarak
yetitirilmilerdi. Byle olunca da saygnlk ve yetki sahibiydiler, onla
rn rgtlerinde bu durum geerliydi. Sanatlar geri uzmand ama
gene de grubun avclk eylemlerinin dnda tutulmazlard. Hayvanla
rn gerek boyutlarnda ve eitli biimlerde izilmi olan bu resim
ler, zaten ancak bir avc gzyle yakndan hayvan izleyen ve tanyan
insanlarca baarlabilirdi.
Paleolitik sanatn dier rnleri de by saylabilir ama ama ve
kullanmlar bakayd. Piedmost ve daha ender olarak Ortnyak yre
lerinde ta ya da fildiinden oyulmu kk kadn heykelciklerine
rastlanmtr. Genellikle bedenler ok dzdr ve seks organlar abar
tlmtr, ama yz hemen hemen bombotur. Kadmlann dourgan
gleri bu talarn iinde olduuna, bu gcn kabileye av ve bitki sa
lamakta yardmc olacana inanlrd.
Son olarak da. Yukar Paleolitik sanatn, o a insanlarnn zoo
loji bilgilerinin dzeyini gsterme asndan bir deeri olduunu da
belirtelim. izgilerinin aslna uygunluu, besin salayan hayvanlarn
ne denli incelenmi olduklarn gsterir. Resimlerden, o a hayvan
larnn, hatta balk ve geyiklerin bile ka tr olduklar anlalabilir.
Magdalenler kukusuz modern zoolog gibi bu trleri tanrd. Hayvan
fizyolojisi hakknda bilgileri de vard. Hi deilse kalbin nemini
biliyorlard; yaral bir sr resminde, kalp, ok saplanm olarak izil
mitir.
te yandan, Magdalen ve Orinyak sanat somuttur. Resimler
hayvanlarn, belirli konumlarda, tek tek portreleridir. Genellenmi
hibir yanlar yoktur. Bu da Magdalenlerin soyut dnceden yoksun
52

olduklar anlamna gelmez. Yalnzca, dncelerinin elden geldiince

somut olduunu gsterir. Ispanyann dousundaki resimler daha
sonraki bir dneme ama belirgin bir sosyal gelenee aittir; bu resim
ler daha cansz ve daha az kiiseldir; empresyonist resimlerdir ve u
ya da bu geyik ya da insan deil de, genel olarak geyik veya insan
resimleridir. Hatta, Buz andan sonra resimler olduka tutucu bir
tre ynelmiti. Ressam artk canh bir geyiin portresini yapmak ya
da resmi canl bir geyie benzetmek amacnda deildir; bir ka fra
darbesiyle ve en az izgiyle bir geyik resmi ortaya karmak ister. te
yandan, gerek dnyada geyik saysn arttrmak iin, tpatp benzeyen
bir geyik resmi kadar bir iki izgiyle belirtilen geyik resminin ayn
dzeyde etken olduunu da renmitir. stelik artk somut dn
meye de almtr. u ya da bu geyik yerine, genel olarak geyik
kavramm edinmitir, kiisel her bir ayrnty, eitli zamanlarda ge
yikleri birbirlerinden ayran zellikleri bir yana brakarak, en genel
lemi biimi simgeletirmitir.
Yukarda anlatlanlar, pek kusursuz olmasa da. Eski Ta an
da, jeolojinin pleistosen anda, insan geliimini gstermektedir.
Bugne dek arkeoloji bilimin bulgularna gre, Fransadaki Magdalen
kltr bu upuzun srenin en parlak baarsdr. Burada anlatlanlar
la, av ve besin toplama ekonomisiyle elde edilebilen bolluk, incelik ve
nfus younluuna biraz k tutmaya allmtr. "Besin toplama"
deyimi altnda eitli yaama trlerinin toplandna ancak bu deyimle
yanl anlamlara da saplabileceine iaret edilmitir.
Oysa neolitik devrimin balangc ve yeni ekonominin yaratlma
s, Avrupadaki Magdalenler tarafndan gerekletirilmi deildir.
M agdalenler baarlarn zel bir evreye baaryla uyum salam
olmalarna borludurlar. Buz a geip de, stepleri ve tundralar
ormanlar kaplaynca, fil, sr, at ve geyikler Fransadan gp gitmi
ler, bu hayvanlarn avlanmasna dayal olan kltr de yok olmutur.
Arkalarnda bylesine grkemli antlar brakmam olan baka insan
lar da, "besin retici" denen yeni bir ekonomi yaratmlardr. Halta
belki de Avrupadaki Orinyak ve Magdalen avclarn zamannda bile
baka ktalarda baka insanlar bitki retmeye ve hayvan yetitirmeye
balamlard. Profesr Menghin ve bakalar bu tr dnmeye y
nelmilerdir. Ama bu dnceyi kantlayacak bir belge henz ortaya
km deildir. Elimizdeki bilgilere gre. Eski Ta anda, yeni
Pleistosen dneminde, tek geim yolu besin toplamak ve avlanmakt.

53

V. BLM

NEOLTK DEVRM
Buz ann usuz bucaksz sresince insan, Doaya kar dav
rannda hibir deiiklik yapmamtr. Ne bulduysa onunla yetinmi
tir; ama bulduunu daha iyi salamak, saladktan sonra da semek
iin eitli yntemler getirmitir. Buz ann bitiminden hemen son
ra insann (daha dorusu baz toplumlann) evresine davran kkl
bir deiiklik geirmi, bu deiim tm insan tr iin devrimsel
yenilikler yaratmtr. Bunu sayyla anlatmak gerekirse. Buz andan
bu yana geen sre, insann ya da insana benzer yaratklarn yery
znde eylemde olduklar sreye oranla ok ksadr diyebiliriz. Buz
sonras dnemin en ok on be bin yl srd sanlr, oysa ondan
sonraki sre de en az 250.000 yldr. nsan, ancak yirminci yzylda,
doa ile ibirlii sonucu doaya baat olmann yollarn bulmutur.
nsann baat oluu yava yava sregelmi, etkenleri ar ar
birikmitir. Bunlarn arasnda bazlarn, I. Blmdeki leklerimize
gre, devrimsel olarak nitelendirebiliriz. nsan ekonomisini tmden
deitiren ilk devrim, insan besin kaynana baat klmtr. nsan
ekip bimeye, bitki yetitirmeye, semesini bilerek yenilebilir ot, kk
ve aalar gelitirmeye balamtr. Karlnda besin, barnak ve
bakm salayarak baz hayvanlar evcilletirmeyi ve kendine balama
y da baarmtr. Bu iki aama birbirine yakndan balantldr. Baz
bilginlere gre, ekin yetitirme hayvan beslemeden daha eskidir. Baz
larna, zellikle Alman tarih okuluna gre de, baz insan gruplan ekin
yetitirirken, bazlar da hayvanlan evcilletirmekteydi. Pek ender
olarak baz bilginler de, ekin yetitirme dneminden nce uzun sre
otlak ve ayrlardan beslenme sresinin yer aldn syler. Konumuzu
daha iyi aydnlatabilmek amacyla, biz burada birinci gr ele
alacaz. Bugn bile pek ok kabile, evcil hibir hayvan olmadan ekin
yetitirerek geinir. Orta A vrupada ve O rta inde baat olan ekono
mi yzyllarca iftilik olmutur; arkeologlarn bulgularna gre en
eski iftiler evcil hayvanlarla deil yalnzca iftilikle ve belki de
biraz avlanarak geimlerini salamlardr.
Pek ok bitki, ekim yoluyla salam bir besin tr salayabilir. Pi54

Neolitik apalar
rin, buday, arpa, akdar, msr, yerelmas, tath patates bugn bile
pek ok inam beslemeye yeterlidir. Ama bugn bize dek varan yce
bir kltr birikimine en ok katkda bulunan uygarlklarda ekonomi
nin temelinde buday ve arpa vardr. Bu bitkilerin salad besin
gc yksektir, tohumlar kolayca saklanp banndrlabiUr, verim ol
duka yksektir, en nemlisi de ekim im gerekli iilik ok vakit
almaz. Tarlann hazrlanmas ve ekilmesi kukusuz byk aba ister;
55

ekin olgunlarken otlann ayklanmas, tarlalarn gzlenmesi gerekir;

ekinin biilmesi iin de toplumun tm birlikte alr. Bu abalar
mevsimliktir. Ekimden hemen nce ve sonra, tarlalarn hi bakm
istemedii sreler vardr. Ekini yetitirenlerin bol bol bo vakti olur,
bu srede de baka uralara ynelebilirler. Oysa pirin yetitirenler
bundan yoksundur. Geri bu ura buday yetitirmek kadar ok
aba istemez ama daha uzun srer.
Akdeniz havzas, Anadolu ve Hint uygarlklar, tahla ynelik
ekonomiler zerine kurulmutu, ama biz dikkatimizi buday ve arpa
ya dayal ekonomilere evireceiz. Bu uygarlklarn tarihi, br uygar
lklara karn, ok daha genilemesine incelenmitir; ksaca bunlara
deineceiz.
Gerek buday, gerekse arpa, yaban otlarnn evcilletirilmi tr
lerdir. Ama bu ekimde, tohum iin en iyi bitkinin seimiyle, bilinle ya
da rastlant olarak alanma yaplmas sonucu yaban ot tohumlarna
oranla beslenme gc ok daha yksek bitkiler elde edilmitir. Bu
dayn atas olan iki yaban otu bilinmektedir; gernik ve triticum dicoccm. H er ikisi de yaban otu olarak dalk alanlarda yetiir - birine
Balkanlarda, Krmda, Anadoluda ve Kafkaslarda, brne Filistin
ve belki randa rastlanr.
Bugnk yetime biimi aldatc olabilir; tarm balad alar
dan bu yana iklim ok deimitir, bitki orafyas ile iklime baldr.
Bu nedenle, baka varsaymlarla konuya eilen Vavilov buday reti
minin balang yeri olarak Afganistan ve Kuzey Bat ini ne sr
mektedir. H er neyse, triticum dicoccum kk, dk kaliteli bir
budayn atasdr, tarih ncesi alarda Orta Avrupada retilirdi,
hl da Anadoluda yetitirilir, retilerek, bu trden ok daha stn
bir tahl elde edilebilir. Germik, Msr, Anadolu ve Bat Avrupada
retilen en eski buday trdr ve bugn de hl yetitirilmektedir.
Ama gnmzn ekmeinde kullanlan buday genellikle nc bir
trdendir (Triticum vulgare)] bu trn atas bilinmemektedir. Belki
Germik ile bilinmeyen bir otun alanmasndan olumutur. Mezopo
tamya, Trkistan, Iran ve Hindistanda bulunan en eski buday to
humlar bu trdendir.
Arpann yaban atalar da da otlardr. Kuzey Afrikada Marmarikada, Filistinde, Anadoluda, Kafkasyada, ran ve Afganistanda ve
Trkistanda bu tre rastlanmtr. Vavilovun yntemlerine gre de
arpa retimi zekleri Etiyopya ve Gneydou Asyadr. Ekimin nere
de balad, bir tek zekte ya da bir ok yerde mi yapld bugne
dek bilinememektedir. Filistinde barnak olarak kullanlan maara
kalntlarnda orak ile ilk devrimle ilgili olmayp besin toplama eko
56

nomisine zg baz aletler bulunduundan, tahl retiminin Filistin

yaknlarnda balam olduu sav ileri srlmektedir. Bu maaralarda
yaayanlarn (bunlara NatufianXzx denilir) baka yrelerdeki daha
geliik gruplardan baz kltr unsurlar edinmi geri kabileler olduk
lar, kendi ekonomilerini henz rgtlendirmemi bulunduklar da
sylenebilir.
Besin retimi ekonomisinin balangc, bir devrim olarak ilgili
herkesi etkilemi olmaldr; bu da nfus erisinde grlebilir. Geri
beklenilen bu nfus artm kantlayc "nfus istatistikleri" yoktu. Ama
bu nfus artnn gerekletii varsaym da kabul edilebilir. Besin
toplayan topluluklar, bulabildikleri besin maddeleriyle snrlydlar av hayvanlar, balk, yenilebilir kkler ve brtlen gibi bitkilerin
nfusu snrlam olduu bir gerektir. Bu kayna, bycler ne derse
desin, insan abas arttramazd. Gerekten de toplama ve avlanma
uralar gelitirildike, bir noktadan sonra gerek av hayvanlar, ge
rek besin bitkilerinin kayna kuruyacakt. Avc nfusun, eriebildii
kaynaklara say bakmndan uyduu grlmektedir. Besin kaynan
arttrmak iin daha ok tohum ekmek, daha geni alanlar ekime
amak gerekir. Beslenecek az arttka, ekecek el de oalr.
ocuklar da ekonomik adan yararl olmaya balamlardr. Av
clara, ocuk yk olur. Aile kilerine katkda bulunacak yaa gelinceye
dek bunlarn beslenmesi gerekir. Oysa kck ocuklar bile tohum
ekmekte, kular kurtlar kovmakta yararl olabilir. Koyun ve sr
srlerine kzl erkekli ocuklar bakabilir. Bu nedenle yeni ekonomiy
le birlikte nfusun da artm olmas olasl yksektir. Nfusun hzla
artm olduunu arkeologlar saptamlardr. Baz yrelerde, nceleri
bo ya da ok ssz olan alanlarn birdenbire kalabalklamas ancak
byle yorumlanabilir.
Fayum ukurunu bir zamanlar doldurmu olan gln evresinde
bol sayda Eski Ta a aletlerinin bulunmu olmas gerekten il
gintir. Ama bu aletler binlerce yl sresince birikmi olduundan
belki de ok seyrek bir nfusa iaret etmektedir. Sonra, anszn,
kalabalk kylerle evrili olduu anlalan kylara rastlanr, buradaki
halkn da iftilikle urat bellidir. Birinci avlandan Kahireye
kadar uzanan Nil vadisinde gelimi kylerle bezeli dizi dizi yerler
vardr, tm de ayn zamanda balam ve M.. 3000 yllarna dek
ar ar gelimitir. Kuzey Avrupann ormanlk ovalarn ele alalm.
Buz andan sonra, ky boyunca ya da rmaklarn yan bandaki
gllerin kylarnda avc ve balklarn yerleme alanlarn buluyoruz;
ormandaki kumluk dzlklerde de ayn duruma rastlarz. Bu yreler
den toplanan kalntlar, bir ka bin yHk srelerde birikmi olabilir, o
57

zaman da, ancak seyrek bir nfusa aittir. Derken, bir iki yzyl iinde,
nce Danimarka, hemen ardmdan da Gney sve, Kuzey Almanya
ve Hollanda, ok iri talardan yaplm mezarlarla bezenmeye bala
mtr. Bylesine mezarlklar yapmak iin byk g gerekirdi, ger
ekten de bazlarnda 200 iskelet bulunmutur. Demek ki o sralarda
nfus art ok hzL olmutur. Bu blgelerde, bu koca mezarlarn
mimar olan ilk iftilerin ilk gmenler olduu da sylenebilir. Bun
larn da kaykla Ispanyadan Orkneyi dnerek ve Kuzey Denizini
aarak geldikleri dnlrse, ilk gelen gmen nfusunun kabark
olmad dnlebilir. M ezarlardan anlaldna gre, nfus kalaba
lk deildi; birka gmen ailesi tm yeleriyle yol olmutur ya da
tarm olanaklar aramak amacyla kuzeydeki doa kaynaklarn ince
lemek iin yola kan gmen kafilelerindeki yal avclar lmtr ve
bu mezarlar yaplmtr, diyebiliriz. Son olarak unu da belirtelim:
Avrupada Yeni Ta ama balanlan iskeletlerin says, Eski Ta
ana ait tm iskeletlerin saysndan birka yz kat fazladr. Gene de
Avrupada Yeni Ta a 2000 yl akn bir sreyi kaplamtr - bu da
Eski Ta ann sresinin yzde birinden azdr!
Kant stne kant ymak gereksizdir; bu kanllarn yneldii
sonu da belirgindir. Ancak ilk devrimin ardmdan -am a hemen ar
dm dan- kendi trmz gerekten hzla artmaya balamtr. Bu ilk ya
da "neolitik" devrimin dourduu dier sonulara daha sonra deine
ceiz. imdilik bu konuyu burda keselim.
Tarma balamakla yeriik bir yaam tr semek birbirine ka
rtrlmamaldr. teden beri iftinin yerleik yaamna kart olarak
"evsiz barksz avc"nm gebe yaam gsterilir. Bu kartlk gerekddr, uydurmadr. Pasifik kylarndaki kara ve deniz avcs kabilelerin
yaamndan, geen yzylda, derli toplu, ssl hatta lks tahta evlerle
bezeli yerleik kyler vard. Buz anda Fransada yaayan Magdalenler de kukusuz kuaklar boyunca ayn maaralarda barmmlard. le yandan, baz ekim trleri de ekicileri bir eit gebe yaam
na zorlar. Bugn bile Asya, Afrika ve Gney Amerikada ekim yap
mak demek alhkta ya da ormanda bir para topra bulup temizle
mek, apa ya da sopayla kazmak, tohumu ekmek, sonra da rn
kaldrmak demektir. Toprak srlmez, gbrelenmez, yalnzca ertesi
yl yeniden ekilir. Bu durumda, aradan bir ka mevsim geince verim
gzle grlr biimde der. Bunun zerine yeni bir toprak paras
temizlenir, bu toprak da verimsizleinceye dek bu yntem yenilenir.
ok gemeden, yerleme alanna yakn topraklar tmden kralar.
buraya varnca insanlar yola der, baka yrelere yerleir. Ev
eyalar, kolayca tanacak kadar basittir. Evleri derme atma oldu
58

undan, otura otura kendiliinden yklacak duruma gelmitir, kolayca

yenileri yaplr.
Yukarda anlatlan, tarmn en basit biimidir, ounlukla apa
ekimi ya da bahe kltr denir. ok gemeden bu ekicilere Doa
bir sorun yneltmitir: Topran kralamas sorunu. Bununla baa
kmann en kolay yolu, kamak, baka yrelere gitmektir. Gerekte
bu zm gzeldir, yeter ki bol bol ekilir toprak bulunsun ve ekiciler,
gebelikle badaamayacak geliim ve rahatlk aramasn. stelik bir
ka ylda bir ormann bir baka yerini skp temizlemek de ekilir i
deildi ama yeni bir zm bulmaktansa, bu yol daha kolay saylrd.
H er neyse, tarih ncesi alarda A lplerin kuzeyinde Avrupada ba
tan baa bu yntem srd gitti. Baz Alman kabileleri arasnda, bizim
amzn balangcna dek srm de olabilir: corafya bilgini Strabon. Alman kabilelerinin her an yerleme alanlarn deitirmeye
hazr olduklarn yazar. Bugn de Assamda Negaslar, Amazon
havzasnda Borolar gibi pirin ekicileri arasnda, hatta Sudanda
buday ekicileri arasnda da bu yntem geerlidir. Oysa bouna aba
dr, nk ekilebilir olan yer ne olsa snrldr, nfus kstlanr.
Gebe bahe kltr en ilkel ekim tr olmakla beraber, ne en
basit, ne de en eski trdr. imdi kra ya da l olan topraklar
eridinde, lml kuzey ormanlaryla, tropiklerin byk ormanlar ara
snda ekime en elverili topraklar ounlukla ovalardaki tepelerden
akp gelen toprak birikimleriyle, belirli srelerde yataklarmdan taan
rmaklarn vadilerindedir. Bu kuru blgede, koca rmaklar ve sel
solarnn aznda biriken kumlu amurlar, ln ksr kumlar ve kuru
kayalarnn ortasnda cennet gibi ykselir. Bu topraklarda, ekinlerin
remesi iin belirsiz yamurlarn salayamad slaklk, sel artklary
la salanr. te bylece. Dou Sudanda H adendoada, Nil rmann
her gz ardnda brakt amurda akdar tohumlar dalr, sonra filiz
salard. Sinai Dann tepesinde frtna koptu mu, El Ari vadisinden
aa seller de akt m, lde yaayan Araplar taze taze akan amurla
ra hemen arpa tohumu eker, hasad beklemeye koyulurlard.
Seller bylesine kullanlnca, yalnz ekini sulamakla kalmaz, yeni
toprak da getirirdi. Sel sulan da yamalarndan akarken topladklar
kalntlarla sar ve amurlu bir hal alr. Yatak dzlenip de sular daha
yava akmaya balaynca, bu amur yol boyunca topraa ker ve
bylece bol bol amur katman oluur. Bir yl nceki ekinin topraktan
ekip ald kimyasal m addeler bu amurun iinde vardr, toprak
bylece her yl yenilenmi ve gbrelenmi olur. Doal sulama koulla
r altnda, ekicinin artk gebe olmas gerekmez. ki ekin arasnda
sel olduu srece, yllar yh ayn toprak parasn ekebilir.
59

Bu tr tarm, ancak buday ve arpann atas olan yaban bitkileri

nin yerel olduu blgelerde gerekleebilmitir. Perrynin grne
gre, sulama en eski tarm yntemidir. zellikle Nil Vadisi, tahl
ekimi iin ok elverili bir blgedir. Etiyopya ovasnda muson ya
murlaryla kabaran Nil, her gz dzenli biimde taar ve yatan
aar. Sel, kavurucu scaklar getikten sonra gelir, bylece yeni filizle
nen bitkileri skp gtrmez. Bu nedenle Perrynin sav, Nilin d
zenli ve gvenilir tamas nedeniyle, insanlarn bilinli olarak tohum
ekip bymesini bekledikleri yolundadr. Besin toplayclarn, tarma
gemeden nce, besin olarak yaban buday ve arpasn kullanm
olmalar gerekir. Bu tohumlardan bir avucu Nil sellerinin getirdii
amurlara serpildi mi, ekilmi tm tahllarn atalar rer. Doal sula
ma da bylece tm tarm yntemlerinin balangc olur.
Perrynin tarmn balangc olarak Msr topraklarn gstermesi
kukusuz yalnzca bir kuramdr ve daha nce belirttiimiz gibi, tar
mn Filistin kaynakh olduu sav kadar bile kant yoktur. Nil Vadisine
en eski tarmclar yerletii vakit, Yakn Dou ve Kuzey Afrikada
yamurlar imdikinden daha boldu, bu nedenle de ekin retmek iin
tek yol sulama olamazd. Tahj yetitirme dn kukusuz abuk
yayld; Kuzey Suriye Irak ve ran ovas, Msrdaki en eski tarm
kyleri kadar eski olmasa da onlara yakn bir tarihe dek uzanan
saysz tarmsal kylerin kahntlaryla doludur. Bu hzl yaylm, ancak
gebe bahe kltryle gerekleebilmitir. Nil Vadisinin ender ko
ullar altnda gelien bir yntemin, ok baka ve daha az elverili olan
ran ve Mezopotamyaya yaylm olmasnn nedenlerini anlamak g
tr. Avrupaya gelince, tahl retimi herhalde ilk kez Afrikadan Bat
Avrupaya yaylan apa ekicileriyle. Tuna havzasndan Belika ve
Almanyaya gedenler tarafndan tantlm olmal; nk buday ve
arpann yaban atalar Balkanlarn kuzeyine den blgelerde yoktu.
te yandan, Msrda tarm hi de basit deildi. Doal duru
munda, Nil Vadisi, bir dizi bataklktan oluurdu, yer yer de, sk
ormanlar ve iinde barnan gergedanlarla baka korkun hayvanlar
gezinirdi. Bu alan ekilebilir topraklar durumuna getirmek iin nce
bataklklar kurutmak ve tehlikeli hayvanlar uzaklatrmak gerekirdi.
Bylesine bir giriim de ancak elverili aletlerle donatlm, rgtlen
mi byke bir toplumun iidir. Anlalan Nil sellerine dayanan
tarm, aba ekiciliinden sonra gelmi ve bu trden gelimitir. G er
ekten de tahl ekiciliin nerede ve nasl baladn aratrmaya
demez. Besin retiminin nasl kt ve gelitii, kark iftlie nasl
dntn aratrmak daha elverilidir.
Avrupa, Yakn Dou ve Kuzey Afrikada arkeologlarn inceledi
60

i en eski, tarm yrelerinin hemen hemen tmnde, temel endstri,

kark iftiliktir; tahl retiminin yan sra besin olarak hayvan da
yetitirilmekteydi. Bu ekonomi "neolitik" an zelliidir. Besin ola
rak beslenen hayvanlarn says ok deildi; boynuzlu hayvanlar, ko
yun, kei ve domuz. Daha sonraki alarda ya da baka lkelerde bu
hayvanlara bakalar, zellikle kmes hayvanlar eklenmitir. Boynuz
lu hayvanlar bol otluk ister ama iyi sulanan steplerde, doal olarak
sulanan vadilerde hatta ok sk olmayan ormanlarda bile yaayabilir.
Domuzlar bataklk ya da ormanlk toprak sever; koyun ve keiler de
tmden l olmadka kurak topraklarda da yaayabilir, her iki tr de
dahk yreleri sever. Yaban keileri herhalde Avrupa ile Asyay
ayran dalar boyunca yaam olmah, belki Pirenelerden ya da hi
deilse Balkanlardan douya, Himalayalara dek yaylmlardr. Ya
ban koyunlar! da ayn uzantda ama ayr tr olarak yaamtr.
Muflon koyunlar Akdenizdeki adalarda ve Trkiyeden Bat rana
dek Yakn Douda remitir; uryal koyunlarmn yeri ise daha dou
da, Trkistan, Afganistan ve Pencaptayd; daha douda da O rta Asya
topraklarnda argal koyunlar yaamtr. Afrikada yaban koyunu
yoktu. En eski Msr koyunu uryal trndendi, en eski Avrupa koyunlar da yle. Oysa muflon koyunu Mezopotamyadaki en eski antlarda
bile uryal koyunuyla birlikte grlr. Hububat yetitirme urasnn
beii olan blgelerde bugnk iftlik hayvanlarmzn atalarnn ya
ban olarak yetitikleri okuyucunun dikkatinden kamayacaktr. Ama
bu gerek yaban koyunlarmn Afrikada grlmeyii nedeniyle Msr
n karma iftiliinin balad yer olabilecei sansn zayflatr.
Daha nce de belirtildii gibi, besin retimi ekonomisinin kurul
duu dnem ayn zamanda ilk iftilerin belirdii ve yaban atalarm
zn tahl yetitirip evcil hayvan rettii yar tropik blgelerde iklim
krizinin ba gsterdii dnemdir. Avrupa buz rtlerinin erimesi ve
bunlarn zerindeki yksek basn ya da antisiklonlarm kaslmas
sonucu Atlantikten gelen ve yamur tayan dk basn kuzeye
yneldi. Kuzey Afrika ve A rap Yarmadasn sulayan saanaklar Av
rupann zerine kayd. Kurakhk ba gsterdi. Kukusuz, bu deiiklik
anszn olmad. lk bata, seyrek olan kuraklk sertleti ve daha uzun
srd. ok kurak blgelerde yamurun biraz azalmas bile ok olum
suz sonular verir. ayr ve otlaklarn yerini, yer yer vadilerle bezeli
usuz bucaksz ller alr.
Ylda otuz santimlik bir yamurla rahata yaayabilen bir ka
hayvan tr, yalar iki yl azahnca, artk nfus durumuna der.
Ot yiyici hayvanlar besin ve su bulabilmek iin, giderek azalan derele
re ve su birikintilerine, vahalara r ama alanlarda et yiyicilerin,
61

aslan, kaplan ve kurtlarn saldrsna urar, nk onlar da su ardnda

vahalara ynelmitir. Bu tehlikeler insanlara da yneliktir; aym ne
denlerle avclar bile derelere ve vadilere sk sk uramaktadr. Artk
hem avc hem de av kuraklk tehlikesine kar g birletirmitir. Avc
ayn zamanda hayvan reticisiyse, giderek trleri azalan hayvanlara da
bir eyler vermesi gerekir: ekin kahntlar hayvanlar iin elverili bir
otlak olabilir. Ekin kaldrldktan sonra, retici artk yan a koyunlarm ve yaban kzlerinin ekin alanlarma girmesine karmaz. Bu hay
vanlar baka yerlere kaamayacak kadar zayf, kesip yenemeyecek
kadar da chzdr. Oysa insan, bu hayvanlarn huymu suyunu inceleye
bilir, bunlar yiyecek aslan ve kurtlar kovabilir, hatta artan besiniyle
onlar besleyebilir. Buna karlk bu hayvanlar da evcilleip, insana
yakm yaamaya ahr.
Bugn avclar, kukusuz tarih ncesi avclar da, holandklar
iin ya da tren amacyla yaban hayvan yavrulan beslemeye alktr.
nsan, dman hayvanlar korkutsun diye kpei kendi barnandan
kovmam, kendi yiyecek artklarm da vermitir. Kurakln, bylesine artmas sonucu, retici yalnzca yaban hayvalanmn yavrularn
deil, diili erkekli, bykl kkl her eit hayvan srlerini kendi
barnak evresine sokmutur. Bylesine yan evcil eit eit hayvanla
rn, kolayca yakalanacak av niteliinde olduunu anlad^ an, hayvan
evcilletirmeye balam demektir.
Bundan sonra artk bu et birikimini dikkatle ve arla kama
dan kullanmay renmesi gerekiyordu. Hayvanlar gereksiz yere korkutmamay, en gen ve en evcilini ldrmemeyi renecekti. En sessiz
ve uysal boay ya da kou ldrmeye balad vakit, seenekli
reticilie de balam demektir, bylece evcilletirilemeyen yabanla
r semez, daha yumuakballar yeler. Ayn zamanda da bu yeni
olanaklarla hayvanlarn alkanlklar ve yaam biimlerini yakndan
izleyebilir. Bylece hayvanlarn reme srelerini, besin ve su gerek
sinmelerini de renir. Bilgiye dayanarak davranlarn yrtr. Ye
niden ekim vakti gelince, hayvanlar kovup srmez, tam tersine onlar
uygun otlak ve sulak yerlere gtrr ve et yiyici hayvanlara kar
korur. te, yalnzca uysal ve yumuak bal deil, ayn zamanda
insana bal hayvan srlerinin beslenmesi de byle balam olmahdr.
Bu sonu, bu yaama zg iklim zelliklerinin srp gitmesiyle
ve uygun hayvanlarm avc insanlarn barnak yerlerine gelmeleriyle
gerekleebilrdi. Kukusuz eitli hayvan trleri zerinde denemeler
yaplmtr. M.. 3000 dolaylarnda Msrhlar antilop ve geyik srleri
beslemilerdir. Gerek bu gerekse bilmediimiz nice baka deneyler
62

baarsz olmutur. yi bir rastlant olarak, Asyann kurak alanlarnda

inek, sr, koyun, kei ve domuz da vard. Bunlar insanlara bal
kaldlar ve ardlarmdan gittiler.
lk bata evcilletirilmi hayvanlar anlalan besin olarak, beslen
di. Baka kullanmlar daha sonra bulundu. Belki de otlak olarak
kullanlan topraklarn ekime daha elverili olduu sonradan anlal
m, gbrenin deeri erge renilmitir. Hayvanlarn salmas ise,
insanm kuzu, buza ve olan st emiini yakndan izlemesiyle ba
lam olmal. Ama renildii an da st temel bir besin maddesi
olmutur. stelik bu besin, ^y v an ldrmeden, yani sermayeyi ye
meden salanabilmekteydi. te seenek gene uygulanmtr. En iyi
st veren hayvanlara iliilmemi, dier buza, kuzu ve olaklara
oranla bunlar beslenmitir. Daha sonralar da koyun ve keilerin
postlar deer kazanmtr. Belki daha nce bitki saplarna uygulanan
yntem bu postlara uygulanm, bylece kumalar dokunmu, ya da
post dvlerek kullanlmtr. Yn, seenekli retimin yapma bir
rndr. M.. 3000 yllarndan sonra bile Msrllar yn bilmiyor
lard. Oysa Mezopotamyada bu tarihten ok nce koyunlar ynleri
iin retilmekteydi. Yk tamak, sapan srmek, ara ekmek iin
hayvann koulmas ok daha sonralar balamtr ve daha ilerde,
insan ekonomisinde ikinci devrim incelenirken sz edilecektir.
Basit retimin temel nitelikleri daha nce belirtildi. Kuzey Afri
ka, Yakn Dou ve Avrupadaki neolitik yerleme alanlarndaki temel
ekonomiyi anlayacaksak, bu zellikleri hayvan retimiyle birlikte ye
niden gzden geirmeliyiz. Beslenen hayvanlarn says azsa, daha
nce anlatlanlar geerlidir: hayvanlar ekin toplandktan sonra tarla
da, baka mevsimlerde de yerleme alannn evresindeki otlaklarda
otlatlr. Birka ocuk ve gence de hayvanlarn bakm verildi mi,
toplumun bundan baka bir i grmesi gerekmez. Ama srler belirli
bir sayy anca, bunlara zel bakm ister. Aalar ve allar kesilip,
otlak yerinin geniletilmesi gerekebilir. Irmak vadilerinde, hayvanlara
otlak salamak iin zel ayrhklar alr ve sulanr. Hayvan yemi
olarak zel ekim yaplp rn biriktirilir; ya da kuru mevsimde yiyecek
bulmalar iin hayvanlar ok uzak yerlere gtrlr. Akdenizde, ran
ve Anadoluda, kn karla kapl olan dalar yazn ok elverili birer
otlaktr. Koyunlar ve sr srleri baharda dalara karlr. Byle
olunca da toplumda belirli kiilerin srleri dalara gtrmesi, yaban
hayvanlarndan korumas, bu hayvanlar samas gerekir. Bu obanlar
yanlarnda buday, arpa ve baka donatm da birlikte gtrmesi
zorunlu olur. Baz ender durum larda da, toplumun bir kesiti hayvan
laryla birlikte yazn dalara ger. Oysa scak ve'kurak lkelerde, sz
63

gelii ran, Dou Sudann baz yreleri, kuzey-bat Himalayalar gibi

yrelerde, toplumun byk bir blm scan kasp kavurduu vadi
den kalkp srleriyle birlikte daha serin olan dalk blgelere kar.
Tarlalara ve evlere bakmak iin pek az kii geride kalr.
te bu noktadan sonra, ekimin ok az yer tuttuu, salt krsal
ekonomi balar. Salt krsal ekonomi bilinen bir yaam trdr, Asya
da pek ok insan bu tr bir yaam iindedir: A rap yarmadasndaki
Bedeviler, Orta Asyadaki Moollar bunun en gzel rnekleridir. Bu
tr yaamn ne denli eski olduu bilinmez. Bu krsal kiiler, arkeolog
lara ipucu salayacak pek az iz brakmlardr. Deriden kaplar ve
sepetler kullanmlar, maaralarda deil, ktklere ya da ta, tula
duvarlara balanan adrlarda yaamlardr. Deri kap kacak ne yazk
ki kalc deildir; adrlarn asld srklarn da ardlarnda iz braka
cak kadar derin ukurlara kazlmas gerekmezdi. (Tahta rr ama
ada arkeoloji, aradan be bin yl gese de srn at ukuru
tanyabilir.)
Salt krsal insanlarn tarih ncesi yerleme alanlarnn saptanamamas bu tr insanlarn yaamadna kant deildir. "Tarihsel
okul"un savna gre, salt krsal ekonomi ile salt apa ekonomisi ilk
bata ayr ayr srdrlmtr, birleik iftilik de bu iki ayr yaam
kaynamasyla ortaya kmtr; bu sav pek de yabana atlamaz. Oysa
Forde salt krsal ekonominin srekli olamayacan savunmutur. Bu
gn krsal kabilelerin ou ekin yetitirirler, geri bu geliigzel bir
ekimdir; ama kendi ekin yetitirmeyen krsal gebeler her zaman,
ekonomik adan, yerleik kyllere baml olur. Ekiciler, br ge
belerin tutsa olsa da, yaamlar iin temel unsurlardr.
Kayna ne olursa olsun, hayvan retimi insana, tpk ekim gibi
besinine baat olma olanan vermitir. Besin reten ekonomide,
kark iftilik iin hayvan retimi eit bir ortak durumundadr.
"retim" kavramnn, trl geim trlerini kapsamas gibi, "kark
iftilik" de ayn eit eitlilii kapsar. eitli "Ekim" trleri birletiri
lebilir, ama hayvan besimine kar davran belirgindir. Deiik trle
rin nasl birletirildii daha nce akland. Besin reten ekonomide
somut uygulamalarn ne denli eitli olduu asla unutulmamaldr.
Besin retiminin, besin toplayclktan hemen sonra gelmedii de
unutulmamahdr. Bugn avclk varhkl kiiler iin bir spordan teye
gitmiyorsa, balk avcl hl byk bir endstridir ve insanlarn
byk ounluunun sofrasna katkda bulunur. lk bata hayvan, ku,
balk avcl, meyva, smklbcek, bitki toplaycl, besin toplayan
grup iin temel eylemlerdi. Av eti, balk, brtlen, fndk, fstk,
karnca yumurtas gibi yiyeceklere, arpa, buday, st ancak bir ek
64

salamaktayd. Belki de, efendileri avchk gibi cidd iler ardmdayken, ilk ekimi kadmlar yapmlardr. Ekim, bamsz ve nemli bir
endstri durumuna ancak yava yava gelebilmitir. Arkeoloji kaytla
r Msr ve randa ilk kez neolitik toplumlan ortaya kard vakit,
besin toplama dzeni ile ekin yetitirme ve hayvan besleme dzeni
eit dzeydeydi. Besin toplama urasmn ekonomik nemi daha
sonralar yitirilmitir. kinci devrimden sonra, hayvan ve ku av, bizde
olduu gibi geleneksel bir spor durumuna gehnitir; ya da balklk
gibi, toplumun iinde belirli kiilerce veya ekonomik adan tarmsal
uygarla bal olan bamsz toplumlarca yrtlen bir uzmanlk
dal, bir zel endstri olmutur.
Besin retim ekonomisinin iki ayr yn daha ilgiye deer. En
basit biimiyle bile, besin retimi, retim art birikimi iin bir olanak
ve bir amatr. Ekin, biilir biilmez tketilmemelidir. Ekinler saklan
mal, biriktirilmeli, yl boyunca idare edilmelidir. Her hasadn bir
blm de ertesi yla tohumluk olarak ayrlmaldr. Hasad saklamak
kolaydr. Bir yandan nceden dnmek tasarlamak ve artrmay, te
yandan da saklamak iin ambarlk yer ayrmay gerektirir. Ambarlar
ok nemlidir, hatta ev olarak kullanlan barmaklardan ok daha
byk de olabilir. Fayumdaki neolitik kyler, belki kendi trlerinin en
eskileridir. Bu kylerde, ii hasr sepetle ya da hasr rtlerle kapl
silolar bugne dek kalm en nemli ve byk yaplardr.
Ayn biimde, kuru mevsimi glkle atlatan srler de hibir
ayrm yaplmakszn ldrlp yenilmemelidir. Buzalar ve br
yavrular saklanmal, st salmah ve srnn remesine katkda bu
lunmaldr. Bu dnler benimsenince, besin toplayclara oranla be
sin reticiler iin retim ve retim art birikimi ok daha kolay olur.
Ekin ve srlerin verimi ok gemeden toplumun temel gereksinme
sini aar. zellikle scak iklimlerde hayvann ldrlmeden sa sak
lanmas ve ekinin korunmas, ok daha kolaydr. Bylece biriktirilen
retim artklar topluma kt mevsimleri geitirir; kuraklk ve kt
rn olaslklarnda bir nlem salar. Sonunda, ilkel bir ticaret iin
bir temel olur ve bylelikle de ikinci devrime yol aar.
Ekonomi, bundan baka, kendi kendine de yeterlidir. Kendi be
sinini toplayan bir toplum, takas ya da alverile baka bir toplum
dan mal ithal ederek o topluma baml olmak zorunda deildir.
Gerei olan tm besini kendi retir ve toplar. Hemen yanbamdaki
hammaddelerle basit ara ve aletleri kendi yapar. Toplumu oluturan
bireyler yani ev halk gerekli aletleri aralar ve silahlan retir.
Bu ekonomik yeterlilik ilikisiz ve balantsz, kopuk bir yaant
gerektirmez. Daha nce belirtildii biimde, basit besin reten ekoKendini Y aratan nsan, F:S

65

nomilerde kk farkllklar, eitli gruplarn besin edinmek iin ayn

anda izledikleri eitli yntemler, baka baka toplamlar bir araya
getirmitir. Srlerini yaz otlaklarna gtrrken, bir kyn obanlar
baka kylerin obanlaryla karlar. l boyunca bir av gezisi sre
sinde, baka vahalarn avclarnn yollar birlemi olabilir. Neolitik
dnya, oraya buraya serpilmi, ayrk gruplar deil, bir toplumlar
dizifci olarak dnlmelidir. Bunlarn her biri, dzenli ve sk olmasa
da, yinelenen ilikilerle birbirlerine balantlyd.
Yukarda sz edilen basit besin toplama ekonomisi bir soyutla
madr. izilen resim, budunbetimcilerin (etnoraflarm) gzlemler
sonucu edinilen bilgilerle, ada "yaban"lardan alnan rnekler ve
belirli arkeolojik yrelerde varlan sonulara dayanlarak ortaya ka
rlmtr. Burada rneklenen ekonomik gelimenin dzeyi, tam anlat
lan biimde gereklemi olmayabilir. Tek bana arkeoloji bilimi
bile, "neolitik ekonomisinin, evrensel tarih sahnesinde, ada uygar
la doru atlm bir adm olduunu dorulamaya yeterlidir. Fakat
arkeoloji biliminin imdilik yapabildii ey, gerekte srekli bir sre
olan yaamda geici sreleri tek tek ayrmtr. Benzeri durumlarn
pek ok alanlarda ayn anda var olduklarna ksaca deinmitik. Oysa
tarih ncesi alar iin, bu varsaym kantlanamaz, hatta birbirine ok
yakn alanlar iin, rnein Orta Msrda Tasa, Fayum ve Delta ile
Kuzey Suriye iin bile byledir. Hele Msrla Orta Avrupa arasmda
benzer olaylarn ayn anda olutuunu savlamak kesinlikle yanl olur;
ngiltere ya da Belikada basit besin toplama ekonomisinin en gzel
rnekleri, aa yukar Msrdaki bu tr ekonomiden, gne takvimiy
le, otuz yzyl sonraya aittir. ada yaban insanlar, ayn ekonomik
dzeyi rneklemek iin, zellikle semi bulunuyoruz.
Arkeologlar, aa yukar, 7000 yl nce. Nil vadisinde, Tasada,
Deltann bat kysmda, Fayumda eski bir gln kenarnda, Kuzey
Suriyenin yamur kuanda, Halep ve Musul arasnda ve ran ovas
nn yamalarnda yukarda sz edilen temel ekonomi dzeyinde ya
ayan insanlara dein kantlar bulmutur. Ayn ekonominin ok daha
sonra G iritte, Anadolu ovalarnda, Tesalyada ve Yunanistann dier
kara blgelerinde yerletiini gryoruz. ok daha sonralar da Is
panyada, Ukranya ve Besarabyann Kara Toprak kuanda, Aa
Tuna vadisinde, M acaristan ovasnda ve sonra Orta Avrupada ls
denilen verimli topraklarn sk ormanlarla kapl olmad alanlarda
yer yer rastlyoruz. Ayn ekonomi Ispanyadan Bat Avrupaya, Gney
Ingiltere ve Belikaya yaylmtr. Danimarka, Kuzey Almanya ve
svete ok daha sonralar belirmitir - belki M.. 2000 ylndan
nce varamamtr buralara. Bat inde saptanan benzeri toplumlar
66

da ok daha eski olmasalar gerek. Yeni Zelandadaki M aoriler,

Kaptan Cook M.S. XVIII. yzylda ayak bastnda, hl ayn dzeyde
yaamaktaydlar!
Arkeoloji biliminin saptad basit besin reticilerinin her bir
grubu ok belirgin farklarla birbirlerinden ayrlrlar. Arkeologlar
bunlar alacak kadar ok "kltr" eitlerine ayrr. H er birinin
kendine zg aletleri, kap kacaklar, silahlan ve ssleri, kendi zel
sanat ve cenaze trenleri vardr. Temel ekonomi uygulamalar bile
gruptan gruba deiir. rnein, bat Avrupada, O rta Avrupann ls
topraklarnda, Ukranya ve Bat inde lml olan tm bu iklimlerde,
gebe bahe kltr yaygnd. Girit ve Tesalyada ise en eski yerle
me alanlarnmn bile srekli olduu anlalmaktadr. Gene, Bat Av
rupada sr, koyun, domuz beslemek ve avclk, tahl yetitirmekle
hi deilse ayn dzeyde tutulurdu. Orta Avrupann ls topraklarn
da, besin kayna olarak evcil hayvanlarn ilk bata nemi ok azd, av
hayvanlarnn ise daha da azd. Neolitik inliler ise yalnzca domuz
beslerdi.
Neolitik Msrhlar arasnda, Tasada sr ve koyun kemikleri
bol bol bulunmutur ama hi bir domuz kalnts yoktur. Oysa bu
hayvan, Fayumda ve D eltanm yanbanda o an yerleme alanla
rnda bol bol bulunurdu. Bundan baka yetitirilen tahl da bakayd Msrda, Asurda, Bat ve Kuzey Avrupada triticum dicoccum, Tuna
havzasnda gernik, Suriye ve Trkistanda da ekmeklik buday. D e
mek ki, neolitik uygarlk diye bir ey yoktu. eitli rk bileiminde
insan gruplar, deiik iklim ve toprak koullar altnda yaamlarn
srdrrken, ayn temel dnleri edinmiler ve bunlar eitli evre
lere eitli biimlerde uygulamlard.
Neolitik kltrleri bylesine belirgin biimde ayran bakalklar
ekonominin ayrcalklar ve her bir toplumun kendine yeterlilii nede
niyle artc olmamah. H er bir grup komularndan ekonomik adan
bamsz bulunduu iin, onlardan tmden kopuk yayabiliyordu.
Bylesine bir kopkluk kendi sanat ve zanaatn, kendi tr kurumlarm dierlerinden bamsz olarak gelitiriyordu. Ancak ok dik kafal
geliimciler, bu bamsz geliimlerin her yerde ayn sonular dou
racan savlayabilir. Oysa, bunun tam tersi gerekten gzetilmi ola
bilir. Birbirine ok benzer neolitik gruplar ayrntlaryla incelenecek
olursa -rnein O rta Avrupa ls topraklarnda yaam olan insanlara
baklrsa,- srekli ayrlklarn varl, vazolarn ssl biimleri, ssle
me ileri ve benzeri yapmlarda, bu gruplarn birbirinden giderek
artan biimde farkl oaldklar grlebilir.
Gene de tmden birbirlerinden kopuk olduklar sylenemez 67

belki de tam ekonomik yeterlilie hibir yerde ulalamamt. Birbi

rine yakn gruplarm her yerde birbirleriyle ilikileri olduu gerei,
arkeologlar tarafndan, birbirlerine verip aldklar eyalarla kantlan
mtr. Bu tr alveri obanlarn ve avclarn, daha nce szn
ettiimiz gibi, birbirlerine ziyaret sonucu, diyelim kendi kynn
dnda 6ir e bulma istei (ekzogami) gibi nedenlerle gereklemi
olabilir. Sonunda dzensiz de olsa bir ticaret olumu, bylece eyalar
ve mallar uzun yollar amtr. Bylece Fayum gl kysnda bulunan
deniz kabuklar hem Akdenizden hem de Kzldenizden tanmtr
diyebiliriz. Akdeniz midyesinin kabuundan yaplm bilezikler, Spondilus gaederopi, Bohemyadan Gney Almanyaya kadar tm neolitik
maaralarda bulunmutur.
nemli olan, bu tr ticaretin o toplumun ekonomik yaamnda
etken olmamasdr; alnp verilen bu eyalar bir bakma lks eyalar
d, gerekli nesneler deildi. Ama gene de bu tr al veri insann
gelimesi iin ok byk nem tamtr. Bu yoldan, bir toplumdan
bir topluma dnler aktarlm, yabanc eyalar birbirleriyle kyas
lanm ve gerekte kltr alverii ve bileimi balamtr. "Neolitik
uygarlk" yaylmasn biraz da, daha nce yaam olan ve daha da
seyrek yerleme alanlarnda yaamn kuran avc topluluklarn ilkel
ahveriine borludur.
Ender olarak da, birbirinden ayrk gruplar arasnda alveri ve
haberleme daha dzenli bir "ticaret"e ve, neolitik ekonomi erevesi
iinde bile, gruplar aras uzmanlamaya yol am olabilir. Ingiltere,
Belika ve Fransada arkeologlar neolitik ta ocaklain bulmulardr.
Madenciler herhalde madenle almadklar zamanlarda bitki ret
mi ve hayvan yetitirmilerdir. Ama retimi yalnzca kendileri iin
yapmadklar, talar daha byk bir pazara ihra ettikleri kukusuz
du. Gene de, deniz, orman ya da sk ormanl dalarn engeli karsn
da, neolitik alarda insanlarn alverii pek ender bir olayd, dn
alverii ise ok yava ilerlemekteydi. Yalnz Akdeniz evresindeki
verimli topraklarda bu alveri hzl ve yaygn olabilmitir.
Bylece, "neolitik a" M.. 6000 ile M.S. 1800 yllar arasnda
srm olmaldr. "Neolitik uygarlk" deyimi ise tehlikeli bir tanmla
madr, ok eitli kltr gruplan iin geerlidir; bunlarn tm de
aa yukar ayn ekonomik dzeydeydi. Tasa, Fayum Gl ve Asurda
Arpaiyanm en alt dzeylerinde, yukarda anlatlan ekonomi o sra
larda ulalm en yksek ekonomik dzeyi belirtmez. Daha baka
yerlerde ve ok daha sonraki zamanlarda ayn temel ekonomik yapya
sahip toplumlarm yaam olduunu gryoruz. Tmnde de ortak
pek ok ekonomik yn buluyoruz. Bir ok ortak yann daha az soyut
68

olduunu anlyoruz. Gene de ortak uygulama yanlarnn farkllklar

umursanmayabilir ve genel zelliklerin bir ok "neolitik toplumlar
iin ortak olduu kabul edilebilir. En nemli ortak ynleri tahta
iilii, kap kacak yapm ve dokuma endstrisidir.
Neolitik devriminin belirgin olduu ada, besin retimi ilk kez
gze batar biimde gelitii vakit. Kuzey Afrika ve Yakn Douda
bugnknden ok yamur yamaktayd; imdi aasz olan alanlarda
aa yetimekteydi. Ayn srelerde Avrupada, Buz ann tundrala
r ve steplerinin yerini ormanlar almt. nsanlar artk kereste iiyle
uramak zorundaydlar. Bu drtye bir tepi olarak "cill ta balta"
yaplmt. Daha eski arkeologlar iin "neolitik a"m belirtisi olan bu
alet, sk dokulu bir tatan kesilmi iri bir dilimdi,bir ucu keskin bir
kenar oluturacak biimde yontulmutu. Bir sopaya yerletirilip balta
ya da keser yaplrd.
Eski Ta ann daha sonraki dneminde balta benzeri aletler
yoktu. Yontulmu ta tahta, Eski Ta anm daha nceki dnemle
rinde grlen yontulmu ta ya da sert akmak tandan yaplan "el
baltasfnin gelimi tr deildir. Neolitik aletin zellii kenarnn
yontularak keskinletirilmesidir Bu yeni teknik ta zerinde tahl
tlrken gzlenilmi ve bulunmu olabilir. Belki de bahe kazlr
ken, krlan bir ta paras bir tahtaya taklp bir tr apa ortaya
karlmtr; derken bu tan bir ucu kumlu topraa srtlnce keskinlemitir. Geri neolotik baltalar hemen hemen hep basit besin
reticilerinin en eski yerleme alanlarnda bulunmutur ama kullan
mnn yeni ekonominin bir sonucu olduu kesin deildir. Balta tr
aletleri, sz gelii, Baltk Denizi kylarnda, iftiliin herhangi bir
belirtisine rastlanmadan ok nceki srelerde bulunmutur. Bu trler
de domuz ve boynuzdan yaplmtr, bunlar da cilalanarak keskinletirilmitir. Yontularak keskinletirilen ta balta ve keserler Kuzey Av
rupa ormanlarnda yaayan ve besin iin ne hayvan ne de bitki reten
insanlarn yerleme alanlarnda bulunmutur. Avrupann dnda ise,
pek ok besin toplayclar, Avustralyadaki Arborijinler de yontulmu
ta balta kullanmlardr. te yandan, bitkiyi, belki de tahl oraklarla
bien Filistinli Natufyanlarda ise, balta yoktu. Demek ik yontulmu
ta balta, buradaki anlamyla kendine yeterli besin retimine sahip
neolitik ekonominin kesin bir kant saylamaz.
Nerede kullanlm olursa olsun, ta balta, salam kenarl, bir
ka vuruta zedelenmeyen sert bir aletti. Odun kesmeye ve biimlen
dirmeye yaryordu. Marangozluk balamt. Sapan, tekerlek, sal ve
tahta evlerin yapm iin balta ve keser gerekir. Ta baltann yapm,
daha sonraki bu tr baarlar iin ok nemli bir n kouldu.
69

Tahln hazrlanmas ve depolanmas, scaa dayanan ve su tuta

bilen kaplarn nemini artrm olmal. Neolitik toplumlann ortak
zelliinin kap kacak yapm olduu anlalmaktadr. (Bu kaplar Filis
tinli Natfyanlar tarafmdan kullanlmaktayd.) Gerekten de toprak
kap kacak, besin reten ekonominin oluumundan daha nce bulun
mu olabilir. Belki de, su geirmemesi iin kille sval bir sepetin
rastlantyla yanmas sonucu bulunmutur. Kenyada Eski Ta an
dan olduu sanlan kk mlek paralar bu olasl dndrmek
tedir. Byk apta mlek yapm ancak Neolitik ada balamtr.
Neolitik yerleme alanlar genellikle krk mlek paralaryla bezeli
dir.
Bu yeni endstrinin insan dn ve bilimin balangc asndan
nemi byktr. mlek yapmnda insan kimyasal deiimi belki de
bilinli olarak ilk kez kullanmtr. Bu yntemin z, kimyacnn
mleki kiline verdii adla aluminyum hidrat silikattan stma yoluy
la baz su motozanlarnn (molekllerinin) karlmasdr. Kil paras,
slakken, tmden plastiktir; suyu ok gelirse dalr, kuruyunca da un
gibi olur. z oluturan su, kimyasal adan birleince, ancak 600
derecenin stnde buharlaarak kar, o zaman da nesne plastikliini
tmden yitirir; kil paras katlar, ister slak ister kuru olsun, zellik
le vurulup krlmadka biimini saklar. mlekinin sanatnn z,
kil parasn istedii biimde yourup, srekli olarak bu biimde
kalmas iin "yakmak"tr (yani 600C stnde bir sda tutmaktr.)
lk insanlar iin nesnenin niteliindeki bu deiim, amur ya da
tozun taa dnm gizsel bir ilem olmal. Belki de nesne ve
deimezlik konularnda derin dnler esinlemitir. Yourulabilen,
plastik nitelikli kille sert, kat mlekler nasl ayn nesne olabilirdi?
Atee sokulan mlek girerken ne biimse ktnda da o biimdir,
ama rengi deimitir ve dokusu bambakadr.
mlek yapm demek, az nce sz edilen kimyasal deiimi
bulmak, bu deiime baat olmak ve bunu kullanmak demektir. Ama
br bulular gibi, gncel yaama uygulanmas, baka bulularla da
balanthdr. Kili yourmak iin slatmak gerekir, ama slak hamur
atee konunca atlar. Kili hamurlatrmak iin eklenen su, usulca
gnete ya da ate banda kurutulur, mlek ondan sonra frnlanr.
Kilin seilip hazrlanmas da gerekir. inde ok iri paralar varsa,
kolaylkla biim almaz ve kullanl bir mlek yaplamaz. Sert nesne
lerin olumasn nlemek iin bir ykama yntemi bulmak gereklidir.
te yandan kilin iinde kaba nesneler yoksa, biimlerken parmaklara
yapr ve frnlanrken atlar. Bunu nlemek iin prtkl bir nesne kum, ufalanm ta ya da deniz kabuu, entilmi hasr, ksaca bir
70

"maya" - eklenmelidir.
Frnlanrken kilin yalnzca fiziksel younluu deil, rengi de de
iir. Renk deiimi bir yandan nesnenin iindeki yabanc maddeler
den, bir yandan da frnlanmadan trdr. ounluk kilde demir
oksidi vardr. mlek scakken havaya aksa, al bir renk alr nk
demir, okside olup al ferik oksidi oluturur. Oysa frnlanma sresin
de, yanan kmrle evriliyse, bu aksak yanma sresinde gazlar kar,
demir tozlan azalr, mlek de boz rengi olur, nk ferozo ferik
oksit karadr. Koyu renk, kilin iindeki karbondan da oluabilir. Bu
da hammaddenin iindeki bitkisel ya da organik yabanc nesnelerden
ya da atein, al ve scak mlee szan isinden, veya daha scakken
mlein zerine zellikle srlen ya ya da gbreden olabilir. nsan,
bu dcjiimleri renip mlei gzelletirmek iin uygulamtr.
ilk bata yerel koullar, salanabilen kil ve yakt tr, mlein
rengini etkilemitir. ounluk kil trleri, sulak yrelerde bol dumanl
odun ateinde piirilince, kara ya da pis boz renkli mlekler yapla
bilirdi. Daha kuru iklimlerde al ve toprak rengi mlekler retilebilir.
Dikenli Akdeniz ya da l bitkilerinden yaklan ate kolaylkla ak
pembe ya da yeilimsi mlekler oluturur. Bylece mleki bu
etkileri bilinli olarak nasl yapabileceini ya da mlei daha da
gzelletirmek iin nasl kullanabileceini renir. Sz gelii, mle
in stn, demir oksidi bol ince bir kat zel kille kaplayp, kpkrm
z bir mlek yaratabilir. Syleine zel hazrlanm kili, ssleme
yapmak iin bir frayla eitli biimlerde mlein stne srebilir.
Unutmayn, bitmemi bir mlee uygulanan renk, bitmi rnn
zerindeki renkten ok ayrdr. mlek boyamak basit bir sanat
deildir. Sanatnn nceden frnlanm mlein ne biim ve renk
alacan kestirmesi gerekir. Bu beceri en nce Yakn Douda ger
ekletirilmitir. Doal atein dumanl alev oluturduu daha lml
blgelerde boyal mlek yapm ok daha sonralar balamtr.
Yaplan resimlerin iyice belirgin olmas iin yeni bir bulu ge
rekliydi - mlein 900 ya da 1000 derece sya yerletirilmesi ve
alevlerden uzak tutulmas iin zellikle yaplm bir frn bu sorunu
zmlerdi. lk neolitik toplumlarda byle bir ara grlmemitir.
Frnn Orta ve Bat Avrupada kullanm ise Demir ayla balar.
Demek ki en ilkel ve genel biimiyle de, mlek sanat olduka
karmak bir urayd. Bir ok belirgin yntem ve srelerin kavran
mas, nice bulularn uygulanmasm gerektiriyordu. Bunlardan ancak
pek azn yukarda belirttik. Okuyucuyu skma pahasna da olsa bir
zellikten sz edeceiz. mlein biimlendirilmesi sanld kadar
71

basit deildir. ok kk mlekler kukusuz, bir yumak amurdan

hamur aar gibi yorulup biimlendirilebilir. Ya da kil hamur kolay
lkla ak bir sepet ya da tas biimi bir kalba kolaylkla svanabilir.
Kuruyunca kalp karlr, frnlanmaya hazr ak bir tabak ya da tas
elde edilmi olur.
Ama daha byk bir kap, diyelim dar boyunlu bir testi gerekince
artk bylesine ilkel yntemler yeterli olamaz; bu kabn zellikle
yapm gerekir. Neolitik Avrupa ve Asyada bu ilem genellikle evir
me yntemiyle yaplrd. mlein dibi yorulduktan sonra, istenen
apta kil halkalar hazrlamrd. Biri alta konur, br stne yerleti
rilir ve bu bylece srp giderdi. Bu, uzun sren bir yntemdir.
Halkalar yerletirildii vakit, olduka slak ve yumuak olmaldr.
Ama bir halka yerine yerletirildi mi, artk kuruyup biraz da sertle
mesini beklememiz gerekir, ikinci kat ancak bundan sonra eklenir.
Byk bir mlein yapm gnlerce srebilir.
mlek sanatnn yapc nitelii insan dnnde tepki yaratt.
mlek yapm insan yaratclnn nemli bir rnyd. Kil hamur
iyice plastikti, insan dilediince bu hamuru yourabilirdi. Oysa ta ya
da kemikten bir alet yaparken nesnenin biimi ve boyutuyla snrlyd;
bu nesneyi ancak paralar kopararak biimlendirebilirdi. Oysa m
lekinin iinde byle bir snr yoktur. Hamurunu biimlendirir, ek
lemlerin sertlii ve dayanklln umursamadan dileince hamuruna
yeni paralar ekler. "Yaratclk", olmayan bir biimin elle yaratma
sreci yinelenerek, insan dnne girmesi demektir. ncildeki m
lek becerisinden ahnan rnekler bu gr kantlar.
mlekinin yaratma zgrl ilk bata tam uygulanamamt.
D, bolukta ilemez. Yaratlan nesne, bilinen bir eye benzemelidir.
stelik mlekler genellikle kadnlarca yaplrd, kadnlar da kkl
deiikliklere kukuyla bakarlar. Bu nedenle ilk mlekler, baka
nesnelerden, su kabandan, derilerden sepet ve hasrdan, hatta insan
kafatasndan yaplan kaplarn benzeriydi. Bu benzerlii pekitirmek
iin "deri arap torbas" ya da sepetin rgs ounlukla resim olarak
mlein stne izilir ve boyanrd. Bylece tutucu ev kadn, kulla
nmna balanan bu yeni nesne nedeniyle, arpc bir deiiklie ura
maktan kurtulmu oluyordu.
Msr ve Yakn Dounun en eski neolitik kylerinin kalntlarn
da dokuma endstrisinin belirtilerini gryoruz. Keten ve daha son
ralar ynden dokunan giysiler, soua ve gnee kar korunmak iin
ilenmi deri ya da yaprak giysilerle rekabete balamt. Dokuma iin
de ok daha baka etrefil bulu ve yaratlar gerekliydi, yepyeni bir
bilimsel bilgi dizisi uygulanmalyd. En nce uygun bir nesne, uzun
72

iplik salayacak lifli bir m adde bulunmalyd. Fayum gl zerinde

yaayan neolitik kyller oktan keten kullanmaktayd. Tm bitkiler
arasnda bu bitkiyi seip, tahl yetitirirken bunu da retime katm
olmalar gerekir. Baka bir tr keten de Asyada bulunup retilmitir.
Avrupa tr keten neolitik alarda svirede retilip kullanlmtr.
Baka nesneler de denenmi olmal. M.. 3000 ylndan hemen
sonra nds vadisinde pamuk yetitirildii kukusuzdur. Daha nce
belirtildii gibi ayn srelerde Mezopotamyada yn kullanlmaktayd.
Seenekli retme yoluyla yn bol koyunlar retilmeden nce, kuma
yapm iin koyun ve kei postu kullanm olmallar nk, kl doku
nabilir. Dokuma endstrisi yalnzca keten, pamuk ve yn gibi zel
nesneler konusunda bilgi gerektirmekle kalmaz, ayn zamanda belirli
trlerde hayvanlarn ve belirli bitkilerin retilmesini de gerektirir.
Zorunlu baka bulular arasmda, iplii bkmek iin bir ara ge
reklidir. Arak denilen, ta ya da mlekten yaplm kk diskler
ipin ucuna arlk olarak taklrd, minik uan tekerleklere benzeyen
bu kk nesneler arkeologlar iin dokuma endstrisinin varln
kantlayan aralardr. Ancak ok zel koullar altnda dokuma rn
lerinden ya da kullanlan tahta aletlerden kalntlar gnmze dek
gelebilmitir.
Sz edilen tm endstriler bahecilikten dokumaya dek tm
uralar ancak deney birikimleri ve bu deneylerden varlan sonula
rn uygulanmasyla gereklemitir. Bunlarn her biri ve tm uygula
mak bilime dayanr. Ayrca, her bir zanaatn srdrlmesi, srekli
olarak genileyen pratik bilim bilgisi ile ynlenmitir. Kuaklar bo
yunca bilgi ve beceriler babadan oula aktarlmtr. Ekimci, sz
gelii, en verimli ekilebilir topran hangisi olduunu, tohumun ne
zaman ekileceini, filizlerin ottan nasl ayrtedileceini ve daha nice
nice ayrnty bilmek zorundadr. Gen mleki uygun kili nerede
bulup nasl seeceini, nasl temizleyeceini, su ve mayann ne lde
katlacan ve daha buna benzer nice bilgileri edinmesi gerekir.
te bylece bir hayli dolgun zanaat bilgi ve treleri oluur - bu
bilginin iinde doa bilgisi, jeoloji, kimya da vardr diyebiliriz. ada
yabanlarn yntemlerine bakacak olursak, pek ok geerli varsaymla
rn, yararsz by diyebileceimiz baz yntemlerle birletirildiini
grrz. te bu kurallar kmesi, ister gerek ister by olsun, zanaat
geleneinin bir parasn oluturur. rnek ve t yoluyla babadan
oula, anadan kza aktarlr. Kz ocuk, anasna mlek yapmnda
yardmc olurken, onu yakndan izler, kendini ona benzetir, ayrca sz
yoluyla da anasndan uyanlar ve tler edinir. Neolitik alarda
73

uygulamal bilim, bugn raklk yntemi dediimiz yntemle gen

kuaklara aktarlrd.
Neolitik zanaat ve endstrisi olarak olumutur. Oysa zanaat ge
lenekleri kiisel deil, toplumsal geleneklerdir. Toplum yelerinin
deney ve bilgisi srekli olarak biriktirilirdi. ada Afrika kynde,
ev kadn mleinin yapm ve frnlanmas iin evine kapanmaz.
Kyn tm kadnlar birlikte alrlar, syleirler ve bilgi alp verir
ler. Birbirlerine yardm da ederler. Ura kamusaldr, kurallar da
toplumsal deneyin sonulandr. Tarih ncesi alarda da bir neolitik
kyde bulunan tm kap kacak yeknesak bir benzerlik, bir rneklik
yanstr. Kiisellik deil, toplumsal gelenein damgasn tar.
Neolitik ekonomi tm olarak, ibirliinin yaratt aba olmaks
zn yaayamazd. Ormanda dzlk amak, bataklk kurutmak gibi ar
iler ortak aba gerektirir. Kanal amak, taban hayvanlarna ya da
sellere kar evleri korumak da toplumsal sorumluluklard. Gerek
Msr, gerek Bat Avrupada neolitik kylerdeki barnaklar, geliig
zel yaylmam, belli bir dzene gre yerletirilmiti. Btn bunlardan
anlaldna gre toplumsal eylemlerin denkletirilmesi ve ynetilme
si iin bir sosyal rgtlenme vard. Bu rgtn ne tr olduunu hi
bir zaman kesinlikle renemeyeceiz. Ama bir varsaym uygun de
bilir.
Salt neolitik ada sosyal rgtn etken birimi genellikle ok
kkt. O a iin olduka gelikin saylan tipik bir Tesalya ky 100
ile 45 metrelik bir alan, ya da topu topu drt dnmlk bir yreyi
kaplard! O rta Avrupada pek ok neolitik mezarlk ince ince arat
rlmtr. Hi birinde yirmiyi akn mezar bulunmamtr. (Kukusuz o
yerleme alannn ne sre kullanld ya da her bir mezarlkta ka
kuan gmldn bilmiyoruz.) Bahe ekiminin ada temsilcile
ri arasnda kyn blnmesi ynelimi etnograflarn dikkatini ekmi
ti. Baz genler elerini yanlarna katp baka bir yerde yeni bir ky
kurmak iin ayrlrlar; bylece yallarn baatlndan kurtulurlar.
Yeni ky, romanla yakn yerde kurulduundan tarlaya ulamak iin
uzun uzun yol yrmek de gerekmezdi, nk eski kylerde, ilk
yerleen kyller yakn topraklar ilk batan kaparlard. Genellikle bu
ayrlma uygun olurdu - yeter ki bol toprak bulunsun. Neolitik alar
da toprak ktl yoktu.
"Neolitik yaam"m kooperatif eylemlerinin da dnk anlatm
sosyal ve politik kurumlar olmutur. Kukusuz bu tr kurumlar bysel-dinsel kurallarla glendirilir, inan ve batl inanlardan oluan
ama az ok anlalabilir yasa ve yasaklar oluturulurdu. Neolitik
devrim sonucu ve yeni zanaatler nedeniyle edinilen ve uygulanan
74

bilgiler nedeniyle insann yepyeni glere baat oluu, insan gr ve

dnn etkilemi olmal. Bu deiim kurulular da, dini de biim
lendirmitir. Ama neolitik rgtlerin ve inanlarm ne biim olduu
kesinlikle bilinememektedir.
Neolitik ekonomiye neyin uygun olduu varsaymm tarihsel ger
ee uydurmak gereksizdir: Ondokuzuncu yzylda ngiliz anayasas
ile ngiliz protestan dininin kesin biimi, kapitalist dzeyin biimine
baklarak kestirilemez. Bir ka eski yerleme alanndan edinilen gz
lemlere evrensel geerlilik yklenemez. Bugnn yaban kabilelerinde
gzlenen rgtler ve trenler 6000 yl nce benzeri ekonomik dzeye
varm olan baka yaban kabilelerin politik ve dn yaamna ipucu
salayamaz. Kurumlar, inanlar ve kuramlar artc biimde gerek
uygulamann ardnda kalmtr. Daha nce de savland gibi "neolitik
uygarlk" diye bir ey yoktur, yalnzca bir ka genel ilke ve dnn
eitli uygulamalar vardr.
Bugn yaban kabileler hl geimlerini 6000 yl ncenin "neoli
tik" yntemleriyle salamak istiyorlarsa, bu insanlarn politik ve dinsel
yaamlarnn da ayn durgunlukta srdne dein bir kant yoktur.
Tam tersine, daha sonraki devrimlerin, ilerde belirtilecei gibi, dnya
apnda etkileri olmutur. Be bin yl, ikinci devrimin etkilerinin
Avustralyaya bile szmas iin yeterli bir sredir. Baz insanlarn,
ekonomileri hi etkilenmedii halde, ikinci devrimin bir ok somut
baarlarm benimsedikleri kesinlikle belirgindir. Diyelim Afrikada
apa iftileri yzyllardr demir kullanmaktadr. lerde greceimiz
gibi, ikinci devrim gl ve derin bysel-dinsel inanlar uyandrm
tr. Bat ve Kuzey Avrupada neolitik insanlarn yaptklar mezarlar
dan, o sralarda Douda gelitirilmi inanlarn yansmas olduu
savunulabilir. Baz bilginler bu tr inanlarn izlerine Avustralya ve
Amerikada besin toplayc arborijinler arasnda da yaygn olduunu
sylerler.
"Neolitik politika" ve "neolitik din" den sz etmeye yeltenmeye
ceiz. Byle bir dn ya da rgtlenmenin var olmad da dn
lebilir. "Neolitik devrim" bir felket deil bir sreti. eidi aamala
rnda besin toplayclarn ve avclarn sosyal kurumlan ve bysel-din
sel dnleri kukusuz deimekteydi. Ama yeni ekonomik dzene
daha uygun yeni sistem ya da sistemlerin yerlemesi daha ok zaman
alacaktr. O zamana dek de ikinci devrim oktan balam olacaktr.
Belki de kat ideolojilerin ve kk salm kurum ve rgtlerin bulun
may nedeniyle kendi kendine yeterli ekonomilerden endstri ve
ticaret kentlerine varan hzl gelime 2000 yldan ksa bir srede
gerekleebilmitir.
75

Salam, sarslmaz kurumlann, sk skya balanlan batl inanlann varl, sosyal deime ve bu deiime yol aan bilimsel ilerlemeye
byk engeldir. Bir toplumda bu tr tepkiye kar direni de o toplu
mun ekonomik gvencesiyle ters orantldr. Allda kar karya gelen
bir toplum deiiklii gze alamaz. Boaz tokluuna yaam srdren
dzenden en kk bir sapma grubun tmn tehlikeye drebilir.
stelik bir treni atlamak, bir kurban unutmak gibi yollarla gizsel
gleri fkelendirmek tpk file atlan okun ucunu zehirlemeyi unutm ^ kadar tehlikeli olabilir.
lk devrimden sonra bile, kendine yeterli kyllerin kck
gruplan iin yaam hl ok gvencesizdi. Kuraklk, dolu frtnas, kar
frtnas, alk demekti. Bu kyllerin ba vuraca dnya pazarlar
yoktu, bu nedenle bir blgedeki kt hava koullar bir baka blgenin
retim artyla giderilemezdi. Hl besin kaynaklan ok snrlyd.
Ekinler, srler, kmes hayvanlan ayn felaketten etkilenirdi. Ambarlannda topladklan besin de ok azd. Kendine yeterli kyl toplumu
kukusuz yamur, gne, gkgrlts ve kasrga getiren glere bal
olduu bilincini tayacakt. Oysa bu gler gvenilmezdi, korkuntu.
Bunlarla baa klmal ya da boyun emeli, uyum salanmalyd.
Tehlikeyi uzaklatrmak iin bir by, ya da uyumu salamak iin
bir tren bir kez bulundu mu, bu inan yaam korkusuna kar insanla
ra bir rahatlk vermeye balar. Bu tr by ve treler kesinlikle yerle
ince, nasl olsa ikinci devrimin yaygnlamas gecikecektir. Bundan
sonra da, kk salm inanlar -diyelim astroloji tutkusu, kutsal krallann ve atalann ruhlarnn gleri- artk gerek bilimin gelimesine ve
kentler aras, uluslararas ekonominin kurulmasna engel olacaktr.
Belki de ilk devrim, avclarn bylerine kar kuku uyandnr, bunlann politik sonulann kurcalarken, ikinci devrimi mjdeleyen baka
kuku uyandna dnler ve yeni bulular ba gstermeye balamt.
Belki de neolitik ekonomiye uygun yeni rgt ve inan dzeni, Douda ekonomi geveyip kaymaya balad vakit, henz kurulmamt
ve yerlememiti.
Neolitik alarda varolan ya da srekli olamayan kurumlann
neler olduuna dein ipulan elde edilmitir. Bazen bu kurumlar,
ikinci devrimin ynelimine kar tepki gstermilerdir. Birok kuru
mun eski dzenden devir alnm olmas doaldr. Nil Vadisinde totemik kabilelerin yaamlanm srdrdne dein dolayl kantlar bulun
mutur. Daha sonraki neolitik kylerin bu tr kabilelere ait yerleme
alanlan olduu anlalmaktadr. Tarih alannda bu kyler yerleme
alanlan olduu anlalmaktadr. Tarih alannda bu kyler ba
z blgelerin bakentleri olmu. Fil kenti. ahin kenti (Hierakonpolis)
gibi adlar tamlardr; anlalan bu adlar yerel kabilenin totem
lerine gre verilmitir. Blgelerin iareti kabilenin markasyd; tarih
76

ncesi alarda bile bu markalar vazolarda grlmtr. Bu tr kabi

le dzenine bugn basit besin toplayclar arasnda sk rastlanr;
belki de neolitik alarm gerek kalntlardr; ama bundan, tm
neolitik toplumlann totemik kabilelerden olutuu sonucuna varla
maz.
Bakanlk konusunda, ilk neolitik mezarlklar ya da kylerde bir
ize rastlanmamtr. Gze batacak biimde gsterili, st dzeyde
birine ait olduunu belli eden mezarlar ya da saray denilebilecek
yaplar bulunmamtr. Bat ve Kuzeybat Avrupada grlen byk
mezarlar ise, ikinci devrimin yaygnlat ve o an dnlerinin
yayld zamanlara rastlar; byk olaslkla bu dnlerden esinlen
mitir. Normalden daha byk evlere Avrupadaki neolitik kylerde
rastlanmtr ama bunlar varsl evlerden ok kamu yaplan, kulbeler,
Pasifik Adalarndan gelenler iin bekr evleri olabilir. Sava belirtile
rine de rastlanmamtr. Neolitik mezarlarda ve barnaklarda silahlara
rastlanmtr; ama bunlar sava silahlan myd, yoksa yalnzca av
aletleri miydi? Kadnlarn topluma besin salama abalarna katlm
larnn giderek artmas da kadnn toplumdaki sosyal konumunu yk
seltmi olmaldr. Ama bu da kesin deildir.
Neolitik toplumlar! bir arada tutan bysel - dinsel grlere
gelince, bir ka dne burada yer verebiliriz. Eski Ta anda
llere verilen nem, yeni ada daha da artm olabilir. Bir ok
neolitik gruplardan, l gmldne dein bir ize rastlanmamtr.
Ama genellikle ller oyulmu maaralara yerletirilir, ya yerleme
alanna yakn mezarlklarda bir arada tutulur ya da her eve yakn bir
yere tek tek mezarlar kazlrd. llerin yanna ounlukla aletler ve
silahlar, besin ve iki dolu kaplar ve ss eyalar kathrd. Tarih
ncesi alarda Msrda, mezar kaplarna hayvan ve eya resimleri
yaplrd. Belki bunlar da Eski Ta a avclarnca maaralara ve
kayalara yaplan resimlerle ayn anlam ve amac tard. Tarih ala
rnda bu resimler mezarn duvarlarna yaplrd. Yazlan yazlardan da
llerin bu resimlerdeki hizmetlerden yararlanacaklar umudu anla
lr.
Bylesine bir titizlik, ok daha eski alara ulaan, ata ruhlarna
kar davranlar yanstr. Oysa artk, atalarn gmld topraklar,
her yl gizsel biimde toplumun besin kaynann fkrd yerlerdir.
Ata ruhlarnn, tohumlarn yeermesine katkda bulunduuna inanm
olmalar gerekir.
retim glerini yneltmek ya da onlara yardmc olmak ama
cyla yaplan trenler ve byler neolitik alarda daha da byk bir
nem kazanm olabilir. Eski Ta ann yerleme alanlarnda, seks
organlar ok belirgin, tatan oyma kk kadn heykellerine rastlan
77

mtr. Ama benzeri heykeller, kilden biimlendirilmi olarak neolitik

yerleme yerlerinde ve m ezarlarda da grlmtr. Bunlara oun
lukla "ana tanralar" denilir. Yoksa karnndan tohumlarn filizlendii
toprak, erkein ilevini yakndan tand kadna m benzetilirdi?
Eski Dou uygarlnda belirli zamanlarda byk grkemle "kut
sal dn", tanrlar simgeleyen bir "kral" ile bir "kralie"nin evlenme
si kutlanrd. Bunlarn birlemesi topram retkenliini, gelecek mev
sime meyvelerini vermesi umudunu yalnzca simgelemez, zorlard.
Oysa tohumun yeermeden ve oalmadan lmesi gerekirdi. Bir kez
tohumu simgeleyen bir insan, "Ekim kral" olarak ldrlr ve gm
lrd. Yerini bir gen alrd, onun da yetien rn simgelemesi ve
sonunda tohum olarak toprakta ldrlmesi gerekirdi. Bu by t
renleri, tohumun yeniden doumu ve lmnn dramatik simgeletirilmesi, tarih alarnda da sk sk yinelenmitir. Sonraki alarda bu
trenler, efsanelerin ardna gizlenirdi; oysa neolitik ada gereklii
ne inanlarak uygulanrd. Belki de btn bunlar, politik gce varan
birer yoldu. "Ekim krah" by yoluyla lmszle ulatn savlayabilirdi. te o zaman dinsel bir bakan olarak dinsel grkeme brne
bilirdi.
Btn bunlardan baka, tarm, mevsimlerin daha yakmdan gz
lenmesini, zamann, yani yhn daha kesin blmlere ayrlmasn ge
rektirmi olabilirdi. Tarmsal ilemler temelde mevsimlere baldr,
baars da ilerin zamannda yaplmasn gerektirir. Mevsimler avc
lara yol gsteren ay takvimiyle deil, gnee gre saptanr. Kuzey
blgelerinde, gnein deiimi mevsimlere k tutacak kadar belir
gindir. Bu tr gzlemler, gnein mevsimleri yneltmesini kesinlikle
saptar ve gnee dinsel bir konum salar.
Oysa tropik blgelerde, gnein devinimi daha az belirgindir. Bu
yrelerde, bulutsuz gkyznde her zaman grlebilen yldzlar, g
ne yln saptamak ve blmek iin ok ak seik bir ara salar.
Yldzlarn gkyznden belli biimler aldklar zaman ekinin ekilece
i, baka biimlerde bir araya geldikleri vakit de yamur yap ekinle
ri olgunlatraca deneyle renilir. Yldzlar bylesine izleyip ileri
ni yrten insanlar zamanla onlarn dnyadaki olaylar etkilediklerine
inanmaya balar. Zaman balantsyla rastlant balants birbirine
kartrlr. Nil tat vakit evrede ak yldz grld iin. Nil
taknn bu yldzn yaptna inanlr. Astroloji bu tr karmaklkla
rn rndr. Mezopotamyada Tanr simgesi, bir yldzd. Neolitik
alarda gne ve yldz tanrlar bu yoldan ortaya km olabilir.
Gerekte insann din ve tanr kavramn o alarda ne kadar gelitir
mi olduunu bilemiyoruz. kinci devrimden sonra gelitirilip benim
senen dnleri birinci devrimin dnlerinden ayrmak ok gtr.
78

VI. BLM

KNC DEVRMN BALANGICI

Yukarda anlatlan neolitik devrim, uzun bir srecin doruk nok
tasdr. Tek bir olay gibi anlatlmas gerekir, nk arkeoloji bilimi
ancak sonular saptar; o sonuca varan aamalar dorusal gzlemin
dnda kalr. kinci bir devrim, kendi kendine yeterli kck kyle
ri, yan endstri ve d ticaretle ek geim kayna salayan, dzenli
biimde Devlet rgtne sahip kalabalk kentler durumuna getirmi
tir. Bu deiime yol aan olaylarn bazlar, pek kesin de olmasa, tarih
ncesi alarn kaytlarnda grlebilir. Olay yeri. Nil ve Ganj rmak
larnn arasnda, yar verimli topraklarn oluturduu kuaktr. Burada
devrim yaratan bulular, soluk kesecek bir hzla birbirini izlemitir.
Oysa ilk devrimden nceki bin yl sresinde, halta ikinci devrimle
ada Endstri Devrimi arasndaki drt bin yl sresinde, geliim
ok yava yrmtr.
M .0 .6000 ile 3000 yllan arasnda, insan ata ve yele gem vurma
sn renmitir; sapan, tekerlekli arabay, yelkenli kay bulmu,
bakm cevherini artmay ve madenlerin fiziksel niteliklerini ren
mitir; gne takvimini oluturmaya balamtr. Bylece kendini
kentsel yaama hazrlam, yaz, say, l birimlerini gelitirmi, ksa
ca bilgi ve salt bilimin aktarlmas iin yeni yollar gerektiren bir
uygarln yolunu amtr. Galileoya dek tarihin hibir dneminde
bilgi geliimi bylesine abuk, byk bulular bylesine sk olmam
tr.
Neolitik devrim sonucu. Nil ve Dou Akdenizden Suriye ve Irak
boyunca ran ovasna ve Inds vadisine dek, tm topraklar neolitik
toplumlarla bezenmiti. Bu topraklar zerinde, tpk imdi olduu
gibi, byk kltr ayrlklar bulunduunu dnebiliriz. Belki de yer
yer avc, balk gruplar, neolitik dnem ncesinden kalma ekonomi
ler, gebe hayvan srcleri ve gebe ekimcilerin de yer yer bura
larda yaad varsaymn benimseyebiliriz. Bu toplumlarn hibirini
dorudan doruya saptayamyoruz; arkeologlar dikkatlerini daha yer
leik toplumiara, sonralar kentleen ky alanlarna evirmilerdir.
Bunlar bile zanaat, sanat ve genel ekonomi asndan byk farkllk79

1ar gsterir, ama birka ortak yanlar vardr.

Halk yerleiktir. En elverili yerler tarih alarna dek srekli
olarak kullanlmtr. Toplum bydke, yakn yrelerde smrge
saylabilecek yeni alanlar edinilmitir ama kyn kendisi, toprak el
verdike, kentleinceye dek, bymtr. Bir alann srekli yerleim
yeri olarak kullanlmasna etken olan coraf ve ekonomik unsurlar
kolayca tahmin edilebilir.
En nce, giderek kuraklaan bir blgede yelenen yreler ger
ekten snflyd. Srekli su kaynaklar - kalabalk insan ve hayvan
srlerinin gereksinmelerini karlayacak, tarlalar, baheleri sulaya
rak seyrek yalar tamamlayacak rmaklar ve kaynaklar - azalmak
tayd. lk devrimin etkisiyle insanlar oaldka bu tr kaynaklar
ender ve deerli varlklar olmaya balamt.
Sonra, bu doal vadilerin verimli ilenmesi, kalabahk ii kitlele
rinin birleik abalarn gerektiriyordu. Besin veriminin artmas de
mek, topra hazrlama iinin g ve yorucu olmas demekti. YUk
selleriyle hem su hem toprak salayan Nil Irma, gvenceli ve bere
ketli bir geim kaynayd. Oysa selin vard vadi gibi, dizi dizi
bataklk ve kaml ormanlard. Temizlenmesi, arndrlmas etin iti:
bataklklar, kanallar kurutulmal, kylarda sel sularnn tamas n
lenmeli, dikenler temizlenmeli, iinde dolanan yaban hayvanlar ldrlmeliydi. Bylesine ar iler ve engellerle bir avu insan ba ede
mezdi. Bir avu yaanabilir ve ekilebilir toprak, aim teriyle, kanla,
canla geniletilmek zorundayd. Bylesine glkle elde edilen top
rak, kutsald; bylesine bir abayla yaratlan tarlalardan kimse isteye
rek ayrlamazd. Irmak her yl bereketini yenilediinden, ayrlmak iin
bir gerek de yoktu.
Aa Mezopotamyada, tarih balangcnda Smer denilen l
kede, bir sorun vard. Dicle ve Frat rmaklarnn ana kanallar arasn
da koca bataklklar uzanrd, ancak yakn zamanlarda rman Basra
Krfezinden tad topraklarla bu alanlar biraz ykselmiti. Batak
lk, dev boyu kamlar ve bunlarn arasnda hurma ve palmiye aala
ryla kaplyd. A rada yer yer kayalklar ya da kumlu toprak kylar
vard. Buralarda hayvan yaam srekliydi, oysa steplerin te yannda,
sel dzeyinin st kzgn yaz ve souk k boyunca, kupkuru ve
ksrd. Yaban kular, kanath hayvanlar, balklar belli hurma ve pal
miye aalarnn arasnda bannrd. lk Smerliler Dicle - Frat delta
sn yaamaya uygun bir alan durumuna getirmek iin insan st aba
gstermilerdir.
Daha sonra yce Babil kentinin ykselecei topraklarn gerek
ten yaratlmas gerekiyordu; Tevratta ad geen Ekek kentinin tarih
80

ncesi balang yresi, sularn tad amurun stne birbirine

apraz dizilen kamlarla bir eit balkon kurularak yaplmtr. Tevrattan, Smerin o adaki durumunu renebiliyoruz - tam bir kaos;
ylesine bir yre ki, suyla topran snn hl kark. "Dnyann
Yaratl"mn nemli bir unsuru, bu iki nesnenin ayrmdr. Oysa
topra bylesine ayran Tanr deil, ilk Smerliler olmutur. Tarlala
r sulamak, batakl kurutmak iin kanallar kazmlardr. nsanlar ve
hayvanlar sellerden korumak iin sel sularnn eriemeyecei yksek
likte setler yapmlardr. Kam ormanlarn ilk kez amlar, aralarn
daki kanallar ilemilerdir. Bu ilk abalarn etinlii Smerlilerin
geleneklerinde srp gitmitir. Uralarnn dl, bol bol hurma,
kuruttuklar bataklk alanlarda bereketli ekin ve srleri iin srekli
otlak yerleri olmutur.
Bylesine urayla yarattklar tarlalara bylesine etin abayla
koruduklar evlerine elbette ok bal olacaklard. Yeni yerleme
yerleri bulmak iin bu yrelerden ayrlmayacaklard. stelik ilk yer
leme yerlerinden ve temizledikleri ilk bataklk alanlardan balayp,
kendi alanlarn geniletmek, temizlenmemi batakln ortasnda yeni
yerler aramaktan daha kolayd. Nfusun artmas, bataklk kyleri iin
olumlu bir unsurdu. Elbirliiyle kurutma kanallar bytlebilir, ekim
ve barnak iin toprak geniletilebilirdi. Yukar Msra oranla, S
m erde doal koullar byk bir topluma daha elveriliydi ve giderek
byyen rgtlenmi bir sosyal ibirlii gerektiriyordu. Kahirenin
yukarsndaki dar vadiye karn, Nil D eltasnda da herhalde ayn
koullar srmekteydi.
Yakn blgelerde, rnein Suriye ve ran vadilerinde koullar
bylesine olumlu deildi; ama buralarda bile sulama ve kurutma
kanallar gibi srekli gelimeler gerekmiti, bunlar da bu yrelerin
ekiciliini artrmt.
Demek ki. Yakn Douda batan baa, en elverili yreler
emekle elde edilmiti. nsan gcnden oluan sermaye bu topraklara
katlmt. Bu sermaye insanlar topraa balamt. Sermayenin veri
mini ve kendi abalarn kolay kolay elden karmaya raz olamazlar
d. Bu ilerin tm de ibirlikli (kolektif) uralard ve toplumun
btnn yararlandryordu, tek bir kiinin gcnn ok stndeydi.
Toplumun gc, artk retim besinlerin birikiminden oluan bir ser
maye gereksindiriyordu; bu sermaye toplumun abasyla, toplumun
yarar iin oluturulurdu. Kanallar kurutmak iin alan iilerin
beslenmesi gerekliydi; oysa kanallarda alrken dorudan doruya,
yedikleri besini retmiyorlard. Bir toplumun ahan nfusu daha
hrsl olmaya baladka, besin retim artna gereksinme de artaKendini Y aratan nsan, F:6

81

akt. Bylesine bir birikim, bataklk ve l olan evreyi ekilebilir ve

yaanabilir topraklara evirme gereksinmesini dourarak, kyn
kentlemesine yol ayordu.
Irmak vadisinde ya da baka bir vahada toplumlar bu tr yaam
nedeniyle yelerinin arasnda sk birlik yaratmak iin ender bir gce
sahiptir. Toplum yabanclarn suya erimesine engel olabilir, tarlalar
sulayan kanallar kapatabilir. Yamur tm insanlara eit yaar, do
ru, ama gelgelelim sulama sular, toplumun yapt kanallardan gee
rek tarlalara ular. yleyse toplum, kendi yaptn, beenmediin
den esirger, beendiine, iyilere, dorulara yneltebilir. Bylece ko
ullar nedeniyle toplum dayanmas salanr. Genler, yeni alanlar
bulma amacyla, yallara ba kaldrp baka kyler kurmaya gidemez,
nk vahanm tesi susuz llerdir. Sosyal irade bir bakan ya da bir
cral arachyla anlatm bulunca, bu ba, yalnzca soyut yetkiyle deil,
etkin gle de donatlm olur; boyun emeyenlere kar yasaklar
koyar.
Yakn Douda insanlar yerleiklie ynelten bir baka unsur da
iftinin yiyecek eidinin artmas olmutur: arpa ve msr ununa artk
hurma, incir, zeytin ve baka meyvalar eklenmitir. Bu tr meyvalar
hem besleyicidir, hem de saklanmas ve tanmas kolaydr. lk nce
aalardan toplanlrd. Smerde ya da Suriyede yaban hurma palmiyeleri bulunan topraklar, yerleme alan olarak yelenirdi. Meyva aalar her yl meyva verir, ama aa tanamaz. Meyvalarn
yemek iin aalarn yaknna yerlemek, ya da her yl o yreye
dnmek gerekir.
ok gemeden meyva aalar ve balar yetitirilmeye balanr.
Kukusuz bu, yepyeni bir bahe teknii gerektirir. nsanlarn meyvalar toplamay aa budamay, alamay ve suni gbrelemeyi ren
mesi zorunlu olmutur. Bu eitimin aamalar bilinmemektedir, meyvaclk ve bacln balangc ancak sanyla bulunabilmektedir. Tarih
ncesi alarda balam olduu kukusuzdur. Sonular apak belli
dir. Hurm a bahesi, tahl tarlasndan ok baka tr bir varlktr.
Ekilen tohum bir ka ay sonra ekin verir ama her bir ekim ylda bir
kez hasat salar. Hurm a aac, zeytin aac ya da zm ba, drt be
yl, hi meyva vermez, ama ondan sonra belki bir yzyl meyva verir.
Bylesine srekli ekim, kukusuz sahibini, buday ya da arpa tarlas
sahibinden daha ok topraa balar. Bahe reticisi, gzbebei aa
lar kadar, topraa kk salmtr.
Yerleik yaam, barnaklarn geUtirilmesine etken olmu ve mi
mariye yol amtr. lk Msr iftileri, st amurla sval kam
duvarlarla yetinirdi. lk Smerliler kam ynlarnn stne taze
82

kamlar ya da rtler serer, barnaklarda yaarlard. ok gemeden

Afrikada amurdan ya da kerpiten evler yapld. M.. 3000 ylndan
ok nce de, Suriye ya da Mezopotamyada tula yapm balad. Bu
tulalarn yapm iin, samanla kark amur tahta kalplara dklp
gnete kurutulurdu. Bu bulu, zgr yapm ve antsal mimariye
olanak salamtr.
mlekilik gibi, tula da insann eline, zgr anlatm arac sa
lamtr, artk nesnenin nitelii yznden bir biim ya da boyut snr
lamas yoktur. Tulalar ne biim bir araya getireceine, tpk mle
in biimine karar verircesine, insann kendisi karar verecektir. O rta
ya karlan rn, ant boyunda olabilir. Artk barnak bir kiinin
yapm deil, elbirliiyle ortaya kan ibirlikli (kolektiO bir yapdr.
Gene mlekilikte olduu gibi, ilk tula yaplar, daha nceki
yap biimlerinin benzeri olmutur. Smer ya da Asurda baz kiiler
kam kulbenin tnel biimi tavann kopye ederken, gerek kemer
yapmay becerdiler. Basn ve arlk kuramlarnn bulunmasndan
binlerce yl nce, bu karmak mekanik zm bulabildiler.
Bu arada, tula mimarisi uygulamal matematik bilimine de b
yk bir katkda bulunmu oldu. Tula yn dz kenarl ynlarn
oylum lsnn en gzel rneidir. Eski tulalar tam bir ekenar
biiminde olmamakla beraber, yndaki tula says kenardaki
tulalarn saysnn arpmyla bulunabiliyordu.
Yakn Douda rmak vadileri ve vahalarda yerleen varlkl ift
iler, Avrupada neolitik toplumlara oranla, kendi kendilerine yeterli
ekonomik dzenlerinden ayrlmaya daha yatknd. Bu yatknlklar bu
blgede eitli ekonomik dzenlerin uygulanmasna olanak salam
tr. Daha nce de belirtildii gibi, yerleik iftilerin varlkl kyleri
arasnda yer yer balklar, avclar, yar baheci ve iftilerin yerlemi
olmas gerekir. ifti toplumlar kendi tketimlerinden fazla rn
kolayca yetitirilebiliyorlard. Artk rn balk ya da av etiyle, veya
bahe rnleriyle deitirebiliyorlard. Daha yoksul gebeler de,
edindikleri besinleri buday, arpa karl verirlerdi. Bylece bir
yanda ifti kylerle, te yanda balk, avc ve srcler arasnda al
veri ve balant kolayca balad. Bylesine bir bamllk da bugn
belirgin biimde srdrlmektedir. Gebe A rap deveciler, tahl ve
baka rnleri yerleik toplumlardari edinirler. Bu tr ekonomik
balantlarn kesinlikle ne zaman balad bilinmez. En eski tarihsel
yklerde bunlardan sz edilir, bu nedenle de daha nceleri balam
olduu sanlabilir. En eski Msr iftileri ayn zamanda avcyd, silah
lar kendileriyle birlikte gmlrd. Ayn kylere ait daha sonraki
mezarlarda bu silahlarn bulunmamas, kyllerin kendileri avlana83

caklari yerde, atalarnn yapt ileme uymayp, takas yoluyla ekin

artklarna kar av eti edinmi olmaldrlar.
Kendine yeterli ekonomik dzenin krlmasnn kant, tarih n
cesi m ezarlarda ve kylerde giderek artan sayda ithal rn bulun
masdr. Kzl Deniz ve Akdeniz blgelerinden deniz hayvanlar ka
buklan, Msrdaki neolitik kylerde oktan bulunmutur. Daha son
raki Msr mezarlarnda ilk nceleri yeil malait ta ve reine, sonra
lar lacivert ta {lapis lazuli) ve saydam lay ta (obsiden), daha
sonralar da ametistler ve firuzeler, gittike artan saylarda grlm
tr. Malait ta Sinaiden ya da Nubyanm Dou llerinden, reina
Suriye ya da Gney A rap yarmadasnn ormanlk dalarndan, lav
ta Ege Blgesinde Milasdan A rap yarmadasndan, Afganistandan
ya da Etiyopyadan; lapis lazuli ise herhalde ran ovasndan gelmi
olmal.
Smerde obsit, Hindistan ya da Kafkaslardan getirildii sanlan
amazonit boncuklaryla birlikte, en eski yerleme alanlarnda bulun
mutur. Kuzey Suriyede ve Asurda, obsit, Smerde olduu kadar
eski alarda ithal edilmeye balamt, ok gemeden de lapis lazuli
ve firuze ortaya kmtr, ithal mal yabanc rnler de ok eski
alarda, Trkistanda A nauda ve Diclenin dousunda Elamda,
Susada bulunmutur.
Yabanc rnlerin bylesine uzun yollardan tanmasnn nedeni
ancak Douda, yerleik tarm kyllerinden baka bol sayda gezegen
halkn da bulunmas olabilir. Bylece gebelerle iftiler arasnda
iliki kurulmutur. H er neyse, ticaret bylece balam, madencilie
de yol almtr.
Smer ve Msra bylece ithal edilen sakz ve deerli talar, n
celeri gereksiz ss eyalar sanlmtr, ama ok gemeden bunun
yanlgs anlalm ve bunlar gerekli nesneler olarak kabul edilmitir.
Msrllar gz kapaklarn boyamak iin malait ta kullanrlard; ok
gemeden bunun evresine daha nice boyalar ve rnler eklendi,
tpk bizde ttn ime alicanlnn dourduu nice rnler gibi... Bu
ta ssl deri torbalarda tanr, hayvan biiminde yontulmu paletler
zerinde entilirdi. Yeil renk, gnein parlaklndan gzleri korur,
tam iindeki bakr karbonat da, scakta sineklerin tad gz mik
roplarna kar dezenfektan grevini yapard. Ama Msrhlara gre
bu etkiler gizseldi. Malait tana, gizsel gc, ya da iindeki mana
iin nem verirlerdi. Bu nedenle boyann hazrlanmas treseldi, ke
seler sslerle bezeliydi, paletler de hayvan biiminde oyulurdu. br
"ithal" rnleri iin de durum aynyd - tmnn de bysel, gizsel bir
yan olduuna inanlrd. Deniz salyangozunun kabuu kadn seks
84

organnn dna (vulva) benzer. Bu kabuu ss eyas olarak takmak

dourganlk getirdi. Kabuk, bir uur ve ss eyas oluverdi. Bylesine
deerlenince, bu kabuklar Afrika ve Asyann baz yerlerinde para
yerine geer oldu. Yerli altn ve akik, opal, kanta gibi ln renkli
talan ile firuze ve lapis gibi daha ender bulunan talar, yalnzca
gzel olduklarndan deil, ilerindeki gizsel glerden dolay deer
kazanmt. Deerli talann by ve gizsel gc eski yazlarda sk sk
belirtilir ve bu eski dnler Avrupada bile O rta alar boyunca
srp gitmitir. Bylece mcevher yalnzca ss olarak deil, baar,
varlk, uzun yaam, ocuk edinmek iin de aranr, istenirdi. Bu adan
bunlar lks deil, gereksinmeydi.
Nesnenin iindeki gizsel g, o m anarm biiminde yontulursa,
daha da artard. Diyelim bir firuze bir boa biiminde oyulursa,
sahibi yalmzca gn berrakhma deil, boann gcne de erimi
olurdu. Bylece muska yapma ahkanh balad. Mcevhercilik ve
ta yontma gibi yepyeni ve g bir sanat geliti. Sert talan boncuk ve
muska yapmak iin yontmak ve biimlendirmek, Giritten Trkistana
kadar Douda tm eski kltrlerde yaygm bir ura oldu. Yeni yeni
cilalarn bulunmasma yol at. Mavi fayans herhalde tarih alarndan
ok nce bulunmu olmal. Firuze yerine geerdi, ama gne ve
alkalinin bir eit byyle firuze rengi aldna inamlrd - biz buna
bugn sentetik firuze diyebiliriz. stelik yorulabilirdi.
Ta bir muska biiminde oymaktansa, stne bir nesnenin, ya
da rnein gamal ha gibi gizsel bir simgenin, resmi kazmp deeri
artrlabilirdi. Bu tr kaznm boncuklarn zel bir yetenei vard:
yumuak kil zerine bastrlnca, stlerine kaznm olan resim bu
yumuak maddeye geirilebiliyordu. Artk by ve giz bu yumuak
maddeye ilenmitir. Sonu bir by ilemiydi. Budunbetimcilerin
(Etnograflann) tabu koymak dedikleri ilem budur. Kazh ta artk
mhr olmutur. Bir kabn st kille kapathr ve stne mhr bas
lrsa, kabn iindeki madde bu mhrle korunmu olur. Mhr kr
lnca, tabu krlm olmakta ve by cezalan gerekmektedir. Bylece
mhrlemek varlklarn korunmas ve mlkiyetin saptanmas anJamma
gelirdi. Yaz bulununca, mhr imzanm yerini alacaktr.
Kazl talarn mhr olarak kullammma, Asurdaki en eski yer
leme alanlarmda rastlanmtr. Eski alarda mhr Frattan Iran
boyunca douya doru gitmitir, muska ise Msrda ve Akdeniz
kylarnda kullanlmtr. Ama ok gemeden ikisi birbirine karm
ve kullanm kesin bir snrla ayrlamaz olmutur.
inde bulunduu sanlan gizsel nitelikler nedeniyle altn, ta ve
kabuk aramak ok nemli ve geerli sonular dourmu. Kyl toplu
85

luklarn ekonomik kopukluunu krmak iin gl bir unsur olmu

tur. Tarlasmn verimini artrmak kendi bahtn amak amacyla, kyl
kendi tahl ve meyvasmn bir blmn ldeki gebelere vermeye
raz oluyordu. Gebeler iin de bu talar, tarm rnleri elde etmek
iin takasta kullamlacak tanabilir nesnelerdi. En eski dzenli ticare
tin nemli bir aracm bu boncuklarn oluturduu sylenebilir.
Bu by nesnelerinin yksek deeri, onlarn ardnda komaya
yol am olsa gerek. D aha sonraki tarihlerde, dnya apnda altn,
deerli ta, amber ve benzeri szde bysel nesnelerin eski Msrllar
tarafndan dnyann drt bir yannda aranmaya balandn W. J.
Perry savlamtr. Bylesine bir olay, uygarln yaylmasnda nemli
bir unsur olmutu. P err^nin sav biraz abartmal saylsa bile, bu tr
nesneler, baka ekicilii olmayan blgelerde aratrma yaplmasna
yol amtr. Bir baka unsur da ok nemlidir: malait ta, bakr
karbonatdr. Firuze, biraz bakr bulam alminyum fosfatdr. H er
ikisi de bakr cevheriyle ilgilidir; bu cevherlerin pek ou prl prl
olduundan herhalde gizsel saylrd. Malait, firuze ve dier renkli
talar ararken insanlar kendiliklerinden maden bulunan alanlara sk
sk gitmiler ve bakr cevheri ellemilerdir. Byle olunca da, ikinci
devrimde en baat unsur olan madencilik, bu tr bysel dnlerin
dolayl bir sonucundan domu olabilir.
Metalrji iki gurup bulu gerektirmitir: (1) bakr scakken iste
nilen biimde dkm yaplabilir bir madendir, ama souyunca sert
leir ve kenar ta gibi kat olabilir, (2) bu kzlms, sert maden, baz
tr saydam ta ya da topran odun ateine tutularak stlmasyla elde
edilebilir. Gerekten de bakr, pek ender de olsa, maden durumunda
bulunabilir. Amerikada, Kristof Kolombdan nce Kzlderililer, B
yk Gller blgesinde, endstriyel amalarla bakr kullanmlardr.
Bu madeni stn bir ta tr olarak grmler, halta bakr zerine
dvme ileri bile yapmlardr. Fakat eritmeye ve dkmn yapmaya
hi yeltenmemilerdir. Onlarn ilemleri, metalrji buluuna ynelememitir, bu nedenle Eski Dnyada olduu kadar Amerikada yerli
bakr retimin gelimesine yardmc olamamtr. Bu da ilk batan
bakr cevherlerinin azalmasndan olabilir.
Bu bulu g bir i deildi. Tarih ncesi ada bir Msrl, oca
ndaki snmemi kll atee diyelim bir malait ta drebilir ve
bakrn boncuk boncuk aktn grm olabilirdi. Ya da, deerli ta
arayan biri, gece ate yakarken, rastlantyla, atei yzeyde bir madene
yakn yakverir ve bylelikle bakr artm olurdu. Katanga blgesin
de, Zencilerin akta yakt ateler sonucu, rastlantyla artlm bon
cuk boncuk bakr grlmtr. Bakrn bu trl artlmasna ok kez
86

rastlanm olunabilir ama bunun neminin hemen farkna varlmam

tr. ok eski Msr mezarlarnda ara sra kk bakr eyalara, inele
re, mzrak balarna rastlanmtr. Ama bu eyalar, bakr madeninin
zelliklerinin farkedilip ilendiine dein bir belirti tamaz. Bakr
ekile vurularak ince ubuklar haline getirilmi, sonra ince eritler
yaplm ve kesilmitir. &sacas, kemik, ta ya da elyaf gibi, kesilerek,
dvlerek ve bklerek ilenmitir.
M adenin gerek stnl, eritilebilmesi ve dkmnn yapla
bilmesidir. Eritilebildii iin de, mleki kilinin zelliklerinin bazla
rn ierir. Bakr ileyen usta, kemik ya da ta iisi gibi maddenin
boyutu ve biimi ile snrl deildir. Tatan bir balta ba, ya da mzrak
ucu ya da kemik bir mzrak ancak esas m addeden paralar kesip,
bunlar yontup biimlendirerek yaplabilir. Eritilmi bakr ise tmden
yumuaktr ve istenilen biime uydurulabilir. Usta diledii biimde
bir kalba bakr dker ve souttuu vakit de kalbn biimini alaca
n bilir. Boyutta tek snr, kalbn bykldr. Kalba istenilen
miktarda bakr dklebilir. Kalplar da mleki kilinden yaplabilir.
te yandan, scakken bylesine yumuak olan maden soutuldu
u vakit ta ya da kemik kadar sert ve bu nesneler kadar keskin ve
ince bir alet oluturabilir. stelik dvlp biime sokulabilir. En
nemlisi, ta ya da kemikten daha dayankldr. Ta balta, ok sert
kullanlnca anr ve ie yaramayacak biimde yontulur; oysa bakr
balta yeniden eritilip dklebilir ve bu ilem ok kez yinelenebilir;
yaplan yeni balta eskisinden farksz olur. te, bu stnlkler farkedildii vakit gerekten maden ilemecilii, metalrji balamtr.
Oysa bunu sezinlemek, dn biimlerini yeniden ayarlamak de
mekti. Sert, kat madenin, eritilmi maden durumuna gelmesi, sonra
gene sert duruma getirilmesi artc bir olayd; bysel, gizsel g
rnm olmalyd. Ham bakrn biimsiz yn, kapta eritilen bakr ile
dkm yoluyla biimlendirilen bakrn ayn nesne olduunu kavramak
ilk nceleri ok etin bir i olmalyd. te bu olayda, insan fiziksel
deime denilen ok ilgin bir deiimi oluturmaktadr. Bu nedenle
de, nesnelere dein ne gibi dnleri varsa bunlar bu yeni duruma
gre, nesnenin eitli aamalarda deiimini gznnde tutarak, ayar
lamas gerekmitir.
Bundan baka, bu ilemin yrtlmesi iin eitli yeni bulular
gerekliydi. Bakr eritmek iin aa yukar 1200C yksekliinde bir
s gerekir. Bu da frn gereksindirir. Alevin stne hava akmnn
gelmesini salayacak yeni bir aracn bulunmas zorunluydu. Krk bu
ii zmlerdi ama bu alet de M.. 1600 ylna dek bulunamamt.
eitli frnlar ve maalarn bulunmas gerekliydi. Dkm ii, kalp
87

gerektirir. Bir yan dz bir eya yapmak iin kullanlan kalp kolayca
biimiendTlebilir, kalp kilden yaplr, istenilen biime getirilir, iine
eritilmi maden dklr. Oysa keskin bir kama yapmak ve her iki
yanm kavisli biimlendirmek etindir. Bylesine bir let iin iki
paralk bir kalp kullanlmaldr, her iki para da e olmal ve birbiri
ne balanmah ya da kenetlenmelidir. M.. 3000 yllarnda, Mezopo
tamyada ok ilgin bir bulu olan cire perdue yntemi uygulanmak
tayd. stenilen aletin modeli nceden mumdan yaplr, sonra stne
kil kaplanr; kil stlr, bylece mlek olur, bu arada mum eriyip
akar, bundan sonra iindeki bolua maden akthr, en sonra da kil
kalp krlr, mum modelinin biimindeki maden ortaya kar.
Bu bir ka sz, dkm ileminin ne denli etin olduunu alatmaya yeterlidir. Gerek ura, bir sayfalk yazyla anlatlamayacak kadar
uzun ve gtr. rnein, eriyik madenin kalba yapmamas ve oksi
de olmamas iin ok dikkat gerekir. Kapal kalpta, hava kabarckla
rnn oluma tehlikesi vardr, bu da dkm zayflatr ve bozar. Bun
dan baka, dkm yaplan nesne ekile, trp ya da zmparayla
dzeltilmelidir.
Kukusuz, demircinin ok geni ve ayrntl endstri trelerine
sahip olmas gerekir. Uzun tecrbele ve saysz deneylerle bir zanaat
gelitirilir. Bu ura, uygulamal bilimin yepyeni bir trdr -b u
bilgiler ada kimya ve fizik dallarna aktarlmtr- ama o alarda,
bugn bizlerin unuttuu eitli bylerle badatrlmas gerekirdi. Bu
trelerin aktanh, mleki trelerinin yaylmasndan farkl deildir.
Ama demircinin uras, mlekininkine oranla daha etrefildi ve
daha ok dikkat isterdi, bilgisi daha byk uzmanlk gerektirirdi.
Maden iiliinin, tarm ilerinin arasnda evde yaplabildii kukulu
dur. ada yabanlar arasnda, demircilik genellikle uzmanlarn ii
dir, maden iilii her zaman tam gn sren bir uzmanlk dal olmu
tur. Demek ki, byclk dnda, metalrji en eski uzmanlk daldr.
Bir toplum, ancak besin retim artyla bir metalrji uzman besleye
bilir. Besin retiminden ayr tutulan uzman, ancak iftilerin retim
art ile geinir. M adenin endstride kullanm bu nedenle iiliin
uzmanlamas ve toplumun retiminin normal gereksinmesini amas
nn bir belirtisidir.
Oysa anlam bundan da tedir; ekonomik bamszlktan vazge
ilmi olmas anlamna gelir. Bakr her yerde bulunmaz; cevheri,
neolitik iftilerin yeledii topraklar ve ls ovalarnda deil, orman
lk ve talk alanlarda bulunur. ifti toplumlann pek aznn kendi
topranda bakr bulunmutur; byk ounluu bu madeni ya da
cevheri ithal etmek zorundayd. Sonunda, madenin evdeki retimi
88

aan artk retim karsnda edinilmesi gerekmitir.

M adeni cevherinden karma ileminin bilimsel ve ekonomik
ynleri belki de maden iiliinden de daha etindir. Bakr cevheri,
genellikle sert kayalarda dam arlar halinde olumu kristal ya da toz
minerallerdir. Cevherin bakra dnmesi basit bir kimyasal deiim
dir. Ama ilk insanlar iin ne denli artc bir oluum! Cevher,
madene hi mi hi benzemez. Alev alev kmrle karlanca urad
deiiklik bir eit mucizedir - kukusuz bir nesnel deiiklik, madde
nin tmden bir baka madde oluudur bu! Ayn maddenin bu srete
srp gittiini kavramak herhalde ok g olmutur, bunun akl alr
anlatm ancak ada kimya yoluyla yaplabilir. O ana dek de, alkemistlerin (simyaclarn) nesne deiikliine degin anlatmlar srp
gitmitir. Ama, alkemistin kuram ne olursa Olsun, insan hangi eit
tan, karbonla stld vakit bakr saladn bilecek kadar pratik
kimya renmiti.
Uygun ta, daha nce de belirtildii gibi, her yerde bulunamaz
d. Bir kez madenin deeri ve baz talarn madene dntrlebildii renilince, insanlar artk bilinli olarak, eit eit talar arayp,
deneyler yaparak uygun talar ve cevherleri bulmaya almtr. Pek
ok deney baarsz olmutur, ama bu arama srccinde baka maden
ler bulunmutur. Msrda tarih ncesi mezarlarda gm ve kurun
bulunmutur. Bu iki maden M.. 3000 yllarnda Mezopotamyada
kullanlmtr; M.. 3000 yllarndan biraz ncclcrinc ait meteorik
demir Msr mezarlarnda bulunmutur. Ksa bir sre sonra, Mezopo
tamyada yer yer demir cevheri artlmtr. Endstriyel dzeyde de
mirin artlmas ve ilenmesi ancak M.O. 1400 yllarnda gerekle
mitir. M.. 3000 yllarndan hemen sonra Smer ve Indus vadisi
madencileri kalay biliyorlard, bu maden de dkm ilemini kolayla
trmak iin bakrla birlikte kullanlyordu.
kartlan ilk bakr cevherleri anlalan st dzeylerde bulunu
yordu. Anlalan bir zamanlar st dzeylerde bol maden bulunmak
tayd oysa ada jeolojik aratrmalardan ok nce tkenmiti. n
sanlar daha sonra yer altndaki damarlar aratrmaya ve madencilie
yneldiler. Bakr madencisi, sert kayalar paralamak iin karlarnda
ate yakp, snan yzeylere su atmay renmiti. M aden kuyularnn
duvarlarn ve damn tutmak iin destek ve kereste kullanma yntem
leri bulundu. Cevherin, krlmas, ykanarak kayadan ayrlmas ve
yzeye kartlmas gerekiyordu. Ne yazk ki, madencilik biliminin
nasl kurulup gelitiine degin hibir kayt yoktur. Oysa M.. 1000
yllarnda, o ada yaban saylan Avrupada bile, bugn bu ilerden
anlamayan kimselerin hayranlkla bakaca ama denemeye yeltcne89

meyecei dzeyde bir bilim uygulanmaktayd.

Artma sanat da kolay deildir. Dkmde olduu gibi, bir tr
alev gereklidir. Byk apta retim iin firm yapm bir bulu olarak
oluturulmahdr. Ancak st dzeylerde bulunan bakr, kmrle st
larak artlabilir; daha derindeki cevherler genellikle slfidlerdir, oksi
de olmalar iin en nce akta sthnalar, daha sonra artlmalar
gerekir. Baka madenler baka ilemler gereksindirir. rnein kur
un, bakr gibi ak frnda sthrsa, buhar olur gider.
Demek ki, maden arayclarn, madencilerin, artclarn, demir
ustasna oranla ok daha geni ve derin bir bilgi sahibi olmalar
zorunluydu. Deiik trde cevherleri smflandrm olmalar, m aden
leri tanmak iin d belirtilerini renmi ve ilemek iin eitli
teknikleri edinmi olmalar gerekirdi. Bu bilgi de ancak deneyle ve
sonular karlatrmakla biriktirilebilirdi. Metalrji, maden iili
inden de daha uzmanlk isteyen bir ura olmahyd. Madencilerin
besin reticisi olmalar olanak dyd, bunlar retimlerini kendileri
tketen iftilerin rettikleri besine dayanmak zorundaydlar.
Bilgili madencilik, M.. 4000 yllarndan hemen sonra Douda
geni apta renilmi olmal. Oysa madenin tan yerini almas uzun
srmtr. Madenin, yukarda belirtilen stnlkleri abartlmamaldr. Topra apalamak iin, ta apalar ekici iin yeterliydi, bunlar
sk sk yenilemesi gerekirdi ama, bu da kolay bir iti. Ta balta odun
kesmek iin, ta aletler de ekini bimek, deriyi biimlendirmek hatta
yn krpmak iin yeterliydi. Geri abuk anr, ama tan bol olduu
yerlerde bu aletler kolaylkla yenilenir. Ta balta aa ceser, srklar
biimlendirir, kayk yapar ve bu ileri bakr balta kadar abuk ta
mamlar, ancak arada bir uygun bir ta bulup yeniden balta yapmak
gerekir. Ta aletlerin en byk sakncas abuk anmasdr. Ama
hammaddesi yaknda bolca bulunursa, zaman da kt deilse, bu katla
nlmaz bir saknca deildir. Lili toprakta uygun talar bulunmadn
dan, ancak bu koullar altnda daha yeni ve dayanakl bir malzemeye
ve bu nedenle madene gereksinme duyulmutur. Bu istein karlan
mas iin de, daha geliik tat yntemleri bulunmalyd. Bu da hayva
nn koumu ve rzgrdan yararlanlmas demekti. Bu bulular da,
tpk madenin bulunmas ve metalrji biliminin gelitirilmesi gibi,
ikinci devrenin n koullarn oluturmu ve bu devrimden nce
baarlmtr.
kz ve eeklerin koumu ve rzgrn gcnn kullanlabilmesi,
insanm doa glerinden yararlanmasmn ilk deneyleridir. Bunda
baarl olunca, ilk kez kendi kaslaryla salanamayan glere baat
olduunu, hatta bu gleri ynelttiini farketmitir. Kendi vcudunu
90

daha kaba ilerden kurtarmay renmitir - artk iten gdml

motor, elektrik motr, buhar kazam ve mekanik denizciliin yolunu
tutmutur. Ayn zamanda mekanik ve fizik dallarnn yeni ilkelerini
renmektedir.
Karma iftilerin ise severek mal karl verebilecekleri henz
evcilletirdikleri srleri vard. Belki ilk kez kze sapan srdrl
mtr; ama, kukusuz, en nce sapann bulunmas gerekiyordu tarih ncesi Msrhlarm uzun sapl apas, hl Japonyada kullanlan
trden ekme apa, ya da geen yzylda Hebrid tarafndan kullamlan
ayak sapan ilk modelleri salam olabilir. Sapanla srlen topran
altndaki verimli m addeler yzeye kar; bu yar kurak blgelerde,
verimli topraklar kklerin ulaamayaca kadar derinlere inerdi. ki
kz ve bir sapanla, bir erkek, bir kadnn apayla srebileceinden
ok daha byk bir alan ileyebilirdi. Artk kk tarlann yerini
byk iftlik almtr. Bu da daha ok ekin, daha ok besin ve oalan
nfus demektir. Artk ekim ilerinde erkekler kadnlarn yerini alm
lardr. Bu devrimin ne zaman olutuu da bilinmez. Yakn Dou,
Msr ve Egede, tarihten ok nce balam ve tamamlanmt. Oysa
Almanyada M.. 2000 ylarma dek, hl apalarla kk tarlalar
srlmekteydi.
Ak llerde ve steplerde, bugn ilkel avc kabilelerinin adr ve
eyalarn kamptan kampa tamak iin kullandklar kzaklara benzer
trden aralar kzlere ektirilmekteydi. (Sr ve koyunlardan ok
nce kpekler insana altndan, kiy ek kzaklar, kz arabalar ve
kzaklarndan daha eski olabilir.) M.O. 3000 yllarnda kzle ekilen
kzaklar, U rda, krallarn cena7clerini mezarlara gtrmek iin hl
kullanlmaktayd. Oysa o yllardan ok daha nceleri, karada tata
devrim getiren yeni bir bulula kzaklarda byk deiiklik yaplmt.
Tarih ncesi marangozluun tac denebilecek tekerlek bulunmu,
ada makinelemenin n kouluna varlmt. Tekerlek, tatta kul
lanlnca, kza bir eit arabaya dntrm oldu ve bylece loko
motif ve otomobilin atalar dodu.
Tekerlein nasl bulunduu yolunda kolaylkla bir sanya varla
bilir, ama bu konuda gvenilir verileri bulmak gtr. Tahta eyalar
dayankl olmadndan, arkeologlar tahtadan yaplm eyalar hak
knda gerekli bilgiyi, ancak mlek ya da ta gibi dayankl maddelere
yaptklar resimlerden edinebiliriz. Bu resimlerin de kusurlu ve tek
yanh kant ancak u varsaymlar salayabiUr: Smer sanatnda, te
kerlekli aralarn resimlerine M.. 3500 yllarnda rastlanr. Kuzey
Suriyede bu daha da eskidir. M.. 3000 yllarmda ise. Elam, Mezo
potamya ve Suriyede tekerlekli arabalar, hatta sava arabalarna
91

ekil 5 - Eski Msrda sapan srme, st sama ve

apaiama
rastlanmtr. Ends vadisinde, arkeolojik kaytlar M.. 2500 ylma
kadar gittii vakit, arabalara rastlanmtr, Trkistanda da ayn yllara
rastlar; en az be yzyl sonra da, Girit ve Asyada bulunmutur. te
yandan, bu arac, Msrllar M.. 1650 yllarna dek kullanmamlar
d, bu yllarda da Asyadan Hiksoslarn istilasyla kullanmak zorunda
kalmlard.
lk tekerlekli aralar kukusuz kaba saba eyalard. M.. 3000
yllarnda bile Smerlilerin kullandklar arabalarn tekerlekleri birbi
rine balantl para tahtadan yaplmt, evresine lastik olarak,
deri geirilmi, stne bakr iviler aklmt. Tekerlek dingili zerin
de tek para olarak dnerdi, dingil de arabann gvdesinin altna deri
balarla tutturulurdu. Gnmzde, Sindde kylerde kullanlan kz
arabalar ayn biimdir.
Tekerlek yalnzca tama ilerine devrim getirmekle kalmam,
92

M.. 3500 yllarnda imalat endstrisinde de uygulanmaya balam

tr. Bu konuda kk bir aklama gereklidir. Yatay bir tekerlein
ortasna amur koyup, tekerlei evirince, mleki, elle bir ka
gnde yapamayaca ii bir ka dakikada yapmay baarabilmitir.
stelik yapt daha dzgn olmutur. mlekilik ilk mekanize en
dstridir. im alat makinelerine ilk kez bu dalda tekerlek eklenmitir.
Bu nedenle de bu zanaat deimitir. Etnografi bilimine gre, bugn
basit dzeyde yaayan insanlar arasnda elle yaplan mlekler evde
kadnlar iin bir uradr, oysa arkla yaplan mlek erkeklere zg
bir ticaret alandr. Eldeki kantlara gre, eski alarda da bu dzen
geerliydi. Bylece tekerlein seramik endstrisine giriiyle, iilikte
uzmanlama asndan bir adm daha atlm oldu. mlekiler artk
birer uzmandr, artk toplumsal rn artndan paylarna deni
alarak yaptklar rn vermek dzeyinden kmlardr.
Tekerlein ilk iki kullanm birbirinden bamsz olarak gelimi
olabilir, geri buna inanmak biraz gtr. H er neyse, her zaman bu
ikisi birlikte yrmemitir. Yakn Dou ve Hindistanda, arkla yap
lan mlekler, tekerlekli aralar kadar eskidir. Oysa Msrda, m
leki ark, tekerlekli arabadan ok nce kullanlmaya balamtr.
Giritte ise, tekerlekli arabalar, arkla evrilen mleklerden en az bir
ka yzyl daha eskidir. Avrupada, Alplerin kuzeyinde, M.. 500
yllarna dek mleki ark kullanlmaktayd. Bunlar gene de kesin
kantlar saylamaz.
kz ya da baka hayvanlarla ekilen arabalarn kullanlmasyla,
haberleme hzlanm ve mal tam byk apta kolaylamtr. Hay
van gcnn tatta kullanmnn tek rnei arabalar deildir. Eya
hayvann srtna yklenebilir, insan da hayvana binebilir. M.. 2000
yllarnda Babil ile Anadolu arasnda mallar genellikle eek srtnda
tanmaktayd. Bu tr tam, araba tamasna oranla, arkeolojik ka
ytlarda daha g kantlanr. Eek, Kuzeydou Afrika hayvandr ve
M.. 3000 yllarndan ok nce, herhalde yk hayvan olarak, bu
yrede yetitirilmi olmas gerekir. O tarihlerde evcil eeklerin Msr
da yaad saptanmtr. Bu hayvanlar Mezopotamyada sapan sr
mek iin de kullanlmaktayd. O yllardan bu yana Yakn Douda en
yaygn yk hayvan eek olmutur.
Fordea gre at da ilk nceleri st samak ve binmek iin evcilletirilmiti. nds vadisinde M.. 2500 yllarna ait ok kba saba eer
rnekleri bir yana, M.. 1000 yllarna dek ata binildiine dein bir
kanta rastlanmamtr. Yakn Douda M.. 2000 yllarnda at oldu
u kukusuzdur; oradan da Msra Hiksoslar tarafndan M.. 1650
yllarnda gtrlmtr. Ama hep sava arabalarna bal ekim
93

hayvanlar olarak kullanlmlardr. Daha erken tarihte, M.. 3000

yllarnda ya da daha nceleri, Smer antlarnda araba eken bir tr
katr grlmtr. Bu hayvanlarn gerekte ne olduklar geri tartma
gtrr. Frankfort gibi baz bilginler resimlerdeki bu hayvanlarn at
olduunu ileri srer; dierlerine gre bu katrdr; Hilzheimer ve
Wolley de dahil, ounluk bunlann Asya yaban eei olduunda
diretirler. Bu arada unu da sylemek gerekir, Smerlilerin ve tm
br eski sava arabalarnda kullanlan takmlar, daha eski alarda
kz arabaya komak iin kullanlan trden esinlenerek yaplmtr.
kzler ile katrlar arasndaki doal farkllk nedeniyle de bu eski
takmlar atlara ok ar ve kaba geliyordu ve verimi kesiyordu.
Atlarn evcilletirilmesi, haberleme ve ulamn alann ve hzm
byk apta artrm olmal. Bu hzlanma, bu blmde ele alnan
zaman srecinin kapsamn amakla beraber, atla ulam, gene de
ikinci devrim sresinden nce ele alnabilir: oktan at ulamn
renmi ve kullanan insanlar vard. Eer bu tr insanlar varsa, bunlar
kz ve eek arabalarnn eriemeyecei hz ve mesafelere ulaarak,
dn ve bulu alveriini gerekletirmi olabilirler. Bir baka olas
lk daha anmsanmaldr: Deve ve hecinler M.. 3000 yllarndan nce
evcilletirilmi olabilir. Deve olunca, l engeli alabilir, ller de
artk denizler gibi nfus zeklerinin arasnda balant alanlar sayla
bilir.
Yukarda anlatlan karayolu ulamnda gelimelere paralel ola
rak deniz ulamnda da gelimeler kaydedilmitir. Ama bu konuda
kantlar daha da kttr. Aatan oyulan kayklar ve deri kayklar ilk
devrimden nce balklar tarafndan kullanlm olmaldr. Tarih
ncesi Msr vazolarnn stndeki resimler papirs ymlarmn birbi
rine balanmasyla yaplan, krk akn kreki tarafndan ekilen
kayklarn resimlerini tar. Bu kayklarn ortasna doru kamaraya
benzer bir yer de vardr. Yelkenliler ise M.. 3500 yllarndan biraz
sonraya dek Msrda bulunmamtr, bulunanlar da Nil blgesine
yabanc trdendir. Gene de, M.. 3000 yllannda, en son yelkenlilerin
dou Akdenizde gezindii kesindir. Daha az kant bulunmakla birlik
te, ayn tr deniz ulamnn Hint Okyanusunda da geerli olduu
sylenebilir.
Bylece insanlar deniz ulamndaki mekanik glkleri amas
n baarmlardr (ksacas, tekne yapmay ve yelken ekmeyi ren
milerdir), aynca, denizde yollarn bulabilmek iin yeterince topograf ve astronomi bilgisi de edinmilerdir. Karada olduu gibi, deniz
yoluyla da Doulu insanlar doal kaynaklarn ve ayr ayr edindikleri
deneyleri birletirmeye ynelmilerdir.
94

Yukarda saylan sanat, yntem ve sreler, deney birikimlerin

den doan bilgi ve uygulamalarm da dnk anlatmlardr. Bunlarn
yaygnlamas ise pratik bilgilerin bir araya getirilmesi demektir. Dou
insanlar bylece, ikinci devrimin tamamlanmas ve yeni tr bir eko
nomi ve toplumun kurulmas iin gerekli biimde doaya teknik
adan baat olabilmilerdir. Bu bilgi uygulanmadan nce, araya ba
ka unsurlar girmitir.
Nil ile Ganj arasndaki usuz bucaksz alan, daha nceki blm
lerde tek bir para gibi ele alnd; bu alandaki ekonomilerin farkll
zerinde duruldu. Belirtilen gelimeler de, srekli ve przsz geli
imler gibi sraland. Oysa bylesine bir anlatm arkeolojik gereklere
ters der. ran, Mezopotamya ve Suriyedeki yerleme alanlarnda ve
Msrdaki mezarlarda bulunan verilere gre, mlekilik ve mimari
de, sanat ve cenaze trenlerinde, kkl, bazan de ok iddetli, ac
deiiklikler olmutur. Bu tr deiiklikler genellikle yeni insanlarn
istilas ya da szmas sonucu, yerli nfusun topluca yerinden edildiine
tanklk eder.
Kuraklk ve seller nedeniyle, ak blgelerde kukusuz g yap
lacaktr, halknn besin iin tmden Doaya bal olduu blgelerde
bu zellikle geerlidir. Ani bir kuraklk, ekini ldrp, hayvanlar
otlatacak ayrlar kurutacandan, buralarda yaayan insanlar iin
lm demektir. Alk korkusu, insanlar, insan iin ekin, hayvan iin
otlak bulunan rmak vadisine itecektir. Bu blgelere "srail ocuklar"
gibi mr boyu, boaz tokluuna hizmet kouluyla yerleebilirler, ya
da silah zoruyla girip zorla elde ederler. Bylecc step halk, vadi
halkyla karr, ya da onlarn yerini alr, veya onlara baat olur.
Dounun arkeoloji kaytlarnda yansyan nesne! kltr, sanat ve
din alanndaki deiiklikler, gler ve istilalar sonucu olmaldr; do
unun tarih ncesi alarn kaydeden kitaplar da insanlarn bu tr
glerini betimlemek ve izlemek amacn gder. Bu noktada, okuyu
cuya yalnzca unu belirtelim, bu tr glerin kantlar vardr ve bu
gler sonucu insan ekonomisi gelimitir.
stila yoluyla "kltrlerin arpmas" sonucu, yeni dnlerin ya
ylmas kolaylar; nk kurulu toplumlarm kat kurallar yklr.
Herhangi bir toplum, yaamn srdrmek iin evresine uymak zo
rundadr. Kendi toprann doal kaynaklarn aratrarak %'e kullana
rak yaar. Bu uyumda baar gsterdii oranda da, toplum tutuculua
ynelir. Bir grup insan, yetitirdii besinle geinebiliyor, arada bir cic
dinlenebiliyorsa, neden deiiklik islesin? Doadan yararlanmak
iin, varln artrmak iin nice bcccriler edinmi, bunun iin de ne
ileler ekmitir. Daha fazlasna neden katlanmal? Gerekten dc
95

deiiklik tehlikeli olabilir. Basit donatlm toplumlarda, yaam ge

rekli zamanda, gerekli iin, uygun biimde yaplmasma dayanr; bu
inan, toplumun tm yelerini ieren kesin bir eylem ve davran
biimi saptar. Bu biim de, sosyal kurulular, geleneksel kurallar ve
yasaklarla anlatmn bulur; bysel-dinsel inanlar ve korkularla ke
sinletirilir. Gnlk yaam olaylarnn eitli trenlerle kutlanmas ve
yaanmas gibi, geleneksel kurallar da bysel glerle korunur, bu
kurallardan ayrlanlar cezalandrlr. Yerleen ekonomi, uygun ideo
lojiyle salamlatrlr.
Kurulu sosyal rgtleri ve ekonomik dzeni badatran ve sr
dren batl inanlarn gc, bugnk basit toplumlarda ok byk
tr. Eski alarda Douda da byle olsa gerek. En geliik toplumlar
da bile eriilen uyum ve deiiklik pek kk olmal. Sellerin yetersiz
ya da ok oluu, vakitsiz bir frtna, bcek salgn ve hastal, toplu
mun tmn tehlikeye drebilirdi, nk kaynaklan snrl, yedek
leri ktt. Oysa baa gelen felaketler byseldi ve bugn bile nden
hesaplanamaz. Bunlar kolaylkla insan st glerin ie el koymas
olarak yorumlanabilirdi, bu gler allagelmi davran kurallarnn
dna kld iin c almak amacyla ie el koymu olabilirlerdi.
Kurulu dzenden en kk bir ayrlma, gvenli ve etken saylan
davranlardan en kk bir sapma, kuramsal olarak bylesine ceza
lara yol aabilirdi. Bu nedenle herhangi bir yenilik tehlikeli olabilirdi,
kamuoyu deiiklie kar kard.
Oysa gle gelen toplum, eski yerleik toplumla karrsa, bu
kendine yeterli ve ekingen tutuculuk yerinden oynard. Yeni gelenler
baka koullar altnda yetimitir; onlar da kendi evrelerine uyumlu
bir ekonomik dzen kurmulardr. Eski topluma oranla ok farkl ya
da tamamlayc gereksinmeleri vard. rnein, hayvan reticiyseler,
iftilere oranla daha ok et yerler. Belki bak yapm iin obsid
tana deer verirler. Bu nedenle de akmak tana, daha az dayankl
olduu iin, fazla nem vermezler. Ya da, kendi topraklarnda kolay
lkla bulunabilen lapis lazuli ta olmadan edemezler. Bylece yeni
gelenlerle, eski isteklere yenileri katlm olur.
Yeni gelenler kendi rgtlerini ve kendi ideolojilerini de birlikte
getirirler. Eski evrelerindeki yaam iin gerekli olan nerileri, yasak
lar ve trenleri, kuattklar blgenin yerli insanlarnn kurum ve
inanlarnn yerini alr. Bylece iki tr davran, iki tr rgt, iki tr
dn ve inan yanyana ve birbirleriyle elierek srdrlr. Bir de
bakarlar ki, bu inanlardan u veya bu nedenle ayrlmak hi de yle
tehlikeli deilmi. Toprak gene de meyva verir; oysa topal kadnlarn
apas yerine erkeklerin sapanyla srlmtr.
96

ikinci devrimin baarlmas iin gerekli olan birleik sermayenin

gerekletii de ileri srlmtr. Sermaye birikimi iin toplumun bir
blmnn besin salama iinden ayrlarak, verimi artran ilerde,
ikinci endstrilerde, tat ilerinde, ticarette ve ynetimde almas
gerekir. Bu da ancak, kendi besin salamayan yelerin geimi iin
besin retimi art bulunmasyla gerekleebilir. Bundan baka, yerel
olarak bulunmayan hammaddelerin takas iin de retim art ge
reklidir.
Nil Vadisi ya da Mezopotamyadaki iftiler kolaylkla bu gerek
li retim artn edinebilirlerdi. Gerekten de, kt mevsimler iin
gereksinmelerinin stnde retim yaparlard. Ama neden daha fazla
sn yapsnlar? nsann gerekte tembel bir yaratk olduu, fazla aba
gstererek lks yaamaktansa, basit yaam yeledii savlanr. Bu
doal tembellii yenmenin bir yolu kukusuz baka bir lkeyi zor
kullanarak almak, ksaca istildr. Diyelim, hayvan reticisi bir kabi
le, ifti bir toplumun topran kuatp alr; kylleri toprakta ura
iin brakr, hatta onlar baka dmanlardan korur, buna karlk da
iftlik rnlerinden pay alr. Kyl de bu yzden, kendi ailesinin
gereksinmesinden te retim yapmak iin kendini zorlar. Bu yeni
"efendileri" iin belki de kendine ayrdndan fazlasn vermek zorun
dadr. Bylece "toprak aalar", yeni toprak soylular rer, bunlar
iftilerin srtndan geinirler. Bu bildik bir yntemdir; Dou Afrika
da ok basit biimde bugne dek srdrlmektedir; ortaada Avru
pada ok grlen bir yntemdi; eski alarda yaygnd.
Bu tr "soylu snf genellikle bir oligari (takmerki) demektir;
yelerin says, ilk reticiler olan kyllerden azdr. Oysa toprak
aalar, bu kyllerden, kendi gereksinmelerinin ok stnde rn
alrlar. Bu retim artnn fazlasn, imalat rn yapan iileri besle
mek iin, bir blmn de d ticaret iin kullanrlar. malat rnleri
ni de bu toprak aalan kullanrlar.
kinci devrimin gereklemesi iin besin maddesi olarak sermaye
birikiminin gerekli olduu kukusuzdur. Bu birikimin sosyal amalarla
kullanlmas iin younlamas gerekirdi. Msrda bu youn birikim,
ilk nceleri istila sonucuydu. Ama gerekli sermaye birikimi ve youn
lamasnn tmden istila sonucu olduuna dein kesin kant da yok
tur. Mezopotamyada, Smer kentinde varlk birikimini yneten, ye
rel bir tanryd (daha dorusu tanrnn atad rahiplerdi). Varlk
birikimi salayanlarn istila sonucu yerleen soylular olduuna dein
pek belli belirsiz belirtiler vardr; gerekte bu birikim dinsel saygnlk
ve yerel sosyal gelenekler sonucu olumutur. En eski Hint kentlerin
de, toplumsal retim artnn nasl biriktiini ya da yneltildiini
Kendini Y aratan nsan,F:7

97

bilmiyoruz. Varlk artnn biriicini iin en etkin ara asker istildr.

Ama bu tr istily ikinci devrimin bir n koulu sayan kuramlara da
kukuyla bakmak gerekir.
Arkeolojik kaytlarn ipucu salad ve barsal geliime engel
olan dier seenekler daha iyi kantlanmtr. Biz kyn bulunduu
alanda, daha ncekinden ok farkl bir dzen, mimari ve eya kalnt
lar bulabiliyoruz; bu da sosyal gelenekten tmden bir kopmaya tank
lk eder. Demek ki yeni insanlar gelip daha ncekilerin yerini alm,
ya da onlara baat olmutur. Oysa bu oluuma da barsal yoldan
varld pek sanlmaz. Kukusuz, bu sonuca zorla, yani savala varl
m olmal. yleyse, ikinci devrim gereklemeden nce, bir tr sava
a giriilmitir diyebiliriz.
Bu savaa Elliot Smith ve Perry kar kmlardr; stelik arke
olojik verilerle sava kantlamak kolay deildir. Devrimden daha
nceki zamanlara ait silahlar mezarlarda ve yerleme alanlarnda
bulunmutur; ama sava silahlarn av silahlarndan, insan ldren
aralar, hayvan ldrenden ayrmak gtr. Ayrca, ilk yerleme
alanlar -rnein Susa- kesinlikle bir tr surla korunmaktayd. Bu
surlar byk olaslkla dman insanlara kar yaplmt, ama ba
bo yaban hayvanlarna ya da, gebe veya yerinden edilmi insanlarn
saldrlarna kar da yaplm olabilirdi. yleyse, varlkl yerleik
kyller tarafndan bu tr saldrlara kar rgtlenmi savunma oldu
u da bir gerektir. Ksaca, kk ve geici de olsa sava vard
diyebiliriz. Kyllerden alman ekin ve hayvanlar, insanlarn kendi
yetitirdikleri rnler kadar besleyiciydi. Bu tr hrszlara kar ekin
ve srlerin korunmas, toplumsal ekonominin tarla ekimi ve hayvan
besini kadar, ayrlmaz bir parasyd.
Savan ekonomik etki ve sonular da vard. H er eyden nce,
madene kar talebi artryordu. Hayvan yzerken ta bak krlrsa
bir sakncas olmaz. Oysa dmanla di die savarken krlrsa, sa
kncas byktr. Bakr ya da bronzun, abuk krlabilir taa stnl
savata belli olmutu. Ayrca, sava, stn kiilerin cesaret ve liderlik
gsterisinde bulunmalarna olanak salyor, onlar da saygnlk ve
yetki kazanyordu. Bylece sava nderlerin belirlenmesine, bunlarn
geici olarak g kazanmasna, sonunda lkenin ba yneticisi ya da
kral olmasna yol alyordu.
En nemlisi, sava byk bir bulua yol amt - insanlar da
hayvanlar gibi evcilletirilebilirdi. Yeniden dman ldrmek yerine
onu tutsak ediyorlard; tutsak da, yaam karl alyordu. Bu
bulu, nemi asndan, hayvanlarn evcilletirilmesine benzetilebilir.
Ksacas, tarih ann balangcnda, tutsaklk dzeni, eski endstri
98

nin temeli ve sermaye birikiminde etken bir ara olmutu. Tutsaklar,

Mezopotamyada bulunan en eski resimli kaytlarda (mhrlerde)
resimlerle gsterilmitir ve sahneleri kadar eskidir.
Tutsaklarn tek kayna sava deildi. Toplumun daha yoksul ya
da daha zayf yeleri ve baka toplumlarn srgnleri boaz tokluu
na, yaam boyunca, varlkl kiilere hizmet edebilirlerdi. Kuraklk
yznden baka yrelerden topluca gelen gmenler de, vadi ve
vahalara, para ya da emek karl yerletirilebilirdi; arkeoloji kaytla
rna gre, "srail ocuklar" bu koullarla Msra gen tek Asya
kabilesi deildir. Baka yollardan tutsak edinme yollar ada barbar
ve yaban insanlar arasnda grlm ve yazl kaytlardan renilmi
tir. kinci devrimden sonra, sava ve ktlk, kentlere ii bulmakta en
etken ara olmutur. O sralarda yaplan byk kamu yaplan ve
eitli sanat yaptlar iin kalabalk ii kitleleri altrlrd. Bu iile
rin yaam dzeylerini tanmlamak gtr. Bir tapmak, ya da bir
Devlet yapsnda alanlarn ka cret karl alan "zgr" ii
ler, ka acma karl altrlan insanlard, ya da ka topluma olan
zorunlu borlarndan dolay ahtrlmaktayd? lk alara dein tek
bildiimiz ey, almay srdren her bir iinin, ilk reticilerin artk
retimiyle beslendikleridir.
Tutsaklarn dnda, bir de mutlu ve stn snflara, bakanlar ve
hatta krallara bir gz atmalyz. Msrhlar, Yukar ve Aa Msr,
Yukar Msr bakan Firavun M enein ynetiminde birleene dek iki
ayr, bamsz hanedann geleneini srdrmekteydi. Bu birleme,
Msrda ikinci devrimin gereklemesine rastlar. Demek ki Msrda
da evrimden nce de krallar vard. Ayn sonuca, Smer geleneklerin
den de varabiliriz. Ksacas, kentsel yaam balamadan nce, bakan
la ya da kralha giden yol almt. Tahta varan tek yol, bir lkeyi
ele geirmek deildi; ekonomik baar, hatta en nemlisi bysel-dinsel saygnlkla ayn grkeme ulalabilinirdi. Byc fiziksel eylemle
topluma katkda bulunmadan, toplumun elbirliiyle besin bulma a
balarna katlamadan, artk retim zerinde hak savlayan ilk toplum
yesi olmutur. Bycnn denei, krallk asasnn ilk tohumudur;
tarihte nice krallar edindikleri nimetleri byclkte yatan gemile
rine boruludurlar.
lk devrim, byy ortadan kldrmamt; tam tersine... Gene
anmsatalm; insanlar hl yamur, sel, gnein bilinmez, deiken
koullarna balyd; hl kuraklk, deprem, frtna ve benzeri doal
afetlere kar aresizdi. Hl trenlerde, muskalarla iyi gleri yanda
etmeye, ktleri uzaklatrmaya abahyordu. By yoluyla bu unsur
lara baat olduunu kantlayan biri ortaya kt m, hemen byk
99

saygnlk ve yetki kazanyordu. Eski toplumlarda, szde bysel g

lerle insanlarn kendilerini toplumun gznde ne denli byttklerine
rnekler saymaya gerek yok, ama bu blm bir byk bulutan sz
ederek kapatalm: bu bulu gne takvimidir - bir kurama gre de
Msrda devlet yetkisinin nemli kaynaklarndan biri olmutur.
Nil vadisinde iftilik tmyle yllk sellere baldr; sel balad
m, tarm ilemlerine girimenin zaman geldi demektir. Ne zaman
balayacan nden hesaplamak ve hazrlk yapmas iin kyllere
haber vermek, eski alarda, bu bilgiyi verebilmek ayn zamanda doa
st bir gcn kant saylrd; sanda bulunmakla etken olmak arasn
daki fark, basit insanlar iin g anlalr bir ayrntyd. Oysa gerek
te, bu san byk bir kesinlikle yaplabilir. Sel, dnyann, gne evre
sinde yllk dngsnn bir ilevidir - gerekte gney bat muson
rzgrlarnn Etiyopya dalannda patlamasna baldr; dnyann g
ne evresindeki yolculuklarnda herhangi bir yere ayn anda ular yani, gne takvimine gre her yl ayn gne rastlar. Demek ki,
gerekli olan, yhn uzunluunu bilmek, selin olutuu gnden bir yl
sonrasn hesaplayp o gn saptamaktr.
Basit insanlar, takvim kullansalar bile, bu ay takvimi olurdu, g
ne takvimi deil; Msrllar da bunun dnda deildi. Oysa ay takvi
mi, gne takvimine uymaz. Seli nceden bilmek iin, Msrliarn
gne yln gnlere ayrarak saptayabilmesi ve gne ve ay yllarn
karlatrabilmek iin de bir eit yapay takvim uydurmalar gereki
yordu. Elli yl sren gzlemler sonucu, bir selle bir yl sonraki sel
arasndaki srenin en kesin bir hesapla, 365 gn olduu saptanabilirdi. Bu hesaba gre, herhalde Msrn Menes ynetimi altnda birleti
rildii sralarda, yeni bir takvim ortaya karld; bu takvime gre 365
gnlk bir yl, her biri otuz alt gnlk on aya blnmt; her yl da
bu takvime be gn eklenirdi. Bu sonuca bile, yazl kaytlar olmakszn
nasl ulalabildii artcdr. Bu bulu matematiksel astronomi (gk
bilim) iin bir zaferdir ve bilimin olaylar nceden saptayabilmesinin
ilk kantdr. Kukusuz, alt saate yakn bir srelik hesap yanl vard;
bu ^'anlm yllar boyu birikimi, takvimi gerek mevsimlerin tmden
dna atmtr, bu nedenle de iftilere, tarm ilerinde yaramaz
olmutur. Ylba, ilk bata sel vaktine rastlard, ama bir yzyl sonra,
ilk ayn yirmibeinci gnne rastlamaya balad. Yneticiler bu yanl
gidermenin de yolunu buldular; Akyldz (Siriys) gzlyorlard. Bu
yldz, Kahirenin bulunduu enlemde, sel mevsiminde gndouu tm
yldzlan karartrken, gkyznde en son grlebilen yldzdr. Akyldzm, gnele balantl olarak ykseliini gzleyip, tarm ilemlerinin
balamas iin iaret verilirdi; ama artk resmi takvimi deitirmek iin
100

ok geti, byle bir deiiklie karlk daha ok sert olabilirdi. Bylece resmi takvim srdrld. Msr, 1961 yl Akyldz srelerini benim
sedi; buna gre Ylba, Akyldzm gnele baml douuna rastlar
d.
Msr krallar, tpk Babilde ve baka yerlerde olduu gibi, tak
vimin dzenlenmesiyle yakmdan ilgiliydiler. Kendi g ve yetkilerini,
gelecei nceden saptayabilen bilim uygulamasna, yani takvimin d
zenlenmesine borlu olduklar da bir savdr. H atta Firavunlar daha da
ileri giderek, sel vaktinin yaklatn Akyldzm douuyla saptadkla
rn bu bilgiyi yalnzca kendilerinin kullanabilmesi iin saklam da
olabilirler. Bu bilgiyle, Firavunlar fellahlara se! vaktini nceden haber
verebiliyorlar ve mevsimlere, ekine baat olularn kantlyorlard. Bu
da ilgin bir savdr. Gne ylnn saptanmas ve buna'gre resmi bir
takvimin gelitirilmesi, bilim tarihi asndan byk nem tar. G er
ekte, Msrhlarm gelitirdii bu takvim, tm Avrupa gne takvim
lerinin, bu arada bizim kullandmz takvimin ncsdr.

101

VIII. BOLUM

KENTSEL BLM
M.. 4000 yllarnda, Dou Akdeniz evresinde ve daha da do
uya, Hindistana doru tm kra topraklarda, eitli toplumlar yaa
maktayd. Bu toplumlarn, yerel koullara gre eitli ekonomileri
olduu dnlebilir - avclar ve balklar, apa ekimcileri, gebe
ekimciler ve srcler ve yerleik iftiler. Bunlara bir de daha
uzakta, yaban ellere dalm baka kabileleri de ekleyebiliriz. te bu
insanlar, bundan nceki blmlerde sz edilen bulularla insanlk
uygarln gelitirmilerdir. Ayr ayr, topografya, jeoloji (yerbilim),
astronomi (gkbilim), kimya, zooloji ve botanik gibi nice bilimsel
bilgiler ve tarm, makine teknii, metalrji ve mimarlk gibi uygulama
l ura bilgileriyle, bilimsel gerekleri de yer yer ieren bysel
inanlardan oluan gelenekler, grenekler ve bilgiler biriktirmilerdi.
Daha nce sz edilen ticaret ve insan eylemleri sonucu bu bilimler,
teknik bilgiler ve inalar ok geni alanlara yaylmakta, beceri ve bilgi
biriktirilmekteydi. Ayn zamanda yerel gruplarm ayrcalklar giderili
yor, toplumsal rgtlerin katl yumuatlyor, kendi kendine yeterli
toplumlar ekonomik bamszlklarn yitirmeye boyun eiyorlard.
Bu son gelime en ok Nil vadisinin alak yataklarnda, Dicle ve
Frat arasndaki lili topraklarda, Indus rma kylarnda, Sind ve
Pencapta olmutur. Bu alanlarda bol ve aksamayan su kaynaklar,
sellerle yenilenen verimli topraklar bol bol besin saladndan, nfus
alabildiine genileyebiliyordu. te yandan, rmaklarn yaknndaki
bataklklarn kurutulmas, ormanlarn temizlenmesi ve ondan sonra
da kanallarn ve bentlerin bakm, bunlardan yararlanan halkn byk
bir dzen iinde aba gstermesini gerektiriyordu. Gene, daha nce
de belirtildii gibi, sulama ii, topluma ok etken ve dzenleyici bir
silah salyordu.
Bylesine besini bol olan vadi alanlar, uygar yaam iin ok
nemli olan baka hammaddelerden yoksundur. Nil Vadisi de yap
iin keresteden, tatan, maden cevherlerinden ve by talarndan
yoksundu. Smer daha da kt durumdayd. Yerel tek kereste tr,
hurma palmiye aacndan yaplrd, yaplarda kullanlabilir talar ise,
103

Msra oranla, daha enderdi ve daha g bulunurdu. Bakr cevheri

yoktu, stelik Nil kylarnda bol bol bulunan sert ta da bulunmazd.
stelik, lili topraklarda ve bataklk alanlarda, balta ba yaplabilir
sert alal talar bile pek enderdi. Daha ilk balardan beri Smerliler
alet kesimi iin Kafkas obsid tan ya da benzeri tr talar ithal
etmek zorundaydlar. Sind ve Pencapta da, Smerde olduu gibi,
gerekli hammaddeler ktt.
Ve ite bylece, bu koca koca yili ovalar ve rmak boyu dzlk
alanlarda, topra sel sularndan kurutmak, tarlalar sulamak, yerle
me alanlarn korumak iin sosyal rgtleri birletirmek ve ekonomik
yntemi bir zekte toplamak gerekiyordu. Ayn a m an d a , gerekli
hammaddeleri salamak iin de Msr, Smer ve nds havzasnda
yaayanlar bir tr dzenli ticaret ya da takas yntemi kurmak zorun
daydlar. Toprak verimli olduundan, gerekli m allan rahata ithal
edebiliyorlard. Ama buna karlk ekonomik yeterlilik elden gidiyor ve
yeni bir ekonomik yap oluuyordu. Kylnn kendi rettii besinden
artan blm yalnzca gerekli mallarla deimekle kalmyor, bu malla
r getiren tccar ve tat iileriyle, gelen mallar kullanma hazrlayan
zenaatlarn da bu artk retimle geinmesi gerekiyordu. ok ge
meden de gtrlp getirilen mallar koruyacak askerler, giderek
etrefilleen ahverileri kaybedecek yazclar, atma ve elimeleri
zmleyecek resmi grevliler de gerekecektir.
Artk M.. 3000 yllarna gelindiinde, arkeologlarn Msr, M e
zopotamya ve nds vadisi iin izdikleri resim basit iftilerden oluan
kk toplumlar deil, eitli meslek ve snflan ieren devletlerdir.
Bunlarn ardnda da rahipler, prensler, yazclar ve memurlar ile
saysz uzman zanaatlar, profesyonel askerler ve eitli iiler var
dr; tm de artk besin retim iinden uzaklamtr. Bu alanlarda
yer altnda bulunup karlan en ilgin eyalar artk tarm ve av
aletleriyle dier ev yapm mallar deil, tapnak eyalar, silahlar,
arkla yaplan kaplar, mcevherler ve uzmanlam zanaatlar tara
fndan bol miktarda retilen nesnelerdir. Kalc yaplar olarak da,
kulbe ve iftlikevleri yerine, antsal mezarlar, tapmaklar, saraylar ve
atlyeler ilgi ekmektedir. Bunlarn iinde ender olarak deil gnlk
yaamda kullanlr trden garip eyalar ve ssler bulunmaktadr.
Arkeologlarn bulduu eyalarda grlen bu deiiklik, kukusuz
bu eyalar reten ekonomideki deiikliin yansmasdr. Bu deiik
likle birlikte nfus da artacaktr. Rahipler, memurlar, tccarlar, zana
atlar ve askerler yeni snflar oluturmaktadr; bu snflar da kendine
yeterli, besin reten bir toplumda, hele avclar arasnda, geimini
kendi balarna hi mi hi salayamazlard. Arkeologlarn kantlar bu
104

sav dorulamaya yeterlidir. Yeni kentler, alan olarak, ierdikleri ya

da yan balarnda yerleik kylere oranla, ok daha byktr ve ok
daha kalabalk bir nfusu banndrabilir. rnein Sindde Mohenkodaro iki kilometre karelik bir alana yaylmt; geni caddeler ve dar
ara sokaklar boyunca dzenle dizilmi, iki kath evler vard. Bundan
baka, kentsel mezarlar, yalnzca varln arttna deil, nfusun da
oaldma tanklk etmektedir. Nil boyunca tarih ncesi alardan
beri srp giden ky mezarlklarndan baka, byk mezarlklar,
krallar ve memurlara ayrlan antsal trrbeler de bulunmutur. U rda
"Kral mezarlar" denilen mezarlk, halkn pek kk bir kesimince
kullanlmtr, bu kullanm da yzyl amamtr (Baz bilginlere
gre bu srenin yars daha dorudur). Oysa, bu mezar, bulunduu
vakit bile 700 cenaze kalnts hl belirgindi - tarih ncesi hibir
mezarda bu kadar byk bir sayya rastlanmamtr.
Kendine yeterli besin reticilikten, uzmanlam imalat ve d ti
carete dayah bir ekonomiye dnm, byk bir nfus artna da yol
amtr. Bylece 1. Blmn banda tanmland biimde bir devrim
olumutur.
Ekonomik alanda ikinci devrimin sonular Msr, Mezopotamya
ve Hindistanda aynyd, ama bu benzerlik soyut bir benzerlikti. So
mut adan, sonular her bir alanda ok belirgin biimde farklyd.
Yalnz ekonomik yapnn deil, politik ve dinsel yntemlerin de ayrn
tlar gze batar derecede deiikti. Bu farkllk arkeolojik nesnelere
da yansr. H er blgede demirciler ayn kimyasal maddeleri ayn basit
yntemlerle ileyip gnlk gereksinmeler iin aletler ve silahlar yap
maktayd. Ama yaptklar eyalar -baltalar, baklar, hanerler ve
mzrak balar- Nilde, Frat kylarnda ve ndste baka baka
biimlerdeydi. Hint, Smer ve Msr mlekleri de birbirinden ok
farkldr, oysa mlekilik zanaat bu yrede de aynyd. nsan
eyleminin her trnde byle bakalklar bulunabilir. Bu nedenle dev
rim somut biimde genelletirilerek anlatlamaz; her bir blgede iz
dii yn tek tek ele alnmaldr.
Arkeologlar, Mezopotamyada devrimin eitli aamalarn, g
neyde bir ok deiik yrede izleyebilir, rnein Smer, Eridu, Ur,
Erek, Laga, Larsa ve uruppakda; daha sonraki aamalar kuzeyde,
Akad, Ki, emdet Nasr, Opis, Enunna ve M aride izlenebilir. S
merde her bir yrede, ekonomik yntemler, ilk bata ve sonlarda,
yalnzca benzer deil, etir; bu zellik, daha geni bir alanda, ortak
dil, din ve toplumsal rgtlenmede de grlr. Erekteki kazlarda
ortaya kan gerekler, dier yrelerde olanlara da rnek saylabilir.
Erek, yaamna neolitik iftiler ky olarak balad. Birinci b
105

lmn balarnda anlatld gibi, kylerin birbiri ardna kmesi ve

sonradan yerlerine yenilerinin yaplmas sonucu, bataklk ova dzeyi
nin stnde tepecikler olutu. Bu yapay tepeciklerin ilk on be m etre
lik blm kam ve kerpi evlerin kalntlardr. Bu kalntlardan
toplanan basit eyalar, giderek daha ok maden kullanm, mleki
arknn kullanlmaya balanmas ve baka rnekler bir nceki b
lmde zetlenen gelimeyi kantlar. Ky bymekte, varl artmakta
dr, ama henz kydr.
Sonra, kck kulbelerin duvarlar ve ocaklar yerine, gerek
ten antsal yaplarn, tapmak ya da tapnak gruplarnn temelleri
ortaya kar. Hemen yaknda da yapay bir da ykselir, bu Smer
tapnaklarnn kanlmaz bir paras olan kademeli kale ya da "zigguraf'dr. lk ziggurat, elle yorulmu amur tulalarn aralarna kat kat
katran srlerek yaplmtr. Oysa, ann zemin dzeyinden on
mletre kadar ykseliyordu, st de 1000 metre kareye yaknd. Dan
sarp yamalarnda payandalar, bunlarn arasnda da girintiler vard,
bu girinti ve kntlar binlerce anak mlek parasyla glendiril
miti. Bu paralar, zigguratm amuru kurumadan, yanyana, diziler
halinde amura sokulmutu. Bu anaklar kururken dzeyin birleik
kalmasna yardmc olduu gibi, kuruma ilemi bittikten ve tapmak
tamamlandktan sonra da, yuvarlack gamzeler gibi tapna sslerdi.
Dan tepesinde, kerpi ve duvarlar beyaz badanal kck bir
tapmak, bir de tanrlarn gkyznden inmeleri iin merdiven vard.
Alt blmlere ok daha grkemli tapnaklar yaplmt.
Yapay dan ve tapnaklarn kurulmas, malzemenin toplanp ta
nmas, binlerce mlek ve tula yapm, byk ve disiplinli iiler ve
zanaatlar gereksindirmitir. Bunlar besin reticiliinden uzaklatr
lrken, ortak bir artk retim stokundan beslenmi olmalar gerekir.
Kimin? Belki de bu yaplar hangi bakan ya da "tanr" onuruna ve
grkemine adanyorsa, besin stoku da onun ynetimi altndayd. Top
ran bol verimi ve iftilerin koyu dinsel inanlar sonunda, kutsal
bakan herhalde, hi deilse besin maddelerinden oluan ganimetler
den yararlanmaktayd.
Ama bylesine antlarn yapm, ii ve besinden baka eyler de
gerektirir. in btn dikkatle planlanmtr; Yapay dan her bir
kesi, drt yne, dzen ve dikkatle yneltilmitir. zellikle yneltici
bir g bulunmu olmas gerekir. Tanr ancak toplum iradesiyle var
olabildiine gre, bu gc tanrnn kullarndan birinin yapm olmas
gerekir. Bylesine dlenen tanr, herhalde yeryznde kendine tem
silci ve yorumcular bulmakta glk ekmemitir, onlar da tanrnn
yeryzndeki varlklarn itenlikle artrm, bu abalarna kar da
106

tanrnn gelirinin kck bir parasn kendilerine ayrmlardr.

Bylece, neolitik kylerde, bycler, rahip biiminde ortaya km,
tanrsal yetkileri benimsemi ve doal olarak da ayrda, bayrda i
grmekten kurtulmulardr. Bunlar kan ter iinde almanm, tanr
buyruuyla halka zg olduunu anlatmlar, ksaca by trenlerini
bsbtn karmak bir hale getirerek, szde doa gleriyle bu gle
ri simgeleyenler arasnda bir uzlama yaratlmasn salamlardr. Bu
uzlama gelitirilirken, tapmaklarn planlar da gelitirilmitir, tpk
tarih sonras krallarn tapmak planlarnn kendilerine bir dte ak
landn sylemeleri gibi.
Demek ki, ilk tarih alarnda olduu gibi, ilk tapnaklar da bir
grup rahip nedeniyle yaplmtr. Tm yazl belgelerde grld
zere, bu rahipler de yneticilere tanrnn hzinesinden bol bol de
nek vermilerdir. Gelgelelim, tapnan koca hzinesinin ynetimi, bu
ile grevli kiiye byk ve yepyeni grevler ykleyecektir. Bu grev
lerin neler olduu, bir sre sonra, yazl belgelerle aklanacaktr:
belki eitli armaan ve kurbanlarn ve bunlarn kullanmnn bir
kaydn tutmak gerekecektir, yoksa Tanr durup dururken hesap sora
bilir. Gerekten de ziggurat tapnanda bir yazt bulunmutur, stnde
mhre benzer bir kaznt ve say olduundan kuku bulunmayan
iaretler vardr. Bu, dnyann en eski hesap yaztdr, bundan sonra
Smer tapmak hesaplar gelir.
Demek ki, Erekte bulunan ilk tapmaktan anlaldna gre, bu
yrede yaayan toplum, kentsel dzeyde gelimi, gerek artk varl
n tanrya adam, bu varlk da bir rahipler rgtnce ynetilmitir.
Buna gre, bu toplumda rgtlenmi iiler, uzmanlam endstriler
ve ilkel de olsa, ticaret ve tat yntemi vard. te bu sralarda
muhasebecilik, hatta yaz da balamtr. Kukusuz, Erek tek deildi.
Dier byk Smer kentlerinin bulunduu yerlerde ortaya karlan
kalntlar da ayn alarda ayn kltr dzeyinde uygarlklarm varl
n gstermitir. te bu noktadan balayarak kentsel uygarlk srekli
olarak izlenebilir ve bu ynelim yazl tarih denen aydnln insanlk
stnde parlamas anma kadar srer. Buradaki yk varlk birikimi,
gelien teknik beceriler, iilikte uzmanln gelitirilmesi ve ticaretin
bymesidir.
Erek tapna tamir gtrmez duruma gelmi, en azndan drt
kez yeniden yaplmtr. H er bir tapnak, bir ncekinden daha byk
olmutur. lk zigguratn duvarlarna aklan anaklarn yerine, frn
lanm kilden koni biiminde paralar yerletirilmi, ular siyah,
krmz ve beyaza boyanmtr. Bunlar, mozaik desenler oluturacak
biimde amur - tula duvara yerletirilmitir. Tarih alarnn ban
107

da, kil konilerden oluan mozaikin yerini kara katran stne kaklan
sedef ve akik talar almtr. Tapnan i duvarlar ilk bata kilden
yaptm hayvan biimleriyle sslenirdi. Daha sonralar bunlarn yeri
ni ta ya da deniz kabuklarndan kesilip, katrana yaptrlan, stne
hayvan ekilleri konulmu levhalar almtr. Tarih ann balarnda,
dkm ya da dvme bakrdan, katran kalb stne yerletirilmi
byk apta hayvan gruplar, kilden biimlendirilmi ekillerin yerini
almtr.
E rekte yeni tapnak yapmnn nc aamas, Akadda (Kuzey
Babilde), zellikle Cemdet Nasrda ok iyi bilinmekteydi. Artk bu
yrede kurun, gm ve lapis lazuli ithal edilip kullanldna gre,
varlk artm, daha derin bir uygulamal kimya bilgisi ve jeoloji bilgisi
gelimi, daha dzenli ve yaygn bir ticaret balamt. Teknik beceri
nin geliikliini, srl eyalar ve kk sava arabalarnn yapmndan
anlyoruz. Artk muhasebe yaztlarnda dzenli biimde iaretler ve
rakamlar vardr. aretler yalnzca resimlerden olumaktadr, ama
artk somut eyalara tpatp benzemeyen, sk sk tekrarlanan baka
iaretler de vardr, anlalan bunlar artk allagelmi anlamlar edin
mitir. Birimler, onlar, altmlar ve yzler iin belirgin rakamlar var
dr. Yaztlarda basit aritmetik formller, rnein hesap denkletirme
si grlr.
Tanrnn gelirleri arttka, muhasebesini tutmak da gletiin
den, rahip yneticiler yeni bir yaz ve rakam dzeni gelitirmek zo
runda kaldlar, bylece yazl kaytlar hem kendi aralarnda, hem de
kendilerinden sonra gelenlerce anlalabilecekti. Bu uralarn ko
laylatrmak iin de muhasebe kurallar ve geometri kuramlar geli
tirmek zorundaydlar.
Bundan sonraki aamada, M.. 3000 yllarndan ok sonralar,
U rdaki kral mezarlar bu ilem ve ynetimi ok gzel rnekler.
Kuyumcular artk tel ve lehim yapabiliyorlar, incecik zincirler, dvme
ve telkri iiliiyle ssl psl taklar retiyorlard. Bakrc, ekicin
ve dkmn ustasyd ve usta bir kalplkla belki de cire perdue
yntemini kullanmaktayd. Bylece dier ustalardan ok nce, zel
aletler, baltalar, keskiler, oyma kalemleri, delgiler, baklar, testere
ler, ivi, mengene ve ineler, daha nice baka aletler yapabilmilerdi.
Kuyumcular artk en sert talar delebiliyor ve stne mhr kazyor
lard. Heykeltralar, kireta, hatta siyah mermerden vazolar ve k
k heykeller yontabiliyordu. Marangoz, kayk, araba ve sedirin yan
sra, arp ve lir yapyordu. Kukusuz bu aletleri alacak profesyonel
mzisyenler vard; bu mzik aletleri, mezarlarda kral ailesinden ge
len sahiplerinin yannda yer ahrd.
108

Bu incelik ve lksn nedeni yalnzca varlk birikimi ve artan uz

manlama olamazd. Bu geliim, ura geleneklerine ve yeni uygula
mal bilimsel bululara dayanyordu. Smer demircilerinin ince dkm
ii yalnzca bakrla becerilemezdi. Bu ancak, bronz dediimiz, kalay
ve bakr alamyla yaplabilirdi. zmlemede gerekten bu alamn
kullanld ortaya kmtr. Bu da, bronzu Smerlilerin bulmu oldu
u anlamna gelmez, nk ayn yllarda Hindistanda da kullanlmak
tayd. Herhalde iinde kalay bulunan bakr cevheri arthrken ya da
artma ilemine kazayla kalay karmas sonucu rastlantyla bulunmu
olmal. Oysa, ancak eitli kaynaklardan "bakr" salayan kentsel bir
toplum, karlatrma yntemiyle gelirli bir kaynaktan salanan bakr
cevherinin stnln farkedebilirdi. Bu gzlem sonucu, stnl
douran ek madde ayrlp, alam bilinli olarak yaplm olabilir.
Bronz ancak bilinli kyaslama ve deneyler sonucu bulunabilirdi.
Deney yapldnn bir baka kant da ayn aa ait kk demir
bir hanerdir. Bu haner, meteorik demirden ya da doal tellrik
demirden deil, cevherinden artlm madenden yaplmtr. Tek bir
deney sonucu yaplm da olabilir, ama bu buluun ardnn izlendiine
dein bir kant yoktur. Ancak M.. 1300 yllarnda demir endstride
kullanlmaya balamtr, ama Mezopotamyada deil de, Anadoluda
kullanlmtr. O an bir baka buluu da saydam camdr. Tarih
ncesinde Msrllar srl ta ve fayans yapyorlard; bu zanaat M..
3000 yllarnda Mezopotamyaya da tantlmt. Ama bu yllardan bir
sre sonra saydam cam rneklerine rastlanmtr. Bu, belki de dier
srh iler arasnda, Smerliler tarafndan bulunmutur ve kukusuz
tm de alkalin silikatlarn zelliine baldr.
Lili topraklara tmden yabanc olan maddelerin bylesine b
yk apta bu alanlara ithalinden, daha nceki alarda pek umursan
mayan ticaret ilerinin yaygnlat ve dzene girdii anlahr. Bakr,
ounlukla Basra Krfezinin gneyinde Ammandan gelirdi. Gm
ve kurun da herhalde, M.. 2500 yllarndan sonra byk bir ihracat
zei olan Anadolunun Toros dalarndan getirtilmekteydi. Byk
deniz kabuklar Basra Krfezinden ve Umman Denizinden salanr
d. Kereste herhalde yamuru bol dalardan, Ziganalardan, belki de
Akdeniz kylarnda Lbnandan gelmekteydi. Lapisin Arganistan
dan edinildii sanlr.
Ticaret yalnzca hammaddeyle snrl deildi. kinci devrim artk
Msr ve Hindistanda yrmekteydi; Smer kentleri, Nil ve nds
zerindeki baka kentlerle ticaret ilikileri kurmutu. Bir kent zein
de yaplan endstri rnleri, bir baka kentin pazarlarnda satlmak
tayd. Bir ok Mezopotamya kentinde, arada bir, hi de Smer zelli
109

i gstermeyen mhrler, boncuklar, hatta kap kacak bulunmutur;

bu eyalar genellikle Sind ve Pencaba zgdr. Bunlar, birbirlerinden
200 kilometre kadar uzaklkta bulunan Dicle ve nds rmaklar ara
snda uluslararas ticaretin varlmn kantdr. Engebeli meralar, tuz
lleri ve iki vadiyi ayran g alanlar aan kervanlarn ya da her iki
rmam denize ulat yerde, denizin s kylarnda glkle ilerleyen
teknelerin bu m allan tad dnlebilir.
Douda bu tr ticaret hibir zaman balyalar dolusu eyann bir
yerden bir yere tanmas demek deildir. Gerek son durakta, gerekse
yolda eitli durak yerlerinde, kervanlar ve tekneler uzun uzun durur
lard. Tccarlarn temsilcileri, herhalde ihracat lkenin smrgeci
leri, var yerinde mallar teslim alp yerine geri gnderilecek baka
mallar yklerler, bu arada da mal getirenleri arlarlard. Elli, altm
yl nce nasl Oporto, stanbul ve an g a/d a ngiliz tccarlar varsa,
herhalde U r ve Kide yerlemi Hint tccarlar vard. Bu koullar
altnda yaplan ticaret gerekte bir kltr alverii, dnlerin, ulus
lararas apta yaygnlamasn gerekletiren bir yoldu.
Bundan baka bu kervanlarla tanan yalnzca yeni bulularn
rn olan mallar deil, insanlard da; zanaatlar ve bulular yapan
kiiler de tanrd. Douda, ehil ii gerekten devingendi, bu gele
neksel bir gerekti. Ustalar, beceri ve bilgilerini daha iyi koullarla
uygulayacaklar byk zeklere giderlerdi, ikinci devrimin yaratt
yeni uzman zanaat snf artk besin retim iinden zgrd, bu
nedenle topraktan da kopmutu. Belki kendi kabile balarndan ve
yerel devletten de kopmulard. Artk, nerede krl i bulurlarsa oraya
gidebilirler, ya da, eer tutsaksalar, uralar nedeniyle en ok nere
de para ederlerse oraya gnderilirlerdi. Nedeni ne olursa olsun, bu
devingenlik ve gezegenlik, teknik yntemlerin hzla yaylmasna yol
amtr.
te Mezopotamyada ikinci devrimin aamalar byle olumu,
endstriyel ve ekonomik sonular da insann nesnel kltrn byle
etkilemiti. eitli aamalar, kukusuz ekonomik birikim ve bilimsel
ve teknik ilerlemenin organik srecinde eitli anlard. Oysa bu s
reklilik, etnolojik ve politik alanlarda geerli deildi. Gerekten de,
bu birikim ve ilerleyiin, yeni gelen insanlarla, belki de kuatm ve
istila yoluyla, zaman zaman engellendiine dein belirtiler vardr.
rnein, cenaze trenleri deimiti. Neolitik iftiler genellikle
srt st yattklar biimde gmlrlerdi. Kltr aamasnn ncsnde, (Cemdet Nasrda grld gibi) ller, dizleri enelerine
deecek biimde yatrlarak gmlrlerdi. U rda bulunan krsal me
zarlarndaki iskeletler llerin, genellikle uyurlarm gibi gmld
110

n gsterir; kral mezarlarnn evresinde ise, cenaze treninde kurban

edilmi pek ok insan iskeleti bulunmutur. Mimarlkta baz deiik
likler de, teknik ilerlemenin dnda baka aamalar kantlar. Erek
teki ikinci tapnak grubu, temelin kire ta bloklar stne yapldn
gsterir. Bu madde, li toprakl ova iin ok yabanc ve garip bir
nesnedir. Daha sonraki grupta tatan vazgeilmi, yerine frnlanm
tula kullanlmtr. Oysa son dnem tapnaklar, bir yan dz, br
yam yuvarlak, garip biimli tulalardan yaplmtr. Bunun yorumu
da, dardan istila yoluyla gelenlerin Smerliiere rettii yeni mi
marlk yntemlerinin yansmas yolundadr. Sonunda, yazl kaltlar
anlald vakit, Babilde iki ayr dil grubunun baat olduunu gr
rz: Halkn bir blm Smer dili konumakta, brleri de bir Sami
dili olan Akad dilini konumaktadr. Akad dili branice ve Arapaya
benzer ama Smer dilinden tmden ayrdr.
Olduka byk sorunlar douran bu rk farkllklar kesinlikle
tanmlanamaz. Nesnel kltrn sreklilii bu nedenle aksam deil
dir. Tanrlar ve tapnaklar da bu krizi atlatmtr; br toplumsal
yaplarn bana ne gelirse gelsin, rahipler de yerlerini korumulardr.
Bundan sonraki alar iin de bu gerek geerlidir. Babilde bulunan
yazh kaytlar hanedann sk sk deitiini ve yabanclarn lkeyi sk
sk kuattn belirler. Bu felaket anlarnda tapmaklar da yama
edilmi ya da yklm olabilir, ama yeni kral ya da kuatmay baaran
yeni kahraman hi vakit geirmeden dindarhn ve gcn kantla
mak iin yeni tapmaklar yapm ve bunlara yeni gelir kaynaklar
salamtr. T M.. 323 ylnda bile MakedonyalI skender Asya
fatihliini, Babildeki byk E-Sagila tapnan yaparak kantlamtr.
Erekte ve dier kentlerde tarih ncesi tapnaklarn srekli olarak
yeniden yapm, tarihin daha sonra da yineledii gibi, dinsel rgtlerin
ve bunlarn srekli yaatlan geleneklerinin somut kantdr.
Tapnak ileri, tm bu aamalarda srp gittiinden, daha da
varsllat, byle olunca da artan gelirlerin ynetimi gnden gne
gleti. Yneticiler, karmak i alverilerini kaydetmek iin daha
elverili yntemler aramaya koyuldular. Sonunda yle bir yaz ynte
mi buldular ki, sadece kendi i arkadalaryla hemen kendilerinden
sonra gelenler deil, ada bilginler de bu yazlar okuyabildiler.
Erekteki drdnc tapmak dizisi yapld vakit, artk tarih ncesi
alar iin arkeoloji biliminin bulgularna, bir de yazl kantlar eklen
mi oldu.
M.. 3000 yllarndan hemen sonra, yazl metinler, Smer ve
Akaddaki sosyal ve ekonomik rgtler konusunda ak bilgiler verir.
lke, on be ya da yirmi kent devletine blnmtr, her biri politik
111

adan bamszdr, ama tmnn ortak nesnel kltr, ortak dini,

ortak dili vardr ve tm arasnda ekonomik balar kurulmutur. H er
bir kentin zei kutsal temenos, yani kent tanrsnn ve dier tanrlarn
tapmaklarn ieren bir kaledir. Tanr, bysel glerin kiisel simge
sidir diyebiliriz; daha nceleri tohumun douu ve lm, ekim ve
ekin bime trenlerle anlatlr, bu yoldan ekinin iyi olmas umulurdu.
Zamanla, bu oyunun oyuncular, tohumu ve bysel verimi simgele
mek yerine, bysel glere baat olan bir tanry simgelemeye ba
lar. nsann yneltmeye alt bysel g artk ulalmas gereken
bir tanr olarak kiilendirilmitir. Tarih balamadan nce, toplum
artk toplu iradesini, toplu umut ve korkularn, bu yapay kiide
birletirmitir; lkenin sahibi, tanrs ortaya kmtr.
H er neyse, her tanrnn yeryznde bir evi vardr, bu ev de kent
tapnayd! Tapmak, gerekten bir konakt; insandan uaklar, rahip
lerden bir rgt vard. Mezopotamyada bulunan en eski okunabilir
belge, rahiplerin tuttuu tapnak gelirleri hesabdr. Bu kaytlara gre
tapmak yalnzca kentin dinsel yaamnn zei deil, ayn zamanda
sermaye birikiminin ekirdeidir. Tapnak byk bankadr; tanr da
lkenin ba kapitalisti. En eski tapnak arivlerindeki kaytlara gre,
tanr ekicilere bor olarak tohum ya da sapan srecek hayvan verirdi,
tarlalarn kiralard, altrd biraclar, tekne ustalar, dokumaclar
ve dier iilere cret der, gezgin tccarlara buday, arpa ya da altn
ndelik (avans) verirdi. Tanr, toplumun en varlkl yesidir. Halknn
dindarl^ sayesinde edindii varl, halka aktr. Oysa bu tanr,
dn alandan borcunu geri vermesini istedii gibi, stne bir de
teekkr pay koymasn beklerdi. Kukusuz tanrnn vekilleri bu g
revi gnnde anmsatr, hatta nceden teekkr paynn adn da
koyarlard. Bu tr teekkr paylarna bugn faiz deriz. Dindar deil
seniz, tapnaktaki faiz payn bir hayli yksek bulabilirsiniz.
Tanry byk kapitalist ve toprak aas, tapna banka yapan
ekonomik dzen anlalan tarih ncesi alarn ok eski yllarna dek
uzanr. Erekteki en eski tapmakta bulunan resimli alta yazt,
Cemdet Nasrda bulunan resim-yazl yaztlar, kukusuz, bugn oku
yabildiimiz yaztlarn ncleridir. Daha sonraki yaztlar, Smerdeki
yukarda belirttiimiz ekonomik gelimeyi betimler. Bundan sonraki
blmde anlatlan ikinci devrimin bilimsel sonular bu yaztlara da
yanlarak zmlenmitir.
M.. 3000 yllarnda, her kentte, tanrnn yansra bir de geici
babu ortaya kmtr. Bu babu kendini, byk alakgnlllkle,
tanrnn vekili, ama ayn zamanda da hi ekinmeden "kral" ilan eder.
Belki de kiiletirilmi tanr roln oynayan adam budur. Gerekten
112

de, bu oyunun bir ok blmlerinde tanr roln oynayacaktr. Ama

kendini, ilk oyuncularn hazin sonundan, tohumu simgeledikleri iin
kurban edilip gmlmekten, kurtarmtr. stelik insanlar zerinde
tanrnn geici g ve yetkisinden byk bir pay da koparmtr. ok
eski belgelere gre, halka iyiden iyiye bask da yapmamaktadr. Artk
devlet, gerekten "toplumun iinden km, kendini toplumun stne
karm ve toplumdan kopmutur."
Btn bunlara karn, kraln, Smer toplumunun gelimesinde
nemli ekonomik ilevi vardr. Sivil ynetici ve asker kumandann
nesnel gcne sahiptir. Bu gcn yararlarndan biri de, devrimin
yaratt "dmanlklar" nedeniyle, "kar elikilerine den snfla
rn, bo ve anlamsz atmalar sonucu kendi kendilerini tketmeleri
ne engel olmaktr." lkenin ekonomik gereksinmelerini karlamak
iin, Devlet gcnn "zel teebbse" yardmc olacandan da sz
edilir. lk krallar ekonomik eylemleriyle vnrler - kanallar am
lar, tapnaklar yapmlar, Suriyeden kereste, Ummandan bakr ve
granit ithal etmilerdir. Baz antlarn stnde, tanr buyruu olan
planlar tulaclara ya da baka deyimle doramaclara ve mimarlara
verirken poz poz resimleri bile izilidir.
Hi kukusuz, babu ya da kral, besin ve gerek varlk olarak
sermaye birikimini hzlandrmtr. Terziler, rahipler, mzisyenler,
askerler bylesine edinilen artk retimle beslenmektedir. stelik
ordunun ekonomik ilevi de vardr; bu ilev, evredeki steplerde
dolaan gebelerin ve dadan inen yaban kabilelerin saldrsndan
korumaktr. Sonunda, kent - devletlere oranla ekonomik gereklere
ok daha uygun bir politik dzen yaratlacaktr.
Aa Mezopotamya, yaam iin ikiz rmaklarnn suyuna, uygar
yaam iin de ortak kaynaklardan ayn lks nesnelere gereksinir.
eitli bamsz kentler arasnda, ayn rmaklarm suyunu kullandkla
r iin, toprak ve su haklar konusunda anlamazlklar kacaktr.
Kendi endstrileri iin ayn hammaddeleri, ayn d ticaret kaynakla
rndan getirteceklerinden haliyle ticaret rekabeti bagsterecektir;
birlemesi gereken ekonomik yntemin, ayr politik yntemlere bal
olmas, nice savalara yol amtr. Tapnak hesaplarndan sonra en
eski yaztlar, komu kentlerin savalarna ve bu savalar geici olarak
durduran bar anlamalarna deindir. Kent babuunun amac,
komularna egemen olmaktr.
Bu acmasz arpmalarn, M.. 2500 yllarna ya da daha son
ralara dek, srekli bir sonucu olamad. Akadm, Sargon dediimiz
Smi rkmdan hakan, tm Babili ieren bir imparatorluk kurdu;
oluan isyanlar dnda bu ynetim yaklak olarak bir yzyl srd. Bu
Kendini Yaratan nsan, F:8

113

baars, daha sonralar U r ve dier kentlerin krallarnca, iyi kt,

izlendi, taklid edildi. Babil, ancak M.. 1800 yllarnda politik bir
gerek olabildi ve ortak bir bakente, ortak yasalara, takvime ve Babil
kral Hammurabi ynetiminde srekli bir hkmete kavutu. Artk
kent devlet, lke devletinin ierii olmutu, bu yeni dzen de ekono
mik gereklere daha uygundu.
Msrda, politik birleme, ikinci ekonomik devrimle ayn zamana
rastlar. Nil vadisi, corafya asndan, Frat ve Dicle ovalarna oranla
daha doal bir ekonomik birimdir; bu nedenle de birlemeye ynelik
doal unsurlar daha elverilidir. Ayrca, Yukar Msrn darack vadi
siyle, Aa Msrn geni, ak Deltas arasndaki ayrcalk ok b
yktr. Tarih asndan, iki Msrn birlemesi, bu iki alann tek bir
krallk altnda toplanmas demektir. Bu birleme olay, Sargonun
Babili birletirmesinden tam be yzyl nce gereklemitir, demek
ki ikinci devrim, her iki blge iin de, ayn ada olumutur diyebili
riz.
stelik Msr, Mezopotamyaya oranla, dardan ithalata daha az
baldr. zellikle yerli sert ta, endstri asndan madenlere byk
bir gereksinme duyurmuyordu; gerekten de Babilliler yalnzca ma
den kullandklar vakit, Msrl iftiler daha bin yl ta aletler kullan
maya devam etmilerdir. Gerekten, Msra ithal edilen mallar, o
unlukla malait ta, deerli talar, altn ve baharat gibi lks eyalar
ve by aralaryd. Bu maddelere gereksinme byk aplara eritii
vakit d ticaretin rgtlenmesi ve imalat endstrilerinde uzmanla
gei zorunlu olmutur. Bu da ancak by amacyla bu garip nesnele
re byk deer verecek ve ayn zamanda bu isteklerini karlayacak
apta artk varlk biriktirebilecek yeni bir snfn olumasyla gerekleebilirdi.
Bylece ekonomik yntemi deitirebilecek kaynaklar, toplum
tanrsnn tapnanda deil de, kendini, iinden kt toplumun ok
stnde bir konuma yerletiren bir kraln elindeydi. Msrn birle
mesi ve yardmc endstri ve ticaret ile besin retimine dayal bir
devletin kurulmas, ancak Yukar Msr kral Menesin Deltay ele
geirmesiyle gereklemitir. M enesin atalar Smerdeki tarih nce
si gibi, kendilerinin tahta klarn simgeleyen antlar brakmamlar
dr. Bu nedenle de, arkeolojik kalntlar zerinde somut kaytlar
okuyamyoruz, bunun yerine devrimin izledii yn, kralln kurulu
unu, daha sonraki yazh kaynaklardan edindiimiz bilgilerle kurmak
zorundayz.
Msr krallnn nasl kurulduuna dein, olduka tahminlere
dayanan bir anlatm ele alalm: Tarih ncesi kylerde, Nil Vadisi
114

boyunca mezarlarnn kalntlarna rastladmz, kendine yeterli, be

sin toplayc kabileler, bir ara bycler snfnn egemenliine gir
mitir. Artk kendi zel bylerinin yararsz olduunu gren kylle
rin ounluu, daha becerikli insanlarn bysne snmak gereini
duymutur; bazlar da ekinlerin verimini, hava koullarm ve Nil
sellerini etkiledikleri izlenimini br'akmlardu-. Bir de takvim dzen
lenip, Nil sellerinin nceden hesaplanmas olana edinilince, bylesine yapmack bir etkenlik kendiliinden kantlanmtr. Bu yoldan elde
edinilen yetki ve g, sulama kanallarm tkayp suyu kesme yoluyla
daha da perinletirilmitir.
Kukusuz, bu anlattmz trden byc - hakanlarn gc ve
yetkisi ksa srmtr, tpk geen yzylda baat olan Nilotik kabile
bakanlar gibi. Bunlarn by gc, yarattklar fiziksel gle llr
d. Ancak ok varhkh ve becerikli bakanlar gerekli trenleri yapabi
lirdi, stelik fazla yalanmadan da ldrlp, yerlerine daha gen ve
din birinin geirilmesi gerekirdi.
Bakan, izleyicilerini by sayesinde fiziksel etkenlere bak
olduuna inandrabilirse, bu yazgdan kurtulabilirdi. Menesin atala
rndan biri, by yoluyla genleebileceini savlamt. H er neyse, tm
firavunlar, belirli zamanlarda, Sed - festivaji denen bir tren dzen
lerler, szde lm ve dirilme yoluyla genliklerini yenilerlerdi. Bu
tren, bu Blm'n balarnda anlatlan tarm festivallerine benzerdi.
Firavun, simgesi lmnden kalkar; by yoluyla yeniden genliine
kavumutur - tpk ekilen tohum gibi.
Belki de, byc bakan, kendim ayn zamanda kabilenin ongu
nu (totemi) olan ve tm kabile yelerinin kendi atalar sandklan
hayvan ya da baka bir maddeyle eletirmek istiyordu. Menes ve
ondan sonra gelen Firavunlar, kabilelerinin ongusu olan ve Horus
denen ahinle eletirilmiti. Oysa baka kabilelerin baka baka sim
geleri vard. Msru birlemesi, H orusun zaferiydi; bu baan artk
ahin kabilesinin bakanmda toplanmt, bu nedenle ahin tm br
ongunlardan stnd. brleri artk ikinci snf ya da yerel tanrlar
dzeyine dmlerdi.
Msrllar her zaman lmden sonra yaamn srdrldne
itenlikle inanrlard. Tarih ncesi alarda, lnn, gerek yaamda
olduu gibi besin, kap kacak, ss eyalarna gerei olduunu sanrlar
d... Tarih alarnda ise, krallarnn, yaam sresince salad iyilik
leri, mezardan da aktarabileceine inanrlard. Krala gelince, o da
yeryznde holand her eyden, mezarda zevk alabileceine, buna
by yoluyla ulaabileceine inanrd.
Msr krallar glerini, bir yandan somut zaferlere -rnein ra
115

kip ve dman bakanlann yenilgisine- borluydular, bunun son

rnei Deltann ele geiriliiydi. te yandan da bu g, kraln, biraz
nce betimlenen, lmszl yolundaki elikili dnlerden doar
d. Menes fetih yoluyla, usuz bucaksz kaynaklara ve varlklara kon
du; bir yandan kuatt yerlerden ganimetler topluyordu, te yandan
da kuramsal olaraik tek sahibi, gerekte ise feodal bakan bulunduu
lkesinden srekli gelir salyordu. Bu youn varlk, kayna olan
lmszl korumak iin kullanlmaktayd.
Kukusuz, krallar da lr, yerlerini oullar ya da kardeleri alr
d. Hatta* hanedann deitii bile olmutur. Oysa kutsal kral kavram,
kraln atad memurlar ve bunlarn konumlar, gene kraln kurduu
Devlet rgt etken bir sreklilik salamaktayd. Eski Krallkta, fira
vunun tanrsal yetkisi, lkenin varslln salayan by gc, srekli
olarak yeni trenler ve yeni betimler yaratlarak perinlenmekteydi.
III. Hanedann kurulmasyla bakentin Yukar Msrda Abidosdan,
Deltanm gcn edinmeye balamlardr. Bu g, Nil nedeniyle,
Msrllara verim ve varlk simgeliyor olmalyd. V. H anedanda fira
vun artk Gnein ocuudur, bu olumlu gle elemitir.
Kukusuz, kutsal firavun, yalnz uydurma yaktrmalarla halknn
itaatim kazanm deildi. Yetkisini, tebasna somut yararlar salaya
rak edinmiti. Mezopotamyann kk tanrlar gibi, bu nemli tanr
da, gcn, bir bakma, lkesine refah salayarak kazanmt. Gelirle
rinin bir blm gerekten verimli giriimlere yatrlmt. II. H ane
dandan bir firavun, yeni bir sulama kanalnn "ilk yosunlarm kesmi
ti. Sel sularn engellemek iin giriimde bulunduundan da sz edil
mitir. M enes ynetiminde, birletirilen krallk, Nilometre denilen ve
Nilin yksekliini len bir alet bulunmutu. Bu lek ve kaytlar,
ncelikle vergilerin saptanmas iin kullanlmt. Oysa, takvim gibi,
hem vergi toplayclara, hem de iftilere yardmc olmutur.
Gerek Msr endstrisinin, gerekse cenaze trenleri iin kullan
lan hammaddelerin parasal kayna firavunun gelirleriydi. Bakr ve
gkta Sinada karlrd. Bu amala devlet tarafndan donatlm
aratria ekipler, firavunun askerlerinin eliinde zaman zaman l
aarlard. Kuzey Suriyeden sedir aac ve reine getirtmek iin ayn
yntem uyguland. Biblosa giderek gemiler de Devlet tarafndan
ticaret maddeleriyle donatlrd. Ayn amala, devlet memurlar yne
timinde Yukar Nile geziler dzenlenir, dnte altn ve baharat
getirilirdi.
Bu d ticaretin ba a m aa kukusuz lks eyalar, by aralar ya
da sava donatm getirmek iindi - oysa kyller ve iiler hl
tarlalarda ta aralar icullanrlard, askerler maden silhlarla donatl-

116

mt. Gene de, ticaret araclyla, uygarln ve bilimin gelimesi iin

gerekli malzeme getirilmekteydi. Bunlar yeni treyen snflara, tc
carlar, denizciler, tayclar, askerler, zanaatlar ve yazclara, firavu
nun toplad artk retim gelirleriyle bedeli denmek zere, yeni
geim kaynaklar salard.
En nemlisi, kral, Msr halkna, SmerIilerin hla yoksun bu
lunduu gerek yararlar salard. Tek bir rman kysna sralanm
olan dizi dizi kylerde, kukusuz snr ve su hakk atmalar olurdu.
Gerekten Msr tarihinde, hkmetin zayf olduu dnemlerde bu
tr atmalar, amza dek srp gitmitir. Menes ve ondan sonra
gelen firavunlar, Eski Krallk gl o ld u ^ srece, bu olumsuz eli
kileri bastrabilmilerdir. te bar salamann yan sra, lkeyi ya
banc saldrlarndan da korumulardr. Nil Vadisinin her iki yannda
ki kra ovalarda yoksul iftilerle avclar, olduka seyrek bir yerleme
dzeni iinde yaard. Bunlar her an iin verimli vadi topraklarna
saldrya hazrd. Delta, batda Libyallarn, douda bedevilerin sald
rlarna akt. Hl gebe ekiciler aamasnda yaayan Nubianlar
srekli olarak, Yukar Msra doru, rmak boyunca bask yapmak
taydlar. Birlemede etken olan ordu, birleme gerekletikten sonra
bu tr saldrganlara kar kullanlmaya baland. lk yazl belgeler Nil
Vadisine alan yollarda, srekli olarak altrlan snr karakollar
araclyla, dzenli bir savunma ynteminin rgtlendiini belirtir.
M enesin lkeyi ynetimine geirmesinden sonra oluan byk
varlk ve nfus art, arkeolojik kaytlardan anlaldna gre, bu tr
gereki nlemlerle olumutur. Geri bu nlemlere ilikin garip
ilkeleri aklamak gtr, nk arkeoloji kaytlarnda ekonomik ba
arlar ve bilimsel bulula ancak by amacyla kullanmlar asndan
grlebilir.
M.. 2000 yllarna dek, Msr konusundaki kaytlar tmyle
mezarlar ve iindeki eyalara dayanr. M.. 5000 ylndan 3000 yllar
na dek, firavunlar ncesi dnemlerin basit toprak mezarlarnda yal
nzca ev yaps eyalar bulunmutur. M ezar yapmnda kk gelime
ler, ithal mah lks eyalarn oalmas, arada bir bakr eyalar ve
fayans boncuklarn bulunmas da, VI. blmde anlatlan ilerlemeler
ve bulularn birer rneidir. Msrn Nemes ynetiminde birletiril
mesi (I. Hanedan), Abidos yaknnda antsal mezarlarn yapmyla
simgelenir; bu mezarlarda daha sonraki mezarlarn ok basit nc
modellerini grebiliriz.
Abidostaki kral mezarlar, kumlara kazlm byk ukurlarn
dibine kurulmu, tula ve keresteden yaplm minik saraylard. Ayr
ca, lenlerin yaknlarnn dua etmeleri ve mezara getirilen armaanla

117

rn yerletirilmesi iin toprak dzeyinde, amur tulasmdan yaplm

kk yaplar da bulunurdu. M ezarlar eitli eyalar, silahlar, kap
kacak, tuvalet malzemesi ve ss eyalaryla bezenirdi; bunlar sedir
aacndan, altn, bakr, kaymak ta, obsid ta, akik. Firuze ve dier
yerli ya da yabanc deerli malzemeden byk bir ustalkla yaplrd.
Depo odalar, zenle yaplm kaplar iinde ya, bira, hububat ve
baka besin rnleriyle doluydu. M hr ve tahta yaztlarda, kraln
ynetimi sresindeki nemli olaylar kaydeden yazlardan, bir yaz
ynteminin, ilkel de olsa, oktan balam olduunu gsterir. Uaklar
ve memurlar, kral mezar odasnn yanndaki odalara gmlrd ve
herhalde efendilerini yalnz brakmamak iin ldrlrlerdi.
Mezar ukurlarnn kazlmas, tula ve kalaslarn tanmas ve
mezarlarn yapm iin ok sayda ii kullanlm olmas gerekir.
M ezarlara yerletirilen ince yapl eyalar da ancak ok iyi yetitiril
mi marangoz, demirci, ta kesici, mhr kazc, kuyumcu ustalarca
yaplrd. Bu iiler ve ustalar, ilkel retimden ayrtldklar iin, kraln
toplad retim art besin ve dier rnlerle beslenirdi ya da cret
leri byle denirdi - fetih yoluyla elde edilen ganimetler ve halkn
teekkr iin dedikleri de bir yandan srp giderdi. Bu retim art
da anlalan sedir aac, bakr, obsid ta, akik gibi bol bol kullanlan
yabanc rnleri ithal iin harcanrd. M ezarlara kazl yazlardan
anlaldna gre, yazclarla, kraln gelirlerini toplamak ve ynet
mekle grevli, yap ilerini planlamak ve yrtmekten ve baka ilev
lerden sorumlu zel memurlar da vard. Msrn birlemesi, tpk
Smerdeki kentsel devrimde olduu gibi, ayn yeni snllan ve yeni
meslekleri yaratmtr. Ancak Msrdakilerin ba grevinin, kral l
lerinin korunmas olduu anlalr.
A rtan gelirler ve daha sonraki dnemlerin yeni bilimsel bulula
r da ayn amala kullanlmtr. Kraln son dinlenme yerine daha da
byk gvence salamak amacyla III. Hanedan dneminden sonra
mezarlar kayalardan oyulmaya baland. Ta iileri bylece en sert
kayalar en ilkel aletlerle oymay rendiler; mimarlar, btnn hi
bir zaman gremeyecekleri karmak dehlizler, ukurlar, galeriler
planlamak zorundaydlar (ksaca, tnel ya da maden galerisi aarken
karlalan sorunlarn bir benzerini zmeleri gerekirdi). amur tu
lalarndan rlm dehliz azlarna II. Hanedan srasnda bile rastla
nr; III. H anedan dneminde ise (kiretandan) gerek kemerlerin
yapm renilmi ve gerekletirilmitir.
Toprak stndeki antlar -kk tapmaklar ve cenaze treni ya
plar- ayn ynde gelitirilmitir. III. Hanedan dneminde yapya
daha srekli dayankllk salamak iin amur tula yerine ta kulla

118

nlmaya baland. Bir zamanlar kraln dnya yzndeki sarayna des

tek olan papirs kamlarnn yerini, krlmaz ta stunlar ald - bu
yntem, Yunanistan yoluyla, Msrdaki III. Hanedandan gnmze
ulamtr. Daha nceleri papirs stunlar arasnda aslan renkli
kam kilimlerin yerine, Zoser dneminde, bunlara benzetilerek yap
lan srl talar kullanld. Ayn firavunun ynetim sresinde, artk
tatan yaplan mastabalar (mezarlarn zerindeki kk tapnaklar)
bytlm, sonradan piramit ad verdiimiz merdivenli yaplara d
nmt. IV. Hanedandan firavun Keops bunlar gerek piramit
dzeyine getirmeyi baard.
Bu tr ilerin yapm ok byk bir ii gc gerektirirdi. Pira
mit iin gerekli olan, yaklak 350 tona varan arlkta koca koca
kireta ya da granit paralar, Nilin dou yakasnda Turadan ykle
nir, Nil boyunca gneye, Kahirenin yukarsnda Gizaya getirilir, daha
sonra da rmak dzeyinden 30-40 metre ykseklikte bir ovaya kart
lrd. H erodota gre, yalnz ta iinde tam on yl sreyle 100.000 ii
alm. Bunlar gerek "zgr iiler" olmamakla beraber, firavunun
gelirleriyle talar, duvarclar ve tayclara yiyecek, iecek barnak
salanrd. ilerin ou herhalde i banda lrd, ama gene de bu
tr varlk datm sayesinde nfus hayli oalmtr.
Gerekli olan yalnzca ii deildi; mimarlarn da bu koca ii g
cn uyumlu altrmay, ynetmeyi renmesi, sonra koca koca ta
paralarn iilere tamak, kaldrmak, yerletirmek gibi mekanik
sorunlarn zmnn iinden kmalar gerekiyordu. stelik, yapnn
gerekli anlamlar yklenmesine zen gsterilmiti. Piramidin dibinin
tam bir drtgen olmas, bir yannn 775 3/4 ayak olmas gerekirdi.
ada uzmanlara gre, bu llerde yanlg iki santimi gemezmi!
Msr iiliindeki titizlik ve kesinlik, bitmek tkenmek bilmeyen
bir sabra ve st ste yinelenen deney - yanlg - deney dngsne
dayanr. Oysa piramit apnda bir antn, gerek boyutuyla nceden
planlanmas ve dikkatle llmesi gerekirdi. Geometri formlleri ve
n hesaplar olmadan bylesine bir yap gerekletirilemez. Gnm
ze dek gelen matematik kaytlar bu varsaym dorular. rnein, bu
kaytlarda dizi dizi problem, piramidin eri duvarnn hesaplanmasna
ayrlmtr. Gerekten bu biim yaplarda byk matematik bilgisi
gerekir. Anlalan M srllarn ller konusundaki garip inanlar,
daha yararl ilere de uygulanabilen bilimsel bulular esinlemi.
Artk IV. Hanedan dneminde, lnn vcudunun kalc olmas
tutkusuyla, mumyaclk geliti; bu nedenle de mumyac diye yeni bir
meslek snf dodu; bu sayede insan anatomisine dein pek ok bilgi
olutu ve birikti. Hanedanlardan nceki dnemlerde, ller mezara

119

gmlp, ln kuru kumlaryla rtlnce, llerin etleri ve salar

bozulmadan kalabilirdi. Devrimden sonra tahta ya da sedir aac
tabutlara konulup, yapl mezerlara gmlnce, cesetlerin rmesi
nlenememitir. Bylelikle mumyalamak ve bir takm byler yapmak
urags giderek geliti.
lnn srekli olarak kalmas iin bir baka yol da bir benzerini
tahtadan ya da tatan yapmakt - zne benzer bir portre yaratmak.
Bunlarn da by yoluyla "canlandrlmas" gerekirdi. Etken olmalar
iin tpatp benzemeleri zorunluydu. te Eski Krallkta yaplan hey
kel ve kabartmalardaki inanlmaz gerekilik bundan trdr.
len, br dnyada, yeryznde alt eyalara ve hizmetlere
gereksinme duyacaktr. Bylece, yalnzca mezara eya ve armaanlar
konulmakla kalnmam, bu armaanlarn srekli olarak srdrlmesi
iin gelir getiren varlklar bu amaca ayrlmtr. lnn ii rahatlasn
diye, ayrlan bu varlk ve kaynaklarn resimleri mezarn duvarlarna
izilirdi. Bu ileme IV. H anedanda balanmt ama sonralar daha
dzenli biimde srdrlmtr. Bu resimler, Eski Kralln son gn
lerinde gnlk yaam ve ekonomik rgtlenmeye dein bize bilgi
salayan en iyi kaynaktr. Bu resimlerde belirtilen ekonomik birim,
kent deil, daha ok ortaa konaklarn andran koca bir iftliktir.
iftlikte, khya gzetiminde kyller alr. izilen resimlerde tarla
da alanlar, sr srenler, hayvan ya da balk avlayanlar grlr.
Ayrca, kyllerin, daima mal karl (ayn) olarak dedikleri kira ya

ekil 8 - Eski Krallktan Bir Mezara izilmi

Kuyumcu Atlyesini Gsteren Resim

120

da cretleri getirileri, yazcnn bir papirse her kylnn ne getirdi

ini yaz getirilenin yeterli olduunu, khyann elinde krbala denetleyii resimlerde betimlenir. Oysa bu ekonomik varlk yalnzca
tarmsal deildi; mlek tezghlar, demirci atlyeleri, marangozha
ne, kuyumcu atlyeleri de ierirdi. Gene burada da, khyalarn usta
lar verilen malzemeyi tart ve yazclarn da verilen tutar kaydedii
resimlerde grlr.
Bu konak - toplum, uzman ii ve aamal snflar ieren, kendi
ne yeterli bir birime benzer. Gerekte, Msr Devleti denilen daha
byk bireyden kopmu deildir. Bu yntemle, bu konak toplumda
alan ve yaayan ustalara gerekli hammadde salanmakta ve iftliin
artk retimi alnmaktadr. Geri bu aa ait kalntlar yoktur ama
gerek kentlerin varln biliyoruz.
Msrn politik birleimiyle. Nil Vadisinde yeni bir ekonomik
dzen belirmi, bu dzene gre imalat ve ticaretle, iftilik ve avclk
yoluyla besin retimi ayn dzeyde saylmt. Msrda oluan bu
devrim, nfus zerinde Mezopotamya kentlerindeki etkinin eini ya
ratmtr. Ayn biimde yaz ve matematiin geliimi de e zamanlara
rastlar. Gene de, yakndan inceleyince, her iki yntemin ok farkl
olduunu gryoruz. Bakalk yalnzca eitli uralarn rnlerinde
deildir, temeli de etkilemektedir; varlk birikimi birinde rahiplerin
iidir, tekinde tek bir hakana aittir; Smerde ekonomik birim kent
tir, evresinde tarlalar, kyler vardr ve kendi bana ilevini srdre
bilir. Msrda, tam tersine, bu birim firavunun z mal olan krallktr;
blmleri olan konak - iftlikler ya da kentler, bu devletten ayrld m
yaamn srdrmez, ya da kendine yeterli kyl - ifti toplumlarma
dnr. Ne Msr uygarl Smerin bir yansmasdr, ne de bunun
tersi gerektir.
Inds vadisinde de yazl belgeler arkeologlarn bulgularn destekleyebilseydi, ayn ayrcalklar, soyut ve genel benzerliklerin arasn
da, ortaya ok belirgin biimde kard. Orada da ikinci devrim, Msr
ve Smerde oluan devrimle ayn alara rastlam olmal; hi deilse
M.. 2500 yllarnda doruuna varmt. O yllarda Sind ve Pencapta
byk kentler kurulmutu. Alan olarak her biri iki kilometre kareye
yaklam olmaldr. Evler ounlukla frnlanm tuladan yaplrd ve
en azndan iki katlyd. Caddeler ve sokaklarn, nceden titizlikle
saptanm planlara gre yapld, yeniden yapmlarnda da ayn d
zenin sakland anlalmaktadr. Konutlarda bir kanalizasyon ynte
mi de vard. Yaplarn arasnda dkkn ve fabrikalar, varlkl tccar
larn ve memurlarn koca koca evleri, zanaat ve tat iilerinin toplu

121

barnaklar ayrdedilebilir.
Gerek yaplar, gerekse iinde bulunan eyalarn usta ve uzman
zanaatlarca, tulaclar, marangozlar, mlekiler, bakrclar, src1ar, takesiciler, kuyumcular tarafndan yapld anlalmaktadr. So
kaklarn dzeni, belediye ilerinin dzgn yrtldn ve kararla
rn uygulanmasn salayacak yeterli grevlilerin bulunduunu gste
rir. Kanallar temizlemek iin devlet memurlar gerekliydi. Bir yaz
yntemi ve rakamlar, ayrca l dzeni de bulunduundan, bir de
yazc memurlar snfnn bulunmu olmas gerekir.
Says kukusuz ok olan bu snflarn tmnn, kentte ya da
evre kylerinde oturan kyllerin rettii besinlerin artk retimiyle
geindii tahmin edilir. T uzaklarda, A rap denizinde alan balk
larn bile bir katks olmaktayd, nk kurutulmu balk da ithal
edilirdi. Kentsel zanaatlar da, endstri iin gerekli olan lili toprak
larda bulunmayan hammaddenin takasnda kullanlmak zere artk
retim salamak zorundaydlar. Ovadaki kentler, Himalayaiardan
ithal edilen sedir aac ve ok uzak yaylalardan getirtilen madenler ve
deerli talar salamakla kalmazd; bu kentlerde retilen mallar, t
uzaklarda, Bulucistan dalarnda, hatta daha da uzaklarda, Mezopo
tamyann tarih ncesi kylerinde bulunmutur.
nds uygarhnn tarih ncesi alan bilinmez; kentlerin olutu
u basit kyler ve daha iri ka.sabalar hl belirlenememitir. M..
2500 yllarnda ayn tr uygarlk ndsn azndan, pencap vadilerine,
yukarlara, tepelere dek uzanyordu, oysa bu yeknesakla e bir
politik birliin varlna dein bir kant yoktur. H atta sermaye biriki
minin hangi kkenden olutuu da kesin deildir. Varlkl ve yoksul
diye kabaca bir snf ayrmnn belirtilerini gryoruz, ama toplumsal
katmanlarn en stnde bir kral m, bir tanr m bulunduunu bilemi
yoruz. Kalntlarda gerek tapnaklar, gerek.se saraylar ylesine belir
sizdir ki, varlklar bile kuku gtrr.
Biraz nce sz edilen devrimler Msr ve Smerde aa yukar
ayn yllarda olumutur, herhalde Hindistanda da yle olsa gerek.
Her bir blgede, devrim ayn bilimsel bululara dayanm ve topluma
ayn toplumsal snflarn eklenmesiyle sonulanmtr. Bu olaylarn
birbirinden bamsz olutuuna inanmak gtr, stelik bu blgeler
arasnda ok eski iliki ve alveri dnlrse, balant kurmamak
daha da zorlar. Msrn birlemesi sralarnda, kkeni M ezopotam
yada sanlan bir ok eyalar ve zellikler, -rnein silindir biimi
mhrler, baz sanatsal motifler, mazgall tula yaplar, yeni tr tek
neler- Nilde ilk kez grlmtr. Devrimden ksa bir sre sonra,

122

Hint imalat rnleri Smere ithal edilmitir.

Bir tr alveriin srmekte olduu bellidir.Oysa, dikkatle ince
lediimiz vakit farkettiimiz ayrcalklar, tek yanl bir bamllk kura
myla izah edilemez. Kentsel uygarlk yalnzca bir zekten bir bakas
na tanp yerletirilmi olamaz, ancak her bir blgede, yerel topran
iinde kklenmi, organik bir geliimle oluabilir. ada bir benzet
me gerekirse, Avrupa kapitalistlerinin Afrika ya da Hindistanda
kurduklar mekanik endstri ve fabrika retimi, geerli bir rnek
salayamaz. yi bir rnek seebilmek iin, bu retim ynteminin,
Atlantik Okyanusunun her iki yanndaki lkelerde oluumunu d
nebiliriz. Endstri Devriminden ok nceleri, Amerika, ngiltere,
Fransa, Hollanda birbirine ok benzeyen bilim, kltr ve ticaret
geleneklerine sahipti. Savalara, aradaki gmrk engellerine karn,
mal, dn ve insan alverii srp gitmitir. Geri Devrimin dme
ni ngilterenin elindeydi, ama br lkeler ngilizlerin mekanik bu
lularn ya da ekonomik rgtn yalnzca taklit etmediler; onlar da
ayn yol ve izde kendi deneylerini srdrmekteydiler ve zaman gelin
ce kendilerince katkda bulundular. Oysa inde, hatta Rusyada Bat
rneklerine gre fabrikalarn kurulmas, demiryollarnn yapm, bun
larn Avrupal ve Amerikal yneticiler ve teknisyenlerle yrtlmesi,
bambaka bir konudur.
Demek ki, devrimden nce Msr, Smer ve Hindistan birbirin
den tmden ayr ve balantsjz deildi. Tmnn de, birbirine katks
olan ortak kltr gelenei vard. Bu gelenek, srekli mal, dn ve
zanaat alveriiyle srdrlp gelitirilmekteydi. te gzlenilen
benzerliin anlatm budur.
Yeni ekonomi bu nemli zekte kurulduktan sonra, ikinci de
recede nemli zeklere de yayld, tpk Bat kapitalizminin smrge
lere ve ekonomik adan baml olan baka lkelere yaylmas gibi.
nce, Msr, Babil ve nds vadisinin snrlarna yakn yerlere -G irit
ve Yunan Adalarma, Suriye, Asir, ran ve Bulucistana - sonra daha
uzaklara, Yunan Yarmadasna, Anadoluya, Gney Rusyaya geti,
bu alanlarda kk kylerin kentlere, kendine yeterli besin reticile
rin endstri uzmanl ve d ticarete dnt gzlenilmitir. Bu
sre, ikinci ve nc derecede nemli elerde, giderek yaygnlaa
rak yinelenmitir.
Yeni kentlerde, yalnzca ekonomik yap ve bunun temelindeki
bilim benimsenmekle kalmam, ayn zamanda muska, mhr, harf
gibi yapay rnler de, pek ok uygarlk unsuru. Nil, Frat ve nds
blgelerindeki nemli zeklerden renilip, taklit edilmitir. kinci
devrim kukusuz mal ve dn alveriiyle yaygnlamtr; ikinci

123

zeklerdeki kentsel ekonomi, birinci zeklerin dzeniyle esinlenmi,

hatta zorlanmtr. Bunm kanlmaz olduunu gstermek g deil
dir.
Li toprakl ovalarn uygarl, dardan ithal edilen hammad
delere balyd; artk varln bir blm bu gerekli ithal mallarm
karlamak iin kullamhrd. Oysa istenilen bu mallar pek ender olarak
bo, sahipsiz alanlarda bulunurdu. Bu nedenle, mallarm bulunduu
yerlere yerlemi olan insanlar, bu artk varbktan pay istemeye bala
dlar. stelik bu mallardan daha fazla retmeye yneltilmeleri de
gerekiyordu; bylece maden, kereste, baharat ya da deerli talar gibi
rnleri Msrhlar, SmerlUer ve H intlilere takas yoluyla verebilmek
iin kendi gereksinmelerinden daha ok retmek ya da onlara reh
berlik, hamallk, iilik yapmak zorundaydlar.
Artk endstri m addelerine sahip olanlara yeni geim yollan
alm oluyordu. Bundan yararlanmak iin de endstride uzmanla
mak gerekliydi. Lili ovalardaki endstri retim art, madeni bol
dalarda yaayan ailelerin geimini salayabilirdi, ancak bu ailelerin
de, maden kartmak ve tamak iin, besin retiminden salverilme
leri zorunluydu. Gerekte, yerel besin retimi durdurulmad, ama bu
yeni varlkla yeni bir nfus beslenebildi; oysa bu dzen olmakszn bu
yeni nfus ya alktan lecek, ya da baka yrelere gecekti. Ham
maddelerin bu yeni alclar, bylelikle hem nfusun artmasna, hem
de yeni snf farklarnn domasna yol am oluyordu.
Msrllar, mezar, tekne, ve eya yapm iin bol miktarda sedir
aac istiyordu. Sedir aacn Suriyenin kuzeyinde, Lbnandan alr,
(Beyrut yaknnda) Biblos limanndan yklerlerdi. Bu Uman halk
anlalan, kendine yeterli balklar ve iftilerdi. Bunlar da VI. B
lmde anlatlan alverie katlmlar, ikinci devrimden nce Msrla,
belki Mezopotamya ile de, iliki kurmulard.
Devrimin Msrdaki etkisi, Biblosun salayabilecei hammad
delere kar talebi byk apta artrmak oldu. Bunu karlamak iin,
Biblos halknn eline, Msrdaki artk varl paylamak olana geti.
Yeni edinilen bu varlk, balklk ve yerel iftilikle eriilemeyecek,
yepyeni bir geim biimi salyordu. Bunu kabullenmek ise, ekonomik
yeterlilii yitirmek demekti. Biblos artk refahm, yabanc bir pazara
mal reterek salyordu.
Biblosda bulunan ve Msrn M enes tarafndan birletirilmesin
den nceki yllara dek giden Msr rnleri, bu liman halknn Msrn
varlk ve refahna ne denli byk katkda bulunduunu gsterir. Ku
kusuz, Msrh tccarlar ve devlet memurlar, tpk ngiliz tccarlarmn O portoda temsilci bulundurmalar gibi, bu nemli ticarete gz

124

kulak olmak iin limana yerletiler. Yerli halka, byyen bir kentin
ynetimini, gelirlerin kullanmn rettiler; bir tr koruyucu ynetim
de kurmu olabilirler. Kentte, tatan bir tapmak yapld; Msrdan
gen zanaatlar bu tapma sslediler. Biblos halk, ticarete akl
erdirebilmek iin, Msr yazsn rendi.
t byle olunca da, Biblos halk Msrllarn bulularn benimse
yip uyguladlar, Jcendi ekonomilerini kentsel devrimin dzeyine kar
dlar ve oaldlar. Kyleri, kent oldu. ok gemeden, baka blgele
rin mallarna pazar salayan, ikinci nemde yeni bir zek, yepyeni bir
ekonomi oluverdiler. Oysa Biblos uygarl, Msr uygarlnn bir ben
zetisi deildi; mimaride, mlekilikte, baka zanaatlerde, giysilerde,
dinde, kendi yerel geleneklerini sakladlar. Msrdan benzetiyle akta
rlan ey, incelik ve geliiklik oldu. Baka yrelerden de esinlenmi
olabilirler. te yandan, Msra oranla, Biblos uygarl pek tara ii
kald. Benzetilen incelikler, yerinde olduu kadar gzel olmad. r
nein, Msrhlar yazlarn zamanla gelitirmilerdi; oysa Biblos halk,
daha nceki firavunlar zamanndan kalma yazlarn, bin yl deitirme
diler.
Ayn biimde Toros Dalarndan Mezopotayaya ithal edilen ba
kr, gm ve kurun da, Anadolunun ortasnda Kapadokyada yeni
bir kentsel uygarln gelimesine yol amtr. M.. 2500 yllarnda bu
yrelerdeki yerli halk neolitik ekonomi dzeyini amamt. Kyller
iin, yerli mal, el yaps ta aletler, kap kacak yeterliydi. M.. 2500
yllarndan hemen sonra, Asurlu tccarlarn maden cevheri ticareti
iin buralara yerletiini okuyoruz. Bir ka yz yl sonra da, tccarla
rn yazmalarndan, Babilin endstri rnlerine karlk, takas yoluy
la bu yreden maden ve baka yerli rnler alndn reniyoruz.
Anlalan, Mezopotamyann artk varl, besin retimine katks bu
lunmayan madencilerin seimini salyordu. Gene kazlardan anlad
mza gre, kk kyler, endstri ve ticarete dayanan kentlere
dnmtr. M aden artk genel bir rn olmutur; anak mlek,
evde kadnlar tarafndan yaplan bir eya olmaktan km, uzmanlar
ca arkta retilmektedir. Yeni ekonomik durumun gereksinmelerini
karlamak amacyla Mezopotamya yntemleri benimsemitir. Malla
r damgalamak, belgeleri imzalamak iin silindir biimi mhr burada
da kullanlmaya balanmtr. ok gemeden, bu yrelerin dilinde
yazabilmek iin, Babil yazsnda deiiklik yaplmtr. Ama, Biblos
uygarl gibi, Kapadokya uygarl da kendi yerel zelliklerini yitir
mitir. Gene, ayn biimde, benimsenen unsurlar, Mezopotayaya
oranla, ok daha yava gelitirilmitir. rnein yerel mhrler, Babilde modas getikten sonra, bin yl, hi deitirilmeden kullanlm
tr.

125

ounlukla ikinci devrim zorla yaygnlatrlnu, emperyalizm

gcyle benimsettirilmitir. Baz toplumlar bu yeni ekonominin ve
rnlerinin yararlarm anlayamayacak kadar geriydi ve beceriksizdi.
Sina yrelerinde avlanan, srlerim otlatan gebeler iin ne tahl, ne
de endstri rnleri ilgin deildi, bunlar edinmek hevesiyle Msr
Ilar iin bakr retmek de ilerine gelmiyordu. M adenlerle Msu-dan
gnderilen iiler altrld; bu iileri gebelere kar, Firavunun
ordularnn korumas gerekti. II. Hanedandan sonra, "pis bedevileri
eliyle vuran" firavun resimleri Sina kayalarna kazld. Bu durumlar
da, ie silah karnca, ne uygarlk yaygmlat ne de yeni kentsel
zekler kuruldu.
Baz yrelerde, bu uygarhk kurbanlar, nesnel kltrde saldrgan
uluslarla boy lebilmek iin, eitildiler. Smerlilerin hammaddele
ri ithal ettikleri alanlarda Elam itler gibi ilerici toplumlar yayordu;
oraya ulamak iin de kervanlar baka benzeri yerlerden geerdi. Bu
yolculuklardan etkilenen toplumlar genellikle bol sulak topraklarda
yaarlard, neolitik dizen iinde de varsllamlard. Bunlar da teker
lekli araba, mleki ark, ithal mal altn, akik benzeri lks mallar
kullanmaya baladlar.
Oysa genellikle ev yaps eyalar kullanmakla yetinirler, kendi
kaynaklarna dayanarak, alakgnll bir rahatlk iinde mutlu yaar
lard. Bu lks eyalara yeterince istek duymadklarndan, Smer kent
lerinin gereksindii bol kereste ve madeni salamaya yanamyorlar
d, stelik kervanlarn ba, bahelerini alt st etmesi de canlarm
skyordu. Belki sonunda Smerli tccarlara kar kp, kervanlarna
da saldrmlardr. Bunun zerine, Smerliler de, kukusuz, cezalan
drmak iin karlkta bulunmu, hammadde salamak, ticaret yollar
n korumak amacyla, kendi yntemleriyle, nlemler almlardr.
ok eski yazlara gre, Smer ve Akad kentleri Elamitlere ve
baka "barbar" komularna kar sava amtr. Bu savalar belki de
dada yaayan yoksullarn, varsl ovalara saldrlardr; ama bizim
yukarda anlattmz trden saldrlar da olabilir. stelik Akadh Sargon, Babili birletirerek, evredeki blgelere saldn ve kuatma d
zenlemiti; bunun ekonomik amalar ise pek aktr. Kendi yazlarn
da da amac. Gm Dalar (Toros) ve Sedir Ormanlar (? Lbnan)
szleriyle ak sak belirlenir. Daha sonraki belgelerde, orada yerle
mi maden tccarlarn desteklemek iin Kapadokyaya arlmdan, ayrca akik dandan sz edilir. Daha sonra bir yaztta Sargonun
ele geirdii alanlar arasnda bir "kalay lkesi"nden sz edilir. Kuku
suz sargon madeni bol Elam blgesini ele geirmi, sonra lkesinin
alanlarn Yukar denizden (Akdeniz ya da Caspian) Aa Denize

126

(Basra Krfezi) uzatm, bylece Babilin ekonomik adan gereksin

dii blgeleri, snrlar iine almtr.
Bazen bu fetihler, kentsel uygarln zorla yerletirilmesi, byle
ce kendine yeterli kylerin endstri ve ticaret kentlerine dntrl
mesi sonucunu yaratmtr. Asurda, Ninevede (Musulun kars),
Sargonun torunu tar tapnan kurmutur. Bu, o yrede yaplan
dizi dizi tapnaklarn ilkidir. Tapnak, bir ekonomik devrimi simgeler;
nk, Smer'de olduu gibi, tapnak varlk birikimi ve endstri
geliimi iin kalc bir zektir. Yapm ve sslenmesi iin, retim
art harcanm, bununla, tutsak da olsa, ilkel ama kalabalk bir ii
kitlesi beslenmitir. Artk akik, kereste, maden ve baka mallara yeni
talep domutur, Nineve de, ikinci bir kltr yayma zei durumuna
girmitir. Bu sre, Saygon ynetiminde, belki de biraz daha nceleri,
Asur kylerinde de srdrlm olabilir. Ayn dnemde Babil yazs
ve baka yntemler Asurda tantlmt.
Sargon ve kendinden sonra gelenler, geri onlardan nce kk
kentler varsa da, kendilerinin "kent kurucusu" olduu savn ileri
srebilirler. Incilde yer alan u szlerde gerek pay vardr: "Asur
gider, inardan (Smerden) teye, Nineveyi kurar.." Asur halk
Babilden gelmemiti; bugn tarihsel Asur kentleri dediimiz yreler
de ilk tapnaklar Akadlar (Nineve) ya da Smerliler yapmt, hi
deilse Smer tr dinsel heykellerle bezenmiti.
Suriye de, Asur da, M.. 3000 yllarndan ok nceleri, byk
bir olaslkla Smer smrge edinmeden nce, kalabalkt. Bu step
blgelerinde dzenli yamur yaard, bu nedenle, aa Mezopotam
yada pek gzel ileyen sosyal rgtleri ortadan kaldrmak iin hibir
drt yoktu. Halk yerleik kylere dalmt; bu kyler kk kentler
ya da kasabalara dnt; bunlar bugn Krt kylerine benzetebili
riz. Varlkl halk, tekerlek ve baka aralar benimseyip kullanmt,
arada bir de akik, altn ve bakr gibi nesneleri ithal ediyordu. Hi
olmazsa M.. 3000 yllarna dek ekonomik bamszlklarn korudu
lar; ta alet ve silahlarla yetindiler, bu nedenle de ithal mallarna
gvenmek zorunda kalmadlar. Oysa M.. 3000 yllarndan sonra belki de Sargon anda- anszn maden kullanmaya baladlar. Tm
alet ve silahlar Smer tryd; metalrjiden yana retmenlerinin
kimler olduu artk bellidir. Kendine yeterlik bylesine elden karhnca, ikinci devrimin tan baka belirtileri de bir bir grnmeye
balar. ok gemeden baz kasabacklar genileyip kentleir, bir ka
da daha baarl komularca ele geirilir. Burada devrimin ne kadar
Sargonun, ne kadar da Smerli bir kumandann istilasyla gerekle
tii bilinmez. Akad kkenli olduu kolaylkla savlanan kentler bile
uzun sre smrge ya da baml lke olarak kalmamtr. Kendi

127

kltrlerini hibir zaman yitirmemilerdi, bu nedenle birer bakaldr

zei olarak varlklarn srdrdler, zaman zaman da Asur gibi yeni
devletlerin bakenti oldular.
Ekonomik emperyalizm, ikinci devrimi yalnzca fetih yoluyla
yaymad. Bu emperyalizmin saldrlarna baaryla kar koymak ya da
tehlikelerini gidermek iin, saldrganlarn kltrn bir bakma alp
sindirmek gerekiyordu. Kzlderililerin ok ve yaylan Avrupahlarm
ateli silahlarna kar ne denli etkisizse, ta silahlar da Babil ordula
rnn bronz silahlarna kar o denli uygunsuzdu. Bamszlklarn
baaryla savunmak iin, o gne dek neolitik donatmlaryla yetinen
insanlar artk maden silahlar edinmek zorundaydlar. Bu da hem
metalrji renmek, hem de ekonomilerini bunun gereksinmesine
uydurmak demekti. Babilde retilen balta, mzrak, mifer gibi eya
lar satn almak ya da almak yeterli olmazd: kendi ilerinden retici
yetitirecek demircileri ele geirmeleri ve karmalar gerekliydi; artk
besin retmeleri, bu yeni zanaatlar beslemek ve hammadde edin
mek iin bu retimin artn kullanmalar zorunluydu; istedikleri
mallar dzenli biimde salamak amacyla ticareti rgtlendirmeliydiler. Ksaca, ikinci devrime boyun emeleri kentsel ekonomiyi be
nimsemeleri gerekiyordu.
Asurda metalrjinin ve ilkel bir kent yaamnn balangc byle
yorumlanabilir. Yalnz Asurda deil, Smer ticaret yollarnn yakn
na den ve Sargonun saldrlarna ak olan tm blgelerde - Kuzey
Suriyede, Luristanda ve Elamda - M.. 3000 yllarnda metalrji
zeklerinin ortaya ktn, Smer trlerinin benzetiyle uygulandn
ve ounlukla yerel yelemelerle deitirilip uyumlandn grrz.
Smer ticareti ve bu ticaretin esinledii eperyalizm, metalrjiyi ve
bunun gerei olan ekonomiyi tantp yaygnlatrmaktayd.
M.. 3000 ile M.. 2000 yllan arasnda Giritte ve Yunan yar
madasnda, anakkalede, Truvada, Kafkaslarn kuzeyinde, Anado
luda, Filistin ve Suriyede, randa ve Bulucistanda bronz kullanan
uygarlklar kurulmutu. Bu uygarlklarn tmnn kendine zg zel
likleri vardr, ama tmnde de Msr, Smer ya da nds havzas veya
ikinci derecedeki zeklerin rnlerine benzer rnler yapld ve
uygarln ekirdeinin daha nceki uygarlklarda yatt artk kuku
gtrmez.
Bu ikinci ve nc uygarhklar zgn deildir; daha eski zek
lerden rendikleri gelenekler, dnler ve yntemlerin benimsenme
si sonucu olumutur. Bu etkilenme mekanizmasnn izi ounlukla
yitirilmitir. Bundan nceki sayfalar, bu etki ve yayma mekanizmasnn
nasl iledi^ni bir bakma aklamaktadr. kinci devrim yerleir yer

128

lemez, yaylmak zorundayd. H er ky de, bir kez kentleti mi, artk

devrimi yayacak yeni bir zek oluyordu. M.. 1500 ylmdan nce yeni
endstri yaps, Ispanya, ngiltere ve Almanyaya ulamt. Aradan
be yzyl gemeden de skandinavya ve Sibiryaya varmaktayd.
Oysa, bu yaylma srecinde, kltr hor tutulmutu. Yeni bir tek
nik renenler, bunu hoyrata kullanmaya ynelirler; ustalk, kuaklar
boyunca ahma ve disiplin gerektirir. stelik, daha stn bir uygarhk, tmyle benimsenip sindirilemez: bu uygarl alan insanlar, yeni
kltr donatm iinden gereksindikleri ve sindirebilecekleri bir ka
unsuru seerler. rnein, yazy renmeden ya da yaznn gerekli
olduu ticaret rgtn kurmadan, metalrji renilebilir ve silah
yapum iin yeterince hammadde edinilebilir. te bu nedenle ortaya
eitli uygarlk dzeyleri kar, uygarhm kkeni olan zeklerin lt
lerinden saphr. Bu deiik dzeylerdeki uygarlklar, ilk zeklerin
evresine, blgeler biiminde sralanr.
M.. 2500 yllarnda, Minos halk Giritte kentlerde yaamakta,
endstri ve ticaretle geinmekteydi. Msr ve Suriyenin artk varhmdan kr salamaya ylesine kararhydlar ki, verimli bir kar topra
bulunmayan kck bir adaya, uygun bir liman salayabilsin diye,
bir kent bile kurdular. Dorudan doruya Suriyeden, ya da Suriye
araclyla Msr ve Smerden eitli teknik donatm aralar edindi
ler. Daha nceleri de, ya kaplarm ve mal balyalarn iaretlemek iin
mhr renmi ve kullanmaya balamlard. lk yerli mhrler ol
duka kaba sabayd. Daha sonralar hesap tutabilmek iin ok hantal,
resimli bir yaz tr de gelitirdiler. M aden artp ilerlerdi. Smer
tr, ortas delikli balta ta kullandlar. Ama ilk Minos maden aletle
ri, benzetildikleri modellere oranla pek hantal ve kabayd. nceleri
tekerlekh araba kullanlrd, ama mleki ark bilinmezdi.
Yunan yarmadasndaki Yunan halk, Giritlilerden ok sonra
kentletiler, ticaret ve endstriye de daha az bamlydlar. Kendi
mhrlerini yapmadlar, belki de nedeni ticaretin kk olmas ve bu
tr bir ara gerektirmemesiydi. Kukusuz, yaz yazmasn da bilmiyor
lard. Alet yapmnda, ta, hl bakrla el ele gidiyordu; maden silah
lar da Minos benzetiiydi.
M.. 2000 yllarmda, daha sonralar Avusturya - M acaristan m
paratorluu olan kuzey Balkanlarda yaayan barbarlar, silah ve ss
eyas yapmnda bazen de alet yapmnda henz maden kullanmaya
balamlard. Kendine yeterli, ky toplamlar olarak yaamlarn sr
dryorlard. Ne yazya, ne de mhre gereksinimleri vard. Yunanis
tandan ve Truvadan metalrji renmilerdi, ama ustalarndan daha
ok gerilerdeydiler. Kuzeydeki komularysa, hl neolitik a ya
yordu!
Kendini Yaratan nsan, F:9

229

VIII. BLM

NSAN BLGSNDE DEVRM

Buraya dek anlatlan ekonomik devrim, ancak Smerliler, Msr
llar ve Hintlilerin, kuaktan kuaa iletilmi deney ve uygulamal bilim
birikimi oluturduklar iin gerekleebilmitir. Devrim, deneylerin
aktarlmas iin yeni yntemlere, bilginin rgtlenmesi iin yepyeni
yollara ve ok daha salt bilimlere yol amtr. Devrim iin gerekli
olan bilgiler, ura gelenekleri, szl tler ve rneklerle aktarlm
ve yaygnlatrlmtr. Yaznn ve matematiin balangc, llerin
uyaril, devrimle ayn zamana rastlar. Bu bir rasiant deildir. Yeni
ekonominin gereksinmeleri, bu bulular dourmutur.
Grdmz gibi, Smerde, ekonomik rgt deitirmek iin
gerekli olan kaynaklar tapnaklarda toplanm ve rahiplere ynetil
mitir. Yneticiler birbirinden kopuk kiiler deil, sreklilii olan
kurululard; tapnaklar da ayrk birim deillerdi, ilk tarih alarnda,
pek ok Smer kentinde ayn tanrya adanm tapmaklar bulunmu
tur. Bu tapnaklarda tapnlan tanrlar, yerel tanrlar deildi, hi
olmazsa, yalnzca yerel tanrlardan olumuyordu; buradaki tanrlar
tm lkenin ortak tanrlaryd, tpk pek ok Hristiyan kilisesinin,
eitli azizlere adanmas gibi. Belki rahipler de bir tek kente bah
olmayp, ortaa papazlar gibi, "cennet krallndan" uluslararas
vatandalk hakkna sahipti. Tm lkede ayn tanrlarn baat olmas,
Smerde (ve sonralar Babilde) nesnel kltrn btnlnn din
sel - siyasal karldr.
Smer tapmaklarmm, daha nce de anlattmz gibi, byk hay
van srlerini, yksek gelirleri ieren koca koca iftlikleri ve eitli
varlklar vard. Halka avans ve bor vererek, varln daha da artrr
d. Bu gelirleri yneten rahipler, kutsal efendilerine hesap vermek
zorundaydlar, ayrca mal mlk koruyup, artrmalar da gerekirdi.
nsanlar tarihinde eine rastlanmam bir sorunla kar karyaydlar;
o gne dek bylesine byk bir varlk tek bireyin ynetim ve denetimi
altna girmemiti. Rahip, Tanrnn al veriinin, kazancnn izini yitir
memek iin rahip kendi belleine gvenemezdi. Ne de, kendi zel

130

bulular, rnein mendiline dm atmak, yeterli olabilirdi. Rahip,

kii olarak kalmszd; her insan gibi lecekti, oysa yesi olduu
kurulu hizmet ettii tanr gibi, lmszd. Efendisine borlar den
meden, rahip lebilirdi, oysa bir baka rahip bu alacaklar toplayabilmeliydi. Tanrnm vekili, bu nedenle, kime, ka kap tohum verdiini,
hangi trden ka koyunu hangi obana teslim ettiini bilmeliydi.
stelik bu kaytlar yle tutulmalyd ki, yalnzca yazan rahip deil, tm
rahipler okuyup aniamah ve tanrnn ilerinin yolunda gitmesini sa
lamalyd. Ksacas, sosyal bir yntem olan yaz, kkende tapmak
hesaplarn tutmak iin gelitirilmitir.
Okuyucular anmsayacaklar, Erekteki ilk tapnak, kyn kent
lemesine tanklk ettii gibi, bu tapnakta bir de ilkel bir hesap yazt
bulunmutu. Yaztn stndeki simgeler, yaz yntemi deilse de, hi
olmazsa bir say anlatm ieriyordu. Daha sonralar (ama M.. 3000
yllarndan sonra deil) hesap kaytl kil yaztlar yalnzca Erekde
deil, Cemdet Nasr ve baka yrelerde de bulunmutur.
Rahip, kile harfler ve saylar kazmtr. Harfler genellikle bir
eit stenograf tr resimlerdir - bir kavanoz, kz ba, iki gen ve
buna benzer eyler. Bu nedenle bu yazya, resim yaz denmitir.
Resimleri grnce, neyi simgelediklerini anlarsnz. Buna karn, gene
de bazlar genelletirilmitir. Diyelim toplum, bir ok iaret arasn
dan, boay anlatmak iin bir tanesini semitir. stelik bu iaretlerin
ou yalnzca resmi izilen eyay veya nesneyi anlatmakla kalmaz:
kavanoz, ii su kadar dolu kavanoz demektir - ksacas, bir l
birimidir. Bu tr iaretler, bir dn anlattklanndan, bunlara ideog
ram denilir, deeri de ideografktir (matematik simgelerimiz olan
+ ,-,x,: ideogram rnekleridir.)
Ayrca, belirli bir nesneyi anlatmayan iaretler de vardr. Bu ideogramlarn anlam, genellemitir. Rahip, eitli koyunlan bir ka
fra darbesiyle anlatmaktan hakl olarak bezmitir. Bu nedenle, muflon, uryal, ko, idi, marya trleri iin ayr iaretler uydurmutur. Bu
iaretler, tek tek rahiplerin bilinli bululardr. Ama rgt bunu
kabul etmeli, toplum da yararh bulmaldr.
Hesaplar zel belgeler olmadndan, iaretler de yalnzca anmsatc simge olmaktan te anlam tadndan, kullanlan yaz ynte
minin greneksel olmas ve genellemesi gerekirdi. Toplumun bir
iaretler yasas gelitirip kabul etmesi zaman gelmiti. Elimizde bu
alara ait iaretler listesi ve hesaplar vardr. Tm yneticilere de bu
kurallar tantlmas zorunluydu. Bu tantma srecine biz bugn oku
ma yazma renmek deriz. (Ksacas, biz okuma yazma renirken,
br insanlarca kabul edilip benimsenen 29 yaktrma iaretin ne tr

131

ses karmas gerektimi belleriz.) O alarda da herhalde yazclar

iin okullar vard. Yer altnda bulunan iaret listeleri belki de o an
okul kitaplaryd.
Ayrca, ayn iaretler hem Smerler Erek kentinde, hem de
Akatda Cemdet Nasrda kullanldndan, herhalde eitli kentler
arasmda renciler ve retmenler gider gelirdi. Yaz yntemi belirli
bir tapmak rgtne zg olmayp, Smer toplumunun tm tarafn
dan benimsenmiti.
urupak (Fara)da bulunan byk bir yazt koleksiyonundan an
laldna gre, Smer yazs tarih ann balangcnda, M.. 3000
ylndan sonra gelitirilmitir. Bu belgeler yalmzca tapnak hesaplary
la okul kitaplar olarak kullanlan iaret listeleridir. Bu sonuncularda,
iaretler konuya gre gruplandnimtr; rnein, eitli balk trleri,
ard arda sralanmtr. H er bir iaretten sonra da, bu iareti bulup
yaktran rahibin ad eklenirdi.
Artk iaretler olduka greneksellemitir. Resimler ylesine
basitletirilmi ve ksaltlmtr ki, anlatt nesneye benzemekten
uzaklamtr. stelik iaretler artk, dnler ve nesnelerin yan sra,
sesleri de simgelemektedir; ideogram yerine fonogram olmulardr.
Bir rnek verelim: ki izgili bir yuvarlak iareti sakall bir kafa,
ya da Smerce ka, yani surat szc anlamna gelirdi. Artk bu
iaret kafa ya da suratla hibir ilikisi olmadan yalnzca ka hecesini
ifade edebilirdi. Uygun fonetik anlamdaki iaretleri seip bir araya
getirerek szckler hecelenebilirdi - bylece zel isimler, ya da resim
lerle anlatlamayan eylemler yazlabilirdi. (Gerekte, yukardaki ia
ret, Smer dilinde "konumak", "barmak", "szck", anlamna gelen
dug, gt^ enim szckleri iin de kullanlabilirdi.
aretler, kendi balarna, ideografk deerleriyle (ses yerine
nesne ya da kavram anlatm iin) kullanlmaya da devam etti. Bir
szck fonetik olarak hecelendii vakit bile ounlukla okuyucuya ne
tr bir szck amalandnn anlatlmas iin bir de ideogram ekle
nirdi. Bu nedenle kullanlan ideogramlara saptayc denilir.
M.. 3000 ylndan sonra, hesap, anlama ve iaret listelerinden
baka belgeler de bulunmutur - bunlar ilk nceleri adlar ve nvan1ar, sonralar bar anlamalar, dua ve tarih metinleri, byler ve
yasalar olmutur. Yaz giderek daha da basitletirilmitir; ekiller,
resim gibi izilmek yerine, iaretler yumuak kil zerine ivi biimi bir
kalemle kaznrd. Yazlar ivi biimi izler olduundan, bu klasik
Babil yazsna ivi yazs denir. amzn balang yllarna dek
kullanlm, daha sonralar (Anadoluda) Hitite, (Kafkasyada) Vannike, Farsa gibi, eitli yabanc dillere uyacak biimde deitirilmi
tir.

132

M.. 2500det nce bile, Smerliler tarafndan bulunan yaz,

Sm rkndan yurttalarnn, Akatlann dilini yazmak iin de kullanl
mtr. Smer harflerinin Sm adlarn yazmak iin kullanm, ideografk niteliinin fonetik iaretlere dnmesini hzlandrmtr. Oysa
sonu karmak olmutur. Artk bir iaret birden ok kavram iin
kullanlmaktadr, hem kavramn Smer dilindeki karln hem de bu
szcn Samf dilindeki karhnn seslerini anlatmak iin yazlmak
tadr. (Gerekte bu karmaklk daha da ileri gider, nk ayn iaret
Sm'er dilinde bile bir ok szc ve bir ok sesi ifade eder.)
Anlalan Smerliler ve Babilliler bu konuda fazla glk ekmezler
di, ama ada bilginler iin Smer adlarn Avrupa alfabesine uydur
mak hayli gtr; Ur-nina szc deitirilip Ur-nane, Ur-engur,
daha sonra da Ur-nammu ve baka seslere evrilmitir.
Smerliler mutlu bir rastlantyla yaz yazmak iin kil kullandkla
rndan ve belgelerini frnlayarak dayankl duruma getirdiklerinden,
yaz tarihini, Mezopotamyadaki ilk balangcndan sonraki yllara dek
izleyebiliyoruz. Bylece yaznn ve kent yaamnn geliimini adm
adm biliyoruz. Dnyada en eski yazl belgelerin hesaplar ve szck
ler olmas rastlant deildir. Bu gerekten, Smer yazsmn bulunma
sna yol aan gereksinmeleri anlyoruz.
Baka hibir yerde yaznn pratik ekonomik kkeni bulunamaz,
nk hibir yerde sanat balang noktasna kadar izlenemez. Baka
insanlar herhalde yazlarn dayanksz malzeme zerine yazmlar,
ancak yaz yazmakta bir hayli ilerledikten sonra, daha dayankl mal
zemelere yazmaya balamlardr. Elimize geebilen en eski Msr
belgeleri vazolar ve mhrler stne ilenmi adlar ve nvanlardr.
Abidosda I. ve II. Hanedan mezarlarnda, tahta paralarna ilenmi
hesaplar, envanterler ve ksa olay ykleri bulunmutur. Ama artk bu
yllarda (3000, ya da en eskileri iin, 2950 yllarnda) bu yntem, en
eski Smer belgelerine oranla ok geliiktir. aretler, anlalabilir
resimler olduuna gre, bu yaznn resim yazs olmas gerekir. lk
krallarn adlar ve nvanlar yazlrken, baz resimler "canlanrd."
Baz harfler ideogram niteliklerini yitirmemilerdir. Msr yazs sre
cinde, bu tr harfler genel olarak kullanlmtr.
M enes dneminde bile bir ok resim - iaretlerin salt fonetik de
eri vard; szckler de, tek bir ideogramla belirtilmek yerine hecelenirdi. Salt resim yazs artk oktan gemitir. ok gemeden Msr
llar bir alfabe gelitirmilerdir: yirmi drt iaret kabul edilmitir, her
biri bir sessiz harftir (sesli harfler yazlmazd). Bu alfabeyle her
szck yazlabilirdi, oysa ideogramlardan hibir zaman vazgeilmemitir.

B3

Resim-iaretler, Smer resim yazsmdan daha gereki olmakla

beraber, sosyal kurallara uymaktayd. Bu hiyeroglif yazya ek olarak,
Msr yazclar ok gemeden, ok daha abuk yazlabilen, yuvarlak
izgilerin kullanld (hiyeratik denilen) bir yaz oluturdular. Bu
yaznn harfleri artk ylesine basitletirilmitir ki, bir zamanlar be
tim ledi^ nesne tannmaz durum a gelmitir.
Gnmze dek bozulmadan kalabilen en eski Msr yazn belge
leri, bu adlar, nvanlar ve tarih zetleridir; bunlar da Nil boyunca
yazmm oluturulmasn esinleyen nedenlere bir ipucu salayamaz.
Yazmm uygulanmas, en eski hanedanlarn srecinde balar. st
konumda devlet memurlar olarak yazclardan sz edilir. Nil sularnn
ykseklii ve buna dayanarak yaplan sanlar herhalde yazlrd. Daha
sonraki mezar resimlerinde, yazgclar, kirac ve obanlarn dedikle
ri kira ya da teekkr cretlerini harl harl yazarken gryoruz.
Atlyeleri betimleyen resimlerde, yazclar, ambardan karlp zana
atlara verilen malzemeleri kaydetmektedir.
Yazclar, rgtlenmi, srekli kamu hizmeti gren devlet me
murlardr. Yazdklar, baka memurlar ve stleri tarafndan, ve en
sonunda, dnyasal bir tanr olan byk efendilerince de okunup
anlalabilmelidir. Smerde olduu gibi, bunlarn da sosyal bir kursla
uymalar gereklidir; okuma yazma renmeleri zorunludur.
nds yazs konusunda bir ey sylenemez, nk gnmze
dek gelen belgeler, mhr ya da bakr yaztlara kazlm, okunmayan
yazlardr. Bu arada unu da belirtelim, Giritte Minoslular M..
2000 yllarndan nce bir tr yaz gelitirmilerdir, gnmze dek
kalan belgeler hesap yaztlar ya da envarterdir. Anlalan, yaz sana
t, Smerde olduu gibi, her yerde kentsel ekonominin gereksinmele
ri sonucu domutur. Smer yazs ilk bata rahiplerce bulunmu ve
kullanlmtr. Oysa Smer rahipleri, by ve batl inanlarn temsilcisi
olarak deil, dnyasal bir varln yneticileri olarak yazy bulmu ve
gelitirmilerdir. Msrh ve Minoslu yazclar gibi, onlar da yazy ilk
nceleri by ya da dua arac olarak deil, gereki ticaret ve i
ynetmenlii amacyla gereksinmilerdir.
Yaznn bulunuu (burada anlatld zere) gerekten insan ge
limesinde nemli bir aamay simgeler. Biz ada insanlar iin bu
yazlar nemlidir nk bunlarn araclyla kltr atalarmzn d
nlerinin derinliklerine inebiliyoruz, oysa bu aratrmay eylemlerinin
kahntlarna bakarak yrtmeye alacaktr. Yaznn gerek nemi,
insan bilgisinin aktarlmasnda yepyeni bir devrim yaratmasdr. Yaz
araclyla insan, deneylerini lmszletirebilir, ok uzaktaki kiile

134

re, henz domam yeni kuaklara aktarabilir, yaz, bilimi yer ve

zaman smrmm stne ycelten aratr.
lkyazlarm bu yce grevdeki pay abartlmamaldr. Yaz, yayn
arac olarak deil, ynetimin pratik gerekleri iin bulunmutur. lk
Smer ve Msr yazlar, dnleri anlatamayacak kaba saba iaretler
di. Tam 2000 yl sren basitletirme srecinden sonra bile, ivi yaz
snda 600 ile 1000 arasnda harf vard. Okur yazar olmak iin, en nce
bu saysz iaretleri ezberlemek ve bileimleri iin hayli etrefil kural
lar bellemek gerekirdi. Msr hiyeroglif ve hiyeratif yazlarna gelin
ce, bunlarda alfabe nitelii de bulunmakla beraber, ylesine ok
ideogram ve saptama simgeleri ierirdi ki, harflerin says be yz
bulurdu.
Bu koullar altnda yaz gerekten g ve byk uzmanlk iste
yen, uzun raklk srecinden gemeyi gerektiren bir sanatt. Okuma,
ancak ok uzun okul dneminden geilerek varlabilen gizsel bir
yetenekti. Yazn gizlerine girmek iin ok az kiide yeterince vakit ve
beceri vard. Dou tarihinde, yazclar olduka snrh bir snft, tpk
Ortaa memurlar gibi. Bu snf, gerekte, hibir zaman bir kast
olmad. Okula giri, soylulukla, kkenle ilgili deildi; geri rencile
rin nasl setikleri de bilinmez. Ama "okuyucu" snfmm ok kk bir
aznhk olduu, kalabahn okur yazar olmad varsaymm kabul
edebiliriz.
Gerekte yaz yazmak bir urayd, tpk metalrji, dokumaclk
ya da savamak gibi. Ama bu ura sahibine yksek konum ve
ilerleme, g ve varlk getirme umudu salard. Okuryazarlk bu
nedenle, bilginin kapsn aan bir anahtar olarak deil, varsllk ve
st dzeyde konum edinme yolu olarak deer kazanmt. Daha son
raki alardan bir Msr yazm rnei verelim, burada belirtilen d
nler sanrz yalnzca Nil Vadisine ve bu yaztlarn ana zg
deildir.
Yeni Krallk andan kalm, ok elendirici Msr belgeleri
vardr, bunlarda yazcnn saygnl ve sekinliinden, zanaat ya da
iftinin ilesinden ok sz edilir. Bunlar babadan oula tler
biimindedir ama bugn bir ifti, yksek renimle endstri kesi
minde ii olmak arasnda bir seim yapacak olan oluna da pek
farkl eyler sylemeyecektir.
"Sen yazy yreine yerletir, yerletir ki, kendini ar iten koru
ve saygn bir konuma yerle. Yazc, a/r beden iinden kurtulmu
tur... artk emir veren odur... Elinde yazcnn yazt var m, yok mu?
te artk seni, krek eken elden ayran tlsm bu olacaktr.
"Maden iisini; frnnn banda alrken grdm, parmaklar

135

timsaha dnmt. Kokusu, kokmu balmkinden de beterdi. Elinde

ee tutan, toprak apalayandan daha ok i eker; tarlas odun,
dei eedir. Akam bo kald m, kol gcn aan bir abayla
alr (? fazla mesai mi?); gece bile n yakar (almak iin).
Ta, her sert tata i arar; iinin ounu bitirdii vakit, artk kollar
tutmaz, bitkindir... Tezgh bandaki dokumacnn ii, kadndan da
bitiktir; dizi karnna yapmtr, bir soluk temiz hava alamaz. I
grmek iin gzclere somun somun ekmek verir."
Bu tlerde belirtilen ilerleme olanaklar, daha nceki alarda
ya da baka lkelerde bu kadar belirgin olmayabilir. Oysa iilikle
uygulamal bilimleri hor gren, memurluk ve kuramsal bilimlere say
gnlk veren davran kentsel yaamn ok eski alarna dek uzanr;
bu davran Smerde neyse, Msrda da odur. Yukarda kabaca
evirisi verilen metinden, ikinci devrimin toplumu snflara ayrm
olduu ve bu snflar giderek kesinletirdii anlalr. Gerekte kral
lar, rahipler, soylular ve generaller, kyllere, balklara, zanaatlara
ve iilere karttr. Bu blmlenmede, yazclar birinci gruptandr;
yaz "saygn" bir uradr.
Tarih ncesi alarda, nesnel gelime daha ok teknikte ilerleme
sonucu olmutur, bu ilerlemeyi de olsa olsa zanaatlar ve tarmclar
kendi balarna yapmlardr. Oysa kentsel toplumun snflandrlma
snda, alan zanaatlar ve iftilere karn, yazclar "yukar snfa
aittir;'yaz, saygn bir uradr, ama metalrji ve marangozluk deil
dir. Botanik, kimya ve jeoloji gibi uygulamal bilimler de ayn biimde
stn bilimler deildi, nk beden iilii kmsenirdi; meslek
gelenekleri yazya dklmemi ve kitap biimine sokulmamt.
Oysa matematik, cerrahlk, tp, astroloji, alimi (simya), falclk
gibi bilimler ve szde bilimler bir ok bilimsel inceleme yazlarna
konu edilmitir. Bylece bu konular, ancak okuma yazma denilen
gizsel dnyaya ayak atabilmi bir avu insan iin bilgin bilimleri
olutururdu. te bu yzden de bu dallar, doal olarak gerek yaam
dan koptu. Okula giren renci, artk sapana da, tezgha da srt
evirmitir; bir daha oraya dnmek istemez.
Bylesine glkle yazlan ve bylesine glkle sklen szck
lerin de elbet kendilerince bir yetkileri olacakt. Bir szcn yazyla
lmszlemesinde doa st bir yntem sezmi olmalar gerekir;
Yeryznden gp gitmi bir insann, kil yazttan ya da papirs
demetinden hl seslenip konuabilmesi kukusuz byseldi. Bylesi
ne hecelenen szcklerin elbette bir ntanas olmalyd. te bu ne
denle, Doudaki bilgili kiiler, O rta alardaki okulcular gibi, doa
yerine kitaplara ynelmeyi yelerdi. Msrda, eski Krallk dneminde

136

(M.. 2400den nce), matematik, cerrahlk ve tp konusunda yazlan

kitaplar, 2000 yhndan sonra pek savruk beceriksizce kopya edilmi
tir. M.. 800 ile ^ yllan arasnda Asurun yeni treyen krallar, t
Hammurabi (M.. 1800 dolaylarnda) ya da A kadl Sargon (2350)
zamanndan kitaplar edinip ktphanelerine yerletirmeye can atar
lard.
Msr ve Babilli renciler, kitaba gncellii, ya da son bulular
iermesi iin deil, eskilii iin deer verirlerdi. Yaymc da kitabnn
reklmn "yeni ve dzeltilmi bask" olarak deil, tannm bir kitabn
sadk bir kopyas diye yapard. Rind Matematik Papirsnn stnde
yle yazar: "Doay iin iin aratrma ve var olan hereyi renme
nin kuraUar. Bu kitap Kral Auserin otuz nc hkmdarlk yln
da, kral Nemare ( M .0 .1800-1850) zamannda yazlm eski bir kitaba
tpatp uygun olarak yazlmtr. Bu kopyay kartan yazc Ahmoz
dur." Ebers Tp Papirsndeki aratrmalardan birinin bal da
yledir: "Kral Usafayis (I. H anedandan) dneminde Anubisin aya
nn dibindeki bir sandkta bulunan eski yazyla yazlm Hastalklar
Tedavi Kitab".
H er neyse, yazc okullar, bizim bugn aratrma enstitleri de
diimiz trden bir ilev yrtrlerdi. retim iin de, aktarlacak
bilginin rgtlenmesi ve yntemletirilmesi gerekliydi. Bu bilgiye bir
tr "kuramsal aratrma" katmak iin retmenlik konumu yeni ola
naklar salyordu.
Biraz nce yerdiimiz "bilgilik" davran, zellikle Mezopotam
yada renimin yntem iinde rgtlenmesini salamtr. Sonunda
1800 yllarnda Smer ve Akad birletiren Birinci Babil Hanedan
kkende Sam rkndand. Bu nedenle krallm resmi dili Sam (Semitik) Akat dili oldu. Smer dili ld. Oysa saygn eski kitaplar Smer
diliyle yazlmt. stelik dinsel dil de Smer dili olarak kald, tpk
ortaada Avrupadaki Latince gibi. Tapnaktaki rahipler de, tarih
ncesi Smer alarndaki konumlarn koruduklarndan, kendi ana
dilleri ne olursa olsun, Smer geleneinde eililmekteydilcr.
H erhalde lkenin eski tanrlarnn hl Smer duasndan anla
dklarna inanyorlard; stelik eski by gleri de ancak Smer
diliyle yrtlebilirdi. Demek ki, tapnak okullar Smerce retecek,
almalarn Smerce yrtecekti; ortaa okullar da bu ii Latince
yapmlardr. Okuma yazma retmekten te, rencilerine bir de
"yksek renim" salamalar ve gncel ilerle hi mi hi ilikisi ve
gerek yaran olmayan konular retmeleri gerekiyordu, tte bu re
nim ve inceleme srecinde, okunann anlalmas, eski Smer ilahile
rinin doru sylenebilmesi ve eski metinleri toplamak ve dzenlemek

137

amacyla, gramer kitaplar: ve szckler yazdlar. Geri bu ii insan ve

doa st nimetler edinmek umuduyla yapyorlard ama bu ura
bilginlere bilginin rgtlenmesi ve aratrma konularnda eitim sa
lam oldu. stelik bize de Smerce okuyabilme olanan salam
tr.
Msrda bile, grkemli Piramit ama dek uzanan eski gelenek
lere kar duyulan byk hayranlk, daha sonraki kuaklan, kendi
alarndan, bugne oranla ortaa dili kadar uzak ve ilgisiz bir dili
ve yazlar incelemeye yneltmitir.
Her iki lkede de yazcnn eitimi yazma ve okumayla snrlan
m deildi. Kendinden beklenen ilevleri yerine getirebilmek iin,
yazcnn matematik de bilmesi gerekirdi. Bazlar astroloji, tp, cer
rahlk, hatta belki de alimi (simya) bile okurdu. Bugn ada bilim
adamlarnn ksaca "bilimsel" dedikleri "matematik" ve "tp" konulu
papirsler ve yaztlar herhalde bu okullarda hazrlanr ve kullanlrd.
Bunlara biz yap planlarn, takvimleri ve aritmetik, geometri, astro
nomi (gkbilim) gibi dallarn uygulamalarn da ekleyebiliriz. Bu kay
naklardan, eski alarda renimin nasl rgtlendiini, nasl aktarl
dn ve baarldn inceleyip renebiliriz. Metal cruf ve dkm
ne denli kimyayla ilgiliyse, muhasebe hesaplar ve takvimler de mate
matik bilimine o denli balyd. H er birinden, muhasebeci ya da
metalrji uzmannn iine ne dzeyde bilimsel bilgi uyguladn anla
yabiliriz. Yap ve tarla planlar, "tarih ncesi alan af atran arkeo
log" iin br bulgulardan farkszdr, nk bunlarda da rakam ve
szckler kaytldr.
Bunlardan baka, "bilimsel" diye nitelenen yazlarda, bugn bizim
arpm tablosu ve faiz tablosuna benzetilebilen eitli tablolar vardr.
Kukusuz bunlar hesaplama aralardr. Kazlarda bulunan rnekler
"okulIar"da kullanlmak iin dzenlenmitir ama, zanaatlarn kendi
uralarnda kullandklar aralara ok benzerler. arpma tablolar
tpk frnlar ve ocaklar gibi ilev grrler. Kazlarda bulunan arkeo
lojik bulgular, rnein uygulamal kimya bilgisine ne denli k tutar
sa, bunlar da matematik bilgisinin dzeyini o denli aydnlatr.
Bulunan br metinler ise, salt arkeoloji biliminin, uygulama bi
lim rnekleri olarak kullanabilecekleri trden deildir. Bu belgeler,
bilimsel bilginin aktarlmasnda kullanlan gerek aralardr. Bunlar
okul kitaplar, bavuru kitaplar, hatta gnmzdeki meslek dergileri
yerini tutmutur. Oysa bunlar, genel kuramlar ve belli bir daln
yntemlerini anlatma amacn gden ada ders kitaplarna hi ben
zemez; hatta belli bir bulu ya da genellemeyi aklayan meslek
makalelere de benzemezler.

138

Matematik metinleri, eitli gerek sorunlarm zmlerini ie

rir. Okuyucuya, belirli toplama ilemlerinin nasl yapldn gsterir.
Ama tek bana bu tr rnekler, konuyu yeni renmeye balayan bir
acemiyi yeni yntemler asndan aydnlatamayaca gibi, yeni bilgiler
de aktaramaz. Bunlar herhalde szl retime yardmc olarak kulla
nlrd. Tp metinleri iin de ayn ey sylenebilir. Bu metinler, belirti
lerin zetini, tehis zmn, ardndan da nerileri ierir. Bugn
hastane stajnda rencinin tuttuu notlara benzetebiliriz. Bunlar da
herhalde bir reticinin szl anlatmlarna bir eit ek olarak kullamlrd.
Demek ki, retimli bilimlerle uygulamal bilimler ya da zanaat
arasnda gerek bir ayrcalk yoktu; matematik ya da tp rencisine
salanan retim tr, gerekte metalrji ya da dokumac raklarna
salanan retim trnden baka deildi. rak, ustasn alrken
gzler, ii nasl yapaca kendisine gsterilir, sonra da, ustasnn
denetiminde ayn ii kendi yapar, gereinde ustas yanllarn dzel
tir. Ayn biimde, yaziahk rencisi ya da hekimlik rencisi de,
gerek Msr gerek Babilde, herhalde retmeninin ii yapn gzler
di. Elimizdeki metinlerden, bu retimin, daha nceden genel ilkeler
ve soyut kuramlarla desteklendiine dein bir kayt bulamyoruz, oysa
gnmzde, rnein niversitelerde, mhendislik retiminin rak
lktan temel ayrcal budur.
Eski alarda Douda kuramsal bilimlerin, ama asndan, za
naatlarla ilgisi ok daha yaknd. Msr ve Babilde matematik, tp ve
astrolojinin amac, Msr ve Babil toplumlarmm belirli gereksinmele
rini karlamakt. Bu dallar, ticarette, yapmda, bilinen hastalklarn
tedavisinde, tarm mevsimlerinin saptanmasnda, hatta falclkta belir
li sorunlarn zm iin kullanlrd.
Matematik, tpk yaz gibi, kentsel devrimin ekonomik gereksin
melerinden domutur. Tapnak rgtlerinin i alverii ve gelirlerin
ynetimi; standard (tek biim) ller, rakam yntemi, say sayma
kurallar gereksindirmitir.
J, kukusuz devrimle balamamtr. lmek demek, nesne
leri uzunluk, genilik, arlk gibi alardan birbiriyle kyaslamak de
mekti. lij olmadan ne ip yaya gerilcbilir, ne de balla ba, baltaya
taklabilir. lk bata taklacak ya da balanacak nesneler birbirleriyle
karlatrlarak llrd. Oysa endstri ilemleri karmaklatka,
her bir paray belli bir lee gre lmek daha elverili oldu. Tekne
yaparken, kesilen her bir tahtay, kumsalda yatan omurgann yanna
gtrp lmek ok g olurdu. Diyelim, omurgay usta kendi koluna
gre ler, sonra da tahtalar u kadar kol boyu diye keserse, i

139

kolaylard.
lk bata standartlar tek tek doal nesnelerdi: parmak, avu,
kol; bylece kiisel l birimleri olmutur. Alverite, bir uval
arpa, bir lek olarak kullanlabilirdi. Oysa hem kesinlik iin, hem de
ok sayda iinin ibirliini gerektiren toplumsal iilikte, kiisel
lekler yetersiz kalr; her iinin kolu ayn uzunlukta olamaz. ste
lik, alverite uvallarn byklk farklar hakszlklar dourabilirdi.
llerin standart olmalar gerekiyordu. Ksacas, toplum bir par
mak, bir kar, bir avu, bir torba kavramlarna belirli ller tanma
lyd. Toplumun uzunluk lekleri, bundan sonra artk bir sopaya
iaretlenebilirdi; bir uval arpann arl da maden ya da ta arlk
larla saptanabilirdi. ok gemeden eitli uzunluk, hacim, arlk gibi
llerin birbirlerine matematiksel balantlar bulunmas benimsen
di, ama gene eski adlar kullanlyordu; rnein gez (dirsekten par
mak ucuna dek mesafe), karn bir ka kat olarak kabul edildi, vb.
Demek ki, tpk yaz gibi, ller de kurallara dayanmtr. Szckler
ve harfler gibi, llerin de toplumsal kullanmla onaylanmas gere
kir.
Benimsenen standartlara gre lmek, tek tek nesnelerin llmesinden ok daha soyut bir itir. Tm lme ilevi, soyut dnme
gereksindirir. Diyelim bez lerken, dn uzunluk stnde topla
mak iin bezin rengi, deseni, dokusu dikkate alnmaz. te bu sre
sonunda "salt miktar" ve "klid boluu" kavramna varr.
Eski a toplumlarmn sonsuz uzunluk ya da bolukla ilgilendii
sanlmasn. Onlarn soyutlamalar, pratik uygulamalaryla ve ilgileriyle
snrlyd. Eski Smer alan lleri, arlk iin de kullanlrd;'her iki
"tablo'daki en kk lce ya da arpayd, demek ki Smerlilerin "ka
re ls" ilk bata bir tohum lyd. Smerlilerin ilgilendikleri
konu, tarlasna ka tohum ekme gereiydi. Tarlaya, u kadar "bo
alan" kapsar gzyle bakmazd, tarla "u kadar" tohum gereksindiren
bir aland. Ekilemeyen ller, mavi gkler onu hi ilgilendirmezdi.
Tart ii ise, yeni bir aracn, terazinin bulunmasn gerektirmi
tir. Petrieye gre, tarih ncesi alarn Msr mezarlarnda arlk ye
rini tutan nesneler bulunmutur. Petrie haklysa, terazinin bulunmas
ve arlklarn standart olmas, devrimden ok nceye rastlar.
Olabilir; her neyse, VII. Blmde devrimin izdii yolu izleyen
eitli toplumlar, kullandklar birimlere deiik deerler saptadlar.
Devrimden sonra Msr, Mezopotamya ve Hindistanda baka baka
l yntemleri buluyoruz. Mezopotamyann iinde bile ayrcalklar
bulunmas, bamsz kentlerin kendi standartlarn saptamalarndan
ileri gelmitir. Oysa ticaret yeterince uluslararas bir nitelie erimi

140

ti, demek ki, bir lkenin standart lleri, bir baka lkede tannyor
ve benimseniyordu. Bu nedenle de Msrllar bazen, kendi yerli l
lerinin yerine Babil arlk llerini kullanabiliyorlard.
Say saymann ise, en eski insan toplum lanna dek uzanmas ge
rekir, geri bugn baz yaban kabileler ancak bee dek sayabilirler.
Anlalan insanlar en nce parmaklaryla saymaya balamlardr. Bu
nun sonucu olarak da, birden ona kadar saylarn ayr isimler tad
ondalk (desimal) yntemi yaygnlamtr.
Bu llerin kullanmnda, insanlar gerek nesneleri saylatrmaktayd - tutulan balk says, srdeki koyunlann says, dokuma
daki ipliklerin sras ve buna benzer eyler. Paleolitik avcnn ya da
neolitik obann bellemek istedii saylar da, bir sopann yanma kaz
lan entiklerle saptanabilirdi. Oysa Smer tapnann ya da Msr fi
ravunlarnn byk gelirlerini bu yntemle saptamak, olacak i deil
di. Rahipler ve memurlar, byk miktarlar kaydetmek iin yeni bir
yntem bulmak zorundaydlar. Gerek Smerde gerekse Msrda, ilk
yazlarn tm rneklerinden de eski ve say yntemi ieren belgeler
bulunmutur.
H er iki lkede, hatta Hindistanda (sonralar Giritte) byk ra
kamlar kaydetmek iin kullanlan kurallar aynyd. Birimler, 9 saysna
dek, ayn iaretin yinelenmesiyle ifade edilirdi. Bundan sonra 10 say
s ve 10 saysnn arpmlar iin baka bir simge kullanlr ve saylar
byle oaltlrd. Msrda, I. H anedana dek simgeler kullanlmtr.
Mezopotamyada bu yntem baka trl gelimitir.
Erek ve cemdet Nasrda bulunan en eski hesap yaztlarnda say
lar grlr.
Oysa baka kentlerde bulunan ve herhalde daha sonraki yllara
ait olan metinlerde, bu rakamlarn deerleri yledir: B = 1, O = 10,
D = 60, O = 600. te nce Smerliler sonra da Babilliler tarafn
dan, uygarlklar sresince kullanlan ve altmlk (seksagesimal) yn
temi budur. Kukusuz, zamanla rakamlarn biimi, Msrda olduu
gibi basitletirilmitir. Ama bu basitletirme yntemi Babilde artc
sonular dourmutur.
Elimizde olan en eski "matematik belgeleri", yani resim yazl he
sap yaztlar, yalnzca en basit matematik ilemleri gstermektedir. Bu
yaztlarda koyun says, arpa ls ya da testi testi biralar kaytldr.
Toplamlar, toplama ve karmayla bulunmutur. Tarla alanlar ise, bi
raz nce anlatld gibi, tarlann iki yannn rn olarak belirtilmi
tir. Bu koullar altnda kesirler ortaya kmaz. Yazc, gerek koyun
ve insanlar saymaktadr. Bir koyunun sekizde biri, ya da bir adamn
sekizde bei bir anlam tamaz. ller ele alnd vakit, kesirlerin

141

yerine belli adlar kuUanbrd; basit aritmetikte de, lira kesiri olarak
kuru, kilo kesiri olarak gram kullamldg gibi. Smer kurallarmda da,
"doa birimler"in kesin deerleri vard; buna gre 15 parmak bir kar,
2 kar bir yarm kol boyu ederdi ve bu byle giderdi. Hem Smer,
hem de Msr yazsfd^, basit rakamlarn yanna baka bir iaret kon
du mu, arlk ya da uzunluk ls ifade edildii anlalrd: bylece
Smerde D iareti bir gan, O iareti 1 bur (yni 18 gan demekti. Bel
ki bu uygulamadan da, baz kesirleri belirtmek iin "ayr iaretler"
domutur.
Oysa, kentsel devrimin toplum yaamna getirdii sorunlar ve
deiiklikler, daha gelikin bir matematik yntemi gerektiriyordu. B
yk ii gruplan, koca kamu yaplarnda bir arada alyorlard, bun
lar iin nceden hazrlk yapmak gerekiyordu. Toplanmas gereken
besin ve hammadde hesaplanmal, yapnn ne kadar srecei nceden
bilinmeliydi. Bunun iin de yamataki toprak ynlarnn ya da pira
mitlerin hacmi, kuyu duvarndaki tulann says, hesaplanmalyd.
i gruplar iinde, her bir iinin cretini, yapt iin niteliine
gre saptamak gerekiyordu.
Buday ve arpa, biimi silindir ya da koni olan depolarda sakla
nyordu; gzlemciler ve gelir toplayclar da bu depolarda ne kadar
tahl saklanabildiim bilmeliydi. Ticaret, ortaklkla yrtlyordu, or
taklar da paylarna gre ne kadar kr alacaklarn hesaplayabilmek is
tiyorlard. Bir Smer tanrsna her gn bol bol bira armaan edilirdi,
biramn sertlik derecesi kullanla kullanla allagelmi bir orand. T a
pnak, maya ve bira yapm iin ne kadar arpa verilmesi gerektiini
bilmek isterdi, gzc de biracya, her bira yapmnda ne kadar arpa
vereceini hesaplamalyd. Msr batl inanlarna gre, piramitlerin
yapmnda llerde ok dikkatli ve kesin olmak gerekliydi; duvarc
ustas da, duvarlara uymas iin her bir tan ne boyutta kesileceini
bilmeliydi.
Bu tr sorunlar, M.. 1200 yllarndan bir papirste bir yazc
tarafndan anlatlr. Bu metinde konuan, beceriksizliinden tr bir
rakibi knamaktadr;
"Dersin ki, Ben askerlere emir veren yazcym.' Sana kazman
iin bir sarn gsterilmi. Gelir bana, askerlerin kmanyasm sorar
sn, dersin ki: 'Haydi, hesapla. ini brakrsn, sana detm e grevi
de bana der.
"Sen, askerlerin banda, zeki bir yazcsn. Bir depo yaplacak,
uzunluu 730 kiibit, eni 55 kbit, iinde 120 blme olacak, blmeler
kam ve kirile desteklenecek... generallerden gerekli tullar islendi,imdi de yazclar bir araya gelmiler, ama hi birinin bir eyden
anlad^ yok. Hepsi sana giivenirler. Derler ki: 'Sen akU bir yazc

142

sn, dostum/... Haydi, syle bize, ne kadar tla gerekli?

"Sana yle de derler: efendinin antnn altnda duran ve Kzl
Dadan getirilen, kum dolu sand boalt. Sandk yerde dururken 30
kbit boyundadr, eni de 20 kilbittir. inde, her biri 50 kbit yksek
liinde blmeler vardr imdi hesapla bakalm, bunu alt saatte ka
ii boaltr!
(Kukusuz, bu biimde aklanan problem zmlenemez, ama
buradaki gldr unsuru da budur.)
te Msr ve Babilde bulunan matematik metinlerde zmne
allan sorunlar bu trdendi. Problemlerin ou pek nemsiz, kk
eylerdi; pek az bugnn ilkokul ocuunu dndrr. Ama, 5000
yl nce yaam olan yazclar, ada leklerle yarglamak hakszlk
olur. Onlara g gelen ilemler, bizim iin ocuk oyuncadr, nk
biz, onlarn bulduu. Yunanllar ve Araplarn da bize ilettii yntem
leri artk iyice biliyoruz.
Gerekten de Smer ve Msr yazclar, kentsel devrimin tarihte
ilk kez grlen trde olaylar ve sorunlar nedeniyle, yabanc bir alan
da, yollarn bulmaya alyorlard. zmlemeye altklar sorunlar
yepyeniydi, daha nce bunlarla karlamamlard, stelik bu sorun
lar tmden devrimin rnyd. br sonular gibi, devrimin bu so
nucu da bugnk uygarlmzn temelini oluturmutur.
H er eyden nce, hesaplama iin bir mekanizma bulmalydlar.
lk adm, bir rakam dzeni bulmakt, bylece konuma dilindeki say
adlarndan kurtulabilirlerdi. Bundan sonra da ikinci adm hesaplama
tekniini gelitirmekti. Toplama ve kartma ise, daha nce bulunmu
sonular ksaltmak ve ezberlemek demekti. 5 ile 3 toplannca (kuku
suz nceleri bir bir saylarak varlan) sonu 8 olduuna gre, saymaktansa bunu anmsamak daha kolayd. Daha nce de belirtildii gibi,
Msr ve Smer rakamlar bu ilemleri kolayca yazl olarak gsterebi
liyordu.
arpma ise, toplamann daha da ksaltlm biimidir. 5 ile 3 sa
ylarnn arpm, 3 tane 5 saysn toplamak demekti. Okulda bunun
15 ettiini reniriz. Anlalan Msrllar bu sonucu, ezberlenmesi ge
reken bir say olarak kaydetmemilerdi. Onlar arplacak saylar bir
birlerine eklerdi. Oysa 12 + 12 (yani, 12 x 2) = 24 olduunu biliyor
lard ve bu ilemi bir rnekle gsterelim. Msrllar 12 x 12 ve 14 x 80
in hesaplanmasn yle yaparlard:
1
12
1
80
2
24
10
800
4
48
2
160
8
96
4
320

Toplam 144

Toplam 1120
143

(arplacak saym hizasna 1 yazarsnz, sonra her iki taraf da,

birinci sra arplacak saynn toplamna ulancaya kadar bir kat b
ytrsnz, ilgili satrlarn bana da iaret koyarsnz. Daha sonra
ikinci stundaki kar rakamlar toplarsnz. kinci rnekte, yukarda
anlatlan ondahk iaretiyle i basitletirilmitir.
Blmede ilem tersine evrilmitir. 19u, 8e blmek iin ie yle
giriilirdi (Msrllar buna, "19a varmak iin 8i hesaplamak" derler
di:
(Burada yazc, bleni iki katma karr, yarsn alr, t ki ikinci
stunundaki saylar blnen saysna varsn, bu arada ilk stundaki
tm saylan ve kesirleri iaretler, sonra iaretlenen saylar toplar. M
sr kesir rakamlarna gre 1/2 ve 1/4 yle yazlrd: 5 ve 4.)
Smerlilerin de ilk bata benzer bir "toplama" yntemi kullan
m, olduklar samhr. Oysa M.. 2000 yllarndan nce, Babilliler bu
gnk biimiyle arpmay biliyorlard. Demek gnmze dek gelen
tablolar gibi bir arpma tablolar vard. Sayarak bulduklar sonular,
bellemek ya da gereinde bakmak iin yazmlard. Bylece hesaplan
mada, ii ok basitletiren ve kolaylatran bir ara bulmulard.
Babilde ticaretin byk nem tamasnn aritmetik ynteminin
basitletirilmesinde byk pay olsa gerek. Tarih ncesi alardan bu
yana, Mezopotamya, Msra oranla d ticarete daha ok baldr.
Corafya konumu nedeniyle ticaret yollarnn tam kavamdadr, oysa
Msr ok daha ayrktr. Byk apta d ticaret ilerinin yrtlme
sinde, bu yeni yntem kukusuz hz kazandrmtr. Ayn zamanda,
tablolarn dzenlenmesi, yni bir bir saylarak varlan sonularn kay
dedilmesi de, tapmak okullarnn "aratrma rgtleri" tarafndan ba
arlmtr.
Elimizdeki yaztlarda, arpc, tm tam saylarla, 20, 30 ve 50 ile
arplm ve sonular, tpk bizim arpma tablosu gibi dzenlenmitir.
Ama arpan, 1,15 ve hatta 44, 26,40 gibi ok yksek grnen saylar
da ierir (kukusuz tm de altmlk rakam yntemiyle gsterilmi
tir). Bu nedenle ayn zamanda, aada belirtilecei gibi, blme tablo
lar olarak da kullanlabilirdi. Kare, kp ve baka sler, kkler, kp
kk vb. tablolar da gnmze dek kalmtr.
Anlalan, yazclarn karlatklar pratik sorunlar, hatta ku
manyann iiler arasnda blnmesi gibi basit iler bile, sonunda ke
sirlerle uramalarn gerektirmitir. Bunun ne demek olduunu anla
mak iin, ilkokul, amzda kesirlerle ne denli bunaldmz anmsa
yalm. Msrllar ve Babilliler iin bu saylar tmden bir yenilikti. n
san, tm saylar olduu gibi, kesirleri parmaklaryla ya da hesap tah
tasyla gsteremez. Byle somut biimde dnlemeyen saylar iin

144

bir iaret yntemi gerekliydi.

Msrllar, blnecek say 1 olmak zere, blen saynn stne
bir iaret koyarak kesirleri belirtirlerdi, bu da bizim (/) iaretimize
benzetilebilir, (Kukusuz 1/2, 1/3 ve 2/3 iin zel iaretler vard. Bu
yntemle 2/5, ya da 7/10 yazmak ok g olacaktr. Bu yzden Msr
llar bu kesirleri hi yazmamlardr. H ep bu saylan, blnen say 1
olmak zere, kesirlerin toplam olarak, yani tam blnebilir say ola
rak yazmlardr; ancak bu diziye 2/3 katlmtr. rneklerimizi srala
yalm: 2/5 = 1/3 -H 1/15 (ya da Msr rakamlaryla, 3 + 15) ve 7/10 =
2/3 -I-1/30. Bu tablolar, blnen saynn 2, blen saynn da 3den 101
e dek tek saylar olmas kaydyla, tm kesirlerin zmn veriyordu.
Rind Papirs destesi bu tabloyu verir, "ileme ayrntlar" da tabloya
eklidir.
Msrllar kesirlerin, tam saylarla ayn kurallara uyduklarn pek
kavrayamamlard. Bunun nedeni de olduka ilkel hesap yntemle
riydi. Msr ynteminde blme, tam saylarn paras olarak ele alnr.
Rakam ynteminin yetersiz olmas da, bu srecin uzun kullanmna
neden olmutur.
Babilde rakam ynteminin deitirilmesi Babilli matematikile
rin M.. 2000 yllarnda kesirleri iyice anlamalarn salamtr. R a
kamlarn yazl basitletirilince, bir saynn deerinin, brlerine
oranla konumuna gre deitii artk anlalabilmiti. Bizim yntemi
mizde 5 X 10, 5 X 1, 5/10 saylarn ifade etmek iin hep ayn 5 rakam
kullanr. Ne deerde olduu ise, sfr dahil, dier rakamlara oranla
konumuna ve ondahk ayrmna baldr. Babilliler de, M.. 2000 yl
larnda artk 20 iin de, 20/60 iin de, iaretini kullanmaya bala
mlard, ama hl O ve iin bir iaretleri yoktu ve hl altmlk
bir yntem kullanyorlard. Bu nedenle rakamlar konusunda ancak
rasyonel alamnda usta olabildiler. nk kesirleri tpk bizim "onda
lk" (desimal) saylar anlatmmz gibi ifade ediyorlard: 1/5 kesiri; 12
olarak yazlyordu (Babillilerde bulunmayan iareti iin biz; koyalm),
25 kesiri; 25 oluyordu vb. te onlar da altmlk kesirleri lpk tam sa
y gibi kullanyorlard.
Bu rakam yazma yntemi, ok g olan blme iini basitletir
miti. 1 ile 60 arasndaki saylarn edeer karlklarn gsteren tab
lolar hazrladlar:
2
3
4

30
20
15

Kendini Y atatan nsan, F:10

5
6
8

12
10
7; 30 vb.

145

Artk bundan sonra 5 ile blmek yerine, bu saynn e deeriyle:

12 ile arpardnz (12/60). Peki, ya e deer karl kesin bir say ol
mazsa - rnein 60/7 gibi? O zaman ne yaplabilecei kesin deildir.
Altmlk kesirler yntemin ve bununla ilgili olarak gelitirilen
yeni yntemler, rakamlardaki rastlant sonucu deiikliklerden do
mutur. Ama bunun gizlerini farketmek ve uygulamak, kukusuz tap
nak okullarnn baarsdr. Bu yntem de zaten bu okullara ve bu
okullar iin kulanlan "matematik metinleri''ne zgdr. Ama, ilk me
tinlerde, mimari ve mhendislik sorunlarnn zm ile faiz ve ana
para hesaplar iin kullanlmtr. Anlalan yeni matematik, ancak bin
yl sonra astronomi (gkbilim) hesaplarna uygulanmtr, oysa tap
naklarca astroloji ok nemliydi.
Yeni hesap yntemlerini retmek ve uygulamak amacyla, e
itli ilemler iin genel ve standart deyimler kabul etmek yararl ola
cakt. Matematiin bir bilim olmas iin kesin bir zel dili olmalyd.
Bu deyimlerin tanmlanmas ise sosyal bir ilevdir. H er bir ilemi an
latacak terimlerin seimi de okullarn greviydi. Rind Papirsnde
toplama, karma gibi kavramlar iin eitli adlar kullanlmtr. 5i 4
le arp anlamna "4 5 kez hesapla" denirdi. Moskova Papirsnde,
deyimler daha az deikendir ama tam olarak saptanmamtr.
te yandan, Babil metinleri, M.. 2000den sonra ok kesin bir
terminoloji kullanmtr. Gerekten de Babilliler, hesap yapmay hz

B
Dvme Formln gsteren izgi

146

landracak bir matematiksel simgeleme yaratma yolundaydlar. eitli

ilemler iin kullanlan szckler tek heceliydi ve bir tek ivi yazs
iaretiyle ifade edilirdi. Daha sonralar, Babilliler, Sami dili konuma
larna k ar,"... ile arpn", ya da "karln bulun" gibi deyimler iin
eski Smer deyimlerini kullanrlard. Sonunda, teknik szcklerin o
u, hecelenmek yerine, ideogramlarla anlatlr oldu. (Bugnk arit
metik ve geometri simgelerimiz, rnein
, x, > kukusuz, gerek
ideogramlardr.) Zaman getike, Smer dili de giderek tarihe kar
tka, daha ok Smer deyimleri ve ideogramlar kullanlr oldu.
Bunlar, gitgide, bu deyimlerin ikinci anlamlan olan "ba sallamak", ya
da "ayrlmak" gibi kavramlardan koparak, hayli soyut simgeler duru
muna geldi. Oysa Msrda bile, ideogramlar bazen matematik simge
leri olarak kullanlyordu; Rind Papirsnde bir ift bacak, ayaklarn
ynne gre, + ya da - anlamna gelir.
Oran kavram iin kullanlan deyimler olduka garipti. Msr
metinlerinde sk sk, piramidin yanlar konusunda "eik" ya da devrik
kenardan sz ederler. Bunu, bir dan eikliinde olduu gibi, rnein
lOda 1 olarak ifade edebiliriz. Msrllar bunda uzunluk anlatm
kullanrlard, rnein 5-1/25 palm gibi. Gerekte her bir ykseklik
ls olarak kol boyuna 5-1/25 palm biiyorlard, ya da bizim
anlatmmzla "AE/ED diyebiliriz, ED ise bir uzunluk birimi, yani bir
kol boyudur." Babilliler bunu daha ak seik belirtirler, "her 1
kolboyu, 1 erik ls" olarak alnrd (bu da hep GAR olarak
hesaplanrd). H er iki deyite de matematik dnnn ne denli
somut olduu grlr.
Kentsel ekonominin koullar, geometrik ilikiler konusunda da
bilgi gerektiriyordu. Ekilecek tohum miktar iin, tarlalarn alannn
saptanmas gerekliydi. Oysa bu tr tahminler ve deerlendirmelerde
ok kesin olmak zorunlu deildi; gzeticiye yalnzca kaba taslak bir
hesap yeterliydi; vergi toplayc da be aa be yukar, ne verim
alnabileceini kestirmekle yetinirdi. M.. 3000 yllarndan nce bile,
yukarda grdmz gibi, Smerliler tarlalarn alann her iki kenarn
birlikte hesaplanmasyla bulunurlard, ksaca dikdrtgenin alann
lmek iin doru forml kullanmaktaydlar.
Daha sonraki belgelerde, e kenarsz drtgenlerin alan eitli
ortalamalarla hesaplanmtr, ounlukla bitiik kenarlarn arpmla
rnn ortalamas alnrd. ok kenarl tarlalar, drtgen ya da gen
paralara ayrhr, alanlar byle llrd. Msrda, Yeni Krallk d
neminde bile, yaplan anlamalarda, drtgen biiminde bir tarlann
alan, iki bitiik kenarn toplamnn, br iki kenarn toplamnn yans
ile arplmayla bulunurdu. gen biiminde bir tarla iin, iki kenarn

147

ekil 10 - Babil tarla plan.

148

uzunluu toplanr, yans alnr, sonra nc kenarn yans ile arphrd.

Sz geen bu belgeler genellikle, tarlalarn planlarn da
ierirlerdi. Uzunluklar kenarlarna yazlrd, ama planlar bir lee
gre izilmezdi. Geometri biliminin, Msr ya da Babilde tarlalarn
gzetimi sonucu gelitiine dein kuramn bir kant bulunmadn
bylece grm olduk.
Msrda insanlar deniz yolculuu ve tarm gereksinmeleri iin
gkyzndeki varlklar incelemek zorundaydlar. Genellikle 10 ve 35
nci enlemlerde gkyznn berrak olmasndan da yararlanlarak,
gksel olaylann dzeni ve bu olaylarn dnya olaylaryla balants ok
gemeden farkedilmi olmal. Bu gksel varlklarn devinimleriyle
ekin zaman ya da sellerin yaklat anlalr anlalmaz insanlar, ken
di geleceklerini ve durumlarn etkileyen krallklar dneminde bu tak
vimi dzeltmek iin uralm, sonra vazgeilmitir; bunun nedeninin
bilgisizlik mi, yoksa dinsel kartlk m olduu da bilinmez. Ama ger
ek yl, ne id belirsiz resmi ylla birlikte benimsenmiti.
.. 2000 yllarnda yazlm bir yazda yle denir: Yln
balangcndaki len, Yeni Yln, Byk Yln ve Kk Yln
leni..." lk sz edilen yl, takvimdeki belirsiz resmi yldr. Yeni yl,
gkbilimle, Akyldzn douuyla saptanr. Byk yl da belki 1461
yllk Sotik devredir; Kk Yl, olsa olsa bizim artkyl ilkesi gibi,
takvimin dzeltilmesi iin kullanlan eyrek yldr. Bu can skc ve
elikili takvim hesabnn zm devlet memurlarna ve sonunda
Gne rahiplerine braklmt.
Baka olaylarn da, bu gksel varlklarn gzlemlenmesiyle
anlalabileceine inanmaya baladlar. Kentsel devrimden sonra,
astronomi (gkbilim) hl, hem hakl olarak tarm ilerinin ve
bunlarla ilgili festivallerin dzenlenmesi iin, hem de astroloji falyla
uramak amacyla, geerliydi. Bu almalar artk Devlet rgtnce
desteklenmekte, yeni zanaatn rn olan aralarla donatlmakta ve
sonular yazlmaktayd.
Msrda gkbilim, tarm ilemlerine k tutmak iin hl gerek
liydi. Msrllarn, M.. 2900 yllarnda, eski ay takvimiyle gne takvi
mini badatrmak iin yeni bir takvim dzenledikleri de gerektir.
Ama bu takvim yanlg doluydu. Tarm ilerini dzenlemekte kullan
lamazd. Bu takvimi gelitirme abalar ilk hanedanlar dneminde
srdrlm ama sonra, ya yeteneksizlikten ya da papazlarn kartl
ndan, her nedense, caylmt. Ama gerek yl, belli belirsiz resm yl
ile birlikte benimsenmiti.
Babilde gkyznn dzenli gzetimi hl zorunluydu. nk
Babilliler resmi amalarla bir gne takvimi dzenlememilerdi ve

149

hep 354 gnlk ay yln gzetirlerdi. Aylarn balangc bile

gzlenerek saptanrd. Kral Hammurabinin yazmalarnda (M..
1800 dolaylarnda), grevi yeni ay gzlemek olan memurlarn
raporlarm okuruz. Yeni ay, ancak bu memurlar ayn ktn krala
bildirdikleri vakit, balard. Bylesine bir grev yklenince, kraln
gkbilimcileri, astronomlar kukusuz iyi birer gzlemci olarak
eitilmiler ve gerekten de bu konuda artc beceride birer uzman
olmulard.
Ay takvimi, olduu gibi kabullenilirse, kukusuz toplumun
dinsel yaamnda tam bir kargaalk yaratabilirdi, nk din, tarm
festivalleriyle balantlyd. Belirli zamanlarda bir ay eklenerek
dzeltilirdi; ama bunun belirli bir yntemi de yoktu. Resmi yla ne
zaman bir ay ekleneceinin karar krala braklmt. Kral da herhalde
gkbilimcilerin nerilerine gre karar verirdi. Gkbilimciler, gne
ylnn karln anlalan biliyorlard ama gene Msrda olduu gibi,
bu da yldzlarn gzlenmesiyle saptanrd.
Bylece, gerek Msrda, gerekse Babilde, gksel varlklarn
devinimleri, belirli bir yntemle, hem gncel yaam iin, hem de batl
inanlar asndan gzlenirdi. Bu gzlemleri, bilime dntrmek iin
zaman blmlerini standart duruma getirmek ve bunlar lecek
aletleri yapmak zorunluydu. Oysa bu blmeler ve ller, kentsel bir
uygarlkta, gnlk yaam iin de gerekliydi.
Fabrikalarda ve iftliklerde almak iin, gnn ve gecenin eit
paralara blnmesi daha yararl olacakt. Msrllar ancak bu tr
blmeyi kabul etmilerdir. Gn n ve karanln her birini on iki
eit saate (mevsim saati) blmlerdir; bu blmler kukusuz
mevsimlere gre deiiyordu. Babillilere gelince, onlar da gndz ve
geceyi, yani dnyann dnnn tam srecini on iki ift saate (bint)
blmlerdi. H er iki yntemde de, oniki says anlalan yln on iki
ayndan esinlenilerek saptanmt.
Gndz saatlerini lmek iin, duraan nesnelerin glgelerinin
devinimini kullanrlad. Elimize geebilen Msr gne saatlerinde
(Yeni Krallk ve daha sonraki dnemler), kp biimi bir parann
glgesinin kalnl' kullanlr. Daha nceki rneklerde, gnein
konumu umursanmamtr. Babilde giwmoii, yani dik bir ubuun
glgesi kullanlrd; ama elimizde hibir rnek yoktur.
Gecenin blmleri iin, her iki lkede de su saatleri kullanlrd.
Zaman lleri, belirli boyutlarda ve aamal kaplardan ya da kaplara
su aktlarak saptanrd. Msrda suyun ar ar aktld kap koni
biimindeydi, bu nedenle hibir zaman doru ve kesin sonu
salayamamtr; nk ancak duvarlar parabolik eiklikle olan
bir kaptan su eit uzaklklardan eit zamanlarda alalr. ltkleri

150

"saat"lerin mevsime bal eitsizlikleri nedeniyle durum daha da

karrd.
tik bata "saatler", iki ya da daha fazla, byk bir olaslkla
deiik kalnlkta klarn eklenmesiyle ayarlanrd. M.. 1557 ve
1541 yllar arasnda bir gelime kaydedildi. Amenemhat adnda st
dzeyde bir memurun kitabesinden, daha nceki yazlardan, k
gecelerinin yaz gecelerine orannn 12ye 14 oranna benzediini
bulmu olduunu anlyoruz. O zaman krala tek kl bir saat yapm,
bylece yhn tm mevsimlerinde gecenin blmleri doru olarak
saptanm.
Bu ilgin yaz, daha nceki kuaklardan devralnan gzlemlerin
varln ve kullanmn kantlamaktadr. Bu, ayn zamanda belirli bir
ama uruna yaplan bilinli deneyler sonucu bulunabilirdi. Bu
yntemin bu ile grevli olmayan bir memur tarafndan bulunmas ve
kendisinin de bununla vnmesi ayrca ilgintir. Anlalan
Amenemhat bo vakitlerinde geliigzel aratrmalar yapmaktayd.
Babil su saatleri silindir biimindeydi. Daha nce sz edilen
matematik yaztndaki problemler bu saatin ini kyla ilgilidir.
Mevsim deiikliklerine gre saati ayarlamak gereksizdi. Oysa Asur
andan kalma bir yaztta bim larm (ift saatlerin) ay be ay saatlere
dntrlmesi iin bir tablo vardr.
Yukarda sz edilen amalardan esinlenerek ve donatmdan
yararlanlarak. Doulu gkbilimciler, gksel varlklarn belli belirsiz
dzenleriyle bile ilgiliydiler ve matematiksel gkbilim iin veri
toplamaktaydlar.
Msrllar gklerin haritasn izdiler, yldzlarn listesini yaptlar
ve yldzlar burlara ayrdlar. Kutup evresindeki yldzlar zel bir
ilgi gereksindiriyordu, edinilen bilgi de anlalan daha ilk yllarda
uygulama alan bulmutu. Eski Krallkta, firavun "ip ekme" diye
adlandrlan bir tren yapard. Firavunun bu trende syledikleri
gnmze dek saklanmtr:
"ekicin sapyla kaz tuttum. lme ipini Tanra Safekhabui ile aldm. Yldzlarn yaklaan devinimini gzledim.
Gzm Aydayd. Saati saptayarak vakti hesapladm, tapna
nn yanlarn gzledim. Yzm yldzlarn ynne evirdim.
Gzlerimi Ay burcuna evirdim. le zaman gsteren ara ve
saat orada. Tapnann yanlarn gzlyorum.
Anlalan tren, bir tapman alyla ilgilidir. Bizim "kutup
yldz"nn karl olan bir yldzn dorua kmasyla boylamn
saptanmasna allmaktadr. Bu abann baars Byk Piramitle

151

kantlanabilir. Bu piramidin kenarlar gerek kuzey noktasndan

ancak birka m etre kaymtr! Boylamn kesinlikle saptanmas iin,
daha ok gzlem gerektii kukusuzdur.
M.. 2000 dolaylarndan nce, Msrllarn kegen ilkesine
dayanan yldz saatleri ya da takvimleri zerinde deney
yapmaktaydlar. Bunlar lahitlerden anlalmaktadr, kapan iine
llerin saatin ka olduunu anlamalar iin bu saatlerin resmi
yaplrd! Kapak otuz alt dikey stuna blnr, her biri bir onluk,
yani on gnlk bir haftay simgeler; 18 ve 19.cu stunlar arasnda,
belki yaz gndnmn belirtmek iin, bir blme bulunurdu. Yatak
olarak, on iki gece saatini temsil etmek zere 12 kutu vard, 6 ve 7.ci
kutular arasnda, gece yarsn simgelemek zere bir izgi izilidir.
"Dekan"lar (On iki burcun ilevini gren, ama gksel ckvatorda
yerleik bur) karanhkla gn doumu arasndaki ksa yaz saatlerinde
doar ve 18 ile 19.cu stunlardaki konumlara yerletirilir. Kegenin
br stunlarndaki blmlerde yinelenir.
Bu tr tablolar, be artk gn umursamadndan, mevsim
saatlerinin farkl uzunluklar ve br unsurlar doru saptanamazd.
Lahit ssleyicileri, gkbilimci olmadklarndan, bu yntemi alaya
almlardr. Gene de, lahit kapaklar. Msrllarn bilgileri ve bu bilgiyi
nasl uyguladklarna dein ipucu salar. Be yzyl sonra, Scnmutun
lahdi bir tr planetoryum resmiyle sslendirilmiti. Bu resmin
aklad gkbilim, lahit kapaklarnda gsterilenden pek farkl
deildir. Kutbu belirtmek iin pek ok ift delik vardr. Bu da gnn
eitlii zamannn gezilemesini (ekinoks presesyonu) gstermek iin
olsa gerek. Teb enlemi, kutbun ykseklii olarak kabul edilmitir.
Bu mezar antlar, Msr gkbilimi iin elimizdeki tek kaynaktr,
nk gkbilim metinleri henz bulunmamtr. Bunlar kukusuz
yzyllar boyunca srdrlen gzlemleri ve bunlarn sonularn
ierir. Oysa, karmakark hesaplarn yardmyla nbilgi varsaymna
ulaabilecek matematiksel gkbilim konusunda hibir ipucu
salayamamaktadr. Msrdan ay tutulmasna dein elimizde hibir
kayt yoktur. Gerekten de ayn ve gezegenlerin devinimine pek ilgi
duyulmua benzemez, belki bunun nedeni ok eski alarda aya
dayanmayan bir takvimin benimsenmesi, devlet dini olarak gne
tanrsna byk nem verilmesidir.
Babilde de yldzlar, Msrda olduu gibi, byk dikkatle
haritada gsterilmiti. Zodyak da (burlar kua) bu haritann z
noktasyd. Ama ay takvimi ve gkbilim varsaymlar, gkbilimcinin
dikkatini zellikle aya, gezegenlere, ay tutulmasna vc yldz
tutulmasna yneltmitir. Bu oluumlarn dikkatle gzlcnimi ve
geree uyarak kaydedilmesi, Babillilere, gzle kolay kolay

152

seilemeyen gerekleri retmitir. rnein, M.. 2000 yllarndan

hemen sonra, Vensn yaklak olarak sekiz ylda tam be kez ufukta
ayn noktaya dnd saptanmtr.
Tam bir yl sonra Babilliler gkbilimde matematik uygulamaya
balamlar ve ok gemeden bu konuda hesap yapmaya ve n bilgiler
salamaya balamlardr. Matematiksel astronomi bu kitabn
kapsam dndadr - yoksa yalnzca bunu anlatmak iin birok blm
yazmak gerekirdi. Gene de, tpk Msrda olduu gibi, tm
aratrmann, yanl gkbilim amalar uruna yapldm da belirtmek
gerekir. Gene de bu almalar, gerek Yunan gerekse ada
gkbilimin dayana olan ok kesin ve doru veriler salamtr.
Hastalklarm tedavisi iin, kentsel devrimden yzyllar nce aba
harcanm olmah. Bugn ada yabanlar arasnda olduu gibi, her
halde o alarda da tp kuramnn z byyd, bu nedenle hekimlik
de bylerden olumaktayd; I. Blmde anlatlan paleolitik cenaze
trenleri bu varsayma k tutar. Gene de, merhemler, damlalar ve
ovmalarla gerekten etkin olan baz tedavi yntemleri bulunmutur.
By uzmanlar toplumda yksek bir konuma eriir erimez, iyiletir
me sanatn hemen tekellerine almlardr.
kinci devrimden sonra, Mezopotamyada doktorlarn ayn za
manda rahipler olduunu gryoruz. Msrda, da, dinsel grevle te
davi yntemleri arasnda yakn iliki vard. Tp kroniklerinde (vakay
name) lerde ad geen ilk kii Im hotepti, o da Kral Zoserin mima
ryd, oysa daha sonralar yiletirme Tanrs oldu. Smer ve Msr
hekimleri, memur olduklarnda, gzlemlerini, astrologlar gibi, yazya
dkmlerdir. Nil vadisinde, daha III. Hanedan alarnda tp kitap
larndan sz edilir. Bu kitaplardan M.. 2000 yllarna ait rnekler
gnmze dek gelmitir. Mezopotamyada kazlardan karlan tp
metinleri M.. 1000 yllarndan sonra yazlmtr, ama bazlar belki
bin yl nceleri yazlm yaztlarn kopyalardr.
H er iki lkede de, gnmze dek erien tp metinleri, vaka ki
taplar trndendir. Anatomi ya da fizyoloji konusunda hibir ara
trma metni elimize gememitir. Oysa, mumyachk nedeniyle, zel
likle Msrllarn insan anatomisi konusunda geni bilgileri olmas
gerekir. Gene de, vcuttaki eitli organlar konusundaki hiyeroglif
iaretleri, insan anatomisi deil, hayvan anatomisine deindir. "Y
rek" iareti kz yreidir, raiim ise inek rahmidir. Demek ki Msr
da tp konusundaki yazlar, mumya dneminden ok eskilere dayanr.
Gerekte de, mumyaclk ok belirgin ve byk uzmanlk isteyen
bir ura olmakla beraber, tp alann pek az etkilemitir. Geri kalp,
damar sisteminin zei kabul edilmiti ama fizyoloji konusundaki

153

metinlerde belirtilen bilgi pek ilkeldir. Ayn durum Babil tp metinle

ri iin de geerlidir. Asur metinlerinde bile, organlarm ilevleri ou
kez yanl anlalmtr; safra kesesinden hi sz edilmez; sinirler
liflerden ayrt edilmitir.
Gerek Msr, gerekse Mezopotamyada, hastalk eytanm ya da
daha az belirgin bysel glerin ii olarak bilinirdi. Tp bu nedenle,
eitli trenlerle bu kt ruhlarn uzaklatrlmasndan ibaretti. Oysa
bu eylemler, ounlukla baz merhem ya da baka ilalarn uygulan
masn ierirdi. la ne kadar tatsz olursa, eytan o denli abuk
giderdi, insan ve hayvan dklar ounlukla nerilirdi. la tadnn
kt olmas gerei, hastaln eytandan geldii inancn kantlar ve en
eski tp metinlerinde de bu inanca rastlanr! Ayn kuram, kt ruhun
atlmas iin kuvvetli mshiller nerirdi.
Msr ve Babil hekimleri, bu kurama inandklar iin, hastaln
objektif nedenlerini incelemeye ya da vcut organlannm ilevlerini
sistemli olarak aratrmaya heveslenmezlerdi. Kurama inan, rahiplik
konumuyla korunmaktayd, bu nedenle bu inancn doruluunu ara
trmak ihanetti, dolaysyle gnaht. Tp kitaplarnn bir tanrya zg
olduu sav, "tp bilgisini, doa st kkenden gelen ve insan gzlemi
dnda kalan bir alan" durum una sokmutur. Bu nedenle, bir ka
yararl ilacn bulunmas ve baz ok belirgin fizyolojik gereklerin
bilinmesi dnda, Douda tp dalna fazla deer verilmemesi doal
dr.
Cerrahln durumu bakayd, bu ura bir din dalndan ok bir
zanaat saylrd. Cerrah, ok belirgin fiziksel nedenlerle oluan yara
lar ve sakatlklar gidermekte grevliydi. Bylece de, cerrahlar, he
kimlere oranla by dnlerinden daha zgrd, ve kukusuz daha
zgn ve bilimseldi.
Hammurabi yasasnda (M.. 1800) cerrahlara bir cret saptan
mtr (2 il 10 ekel, oysa bir makina ustasnn yllk creti 8 ekeldi); baarsz ameliyatlar iin de ceza verilirdi. Ama elimizde Mezo
potamyadan hibir cerrahlk metni yoktur. Bunun nedeni cerrahln
bir zanaat oluu, zanaatlarn bilgi birikimlerinin ise yazya dklmeyii midir?
Elimizde, Msrdan Edwin Smith Papirs denilen ok deerli
bir aratrma yazs vardr. Bugnk durumuyla bu yaz M.. 2000
yllarnn balarna aittir, oysa Breasteda gre bu yaz, ok daha eski,
Piramit anda yazlm (M.. 2500) bir yaznn kopyasdr. Buna
gre de, cerrahln bysel unsurlardan zgr olduu, znel olmayan
gzlemlere dayand ve tedavi iin yalnz nesnel arelere ve elle
iyiletirme yntemlerine dayand yolundaki kanmz glendirmektedir.

154

Tp metinleri gibi, bu da gerek vakalarn bir araya getirilmesiyle

olumutur, ama Msr tp papirslerinin tam tersine, anlatlan vaka
lar sistemli bir biimde dzenlenmitir. Hastalanan uzva gre gruplandnlmtr, bu uzuvlar sralanrken batan balayp ayaklara doru
gidilir; bu yntem Asur tp yazlarnda, hatta ortaa aratrmalarnda
da izlenmitir. H er bir vakada nce yarann blmlendirilmesi yap
lr, sonra muayene sonular belirtilir, gereinde elle yoklanarak mu
ayene edildii anlatlr, sonra tehis aklanr, en sonunda da tedavi
iin nelerin gerektii sralanr. En artc yn de, iyilemeyecei
saptanan on drt vaka da ayr ayr anlatlmtr, bunlara "tedavi
edilmeyecek vaka" denilmitir. Cerrahlarn tedaviye yanamayacakla
r vakalarn da yazda yer almas, eski alardaki yazlarda rastlanma
m biimde bilgi umursamazln yanstmaktadr. Breasted bu papi
rslere, "doal bilim dalnda, bugne dek elimize geen en eski
gzlemler" der ve yazarn da "ilk doa bilimcisi" olarak niteler.
Bylesine bir betimleme, gzlemlerin ilgisizliini abartmaktadr.
Bir vakann iyilemez trden olduunu bilmek kukusuz nemliydi,
zellikle Babilde baarsz ameliyatlar lmle ya da srekli sakatlkla
sonulannca, bunun cezas lmd. Gene de kaydedilen gzlemler
ok ilgintir. Boyun omurlarnn birinin yerinden oynatlmas sonucu
fel oluaca ve seks organnn sertleecei de belirtilmitir. Aa
daki blm burada rnek olarak verilmeye deer.
"Kafatasnda ve ban derisi altnda eziklik konusunda neler ya
placa; kafatasnda eziklik olan bir adam muayene edersiniz... Ve
eer, eritilmi bakrdaki gibi buruukluklar varsa ve parmanzn
altnda, bebek bandaki gibi yumuak yerler elinize geliyorsa ve bu
alanlarda zonklama duymuyorsanz... Bu duruma "tedavi edilemez
vaka deyiniz."
Bu, beynin ok gzel ve doru bir anlatmdr. Bu gzlemler
mumyalama srecinde farkedilemez, ancak yaral asker ya da iinin
dikkatle ve bilgiyle incelemesi sonucu grlebilir.
Bu inceleme, Msr cerrahl konusunda olumlu bir izlenim b
rakmaktadr. Oysa, Breastedn sav doruysa ve bu inceleme ok
eskilere. Piramit ana dayanyorsa, Msrda cerrahlk da dier
retim bilimleriyle ayn hazin durumdayd diyebiliriz. M.. 2500
yllarndan sonra herhangi bir ilerleme kaydedildii yolunda bir belir
ti de yoktur. ncelemenin bilinmeyen yazarnn belirttii bilgilerden
sonra bir gelime de olmamtr, ancak "eskilerin bilgileri" byk
zenle kopya edilmitir. Kukusuz, daha sonraki tp papirslerindeki
samalklar, o an cerrahl konusunda bir kant olarak kullanla
maz, ama herhangi bir ilerleme kaydedildiine dein de bir belirti
bulunmamtr.

155

Yaznn bulunmas ve bilgi aktarlmasnda devrim yaratlmasn

dan sonra, Msr ve Babilde "bilimsel yazlar" konusunda umulan
hzla gelime genellikle rastlanmaz. Elimizdeki belgeler gerekten pek
sudandr, bu nedenle de kesin sonular salamaz. Demek ki, daha
nce belirttiimiz karamsarlkta haklyz.
te yandan, yazl kaynaklar, daha nceki Blmlerde deinilen
biimde, bilginin bir kaynakta topland, sonradan yaygnlatrld
ve retim bilimlerini etkiledii konusunda kant salamaktadr. M a
tematik, astronomi (gkbilim) ve tp kukusu/ biimlenmi ve gerek
Msr gerekse Babilde genel bir izgide gelimitir. Bundan da dn
alveriinde bulunulduu ve bilimlerin lemcl yapsnn etkilendii
varsaymn karabiliriz. rnein, Msrl matematikiler, kendi yaz
yntemlerini, deyimlerini ya da kesir kavramlarn deitirmeden,
Babillilerin geometri formllerinden ok ey rcnebilmilerdir. G er
ekten de, Msr tp papirsnde bir Girit tedavi ynteminden sz
edilmitir; Ebers Papirs de Biblosdan bir Asya reetesi ierir.
M.. 1350 dolaylarnda (Tel el Am arnada bulunan) Msr D
leri arivlerinde, eitli saraylar arasnda hekim, astrolog ve byc
nn gidip geldii, bir yzyl sonra da bu alverie Boazkydeki
Hititlilerin katld belirtilmitir. M.. 1500 yllarndan hemen sonra
Msr, Anadolu, Suriye ve Mezopotamya bakentlerinde, bin yl sonra
da olduu gibi, bilginler zgrce gidip gelmekteydi. D leri Daire
sindeki belgeler de bu yaygnlamann bir sonucudur. Tm Dou
krallklarnn resm dili Akad diliydi, Babilin ivi yazs ise lm lke
lerde benimsenmiti. Msr Firavunlar ve Hitit krallar bu yazy
yazdrmak ve kendi memurlarn eitmek iin Babilli yazclar getirt
mi olmaldr.
Dil ve yazyla, bunlarn ierii olan dnler de birlikte yaylm
olsa gerek. zellikle Hititliler Babil biliminin sonularm renip
uygulamak iin ellerinden geleni yapmlar, Msr kaynaklarna da
byk apta ba vurmulardr. Ayrca, Babil ve Msr kavramlar en
eski Fenice belgelerinde de yansr. Msrllar Girit reelelerini kabul
lenmilerse, Minoslular da bilgiden yana Nilden ok ey aktarmlar
dr. Yunanllar, Karanlk alardan kmadan ok nceleri, Babil ve
Msr biliminin sonulan Egede oklan tannyor ve biliniyordu.
Bilimin yaygnlamas bu alanlarda durmamtr. nds kentleri
nin ssleme sanat, pergelle izilen, genleri ve drtgenleri evrele
yen daireler, M.. 2500 yllarnda "geometri kavram larrnn varln
kantlar. ki bin yl sonra, Sanskrite tren yazlar, geometrinin yaygn
uygulamasnn tanklardr.
Bu arada, Hindistann, Babil matematiinin gelime.sine katkda

156

bulunduu da bir olaslktr. Bu konuyu kantlayacak ya da yalanlaya

cak bir belge henz elimize gememitir. Ama ok sonralar, bugn
kullandmz O rakam, A raplar tarafndan Hindistandan aktarl
mtr. Demek ki, kentse! uygarlk ve yaznn bu ilk zei daha
sonralan Yunanllarn gelitirip bize aktard bilimsel gelenein olu
umuna srekli katkda bulunmutur.

BY, DN VE BLM ZERNE BR KA SZ

Birinci blmde, tpk bilimsel bir deneyden esinlenmicesine
dzenlenen bir by treninden sz etmitik. Mantk srecinin, a
da bir laboratuar dzenine gre sralandn sylemi deiliz, ama
bynn kkeni konusunda Tylor ve Frazerin savlarn benimsiyo
ruz. Bu yalnzca bir kken kuramdr ve bycnn amalarn betim
leme savnda deildir. Bir kken kuram olarak da, ada yabanlarn
incelenmesiyle varlan sonularla badaktr. - Biri, tutar, byye
inand iin by yapar ve sonucjm ne olacam grmek iin bekler.
Toplum bynn geerliliine inanmtr; bunu kantlamaya almak
akla bile gelmez. Bycnn davran ise, deneyci bilginin tam kartdr.
te yandan, by sreci konusunda basit ve ussal aklamalar
yapmak da uygun grlmtr. Demek ki ne ada hekimler, ne
paleolitik sanat - bycler, ne de Msrl bycler, byclk
konusunda ussal ve tutarl bir kuram oluturamamlardr. Bunun
kant da, daha nce belirtilen, davran tutarszlklardr. Daha kolay
bir anlatm iin, kiisel olmayan glerin dorudan doruya ynetildi
i din ile byy ayralm; bu tr dinde de gler kiiselletirilmitir,
bu nedenle karchk ve pohpohulukla kolayca etkilenebilirdi. Oysa
gerekte kesin bir fark yoktur. Trenlerin ou, tanrlar by yoluyla
uzlatrmak, ksaca, onlara yardmc olmak amacn gderdi. rne^n
nice tiyatro tr trenlerin ve tanrlara sunulan yiyecek ve iecein
anlam bu inantan doar. Bilimin, dorudan doruya byyen ya da
dinden olumad ak seik bellidir. Bilimin ilk bata uygulanan
zanaatlardan doduunu ya da bu uralarla e olduunu uzun uzun
anlattk. Tedavi ya da gkbilim gibi dine balanlan zanaatlar ise,
bilimsel deerden arnmtr.

157

IX. BOLUM

GELMN HIZLANMASI VE YAVALAMASI

Kentsel devrimden nce, olduka yoksul vc cahil toplumlar, insamn geliimine ok nemli katklarda bulunmutur. M.. 3000 yllarmdan nceki iki bin yllk srede uygulamal bilimlerde ylesine
bulular olmutur ki, bunlar dorudan doruya, ya da dolayl olarak
milyonlarca insann gnencini etkilemi ve gzle grlr biimde,
oalmasn kolaylatrarak insanlk trnn biyolojik esenliini artr
mtr. Bilim dalnda u uygulamalardan daha nce sz ettik: kanallar
yntemiyle yapay sulama; sapan; hayvann koumu; yelkenli; tekerlek
li aralar; bahecilik ve meyvaclk; mayalama; bakr retimi ve kulla
nm; tula, kemer; srlama; mhr; ve - devrimin ilk balarnda gne takvimi, yaz, rakam ve bronz.
Devrimden sonraki iki bin yl - diyelim M.. 2600 ile 6000 aras
- insann geliimine bu nemde pek az ey kalmtr. Yukarda belirti
len on be katkyla boy lebilecek drt baardan sz edebiliriz;
Babilde gelitirilen "ondalk saylar" (M.. 2000 dolaylarnda); en
dstri dzeyinde demirin artlmas iin ekonomik saylabilen bir
yntem (M.. 1400); gerek alfabetik bir yaz (M.. 1300); kentlere
su vermek iin kemerli su yollar (M.. 700).
"ndalk saylar" araclyla, Babilliler, kesirli miktarlarla doru
hesap yapabildiler ve matematiksel gkbilimi kurdular. Ama Babil
yazsyla birlikte bu ondalk hesab da snd; gene de, M.S: 1590
yllarnda "ondalk" rakamlar esinleyen altmlk kesirler devam etti.
Demir artmnn ekonomik yapm demir aletleri ylesine ucuzlatt
ki, bu aletler artk herkese orman temizlemek ve bataklk kurutma
ilerinde kullanlabildi. Daha hmh iklimlerde, bu yeni letler, ncele
ri insanlarn yaayamad geni alanlar tarma aabildi ve bylece
nfus byk apta artt, ysa en byk bulu, varlkl ve uzun sreler
den beri uygar olan Babil ve Msr toplumlanndan deil, o gnlere
dek duyulmadk bir toplumdan, Hitit mparatorluundan kmtr.
Alfabe, okur yazarl herkese ulatrm, bylece yazn yaygn
lamtr. Yaznn bu devrimsel basitletirme ilevi de eski renim
zeklerinde deil. Fenikenin olduka gen ticaret kentlerinde baa-

158

nlmtr. Kentlere bol bol teiniz su tayan su yollar, kent halk

arasnda lm oranm drm ve bylece insanla byk bir katk
salamtr. Ama ilk kemer, Asur Kral Sennaerib tarafndan kendi
bakentine su getirmek iin yaptrlmtr.
Demek ki, bu drt bulutan ikisi, kentsel devrimi balatan ve bu
devrimin ilk meyvalanm toplayan toplumlarn mal deildir. Teknele
re duraan bir dmen taklmas ya da mleklerin srlanmas gibi
teknik gelitiriler, devrimden nce kullanlan yntemlerin biraz daha
gelitirilmesi sayldndan, burada konu d braklabilir. Ayn ne
denle Douda baz tp, gkbilim ve kimya bulularn da bir yana
brakabiliriz; bunlar, sonralar bysel nitelikten syrlarak Yunan
bilimine ierilmitir.
On be byk bulula glenmi olan toplumlarn topu topu iki
nemli buluundan sz edebiliyoruz. Bu adan baknca, Msr, Babil
ve bunlara kltr asndan baml olan lkeler, insanln geliimine
katklar ynnden, d krcdr. Daha nceki ve daha sonraki geli
melerle karlatrlnca, ikinci devrim, yeni bir hzl gelime am
deil, daha nceki gelimelerin yavalad ve durduu bir sretir.
Oysa Doudaki toplumlar, devrim araclyla usuz bucaksz kay
naklarla donatlmt, stelik bilgi birikimi ve aktarlmas iin yepyeni
aralar edinmiti.
Geliimin bu denli durdurulmasnn bir nedeni, devrimin bu
toplamlarn iinde yaratt i elimeler olabilir. Anmsayacaksnz,
devrim, yalnzca gerek varln salt birikimiyle deil, ayn zamanda
bu varln tanrlar ya da krallarn, bir de bunlara yakn kk bir
snfn elinde younlamasyla olumutur. Bu tr bir varlk younla
mas, belki de artk kaynaklarn oluturulmas vc bunlarn etken top
lumsal kullanma yneltilmesi iin gerekliydi.
Ne olursa olsun, bu gerek, halk kalabalnn ekonomik adan
alalmasyla sonuland. lk rcliciler - iftiler, obanlar, balklar kamu yararna Devlet tarafndan yaplan iler ve bayndrlk ileriyle
belki gelimilerdi, gene Devletin salad gvenlik nlemleriyle bel
ki rahat etmilerdi. Ama bu yeni varlkta onlarn somut paylar pek
kkt ve toplumsal adan giderek kirac, hatta kle durumuna d
yorlard. Yeni uzman zanaatlar ve iiler grubu ise kukusuz dev
rimin yaratt artk retimle geimlerini salyorlard. Ama bu artk
retimden paylarna den pek azd. Bu yeni zanaatlarn oran bi
linmeyen bir blm, boaz tokluuna alyordu ve gerekten kle
durumundayd; brlerine gelince, kle iilerin rekabeti karsnda
onlar da ayn dzeye itilmiler; sonunda, VIII. blmde rnekledii
miz, Msrl babann dn hakl gsterecek duruma gelmilerdi.

159

Yeni artk retimin en byk pay, bir avu insan - krallar, ra

hipler, bunlarn akrabalar ve yaknlar - tarafndan alakonuluyordu.
Toplum, snflara ayrlmt. Krallar, rahipler ve memurlardan oluan
"ynetici sn fa karlk kyller ve iilerden oluan bir "aa snf'
vard. Aradaki byk uurumun tanklan, arkeologlarca bulunan,
Msrn koca, grkemli kral lahilleriyle, zel kiilerin basit, kk
mezarlar ve ndste tccarlarn lks evleriyle, zanaatlarn barmaklardr. Oysa, firavunlardan nceki alarda mezarlar ve neolitik ky
lerdeki kulbeler eitlik gsterir, demek ki o alarda toplumda
eitlik vard.
Biyolojik standartlar asndan, kentsel devrimin sonular, s
nf ayrlklarma yol am olsa bile, mazur grlebilir. Ama bu da, bu
tr snf farklarnn gelimeyi hzlandraca anlamna gelmez. Tam
tersine, yavalatr. Devrimden nce gelime, gerek reticilerin retim
yntemlerine getirdikleri yeniliklerle olumutu; stelik bu yenilikler,
her trl yenilie kar olan batl inanlarn direnci karsnda gerek
letirilmiti.
Oysa devrim sonucu, nceleri verimli ve yararl bulular getiren
gerek reticiler, "aa snflar" dzeyine indirilmiti. Yeni treyen
ynetici snflar ise kendi glerini giderek zayflayan batl inanlarn
smrsne borluydular. Msr Firavunu ie ilk bata byclkle
balam olabilir; her neyse, sonunda tanr olduunu savlam ve
vaktinin ounu by yapmakla ve bysel trenlerle geirmitir.
Smerde devrimden ilk yararlananlar da tapnak rahipleri olmutur;
bu lkede de bir kral tredii vakit, kendini tanryla balantl saym
ve trenlerde tanr kiiliine brnmtr. Bu tr akrabalklar taknan
yneticilerden ussal bilimi desteklemeleri kukusuz beklenemez; gece
gndz, deneylerle ysmlglar kantlanan trl umutlan desteklemeye
ve beslemeye urarlard, bylece de insanlar derin ve doru dn
menin etin yoluna sapmaktan alkoyarlard.
stelik bu tr yneticiler yeni bulular zendirmeye hi yana
mazlard. Gelimede devrimsel aamalarn pek ou - rnein hay
vanlarn koumu, yelken, maden aletler - ilk nceleri "iilere vakit
kazandran aralar" olarak belirmitir. Oysa artk yeni yneticilerin
elinde, batl inanlarla ykl vatandalarndan ve savata alnan tut
saklardan oluan koca koca ii ordular vard; "iilere vakit kazand
ran aralar" umursadklar yoktu.
Ayn zamanda, yazclar ve bilgili kiilerden oluan yeni orta s
nf, ynetici snfa sk sk balyd. Gerekte bunlar "kutsal hizmette
memurlar"d ve bu nedenle, bo inanlarn srdrlmesinde ynetici
lere yardmcydlar. Bilgi uralar "saygn" saylrd ve ynetici snf

160

na varmak iin elveri5i bir yoldu. stelik bu "bilgi" kiilerin zel

karlar, onlar salt kitap retimine yneltiyor, yaayan dnyada
deney ve gzlem yoluyla renme yntemine srt evirtiyordu. Bylece devrimin yol at yeni bilimler, ounlukla batl inanlara yne
likti ve sonu salayan uygulamal bilimlerden kopmutu.
Uygulamal bilimlerin gelitirilmesi aa snflara kalmt. Aa
lanma durum undan kurtulmann yolu, ynetici snflarn umursama
d teknik gelimeler deil, olsa olsa "kilise rgt"n desteklemekte
orta snfa katlmakt.
Bylece, gelime asndan, Msr ve Babil toplumlar, kentsel
devrim nedeniyle, umutsuz bir elikiye dmlerdi. Bu eliki, daha
sonra kurulan eitli devletlere, kendilerini rnek aldklar iin, Hitit
lere, Asurlulara Perslere ve Makedonyallara da srad. Yunan
Llarn uygulamal ve kuramsal bilimde yaratc almalar, "altn
a"dan ok nce balamtr; altn ada gstermelik bir demokrasi
ancak mutlu bir aznla yaryordu, bu aznlk da yabanclarn ve
iilerin emeine ve baml devletlerin dedikleri crctlcre dayana
rak geiniyordu. Ancak Minos-Miken uygarl ykldktan sonra ve
Yunanistan henz karanhk alardan karken, Dounun bilimsel
gelenekleri yepyeni bir ruhla bir deiimden gemekteydi. Bu sralar
da, ticaret ve endstriye ayak uydurmak iin oktan rgtlenmi olan
kentlerde, kazanlan varlk, toprak sahibi soylularn varlyla denge
liydi, ama henz yeterince varlk birikimi olumamt, stelik basit bir
alfabe yazs da renimi byk halk kalabalna ak tutmaktayd.
Eski Dou uygarlklar, yukarda anlatlan i elikilere ek olarak
bir de d elikilere uramt. Grdmz gibi, ne Nil Vadisi, ne de
Babil, kendine yeterli deildi. Tek bir politik ve ekonomik sistemde
birletikleri vakit bile, baka toplumlarn yerletii blgelerden ham
madde ve baka maddeleri ithal etmek zorundayd. Gerekli ithal
mallar herhalde nceleri retim artklarnn karlkl alveriiyle
salanrd. Oysa, kentsel devrimle varsllaan Msrllar ve Smer
lilere bu trl edinilen ithal mallar yetmiyordu.
Onlar da mal evkini hzlandrmak ve dzene sokmak iin zor
kullanmaya baladlar; tccar kervanlarnn at yollarn ardndan
ordular ilerledi. Sonunda bu kaynaklar kendi lkelerine eklemek iin
ihracat lkeleri kuatp almaya altlar. Smer kentlerinin yneti
cileri, komu kentleri ynetimleri altna alarak Babilin corafi birlei
mine politik bir biim verdikleri gibi, baat olduklar alanlar yaymak
amacyla, ekonomilerinin dzenli yrmesi iin gerekli olan blgeleri
de kendi lkelerine katmay amaladlar. Bylece emperyalist fetihler
yolunu tuttular. Akatl Sargonun M.. 25()0de kurduu imparator

161

luk, tarihte bilinen ilk emperyalist saldrnn baarl sonucudur.

mparatorun, bilinli ekonomik hesaplardan esinlendiine dein
bir kant yoktur. Ama saldrlan ve baarlar bu sonucu salamtr.
Sargonun imparatorluu, geici olmakla beraber, tm Dou emper
yalizmine rnek olmutur. Eski alarda Dou uluslar arasmda Sar
gonun baarlar bir ilke, kendi de romantik bir kahraman durumuna
getirilmitir. m paratorluunun paralanmasndan bin yl sonra, baa
rlarm ven iirler eski Dnyada elden ele dolayordu. Bu tr yaz
lardan eitli paralar Tel el Am arnada Msr Bakentinde ve Hitit
Bakenti Boazkyde yaplan kazlarda bulunmutur. Sargon, ken
dinden sonra gelenlere bir rnek, izlenecek bir tutum olmutu; nce
Ur, daha sonra Babil krallar, M.. 1600 yllarndan sonra Msrllar,
Hititler ve Asurlular, Lidyallar, Persler ve MakedonyalIlar bu yolu
izlediler.
Bu birbiri ardna sralanan, ksa mrl imparatorluklar kuku
suz insann gelimesine katkda bulunmulardr. Srelerinde, byk
alanlarda i bar ve varlk birikimi iin de gvence saladlar. Byk
endstri zeklerine yeterli ham madde kaynaklar getirdiler. Kentsel
devrimin ekonomik yararlarn ve bununla el ele giden uygulamal
bilimlerdeki ilerlemeyi baka lkelere de yaydlar. mparatorluun
sreci iin gerekli olan haberleme yollar, ayn zamanda kltr ve
bilgi yaylmasna yarad. te bu yoldan, M.. on beinci ve on dr
dnc yzyllarda, bilginler lkeden lkeye gidip gelebilmiler ve bin
yl sonra Yunan hekimleri ve corafyaclar Babil ve Susaya gidebil
milerdir. mparatorluun generalleri, ele geirilen topraklarn bota
nik ve zoolojik durumunu kendileri incelemiler, anayurda dnnce
de gzlemlerini yazmlardr. Bylece bilgi birikmi ve yazya dkl
mtr.
Oysa bu imparatorluklarn istikrarszl, bir i elikinin varl
n gsterir; tutsak uluslarn srekli bakaldrlar, yukarda sz edilen
yararlardan onlarn ne denli pay aldklarn, hatla bu yararlarn gerek
deerini ortaya koyar. Belki yararlar, sakncalar ayordu. Gerekte
Sargonun imparatorluu gibi dzenler, yarattklar varlktan ok daha
fazlasn yok etmitir.
Doulu bir imparatorun yazl vgsnde, kendi yurduna getir
dii, hayvan, maden, mcevher ve tutsak ganimetleri konu edilir. Bu
tr zorbalklar sonucu, tm insanlara ak olan varlk tutar artm
deildir. Olsa olsa, var olan kaynaklarn yeniden dalm yaplm,
gizli sakh tutulan varlklar da ortaya kartlmtr. Bu fetihlerin ve
ganimetlerin anlam, daha yoksul toplumlarn varln alp, bunlar
zaten bolluk iinde yzen saraylara aktarmak olmutur. Bundan sonra

162

da artk imparatorun amac, kuatt insanlardan dzenli biimde bir

hara almaktr.
Genellikle bu biim kurulan imparatorluklar birer hara topla
ma makinesiydi. mparatorluk, ba emede ya da vergi demede
herhangi bir aksama olduu vakit, kullarnn ilerine karrd. Ancak
hara miktar artacaksa, kullarnn refah ve iyi ynetilmesiyle ilgile
nirdi. Dou krallklar savala oluur, savala yaamn srdrr, so
nunda savala yiterdi.
Sava, kukusuz bar yollarda da kullanlabilecek, pek ok ye
ni bululara yol amtr; bundan nceki blmde, sava gereksinme
lerinin matematikileri bile etkilediini grdk. Uygarln baarlar
n barbarlara kar savunmak ve bu baarlarn yararlarn yaymak iin
askerler gerekliydi; ama ne yazk ki bunda bile baanh olamadlar.
Srekli ordu ve asker donatm bulundurmalarna karn, Smer
ve Akat devletleri, daha az varlkl ve daha az uygar insanlarn saldr
larn pskrtemediler. Sargonun imparatorluu G utlarn saldrs
karsnda ykld, bundan sonra da topraklarda srasyla Elamlar,
Hititler, Kaifler, Surlar, M etler, Persler ve Makedonyallar baat
oldu.
Eski ve Yeni kralhklar dneminde, ordularn kol gezmesi ve
grkemli snr savunmas. Nil Vadisini kuatmdan kurtaramad. Yeni
imparatorluk, smrlarn ilerleterek korumaya yneldi. Filistin, Libya
ve imparatorluk ordusunda "uygar sava" yntemlerinde eitilmi di
er barbar uluslarn saldrlar karsnda dayanamad. Bundan sonra
Nil Vadisine Libyallar, Nubyahlar, Asurlular, Persler ve Makedonyallar yerleti, ite silhlara durmamacasna para aktmann, ve "en
iyi savunmann saldr olduu" yolundaki dncenin sonucu bu oldu.
Uygarlatrc bir g olarak militarizmin gemii karanlk ve ba
arszdr. Emperyalist saldrlara kar koymak iin barbarlar uygarl
n baz unsurlarn, rnein metalrji bilimini renip benimsemeye
yneldiler. ounlukla, daha yksek uygarlklardan, ancak savunma
glerini artrc unsurlar aldlar. Bu savunma aralar da hemen
uygarln emperyalist nclerine evrildi. Sargonun ve onun benze
ticilerinin "uygarlatrma seferleri" de bylece barbarlarn uygarlk
zeklerine saldrmalaryla sonuland. Her bir saldr, insanlar yok
etti, varlklar ykt ve sonu olarak da, geici bir sre iin, geliim
saatinin kollarn geriye evirdi.
Geliimin bylesine duraklamas, belki bir bakma bu nedenlere
dayanr. Kentsel devrimden sonraki srenin, rgtlenmi savalarla
dolu olduu, hem yazl belgelerle, hem de arkeoloji kazlarnda
bulunan silahlarn bolluu ve nemiyle kantlanmaktadr. Devrimden

163

nce sava ara ve silahlar pek nemsizdi. Ve ite tam o sralarda

geliim hzla srmekteydi. rgtl sava, gelimeyi hzlandrmak iin
gerekli olsayd, gerek, yukarda anlatlann tam tersi olurdu.
Giderek daha ok sayda insann savata ldrlmesi de, insan
trnn oalmasna katkda bulunmutur diyemeyiz. Oysa, gelime
nin en son lei de budur.
Anlalan, insan, uralarnn daha ilk bandan beri, insana z
g yeteneklerini yalnzca gerek dnyada kulland nemli aletlerin
yapmna deil, ayn zamanda bu letlerin etken olaca gerek st
gleri dlemeye yneltmitir. Ksaca; yetilerini doal sreleri anla
maya ve kullanmaya ve gerek dnyay dsel varlklarla bezemeye
yneltmitir; bunlar kendi simgelerine gre dlemi ve bunlarla
uzlamaya ya da bu glere baat olmaya almtr. Bilimle batl
inanlar ayn anda oluturmaya uramtr.
nsanlar, oluturduklar batl inanlar ve dledikleri yapma var
lklarn yardmyla, herhalde evrelerinde daha rahat ve gvenceli
yaayabiliyor, yaama daha kolaylkla katlanabiliyorlard. Oysa bo
umutlarn ve byyle dinin esinledii dsel kestirme yollar, insan,
Doay anlayarak Doaya baat olmak gibi elin bir yoldan alakoymutur. By, bilimden daha kolayd, tpk ikcnccnin, kant toplayp
yarglamaktan daha kolay olduu gibi.
Din ve by, sosyal rgtlenmenin giderek ykselen aamalarna
destek olmutur. Ne yazk ki, bu destek yapy ksteklemi ve srekli
bir yapnn oluturulmasn nlemitir. Hatta, gerek yapnn ryp
ykldn gizleyecek yapay bir rt yerine gemitir. Bilimin olutur
duu kentsel devrim, byyle smrlmtr. iftilerin ve zanaat
larn baarlarndan yararlanan, rahiplerle krallar olmutur. Bylece
bilim deil, by tahta gemi ve tapnan gcne erimitir.
Gzel bir yapnn grnmez desteklerinden yaknmak ne derece
bosa, gemiin batl inanlarn yermek de o denli yersizdir. nsann,
"snf - ncesi" toplumundan balayp da, henz hibir yerde gerek
lememi, snfsz bir cennetin grkemine neden eriemediini sormak
saflk olur. Belki de szn ettiimiz elikiler ve atmalar, gelime
nin yolunu aan unsurlar olmutur. Ne olursa olsun, bu olaylar tarihin
gerekleridir. Bunlar beenmiyorsak, gelime olmam demek deil
dir, sadece ne gerekleri, ne gelimeyi, ne de insan anlamamz de
mektir. Batl inanlar da, bask yntem ve rgtlerini de insan yap
mtr; bilimi de, retim aralarn da insan yapmtr. H er ikisinde de
insan kendi anlatmn, kendini bulmutur; her iki ynde de insan in
san yapan insandr.
Bu kitapta "rk" szcne deinilmedi. zellikle, tarmn ilerle

164

mesi, devletlerin kurulmas ya da bilimin gelimesi konu edilirken, k

sa da olsa, bunlar oluturan insanlarn kaltm yoluyla edindikleri
zel fizyolojik niteliklere hi dokunulmad. Baz genel grlere gre
insanlarda doutan "liderlik yetenei" bulunurmu, szde bir "Nordik
rk" varm. yleyse Babilde matematik alanndaki ilerlemeyi de Smerliler ya da Smiler doutan var olan "matematik yetenei" yoluyla
"izah" edebiliriz. (Baz ok ciddi kitaplarda bile "M srllarn..... ko
nusundaki dehalar" gibi szlere rastlanr.) Ama bu tr anlatm hi de
bilimsel olmaz. Gerekte bu tr bir sz, Smerlilerin gerekle iyi mu
hasebeciler olduunu sylemenin ssl psl bir yolu olmaktan ileri
gidemez. Ya da, uydurma atalarn tohumlarndan kaltm yoluyla S
merlilerin beyinlerine aktarlp, hesap yapma ynteminde onlara be
ceri salayan bir zellik aland gibi karmak ve uydurma bir ak
lamaya bavurabiliriz.
Karmakla mantk ss veren deyimlerden ve temelsiz varsa
ymlardan bu kitapta kanlmtr. abamz, baz toplumlann, evre
lerine uyum salamak iin, her insanda bulunan insana zg yetenek
lerini kullanarak nasl devlet kurduklar ve matematiksel bilimlere
ulatklarn gstermek olmutur. Baz koullarda. Devlet rgt ve
matematik, insanlarn yaamas, varsllamas ve oalmas iin gerek
liydi. Tohum plazmasnda, bilinmeyen, insan-d unsurlarn olutur
duu bir deiiklik sonucu bu baarlara varlmamt. Bu baarlara
varlmamasnn nedeni, tohum plazmasnda, insan d unsurlarn ya
ratt deiiklikler de deildi.
te yandan, anlatmaya altmz baarlar, evreye kar ken
diliinden oluan tepkiler, d gler yznden tm toplumlann itildi
i uyumlar da deildir. Szn ettiimiz uyumlar, belirli toplumlarca
enine boyuna dnlp, uralp gerekletirilmitir; bu konuda her
toplumun kendine zg bir tarihi vardr. H er toplum, kendi tarih s
recinde kendi davranlar iin geleneksel kurallar oluturmu, zanaat
ve uygulamah bilimlerde kendi bilgi birikimini gerekletirmitir. te
bu kurallarn ve bilimin belirli evrelere uygulanmas sonucu, szn
etti^m iz uyum olumutur.
Msr ve Smer arasndaki politik rgtlenme ve matematik tek
nii konusundaki ayrlklar, yalnzca Nil vadisi ile Frat-Dicle ovasnn
farkhi ya da sinir sistemlerindeki kahtmsal ayrlklarla deil, bu iki
toplumun deiik tarihiyle aklanabilir.
Toplum yelerinin genel davrann saptayan, toplumun tarihi
nin biimlendirdii toplumsal geleneklerdir. Topluca incelendii va
kit, iki toplumun yelerinin davran ayrlklarnn bu iki toplumun
farkh tarihlerinden doduu grlr, tte rk psikolojisi bilimi, bu or

165

talama davran inceler; ve bilimsel amalardan saparak, "doutan

var olan yetenekler"den szeder.
Bu kitapta, bu tr davrann doutan var olmadn grdk.
evre de, yetenekleri deimez duruma getiremez. Yetenekler, top
lumsal geleneklerle koullandrlr. Oysa gelenek, insan toplumlarnca
yaratldndan ve insanca ve ussal yollardan aktarldndan, duraan
ve deimez deildir; toplum, yeni koullara ayak uydurduu srece,
srekli olarak deiir. Gelenek, belirli .snrlar iinde insan, davran
larn ynelterek, biimlendirir; ama ayn gte bir baka gerek de,
gelenekleri insanlarn yaptdr. Demek ki, daha da derin bir seziyle,
inancmz yineleyebiliriz: "insan insan yapan, insandr."
KRONOLOJ KONUSUNDA BRKA SZ
M.. 3000 yllarndan ncesine dein tarihler ancak birer san
dr ve pek ender olarak verilmitir. Ancak sonraki bin yla, gerek M
sr, gerekse Mezopotamya iin, eitli kronoloji yntemleri uygulanr.
Bu iki lke iin genellikle ksa kronoloji denilen bir yntem gelitir
dim: Msr iin Scharff tarafndan nerilen Berlin ynteminin ksalt
malarn kabul ettim; Mezopotamya iir de Siney Smith ve Franfort
un yntemlerini izledim. Bu kitaptaki tarihler, Msr iin. Breasted,
Hall ya da Peet tarafndan verilen tarihlerden 200 ile 450 yl arasnda
bir deiiklik gsterir, Mezopotamya iin Conenau ya da W oolle/nin
verdii tarihlerden ayn biimde sapar. Bu kitapta ksa ya da uzun
kronolojinin kullanm tartmann z asndan farketmez, yeter ki
hem Msr, hem de Mezopotamya iin ayn yntem benimsensin. H er
iki lke iin de kullanlan tarihlerin doru olduundan yana olduka
gvenliyim.
Tarihi, politik adan hanedanlara ayrma konusunda, her lke
iin yerel zmclerden yararlanlmtr. Msr iin, parlak alan.
Eski, O rta ve Yeni Krallklar olarak ayran ada gr benimsen
mitir. Aadaki tablo bu deyim ve tarihlerin kullanmn aklamak
tadr. Tm tarihler, yuvarlak rakamlar olarak verilmitir.

166

MISIR VE M EZOPOTAM YA N
KRONOLOJ TABLOSU
MISIR

MEZOPOTAMYA

Tarih Tasya
ncesi Badaiya
Amratya
Gerze
Semain

al Ubaid
Uruk
Cemdet Nasr

I-II.Hanedan

Tarih
ncesi

3000-

(3) 2800- III.Hanedan

2500
IV.Hanedan
ESK ilk Hanedan
(Piramitler)
KRALLIK
V-VI.Hanedan
2500- VII-XI.Hanedan
Akad Hanedam
2000
(Sargon)
(Ur, sin, vb.
:lanedan
2000- XII.Hanedan
ORTA I.Babil Hanedam
1750
KRALLIK (Hamurabi)

2500 (2)
2500-(2)
2400
24002000
2000 - ( 4)

1750

1750- XIII-XVII.
1600
Hanedan
(Hiksos
dahil)
1600110 0

yeni

KRALLIK

Kasit
Hanedam

17501150

(1) Breastede gre, I. Ilanedanm kurucusu, 3400yllannda yaamtr. Meyere g

re ise, .. 3200 ylndan sonra yaam olamaz.
(2) Contenauya gre A kadJSargon 2750 yllannda yaamtr, Woolleye gre lk
H anedann balangc .. 3400 veya daha ncedir, ama U rukun bir blmn
de bu sre iine katar. Cemdet Nasrn, Msrda I - I I . Hanedanla ada olmas
ok olasdr.
(3) Du noktadan sonra tarihlerde genellikle gr birlii vardr.
(4) Son zam anlarda bulunan metinler, Ham m urabinin 1800 yllarnda tahta km
olduunu kantlamaktadr.

167

CORAFYA KONUSUNDA NOTLAR

Msr, ilk alayandan Akdenize dek uzanan Nil vadisidir. Kahirenin gneyindeki alan yaklak olarak Yukar Msr, kuzeyindeki
alan ise Aa Msrdr.
Mezopotamya, bugnk Irak olarak kabul edilir; ierdii lke
ler:
Asur - yaklak olarak Dicle ile Musul yaknnda, Zab arasnda
ki gen; Babil - Samarann gneyinde Frat ile Dicle arasndaki bl
ge. u blmlere ayrlr;
Akad, Divaniyenin kuzeyi ve Divaniyenin gneyinde Smer.