MATICA MUSLIMANSKA CRNE GORE

Iseljavanje muslimana Crne Gore u tursku

Izdava:
Matica muslimanska Crne Gore
Za izdavaa:
Dr Avdul Kurpejovi
Urednik:
Osman Grgurevi
Lektor:
Sreten Vujovi
Grafika priprema i dizajn:
DauS - Cetinje
Tira:
600 primjeraka
tampa:
IVPE - Cetinje

Realizaciju Projekta i izdavanje knjige finansirao Fond za manjine Crne Gore

Dr Safet Bandovi

Iseljavanje muslimana
Crne Gore u tursku
Knjiga II

Podgorica, 2011. godine

3

PREDGOVOR

Matica muslimanska je konkurisala na Konkursu Fonda za

manjine 2009. godine sa Projektom: Iseljavanje crnogoskih Muslimana u Tursku. Period istraivanja je 1878. do 1970. godine, s tim
to je predviena realizacija u dva dijela. Prvi dio obuhvata period
od 1878. do 1946. godine za iju realizaciju su odobrena sredstva.
Projekat je realizovan tokom 2010 godine i objavljena je prva knji
ga: Iseljavanje Muslimana Crne Gore u Tursku.
Na Konkursu Fonda za manjine, raspisanom 2010. godine,
Matica muslimanska je konkurisala sa Projektom: Iseljavanje Musli
mana Crne Gore u Tursku od 1946-1970. godine. Upravni odbor
je odobrio sredstva za realizaciju a Ugovor o autorskom djelu radi
realizacije Projekta je potpisan sa autorom Prve knjige, Dr Safetom
Bandoviem.
Cilj realizacije Projekta je da se na argumentovan nain pre
zentiraju podaci o iseljenim Muslimanima Crne Gore u Tursku,
uzrocima iseljavanja, nainu iseljavanja, prostorima naseljavanja u
Turskoj, uz osvrt na drutveni, ekonomski, politiki i nacionalni sta
tus i poloaj iseljenika u Turskoj, njihovim odnosima sa domovinom
i srodnicima, te brizi zvaninih organa Crne Gore o njima.
Ovo istraivanje polazi i od nepobitne injenice da su pripad
nici islamske religije i muslimanske nacionalnosti Balkana vjeko
vima bili i sada su u nepovoljnijem drutvenom, ekonomskom, so
cijalnom, politikom, kulturnom i nacionalnom poloaju u odnosu
na pripadnike drugih religija i nacionalnosti. Takav odnos traje
od vremena kada su Balkanom prestali da vladaju Turci i kada je
5

hrianstvo steklo dominaciju, uz iskazivanje animoziteta prema pri

padnicima islamske religije, tretirajui ih kao ostatke Turaka.
Problematika iseljavanja, odnosno tematika migracija, koja je
pojmovno obuhvatnija od samog iseljavanja, teoretski i u stvarnosti
je prisutna kod mnogih institucionalnih i pojedinanih istraivanja
u duem vremenskom periodu.
Izraz migracija u irem smislu obuhvata iseljavanje, preselja
vanje, premjetanje, razmjetanje, progone, pritiske, sve do traginih
etnikih ienja, kakvih je bilo na prostorima Balkana, za vrijeme
svjetskih i balkanskih ratova kao i u toku raspada bive Jugoslavije.
Sasvim logino, Muslimani nijesu bili ni malo poteeni, ve su bili
prvi na udaru stradanja, progona, genocida i etnikog ienja u Bos
ni i Hecegovini, djelimino i na prostorima drugih drava.
Drugi svjetski rat, u kome su Muslimani bili stradalnici, bio je
jedan od najbitnijih razloga masovne emigracije Muslimana bive
SFRJ, preteno iz Crne Gore, sa Kosova i dijelom iz Makedonije u
Tursku.
injenica je da nijedna institucija niti nauni radnik nije naao
za shodno da se bavi ekonomsko-socijalnim, kulturnim, etnikim,
nacionalnim, drutvenim i dravnim posljedicama ili prednostima
tolikog broja iseljenih autohtonih Muslimana Crne Gore, drave u
kojoj su egzistirali i bili joj lojalni. Odnos prema ovom pitanju je
marginalizovan i tretiran kao neto to je bilo i prolo.
Autor u ovoj knjizi nije na sasvim prigodan i decidan nain ob
radio sutinsko pitanje, osnovne uzroke iseljavanja Muslimana Crne
Gore u Tursku. Uzroci su trebali biti obraeni svaki posebno i argu
mentovano, a ne u okviru iseljavanja Muslimana bive SFRJ, odnos
no drugih republika i posebno kroz iseljavanje iz tzv. Sandaka.
Autor je kao prvi uzrok iseljavanja obradio nastanak i osobe
nost nacionalnog identiteta Muslimana, pri emu je poklonio panju
onim saznanjima koja ne idu u prilog osnovanosti i utemeljenosti
nacionalne osobenosti Muslimana, kao naroda zapadnog Balkana,
odnosno bive SFRJ. U tom dijelu se autor bavi i etno-genezom
Muslimana Crne Gore, to nije tematika Projekta. Projekat je ute
meljen na neospornoj injenici postojanja Muslimana Crne Gore kao
nacionalnog identiteta i njihovom iseljavanju u Tursku u datom vre
menskom periodu.
6

Kada se analizira odnos dravnih organa Crne Gore prema ise

ljenim Muslimanima u Turskoj, zabrinjava injenica da se nijesu
mogli privoljeti na konkretne oblike saradnje sa njima, ni nakon
stalnih traenja i pokretanja pitanja potrebe saradnje sa njima ali i sa
pripadnicima drugih autohtonih naroda iseljenih iz Crne Gore. Ra
nija Komisija za iseljenike i sadanjih Centar za iseljenike ne nalaze
za shodno da se bave iseljenim Muslimanima u Turskoj.
Uspostavljanje saradnje sa iseljenim Muslimanima u Tursku
moe imati viestruke ekonomske i politike pozitivne efenkte po
Crnu Goru, jer iseljeni Muslimani imaju svoje srodnike u Crnoj
Gori, a uz to bili su i sada su privreni bivoj domovini. Za uzvrat
drava Crne Gora treba da ih tretira kao sve ostale iseljenike.
Kada se obrauje pitanje emigracije Muslimana Crne Gore u
druge drave, treba ukazati na injenicu da su u toku i nakon pres
tanka iseljavanja u Tursku, Muslimani nastavili sa migracijom unu
tar Crne Gore, iz ekonomsko-socijalnih i egzistencijalnih razloga,
prema razvijenijim i klimatski pogodnijim podrujima u kojima su
postojali bolji uslovi za obrazovanje, zapoljavanje i ivot.
I pored uloenog truda i elje autora da se, to je mogue vie,
obuhvate i javnosti prezentiraju saznanja o uzrocima i potekoama
iseljavanja Muslimana Crne Gore u Tursku ostaje dosta prostora za
zainteresovane da se podrobnije bave pojedinim segmentima ove
problematike.
Dr Avdul Kurpejovi

I
PORATNA ISELJAVANJA MUSLIMANSKOG
STANOVNITVA IZ CRNE GORE U TURSKU
Istorija Balkana je, kako se navodi u literaturi, istorija raznih
ljudskih zajednica, koje su ponekad bile izloene sukobima, ili
su mirno ivjele jedna pokraj druge ne mijeajui se, a nekada se
meusobno proimajui i stvarajui osobenu multietniku i mu
ltikulturnu sredinu. Praktino se svaki dogaaj iz te istorije moe
sagledati iz razliitih uglova i biti predmet razliitih tumaenja.1
Predmet sjeanja jedne nacije u manjoj mjeri ovisi od njene prolosti
nego od njene sadanjosti, koja odreuje javno sjeanje. Zaborav je
prvi korak ka gubitku identiteta svakog naroda, ba kao to saznanje
o prolosti uliva sigurnost svakom narodu da izdri sva iskuenja.2
Po istorijsku svijest svakog naroda, a to znai po njegovo politiko
i kulturno sazrijevanje, fatalno je ono shvatanje koje istoriju ne
tretira kao vieznaan proces.3 Brisel danas upozorava da se prolost
ne treba ocjenjivati samo iz lokalne perspektive koja je toboe
jedino normalna. Nalae da treba uzimati u obzir i perspektivu
drugog, uzajamne slike drugoga i stereotipe o drugome.4 Savremeni
evropski standardi sjeanja ne daju svuda iste rezultate. Istorijske
injenice se mogu zaboraviti, ali se ne smije zaboraviti empatija,
Lj. Raji, Svako vreme zahteva svoje tumaenje, Politika, Beograd 19.
februar 2011.
2
Z. Laki, Zaviaj u istoriji - istorija u zaviaju, Novopazarski zbornik, br.
30, Novi Pazar 2007, 115.
3
L. Perovi, Odnos prema faizmu i antifaizmu izraz politike zrelosti, u:
Pobeda nad faizmom 60 godina kasnije, Beograd 2005, 13.
4
T. Kulji, Zloine pamtiti kao ivu ranu, Politika, Beograd 6. april 2011.
1

mogunost razumevanja poteza ove ili one skupine ljudi nekada;

mora se nauiti razumevati istorijski i drutveni kontekst u kojem
neko donosi odreene odluke.5 Mukotrpan je i neizvjestan put
na ovom dijelu Balkana do minimalnog zajednikog sadratelja
svijesti o realnostima, o slojevitim dionicama prolosti. Nacionalne
percepcije o njoj se ne podudaraju. Postoje dogaaji, koji su se zbili
prije vie stoljea, koji jo uvijek izazivaju estoke kontroverze.
Izgradnja politike sjeanja koja bi ukljuivala razliite narode, ljude
i njihove perspektive je dugotrajan posao.
Proces evropskih integracija trai zajedniki koncept i sjeanje
koje e sprijeiti obnavljanje ili verifikaciju ideja etnikog ienja i
progona. Propitivanje istorije, njena interpretacija, trebaju biti lieni
svakog ideolokog dogmatizma. Istraivanje prolosti i sadanjosti
meusobno se dopunjuju po predmetu i metodu. Rei istinu, prije
svega, znai priznati bolne i kontroverzne dogaaje.6 Najvanija
uloga knjige, napisao je Borhes, jeste da podstakne ovjeka da misli.
Istorija je stalna reinterpretacija prolosti u sadanjosti, podlona
promjenama, a u skladu sa izmjenama ugla promatranja. Razliiti
su modeli kolektivne memorije.7 Istorija nije, napisao je dr. Todor
Kulji, nikada fotografska verna slika prolosti, ve sloena veza
izmeu tumaenja prolosti, opaanja sadanjice i oekivanja
od budunosti. Uravnoteeniji odnos prema savremenosti i
umjerenije nade u budunost jesu uslov i odmjerenijeg vienja
prolosti.8 Istoriar zapoinje od dananjeg kako bi razjasnio ono
jueranje, i kao istraiva on rekonstrue genezu aktuelnog na
osnovu istorijskih tragova.9 Suvoparan nain pisanja za najui krug
strunjaka vie nema perspektive. Jednodimenzionalno, normirano
i manihejsko prikazivanje karaktera istorije je stvar prolosti. Treba
prihvatati kompetencije multidisciplinarnog pristupa. Svaka analiza
T. Jakovina, Prolost ne znamo, ne moemo je ni ulepati, ni o njoj se
dogovoriti, Politika, Beograd 7. april 2011, 14.
6
D. MacDonald, Suivot ili meusobna mrnja?, u: Suoavanje s jugoslavenskim kontraverzama: inicijativa naunika: centralnoevropske studije, Sara
jevo 2010, 382.
7
A. Sbutega, O korisnosti istorije za ivot, Monitor, br. 635, Podgorica
20. decembar 2002.
8
T. Kulji, Hegemonija naknadne pameti, Politika, Beograd 15. avgust
2011.
9
H-J. Nojbauer, Istorija glasina, feljton, Politika, Beograd 8. februar
2011.
5

10

moe otvoriti ire vidike za drugaija promiljanja prethodnih

zbivanja, pri emu se rjee radi o potpuno novim saznanjima, a e
e o pomjeranjima akcenta, istraivanjima nekada zanemarenih
segmenata prolosti, drugaijim uglovima promatranja koji iziskuju
potrebe novog vremena, izmijenjenih drutvenih okolnosti u kojima
djeluju i istoriari.10
Muhadiri sa Balkana pristizali su u Anadoliju od polovine
XIX stoljea. To su Bijeli Azijati kako je u istoimenom romanu
pisao Husein Bai, koji su kao nesreni mravi preplavili jo uvijek
veliku i prostranu Osmansku carevinu. Njihovi grobovi su uvijek na
kraju groblja u ilovai ili kamenjaru, u trnju i ipraju. Djela ovog
znaajnog knjievnika su podsticajna i za naune pristupe.11 Egzodus
stanovnitva iz nacionalne i vjerske heterogene sredine je osjetljivo
pitanje jer neposredno utie na odravanje socijalne kohezije.12 D.
Kecmanovi pie: Snovi uvaju integritet linosti raseljenih lica i
onih koji ele da zaborave prolost i onih koji bi da ive u prolosti.
I jedni i drugi kada dou u novu sredinu, godinama doslovno
sanjaju snove koji su iskljuivo vezani za prola vremena. Snovima
produavaju ivot proli da bi mogli da nastave da ive u novom
ivotu.13 Muslimansko stanovnitvo na Balkanu dugo je smatrano
jednim od nepoeljnih segmenata osmanskog nasljea. U mnogim
njegovim dijelovima danas nema nikakvih materijalnih tragova
njihovog viestoljetnog prisutstva, iako su ostale demografske i isto
rijske injenice da su nekada tu bili veina.14 Turski jaram je tu poput
neke vrste istorijske indulgencije, neto to unaprijed daje opravdanje
za bilo koji postupak nacije, neto to je apriorna amnestija.15 ini
O. Milosavljevi, Savremenici faizma (1): percepcija faizma u beogradskoj javnosti 1933-1941, Beograd 2010, 8.
11
. Rastoder, Istorijska osnova romana Huseina Baia - Zamjene I-V
(Tue gnijezdo; Kapija bez kljua; Kosti i vrane; Pusto tursko, Bijeli Azijati), Al
manah, br. 15-16, Podgorica 2001, 7-8.
12
I. Bonjovi, Dijaspora istorijski izazov Bosne i Hercegovine, u: Bosna
i Hercegovina i dijaspora, Sarajevo 1996, 21.
13
D. Kecmanovi, Oni koji odu uvek se vraaju, Politika, Beograd 16.
januar 2010, 03.
14
S. Lavi, Pusti krajolici: bonjaka prezimena (rodovi) u povijesnom i
prostornom kontekstu istone Bosne i Hercegovine, Godinjak, BZK Preporod,
Sarajevo 2008, 43.
15
Nekoliko dana nakon eskalacije nasilja na Kosovu u drugoj polovini
marta 2004. kada su zapaljene neke pravoslavne crkve i manastiri, demolirana
je Bajrakli damija u Beogradu i spaljena Islam-agina damija u Niu. Naelnik
10

11

se, pie dr. Dubravka Stojanovi, da kada bi nam neko uzeo Turke,
bili bismo prinueni da se suoimo sa samima sobom i sa sopstvenim
propustima.16 Posebno je nelegitimno, ustvruje Marija Todorova, to
to balkanski politiari i intelektualci koriste Osmansko carstvo i Tursku
kao deurne krivce za sve svoje nesree i pogreke, to pokuavaju
da sebe odrede u odnosu na demoniziranog drugog: Vreme je da se
trezveno preispitaju posledice izvoenja modela nacionalnih drava u
drutva koja predstavljaju etniki i verski mozaik, odnosno stvaranje
mozaika nacionalnih drava umesto mozaika nacija.17 Mitologizovana
muzeolokog odjeljenja Vojnog muzeja na Kalemegdanu, uz odobrenje direktora
ovog muzeja, na vandalski je nain uklonio i unitio dva ehitska niana iz XV
i XVI stoljea. Pukovnik Nikoli je, kau, bio uvjeren da je muzej izgraen na
turskom groblju, pa je u ruenje krenuo odluan da ukloni preostale turske
spomenike. Beogradska nezavisna tampa je, meutim, navela da su dva unitena
ehitska niana bili jedinstveni primjerci ove vrste spomenika i da takvih prim
jeraka vie nema ni u BiH. Ovi niani su bili 1960. dopremljeni upravo iz BiH
na Kalemegdan za potrebe nove tematske postavke; opir. O. Zirojevi, Tursko
groblje, Republika, br. 332-333, Beograd 1-31. maj 2004.
16
D. Stojanovi, U ogledalu drugih, u: Novosti iz prolosti: znanje, neznanje, upotreba i zloupotreba istorije, Beograd 2010, 27-28. Stevo Vuini na
Okruglom stolu Multietniko ogledalo Crne Gore (Muslimani-Bonjaci, kako ih
vide, a kako oni sebe i druge 2000. govori da su u Crnoj Gori, kao i svuda, ivjeli
ljudi i neljudi: Zbog toga ako bih ikoga krivio za sve ono to je uraeno prema
muslimanskom stanovnitvu u Crnoj Gori, u posljednjih 130 godina, onda bi upro
prstom u ove druge. Ne bi se moglo rei da je u ovom periodu muslimanskom
ivlju okruenje bilo posebno naklonjeno. Naprotiv, prema njima je vren veliki
krimen. Proerivani su sa svojih ognjita, ruene su im svetinje, i, naalost, ubijani
su samo zato to su muslimani. Pri tome posebno mislim na zloin koji je izvren
prema njima u dananjem Pavinom polju kod Bijelog Polja. Meutim, razlozi
politike prirode su opredijelili da su se decenijama zatakavale mnoge pojave
koje ne slue na ast ni Crnoj Gori ni pravoslavnim Crnogorcima. Jedna od njih
je i ovakav odnos prema graanima islamske vjeroispovijesti i njihovoj kulturi, i
to poev od Berlinskog kongresa, pa sve do nakon Drugog svjetskog rata. Prosto
injenica je, da je itavo ovo vrijeme pripadnost islamu bila diskvalifikatorna za
njegove pripadnike. Razloge za takav odnos treba traiti u mitomaniji i socijalnim
iniocima... Prolo je ve 130 godina od odlaska Turaka, a i danas se poesto moe
uti da su Turci glavni krivci za sve nae dananje nesree - prema: S. Vuini,
Crna Gora multietnika drava - iskustvo i perspektiva, Almanah, br. 13-14, Pod
gorica 2000, 191-192.
17
M. Todorova, Imaginarni Balkan, Beograd 1999, 321-322. Trijumf uvi
jek, pie dr. Todor Kulji, sputava kritiko suoavanje sa vlastitom prolou:
Moralizacija svakog osloboenja drugaije kontekstualizuje nedela pobednika
nego to ini poraz u kom se na bolno iskustvo gleda kritiki Svaki poraeni
je lien moralnog kredita koji osigurava pobeda. Ali je zato pobeda slepa. Tri
jumf pobjede raa samozadovoljstvo koje je kontraproduktivno kod suoavanja

12

istorija je duboko utkana u balkansku zbilju. Prava istorija razlikuje

se, napisao je 1817. Vuk Karadi, od mitologije, to istorija opisuje
ljude kao to su svagda a mitologija govori o ljudima koji su bili mlogo
drukiji od onijeh koji mitologiju itaju ili pripovijedaju. Neophodno
je distanciranje od epskih i instrumentaliziranih interpretacija koje
optereuju balkanske istoriografije. Nuno je dekonstruirati mitsku
prolost, otkrivati genealogije mita i naina na koji se oni razvijaju.
Erik Hobsbaum funkciju ubice mitova smatra jednim od kljunih
zadataka svakog istoriara.18
Preutkivanje tragedije bilo koje vjerske ili etnike grupe, kako
se ukazuje u literaturi, jednako je samoj toj tragediji. Muslimansko
stanovnitvo je iz razliitih razloga predstavljalo problem za ne
muslimanske drave-nasljednice Osmanskog carstva na Balka
nu.19 injenica je, navodi dr. Radoje Pajovi da su Muslimani u
monarhistikoj Jugoslaviji u mnogo emu bili graani drugog
reda. U nekim sredinama, pa i u Crnoj Gori, njima je i ivot bio
ugroen. Reim je vrio propagandu za njihovo iseljavanje u Tu
rsku, to je i vreno u velikom obimu. Pored drugih negativnih
efekata tako je stvarana fama da je Turska njihova domovina. i
tome slino.20 Seobe muslimanskog stanovnitva nijesu prestale
sa prolou. Trijumf stvara utu mrlju sjeanja, a pobeda gui samorefleksiju,
bez koje nema suoavanja s neslavnom prolou nav. prema: T. Kulji, Slepi
trijumf pobednika, Politika, Beograd 7. oktobar 2011.
18
On dalje ukazuje da istorija nije sjeanje predaka ili kolektivna tradicija:
Ona je ono to su ljudi nauili od svetenika, uitelja, pisaca historijskih knjiga
i kompilatora lanaka iz novina i televizijskih programa. Za istoriara je veoma
znaajno da se sjete svoje odgovornosti, koja se sastoji u tome da, iznad svega,
stoje po strani od strasti politike identiteta ak i kada ih sami osjeaju. Na kraju
krajeva, i mi smo ljudska bia.
19
Opir. S. Bandovi, Muhadirski pokreti na Balkanu od kraja XIX
stoljea do Drugog svjetskog rata, u: Zbornik radova/Nauni skupovi Migraci
je u Bosni i Hercegovini odrani 19.01.2010. i 12.09. 2011. u Tuzli, izd. BZK
Preporod, Tuzla 2011, 165-170; K. Kaser, Sukob religija i kultura na Balkanu - prolost i perspektive, Almanah, br. 15-16, Podgorica 2001, 82. Mili F.
Petrovi dao je ovakav sud o irenju islama: Srpski narod se od zuluma spaavao
i turenjem, mislei da to bude privremeno do boljih prilika. Medjutim, kako se
situacija nije menjala, prva generacija je izumrla u nadi, druga se sve manje seala
nade i strmljenja svojih roditelja, a sve vie se vaspitavala u duhu islama, dok trea
i etvrta generacija postaju potpuno odane novoj veri do fanatizma, te vie i ne
pomiljaju na povratak prvoj veri prema: M. F. Petrovi, Dokumenti o Rakoj
oblasti 1900-1912, Beograd 1995, 12.
20
R. Pajovi, O ueu Muslimana Crne Gore u oslobodilakom ratu i revoluciji 1941-1945., u: Identitet Bonjaka-Muslimana, Plav 1995, 73. Ponaanje pre

13

ni nakon okonanja Drugog svjetskog rata i stvaranja socijalistike

Jugoslavije. Iseljavanje Muslimana, prouzrokovano raznim fakto
rima, opet je bilo masovno sa prostora Sandaka.21 Nije nikako slu
ajno, pie dr. Rasim Muminovi, to se intezivnost tih migracija
javlja nakon svakog od dva svjetska rata, da su ponajvie uslovljene
onim to se dogodilo u toku ratova i posebno stanjem iza njih, u to
ulaze i ekonomske determinante, ali one nisu odluujue.22 Proces
iseljavanja tekao je u nekoliko talasa sve do 1970. kada je, uslijed
djelovanja niza novih drutveno-ekonomskih inilaca, izgubio na
intenzitetu. Nove kolone muhadira nastavile su svoja putovanja,
obiljeenom stazom svojih prethodnika, ka Turskoj. Poratne, ma
sovne iseljenike talase, kao ni one prethodne, nijesu pratili nikakvi
zvanini glasovi protesta i solidarnosti, niti su dugo bili u pozornosti
naunika i predmet njihovog interesovanja.
Drugi svjetski rat 1941.-1945. rezultirao je velikim stradanjima
muslimanskog stanovnitva. etniki pokret Drae Mihailovia kao
praktian izraz velikosrpskih programskih ambicija od poetka je
snano naglaavao svoju istorijsku misiju osloboenja, uvanja
bioloke supstancije Srba, kao i irenja ideje etniki homogene
Velike Srbije koju bi trebalo stvoriti, na osnovu platforme Srp
skog kulturnog kluba, u okvirima poratne Jugoslavije. Ovaj pokret
je gradio defanzivnu strategiju protiv okupatora politikom stalnog
iekivanja londonskog signala, ali ofanzivnu protiv cijelih na
roda, prije svega Muslimana i Hrvata, kao i nacionalnih manjina,
inkriminisanih za brzi slom u haotinom aprilskom ratu 1941.
godine. U etnikoj zakletvi jasne su dvije osnovne odrednice
etnike ideologije: borba za Srbiju (srpski narod) i izvrenje
ma Muslimanima 1912. godine, navodi dr. Radoje Pajovi, prilikom oslobaanja
Plava i Gusinja granii se sa genocidom. Pokolj Muslimana u ahoviima 1924.
godine je besprimjeren po svojoj svireposti. U Drugom svjetskom ratu genocid
nad Muslimanima ponovio se u Foi, ajniu, pljevaljskoj Bukovici, Bihoru. O
ovim zloinima nema pomena u u udbenikoj literaturi - cit. prema: R. Pajovi,
O nekim istorijskim pogledima i tretmanu Muslimana Crne Gore, Almanah, br.
13-14, Podgorica 2000, 247.
21
Opir. S. Bandovi, 20. Yzyilda Sirbistan Ve Karadadan Mslman
Gleri, u: Muhacirlerin Izinde Bonaklarin Trajik Go Tarihinden Kesitler,
Derleyen: Hayri Kolainli, Lotus Yayinevi, Ankara 2003, 73-83. (II izdanje 2004.;
III izdanje 2004.)
22
Cit. prema: R. Muminovi, Historija- znanost ili obmana?, u: Migracije
i Bosna i Hercegovina, Sarajevo 1990, 589.

14

odmazde. Osveta je tretirana kao sveta dunost srpskog naroda

prema svakom ko se o njega ogreio tokom rata. etniki pokret,
uz prihvatanje raznih oblika kolaboracije sa okupacionim njemakoitalijanskim snagama, preuzeo je 1941. kljune elemente platforme
predratnog Srpskog kulturnog kluba (SKK) u borbi za stvaranje
Velike Srbije. Neki od najvanijih Mihailovievih savjetnika
(Dragia Vasi, Mladen ujovi, Stevan Moljevi) pripadali su
upravo Srpskom kulturnom klubu.23 Predratni elaborati SKK bili
su osnova za operativnu razradu velikosrpske ideologije ovog
pokreta. To e u Drugom svjetskom ratu rezultirati genocidom,
masovnim stradanjima i progonima nesrpskih zajednica posebno u
BiH i Sandaku. U prvom dokumentu programskog karaktera koji
je potpisao D. Mihailovi, u instrukcijama majoru oru Laiu i
kapetanu Pavlu uriiu 20. decembra 1941. isticano je da su ciljevi
borbe za Veliku Jugoslaviju i u njoj Veliku Srbiju, etniki istu u
granicama Srbije,Crne Gore,Bosne i Hercegovine,Srema,Banata
i Bake, da dravne teritorije treba oistiti od narodnih manjina i
nenacionalnih elemenata, a Sandak i BiH od muslimanskog i
hrvatskog stanovnitva. Izdavanjem ovih instrukcija oformljena
je vojno-politika koncepcija etnikog pokreta D. Mihailovia.24
23
Opir. S. Bandovi, Bosanska krajina u velikodravnim planovima Srpskog kulturnog kluba i ideologa etnikog pokreta, u: Zloini u Bosanskoj krajini
za vrijeme agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1991.-1995., Zbornik rado
va sa Meunarodne naune konferencije odrane u Bihau od 22.-24. septembra
2000., knj. 1, izd. Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog
prava, Sarajevo 2011, 64-84.
24
M. Delebdi, etnici - kontrarevolucija i nacionalna izdaja, Beograd
1988, 19. U proglasu ora Laia, jednog od etnikih komandanata, izdatom
poetkom 1942., na bazi decembarskih instrukcija D. Mihailovia, pie: U svim
krajevima nae porobljene otadbine samo su Srbi razapeti na krst i gonjeni kao
divlje zveri od strane Italijana i Nemaca a krv nam siu u istoriji poznati strvinari:
Arnauti, Maari, muslimani... as narodne osvete mora doi i najvea i najpraved
nija istraga poturica, da se jednom za svagda (ois)ti srpsko ognjite, da se sve
srpske zemlje oiste od nekrsti, da se (istje)ra guba iz torine. Za izvrenje te
najsvetije dunosti u svim srpskim krajevima se priprema na narod da se u zgodni
as kao vulkanska l(ava) srui na zaklete neprijatelje svoje. U naredbi koman
danta Ljevorekog etnikog bataljona, jednog od najbliih Laievih saradnika,
objavljenoj desetak dana kasnije, stoji: Srem, Banat i Baka, Srbija i Bosna i Her
cegovina u buduoj velikoj Jugoslaviji bie piv nove Drave, gde e se misliti,
govoriti i raditi i disati samo srpski- cit. prema: R. Pajovi, Pokolj Muslimana u
Sandaku i dijelu istone Bosne u januaru i februaru 1943. godine, u: NeretvaSutjeska 1943, Beograd 1969, 511; H. arkinovi, Bonjaci od Naertanija do
Memoranduma, Podgorica 1997, 268.

15

Antihrvatstvo, antimuslimanstvo i antijugoslavenstvo su bili ide

ologija srpskog etnitva - pisao je ivko Topalovi, jedan od
bliskih saradnika D. Mihailovia.25 Ideolozi etnikog pokreta,
kao dobro naitani ljudi znali su za ideju i praksu genocida u
anglosaksonskom dijelu svijeta.26 Mnotvo ravnogorskih dokume
nata nalagalo je etniko ienje na tlu zamiljene Velike Srbije
u cilju stvaranja drave iskljuivo srpskog naroda. U programskim i
drugim dokumentima etnikog pokreta Muslimani su tretirani kao
nenacionalni element, unutranji neprijatelj, Turci i slino, a
njihovo unitavanje smatrano je za najsvetiju dunost.27 etnici
su javno isticali da pljaka imovine muslimanskih i hrvatskih
porodica ini smisao njihovih vojnikih akcija.28 Oni su imali po
gotovo ofanzivan antimuslimanski kurs u sprovoenju svoje ra
dikalne nacionalne politike, tumaei to uzajamnom infernalnom
mrnjom irokih srpskih i muslimanskih masa i besperspektivnou
zajednikog ivljenja. Zato je trebalo preduzeti sve mjere za njihovo
istrebljenje i iseljavanje u Tursku. Dajui tom cilju oreol borbe
protiv Turaka, to je trebalo predstavljati kontinuirani nastavak
borbe iz vremena Karaora i Miloa Obrenovia, etnici su
spretno oivljavali atavistike strasti.29 Muslimansko pitanje je,
Nav. prema: V. Kljakovi, Jugoslavenska emigrantska vlada prema pitanju Bosne i Hercegovine, Prilozi, br. 4, Sarajevo 1968, 308, nap. 3; upor. N.
Durakovi, Prokletstvo Muslimana, Tuzla 1998, 190.
26
Upor. V. Dedijer-A. Mileti, Genocid nad Muslimanima, 1941-1945:
Zbornik dokumenata i svedoenja, Sarajevo 1990, XXVII. Dragia Vasi tako
u proljee 1942. navodi: Pamtim vrlo dobro stanje u kojem se Evropa nalazila
posle prologa rata. Ratujue drave bile su toliko zauzete svojim brigama da ni
jedna, tako rei, nije mogla voditi rauna ta druge u svojim granicama rade i
preduzimaju. U prvoj godini posle prologa rata mogao se prosto istrebiti jedan
dobar deo neeljenog stanovnitva da niko radi toga i ne okrene glavu. Dakle, ako
budemo pametni, oko pitanja ienja, odnosno preseljenja i izmene stanovnitva,
nee nam biti naroito teko. Drugom prilikom Vasi objanjava zloine nad
Muslimanima: Budite uvereni da nama to niko ne moe zameriti, a to se tie posledica, one za nas mogu biti samo pozitivne. Na srpskoj zemlji e posle rata iveti
samo Srbi - prema: N. Milovanovi, Draa Mihailovi, Zagreb 1985, 77-78, 97.
27
R. Pajovi, Pokolj Muslimana u Sandaku i dijelu istone Bosne u januaru i februaru 1943. godine, 510.
28
R. Hurem, Diferencijacija ustanikih snaga u Bosni i Hercegovini zadnjih mjeseci 1941. i u prvoj polovini 1942. godine, Prilozi, br. 21, Sarajevo 1985,
205.
29
Upor. E. Redi, Nacionalni odnosi u Bosni i Hercegovini 1941-1945.
u analizama jugoslavenske istoriografije, Sarajevo 1989, 34-40; S. Bandovi,
25

16

prema etnikim ideolozima, trebalo biti definitivno rijeeno: oni

e biti Srbi ili e se iseliti iz zemlje.30 Sam Draa Mihailovi je o
stavu prema Muslimanima zapisao u biljenici: Mus. st. je svojim
dranjem dovelo da ih na svet vie ne eli i nee da ima u svojoj
sredini. Potrebno je jo sad da se pripremi iseljavanje u Tursku ili
ma gde van nae teritorije. Na dan ustanka oni e biti pokrenuti sa
svojih naselja a to niko nee moi da sprei. - U datom momentu
svi muslimani ima da budu pokrenuti sa svojih ognjita. Oni koji su
blie hrvatskim oblastima - tamo - glavno je da budu pokrenuti.31
etniki zloini 1941-1943, posebno u Sandaku i istonoj
Bosni samo su potvrdili da su rezultat instrukcija D. Mihailovia
iz decembra 1941. u cilju da bi se jednom za svagda Srpski ivalj
spasio narodnih izroda i izdajica.32 Sve ono to je muslimansko
stanovnitvo, na tom prostoru doivjelo tokom Drugog svjetskog
rata, podvrgnuto etnikim progonima, imalo je velikog uticaja na
veliki osjeaj nezatienosti, ugroenosti i besperspektivnosti.33
etnike ponude Muslimanima, Muslimanski glas, Sarajevo 23. avgust 1991;
Isti, O migracionim kretanjima u Bosni i Hercegovini 1941. godine, u: Migracije i
Bosna i Hercegovina, 252-256.
30
M. Mini, Oslobodilaki ili graanski rat u Jugoslaviji, Novi Sad 1993,
346; opir. M. Guti, Izdaja i zloin etnikog pokreta, Politika, feljton, Beograd
oktobar 1990.
31
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilakom ratu jugo
slovenskih naroda, tom XVI, dok. 6, nap. 7; S. Bandovi, Ratna tragedija
Muslimana 1941-1945, Novi Pazar 1992, 13; N. Cigar citira instrukcije koje je
Mihailoviev tab uputio komandantu Druge sarajevske etnike brigade: Trebalo bi svakome razjasniti: poslije rata ili kada bude pogodno vrijeme, mi emo
izvriti na zadatak tako da niko osim Srba nee ostati u srpskim zemljama. Objasni ovo (naem) narodu i osiguraj da to bude njihov prioritet - nav. prema: N.
Cigar, Genocid u Bosni. Politika etnikog ienja, Sarajevo 1998, 27; upor. B.
Petranovi, Srbija u Drugom svetskom ratu 1939-1945, Beograd 1992, 537-538.
32
Opir. S. Bandovi, Prilog prouavanju etnikog genocida nad Muslimanima u istonoj Bosni, Istorijski zbornik, br. 10, Banjaluka 1989, 157-175. U
zakljucima konferencije etnike omladine Crne Gore, Boke Kotorske i Sandaka
o poratnom dravnom i drutvenom ureenju Jugoslavije, odranoj 2. decembra
1942. u ahoviima, istaknuto je da e na teritoriji budue drave iveti samo
Srbi, Hrvati i Slovenci. Nacionalnih manjina ne moe biti.
33
Prvih dana januara 1943. izvrena je jedna od najmonstruoznijih
etnikih akcija nad Muslimanima u Sandaku i istonoj Bosni nakon procjene
etnike Vrhovne komande da postoje pogodni uslovi za izvoenje akcije etnikog
ienja. Samo u akciji u bjelopoljskom srezu su, prema podacima iz etnikih
izvora, unitena 33 muslimanska sela na desnoj obali Lima: Voljevac, Gubava,
Rodijelji, Uanovie, Preseenik, Buturie, Donji Vlah, Mirojevii, olja, Rado

17

jeva Glava, Pobretie, Medie, Donja Kostenica, Stubo, Vrh, Zminac, ipovice,
Negobratina, Osmanbegovo Selo, Dupljaci, Jasen, Kostie, Kaevar, Ivanje, Go
dijevo, ilice, Gornja Crna, Gornji Radulii, Vrba, Crhalj, Kradenik, Sipanje i
Liine. Uz ove podatke, Pavle urii, etniki komandant, 10. januara 1943. u
izvjetaju Drai Mihailoviu predoio da je ubijeno oko 400 pripadnika Musli
manske milicije i oko 1.000 ena i djece. Ostatak Muslimana bio je protjeran na
lijevu obalu Lima, a njihovu su imovinu opljakali etnici. Meutim, po drugim
izvorima broj popaljenih sela bio je vei od 33 koja su navedena. U bistrikoj
(savinopoljskoj) optini pomenuto je samo 14 sela, a sva su bila spaljena, izuzev
nekih u kojima je ivjelo pravoslavno stanovnitvo. Izgorjela su sela koja nisu
evidentirana u uriievom izvjetaju: Mojstir (45 kua), Dolac, Mokri Lug,
Jablanovo, Bijedie, Podbree i Bistrica, centar i optinsko mjesto. U koritskoj
optini evidentirano je samo osam zapaljenih sela, u rasovskoj tek dva, zatonskoj
pet iako je to optina sa najvie sela od kojih nije ostalo nikakvog traga. Sava
Joksimovi pie: U selu Korita, u kui Novia, ubijeno je i zapaljeno esnaest
ljudi, a Begi Liini su kuinama napunili dimije i zapalili. etnici su na konjima
jurili selom, i iz pitolja ubijali djecu koja bjee. Murata Mehovia slijepog starca
od sedamdeset godina, zaklali su i bacli u vatru. Mahmuta Beganovia isjekli su
na komade. Selima Dervovia su isjekli i dvije mu keri zaklali. U avliji Aziza
abanovia ostalo je dvadeset unakaenih leeva. Malog Hasima od pola godine,
kad je traio dojku mrtve majke, uhvatili su za noge, udarili o zemlju i bacili u
vatru. ive su bacili u vatru Dema od etiri godine, abanovi aira od est
godina, Erma Muharemovia i Ragibovo troje djece. Zatim Demovo dvoje djece
i Halitove keri i Raifa od dvije godine. Tako su prola i ostala sela. Blatnjavim
putevima, kroz ikare i ume, bjeale su bijedne gomile bose i gole, unezvjerenih
i izbezumljenih pogleda, jedne prema Bijelom Polju, druge prema Roajama.
Iz Bijelog Polja Italijani su kamionima prebacivali neja kroz zaton koji je bio
etnika teritorija. Italijani su pokrivali ene i djecu ceradama, plaei se da ih ne
bi etnici vidjeli- cit. prema: Sandak, br. 7-8, Sarajevo februar 1991. U optoj
hajci u februaru iste godine u pljevaljskom srezu, po selima Bukovice, Boljania,
Meljaka, Gotovue, Hoevine, Ilinog Brda, Soicama i Buja poubijano je, pre
ma nepotpunim podacima, 1.352 lica, a od toga 379 djece od osam i 424 od 18
do 12 godina. Latif Moevi, predsjednik bukovike optine poslao je u Pljevlja
potresan izvjetaj o onome to su etnici poinili: Izvjetavate se da je u optini
bukovakoj oko 500 lanova muslimanskog ivlja, veinom ena, djece i nejakih
staraca na najokrutniji nain mueno, kasapljeno i spaljeno. Ljudi su razapinjani i
pribijani na stabla. ene i djeca su sabirani i tjerani u kue koje su spaljene zajedno
s njima. U selu Moeviima poklano je i spaljeno 81 eljade. Tu je zanoio jedan
dio oslobodilake vojske, sagradio nunik. Nalaene su muslimanske djevojke,
kojima su poslije silovanja zabijani kolci u stidna mjesta i na taj nain umorene.
Dosta su muslimanskih djevojaka odveli sa sobom, pa se ni danas ne zna njihova
sudbina. Naen je le hadije Tahirovia, u selu Straica, koga su derali ispod
koljena uz lea, koa vraena na prsa, i ovdje su stavili natpis Muslimanka sa
feredom. Sve kue i ostale zgrade popaljene su tako da ni umez nije ostao.
Bilo je i sluajeva pokrtavanja. Alija Hadiavdi Mustafin iz Podbrijega u optini
Bice u avnikom srezu svjedoio je 14. juna 1943. godine: Nepoznati etnici
(Crnogorci), kad su ove godine doli u nae selo, htjeli su nas sve poklati. Jedan
od njih je, meutim, predloio, da je bolje i korisnije da nas pokrste, jer emo tako

18

Traumatina iskustva su prenoena s koljena na koljeno. etniki

zloini ostavili su duboke traume.34 Kama je, pie Dobrica osi,
bila glavno oruje te bradate vojske pod ubarama.35
Oko 15.000 Muslimana iz Crne Gore i Sandaka uzeli su uea
u narodnooslobodilakoj i antifaistikoj borbi u devet partizanskih
brigada (III i V proleterskoj, VII omladinskoj, IV sandakoj, IX
crnogorskoj, I kosmetskoj, I bokokotorskoj, u Brigadi narodne
neku uslugu uiniti. I ostali su na to pristali, pa je krtenje na nau sreu obav
ljeno odmah i tako smo ivote sauvali. Pokrteni su Hasan Zukanovi Muhov i
jo deset svojih lanova, Salko Zukanovi Mehin sa jedanaest, Alija Zukanovi
Musin sa jedanaest, Halil Zukanovi Muhov sa est, Halil Zukanovi Bajrin sa
cetiri, Alija Hadiavdi Mustafin sa est, Beir Avdi Mujin sa dva, aha Hodi,
ena u Muana sa etiri. Svi su ovi iz Podbrijega. Nadalje su pokrteni i neki
muhadiri koji su se u naem selu nalazili, a inace su iz Grdijevica. To su Hasan
Sedovi Becirov sa tri lana, Jusuf Dedovi Beirov sa pet, Mula abanovi ena
Osmanova roena Malinovi sa dva i Ziba Malinovi sa dva. Dakle u svemu 76
(sedamdeset est) osoba. Kad je naa vojska dola i oslobodila nas, odmah smo
se svi povratili u nau vjeru kojoj smo uvijek vjerni bili, tajno nou obavljajui
svoje vjerske dunosti. etnici bi to nekad i opazili pa bi nas strogo progonili,
ali mi se nekako vjeto pravdali; opir. R. Pajovi, Kontrarevolucija u Crnoj
Gori. etniki i federalistiki pokret 1941-1945, Cetinje 1977, 311-315; Isti, Pokolj Muslimana u Sandaku i dijelu istone Bosne u januaru i februaru 1943. godine, 514-515; N. Milovanovi, Kontrarevolucionarni pokret Drae Mihailovia,
knj. 1, Beograd 1984, 188-192; V. Dedijer-A. Mileti, Genocid nad Muslimanima,
275-318; S. Bandovi, Ratne tragedije Muslimana, Novi Pazar 1993, 142-144;
E. Muovi, Muslimani Crne Gore od pada Zete (1499) (u daljem tekstu: Muslimani Crne Gore), Novi Pazar 1997, 149-150; S. eki, Genocid nad Bonjacima
u Drugom svjetskom ratu. Dokumenta, Sarajevo 1996, 289-290.
34
Jakub Durgut pie o sudbini muslimanskog stanovnitva Bukovice,
prostranog seoskog podruja na zapadnom dijelu pljevaljske optine koje je dva
puta masovno stradalo: 1913. i 1943. godine: Po zavretku Drugog svjetskog
rata, vei dio preivjelog stanovnitva vratio se iz izbjeglitva i za kratko vri
jeme obnovio ivot u Bukovici. Od stasalih mlaih generacija stvorena su nova
domainstva, tako da su formirana sela koja su i prije postojala, iste ili pribline
veliine. Meutim, pamtei zloine koji su nad njima vreni na isti nain i skoro u
pravilnim vremenskim intervalima... mnoge porodice su se u periodu 1957-1967.
god. odselile u Tursku, BiH i druge zemlje. Vlasti su ovo iseljavanje, prema Dur
gutu, pravdale navodnom migracijom u druge ekonomski razvijene krajeve,
zanemarujui pored ekonomskog, drugi bitan faktor: ivo sjeanje na stradanje u
II svjetskom ratu. Bez ireg elaboriranja bie dovoljno nekoliko podataka o broju
stanovnika zadnjih 30 godina. 1961. god. Bukovica je imala oko 2900 stanovnika,
1971. god. oko 2600, da bi 1981. broj bio smanjen na oko 1600 stanovnika. Po
popisu iz 1991. Bukovica je imala nepuno 900 stanovnika - nav. prema: J. Dur
gut, Bukovica 1992-1995, Podgorica 2003, 15-16.
35
Cit. prema: D. osi, Prijatelji mog veka, feljton, Politika, Beograd 5.
maj 2011.

19

odbrane, te u partizanskim odredima, muslimanskim omladinskim

bataljonima i etama.36
Osim muslimanskog stanovnitva iz Sandaka iseljavalo se u
poratnom periodu takoe i albansko i tursko stanovnitvo sa Kosova
i Makedonije, Goranci i Torbei. Bile su to nove generacije iseljenika
koje e se u Turskoj pridruiti onima koji su tamo stigli mnogo prije.
Iseljavanje je djelimino bilo pojaano iz Sandaka, kao i drugih
dijelova Crne Gore i prema Bosni i Hercegovini.37 U Sarajevo je
odmah nakon 1945. dolo mnogo podgorikih Muslimana, koji su rat
proveli u izbjeglitvu u Skadru, osjeajui se da im u Podgorici vie
nema mjesta. U Sarajevu su bili prihvaeni prijateljski i korektno.38
Ovaj grad e nakon Drugog svjetskog rata postati znaajan centar
naseljavanja muslimanskog stanovnitva iz Crne Gore.39 Periodi
ratova u ivotu jednog naroda, doista se mogu opisati kao stadijumi
ogledala. Sistematizirana znanja pokazuju takoe, van tokova ve
likih ideologija i nacionalne retorike, obian ljudski interes da se
teka vremena preive sa to manje posljedica.40
M. Memi, Bonjaci (Muslimani) Crne Gore, Podgorica 2003, 226.
U Banjaluci je autor ovih redova 1985.-1990. upoznao dosta doseljenika
porijeklom iz beranskog i bjelopoljskog kraja. Na pitanje otkuda oni ba tu da
se nasele, jedna starija Muslimanka je rekla: Ono to smo mi preivjeli u ratu
uvuklo nam je strah u kosti. Odluili smo da doemo u Bosnu, samo to dalje
od Sandaka. ak nam se i Sarajevo suvie uinilo blizu. Zato smo doli ovdje
u Banjaluku. Meutim, i odatle e tokom 1992.-1993. biti, zajedno sa drugim
Muslimanima, masovno protjerani.
38
M. Memi, Bonjaci-Muslimani Sandaka i Crne Gore, Sarajevo
1996, 334-335. Memi citira izvjetaj sa III sjednice Predsjednitva Crnogorske
antifaistike skuptine od 29. septembra 1944. na kojoj je bilo reeno: masovna
je pojava da narod muslimanski trai da crnogorska vojska ne dolazi na njihov
teren, a da e oni mobilisati svoju vojsku koja e osloboditi njihove krajeve.
39
Dr. Mustafa Memi navodi 1993. da u Sarajevu od 114 muslimanskih
bratstava koja su prije 1912. evidentirana u Podgorici, ima 88 bratstava. Tu su
se naselili i graani sa 22 razliita prezimena, koja potiu iz 25 beranskih fisova.
Od 38 bjelopoljskih bratstava u Sarajevu je evidentirano 36, od 130 fisova koji
su u osmanskom periodu bila registrovana u Pljevljima, u Sarajevu je bilo njih
108, odnosno 83 odsto od njihovog ukupnog broja. Od 114 bratstava Gusinjaca i
Plavljana u Sarajevu ih je bilo 80; opir. vidi: M. Memi, Sarajevo kao migracioni
centar Muslimana iz Crne Gore, u: Prilozi historiji Sarajeva, Sarajevo 1997, 493494, Isti, Bonjaci (Muslimani) Crne Gore, 250-251.
40
Po zvaninim podacima u Jugoslaviji je u Drugom svjetskom ratu poginu
lo 1.705,000 ljudi. Autor ove brojke bio je Vladeta Vukovi koji je nju izraunao
kao slubenik Statistikog zavoda u Beogradu, predstavljajui je kao ukupni de36
37

20

Muhadiri koji su tokom rata pristizali u Sarajevo bili su

izloeni velikim nedaama i iskuenjima. O tim, esto bezimenim
tragedijama, svjedoi i kazivanje Adila Zulfikarpaia, partizana i
poratnog emigranta: Teko mi se dojmio i sluaj likvidacije 200
sandakih trgovaca. To su uglavnom bili estiti ljudi koji nisu
saraivali ni s ustakim vlastima niti sa okupatorom. Pobjegli su
ispred uriievih koljaa, koji su istili Sandak od Muslimana.
ekali su na svretak rata da se vrate kuama. Sarajevska OZNA
ih je pokupila u Zagrebu i o tome je mene obavijestio potpukovnik
Stole Kovaevi, Srbin i zamolio me da neto pokuam protiv
likvidacije tih nedunih ljudi. Na putu do Sarajeva su negdje na
bosanskoj teritoriji bili pobijeni.41 U Bosni je kraj rata doekalo oko
mografski gubitak, a ne, kao to je potom uraeno, demografske rtve. Bogoljub
Koovi smatra da se nakon rata htjelo prijaviti to vie rtava, jer se raunalo
da e to dati pravo na vee ratne reparacije. On istie da u zvaninu brojku od
1,7 miliona rtava nisu bili ubrojane rtve iz nepartizanskih formacija, tj. ustae,
etnici, ljotievci, Bela garda... To je novih 300-400 hiljada, i oni su jugoslovenski
graani; po toj raunici zvanino ima vie od dva miliona rtava. Koovi sma
tra da je Jugoslavija imala u Drugom svjetskom rata ukupno 1,014.000 stvarnih
rtava. Po istom ovom autoru najvee demografske gubitke imali su Muslimani
179.000 (16%), Srbi i Crnogorci 744.000 (11%), Hrvati 312.000 (9%), Slovenci
69.000 (5,5%), Makedonci 23.000 (3%). Prema stvarnim gubicima Crnogorci su
izgubili najvie: 50.000 (10,4%), Srbi 487.000 (6,9%), Muslimani 86.000 (6,8%),
Hrvati 207.000 (5,4%), Albanci 32.000 (2,5%) i Makedonci 7.000 (1%). Vie od
svih su stradali Jevreji - 27.000 (31,5%) vidi: M. Gali, Politika u emigraciji,
Zagreb 1990, 10. Bogdan erjavi, na osnovu svojih prorauna o ratnim demo
grafskih gubicima, navodi da naziv najtraginije jugoslovenske nacije nose Musli
mani jer im je rat odnio 8,1 posto oekivanog stanovnitva. Kod Srba taj postotak
iznosi takoer visokih 7,3 posto, a kod Hrvata i Crnogoraca 5 posto prema. K.
Nikoli, Prolost bez istorije. Polemike u jugoslovenskoj istoriografiji 1961-1991:
glavni tokovi, Beograd 2003, 312.
41
Kljunih pet, Ljubljana 1990, 13; M. Gali, Politika u emigraciji, Zagreb
1990, 86; S. Bandovi, Iseljavanje Muslimana iz Sandaka, Sarajevo 1991, 99.
Govorei o etnikim zloinima u Sandaku Milovan ilas istie: to se tie
etnikih pokolja u Sandaku, mislim na Bihor i te krajeve, Muslimani su oku
pljeni oko svojih voa i Talijana, ali nisu vrili masakre. Prema tome, etniki ma
sakri u Sandaku se ne mogu smatrati osvetom, nego su posledica jedne naopake
ideologije... namerna i planska akcija, to se vidi i iz dokumenata koji su objav
ljeni, a u kojima Pavle urii izvetava Drau Mihailovia koliko je ubio ljudi
i zapalio muslimanskih sela- cit. prema: Sandak, br. 28, Novi Pazar 1-15.
septembar 1993. Nijemci e 1944. odlikovati uriia gvozdenim krstom. Ne
deljko Bunjevac, pak, ukazuje da u udbeniku za 8. razred osnovne kole (izdanje
Zavoda za udbenike - Beograd, str. 143) Pavle urii ima poasno mjesto kao

21

5.000 izbjeglica iz Sandaka, mahom iz pljevaljskog i pribojskog

kraja, koje su se uspjele izvui ispred etnikih pokolja.42 Prema
istraivanjima Husnije engia nakon rata stradao je i jedan broj
izbjeglica iz Sandaka, iz pribojskog i pljevaljskog kraja, koji
su spas potraili u Sarajevu, gdje je izmeu ostalog bila izvjesno
vrijeme stacionirana XXXVII sandaka divizija, koja je, po
njegovim istraivanjima, imala detaljno razraen plan likvidacije
svih nepoeljnih zemljaka: Meu uhapenima je bilo ljudi koji su
se zamjerili komunistima svojim stavovima. Bilo je i onih koji su
nasijedali antikomunistikoj propagandi, bilo je i nepismenih i
naivnih seljaka, kao i onih ije su porodice pobijene te su, glavom
bez obzira, bjeali to dalje od Sandaka. Bilo je ljudi koji su
zasluili izvjesne kazne, najvjerovatnije vremenske, ali je bilo
i onih kojima se nije smjelo nita dogoditi... Dok je narod pjevao
partizanske pjesme i igrao Kozarako kolo vojnici su, uveliko,
obilazili kue, vrili pretres, hvatali i zatvarali izbjeglice iz Sandaka.
Narod nije ni primjeivao kako vojnici provode pojedince u zatvor,
navodei dalje kako je 30 Muslimana iz Sandaka izvedeno na Pale
i pobijeno. Najvei dio muhadira, uz brojne nedae i provjere,
vraen je u Sandak u popaljene i opljakane domove.43 Ono to
se deavalo na prostoru Sandaka krajem Drugog svjetskog rata
treba posmatrati u sklopu frontalnog obrauna pobjednika sa svima
onim koji su bili, ili za koje se mislilo, da su njegovi protivnici.
Komunisti 1945. uopte nijesu imali problema, sa katarzom, niti
potrebu za njom. Ratni trijumf i osvajanje vlasti proistili su im
duu i oslobodili ih svake teskobe.44 Nova, partizanska vlast je,
antifaista, neposredno ispod fotografije legendarnog partizanskog komandanta
Save Kovaevia. U popratnom tekstu, pored ostaloga, stoji da je on bio jedan od
najpouzdanijih i najsposobnijih Mihailovievih komandanata vidi: N. Bunje
vac, Jo neto o Pavlu uriiu, Politika, Beograd 23. avgust 2011.
42
M. ilas je govorio: Zamislite Muslimana koji bjei iz Bijelog Polja sa
porodicom, enom i decom za Sarajevo, preko Romanije u zimskom periodu. Za
mislite izbeglice koje prolaze tako dalek put, bez hrane i elementarne sigurnosti.
Mislim da je u tim beanijama stradalo dosta Muslimana, da to niko nije pamtio ni
beleio - cit. prema: Sandak, br. 28, Novi Pazar 1-15. septembar 1993.
43
Prema: H. engi, O genocidu nad Bonjacima (Muslimanima) u zapadnom dijelu Sandaka 1943. godine, Sarajevo 1994, 209-210.
44
M. Hadi, Armijska upotreba trauma, u: Srpska strana rata. Trauma i
katarza u istorijskom pamenju, Beograd 1996, 566. Vladimir Dedijer je o tome
pisao: Da li u revolucijama, velikim drutvenim previranjima kao to su bile

22

tokom i nakon uspostavljanja svojih organa uprave zapoela irom

zemlje, obraune sa reakcionarima i klasnim neprijateljem. Dr.
Neboja Popov ukazuje kako je teko razlikovati oslobaanje od
osvajanja gradova. Ulazak pobjednike vojske u gradove praen je
istkom stvarnih ili potencijalnih protivnika, sa ili bez suenja.
Osobeni dance macabre prate izlivi osvetnike radosti. Kao to su
na poetku druge etape revolucije uklanjani svi oni koji ometaju
njen poetak i zamah, na kraju rata se uklanjaju svi oni koji bi mogli
ometati njen zavretak, da bi se uklonili svi oni koji bi mogli ugroziti
bokove nove vlasti. Za razliku od sedam neprijateljskih ofanziva,
pobjednika je bila, kako ju je nazvao Branko opi, osma ofanziva,
u kojoj mahom seljaka vojska u gradovima nalazi obilniji plen
nego u oskudici seoskih uslova u kojima je do tada rat voen.45
Takozvana psea groblja u kojima su ljudi pokopani, bez obiljeja,
kao ivotinje, bila su rairena na itavom jugoslavenskom prostoru.
Prvi put su postala poznata, u martu 1945. kada je jedan engleski
obavjetajni oficir optuio partizane da unitavaju crkve.46 Podjela
na revolucionare i kontrarevolucionare bila je presudna za mnoge.
Teko je procijeniti koliko je ljudi ubijeno u prvom talasu retorzije,
bilo da su sudski proganjani ili jednostavno likvidirani, bez suda.
Pobjednik nije u toku posljednjih borbi i prvih mjeseci nakon rata
znao za vremenske kazne.47 ivot ili smrt - bio je izbor, u kojem su
1941-1945. godine, kao i 1948-1953, kada je sudbina nae zemlje takoe visila
o koncu, vlast moe da bude pravedna i jednako pravedna prema pojedincu, da li
nevin u toj atmosferi biti ili ne biti, moe da strada? O tome sam poeo da lupam
glavu jo u jesen 1944. godine, kada sam doao u osloboeni Beograd... Mi smo
esto zaboravili da je u ljudskom drutvu najvia vrednost ovek cit. prema: V.
Dedijer, Izgubljena bitka Josifa Visarionovia Staljina, Beograd 1978, 374.
45
N. Popov, Traumatologija partijske drave, u: Srpska strana rata. Trauma i katarza u istorijskom pamenju, 99; opir. S. Bandovi, U sjeni pobjede,
Mak, br. 21-22, Novi Pazar 1998, 63-77.
46
M. Jefti, iva re Milorada Ekmeia, Gornji Milanovac 1990, 115. Dr.
M. Ekmei navodi i jednu pjesmu koja se tada pjevala: Drue Tito dravu uredi,
to ne valja, ubij, ne potedi.
47
Britanski istoriar Noel Malcolm navodi da je oko 250.000 ljudi izgubilo
ivote u masovnim strijeljanjima, marevima smrti i koncentracionim logorima
1945. i 1946. godine. On u tom kontekstu citira i izvjetaj amerikog slubenika o
situaciji u Jugoslaviji 1945. godine: Propaganda i organizirane spontane demon
stracije, prisilni rad, samovoljno rekviriranje po kratkom postupku, hapenja i
kanjavanja te mjere zastraivanja isuvie podsjeaju ljude na okupaciju cit.
prema: N. Malcolm, Povijest Bosne, Zagreb-Sarajevo 1995, 261-262.

23

anse za ivot bile slabe i male, a neretko i nikakve: Ujedno, mnogi

nevini ili bezazleni krivci u prvom talasu suenja i progona
bili su likvidirani, kao sluge okupatora, narodni izdajnici,
pristalice protivnika NOB-a i partizana.48 Uzaludno je Dragoljub
Jovanovi, kao generalni sekretar Narodne seljake stranke slao
pisma Politici, koja nisu objavljivana, da Pored divnih i svetlih
rei: Jugoslavija, federacija, demokratija, valja staviti etvrtu re,
ne manje svetu: pravda. To oznaava pravinost, ali pre svega
pravnu sigurnost, kako treba da nema razloga da se boji svako
ko poteno radi i dobro misli. Neka drhte zloinci i neprijatelji
naroda, ali samo oni! Od straha se moraju osloboditi svi koje selo
zna kao ispravne i estite. A selo sve zna. U gradu je tee doi do
istine i do pravde, ali i to se moe ako optueni ima mogunosti
da se brani, i ako je suenje javno.49 Na udaru e se nai i itave
manjinske zajednice.50 Masovno preseljavanje stanovnitva iz Bo
R. Danilovi, Upotreba neprijatelja. Politika suenja 1945-1991. u
Jugoslaviji, Valjevo 1993, 23, 90-91. Danilovi dalje navodi: Kodifikacija bar
elementarnih normi - procesnopravnih i materijalnopravnih, tekla je uporedo sa
rastom i razvojem partizanskog pokreta. Ve tada je opredeljeno prema kome
e se primeniti revolucionarno pravo - prema neprijateljima naroda i prema
izdajnicima. Ta odmazda bila je bez milosti, potpuna, i najee, znaila je
fiziku eliminaciju... Jaz meu graanima je dubok i potpun: oni su ili pristalice i
simpatizeri, ili su protivnici, ve prepoznati i identifikovani, ili potencijalni. Nema
tih rtava koje nisu vredne i korisne za novu vlast i novi poredak. Svakog po
jedinca ili grupu, koji su se ispoljili kao protivnici ili nesimpatizeri treba kazniti,
to rigidnije - to bolje; upor. M. Tripalo, Hrvatsko proljee, Zagreb 1990, 72.
49
D. Jovanovi, Sloboda od straha, Beograd 1991, 391.
50
Dr. Vasa ubrilovi je poetkom novembra 1944. izradio i dostavio par
tizanskim vlastima elaborat Manjinski problem u novoj Jugoslaviji u kome je
dosta prostora posvetio posebno sudbini njemake manjine u Jugoslaviji. U ovom
elaboratu on je istakao: Mi se moemo slagati i ne slagati u pojedinim pitanjima
dravne politike, ali smo danas svi sloni u jednom, da sa folksdojerima u Jugo
slaviji treba jednom za uvek preistiti raune. Oni su to zasluili svojim nelojalnim
dranjem prema dravi u kojoj su iveli, svojom svirepou i verolomnou, svo
jom grabljivou i bezobzirnou... Posle ovih strahota, to ih poinie Nemci po
naim zemljama i po celoj Evropi, oni su izgubili svako pravo, zato ih treba nemi
losrdno goniti... Posebice etniki manjinski blokovi su opasni onda kada granie
sa sebi srodnim susednim narodima. Polazei sa ovog stanovita, za nas je vano
oistiti Nemce, Maare iz Vojvodine, a Arnaute iz Stare Srbije i Makedonije. Isto
tako, treba potisnuti Nemce iz Koevja, Maribora i drugih graninih oblasti...
Pored ienja od strane vojske u toku operacija, treba primeniti i druga sredstva,
da bi se narodne manjine prisilile na iseljavanja. Pre svega, zbog njihovog dranja
u ovom ratu, treba im oduzeti sva manjinska prava. Nemilosrdno treba staviti
48

24

sne i Hercegovine u Vojvodinu, prije svega Srba, bilo je snano

motivisano politikim kanjavanjem Njemaca i Maara za saradnju
s Hitlerovom soldateskom i nagraivanje tzv. borakih, partizanskih
porodica, uz aktivno uee vlasti i partije.51 Bili smo surovi,
kazivao je general Jovo Kapii, rat nas je na to natjerao pa je i
sistem koji smo stvarali bio surov.52 Metodi represije su vremenom
mijenjani i poputali, ali je podjela drutva na pristalice reima i
one druge - njihove neistomiljenike, koji su olahko kvalificirani
u unutranje neprijatelje, i zbog toga trpjeli posljedice, bila trajno
obiljeje socijalistike Jugoslavije. Na teritoriji cijelog Sandaka,
kao i irom zemlje, vreni su obrauni sa odmetnicima kao i
onima koji su bili oznaeni kao osvjedoeni neprijatelji nove vlasti.53
Vojni sud Diviziske vojne oblasti za Sandak je poetkom 1945.
ocijenio kako je izdaja koja je bila uhvatila dubokog korena u
mnogim mestima i sluba okupatoru protivu interesa naroda, zaista
dola do velikog izraaja u Novom Pazaru, gde se izvestan broj ljudi
eksponirao za veliku fatistiku Albaniju i faistiku Nemaku.54
pred ratni sud sve one lanove narodnih manjina, koji su se stavili na bilo koji
nain u slubu okupatorima. Za njih treba stvoriti koncentracione logore, njihova
imanja zapleniti, a porodice im isto poslati u logore, pa prvom prilikom prebaciti
u njihove nacionalne drave. U tom pitanju mnogo nam moe pomoi u odnosu
Maara i Nemaca bratska sovjetska vojska. Prilikom ienja manjina naroito
treba obratiti panju na inteligenciju i bogatije drutvene slojeve vidi: B. Hor
vat, Kosovsko pitanje, Zagreb 1988, 51; H. arkinovi, Bonjaci od Naertanija
do Memoranduma, Podgorica 1997, 246-250.
51
Bosna i Hercegovina izmeu rata i mira, Beograd 1992, 17.
52
Prema: T. Nikevi, Goli otoci Jova Kapiia, Beograd 2010, 209.
53
Neosporno je bilo djelovanje, kazivao je tutinski sudija Jonuz Hamzagi,
odmetnika koji su pljakali i inili druga nasilja za vrijeme i poslije okupacije,
pa je legitimna bila borba da se oni onemogue, odnosno pohvataju i predaju
pravdi. Takoer, bilo je i jataka koji su ih uvali i titili zbog srodstva, solidar
nosti, plaanja. Meutim, esto je i UDBA prikazivala lano stanje. Skoro uvijek
je dostavljan izvjetaj o veem broju odmetnika nego to ih je ustvari bilo. Tako
su neki odmetnici koji su likvidirani odmah poslije osloboenja prikazivani kao
jo uvijek aktivni i prisutni na terenu. ak se govorilo i o nekim,a koji su poginuli
u toku rata i nisu mogli biti odmetnici. To je UDB-a koristila za teror nad mus
limanskim stanovnitvom nav. prema: R. Crnianin, Kazivanja Hadi Jonuza
Hamzagia, Novi Pazar 2007, 144-145.
54
Presuda Vojnog suda Diviziske vojne oblasti za Sandak, br. 6, od 19.
januara 1945. Jedan od najmisterioznijih dogaaja novije istorije Novog Pazara
jesu svakako strijeljanja koja su na Hadetu izvoena nakon ulaska partizanskih
jedinica u ovaj grad u novembru 1944, koja su trajala sve do maja 1945. godine.

25

Sandaka brigada KNOJ-a je naroito tokom januara i februara

1945. preduzimala brojne akcije ienje Sandaka.55 Mnogi se se
nali na udaru vlasti i progona.56 U Gornjem Bihoru je takoe bilo
Po kazivanjima novopazarski prvii su priredili banket u ast predstavnika nove
vlasti. Bio je formiran i odbor za doek Oblasnog komiteta KP za Sandak i drugih
oblasnih rukovodstava. Dan nakon tog banketa svi lanovi odbora za doek su
pohapeni i po kratkom postupku strijeljani na Hadetu. Hilmija Hasangi, jedan
od poratnih sandakih rukovodilaca, kazuje da je bio organizovan veoma svean
doek Oblasnom komitetu u AVNOS-u koji su priredili novopazarski glavari-mus
limani: Drugovi su mi sa ushienjem priali o tom doeku. Bio je formiran speci
jalni odbor za doek u koji je ulo oko stotinu najuglednijih muslimana. Naim
rukovodiocima je bio prireen takav banket na kome je bilo svega, sem kako se
prialo, ptiijeg mleka. Pored raznih pita i akonija posebno su bile zapaene
baklave i hurmaice koje su pripremale najbolje novopazarske domaice. Ali taj
velianstveni banket imao je tragini epilog. Ve sutradan su bili pohapeni skoro
svi lanovi odbora za doek i po kratkom postupku suenja, njih preko stotinu,
postreljano je na groblju Hadetu na samoj periferiji Novog Pazara vidi: H.
Hasanagi, Posle etrdeset godina, rukopis, 4. Ramiz Crnianin o tim pogubljenji
ma pie: Ne zna se taan broj streljanih, jer to nikada nije objavljivano. Govoreno
je u narodu kada za nekog ne znaju ta je sa njime i gde je Pojeo ga Hadet.
To se radilo po kratkom postupku i bez suda i bez suenja. Nije se ni rodbina
obavetavala, ali su oni znali ta je sa njima koji se nisu vratili cit. prema:
Sjeanje R. Crnianina dato autoru 16. juna 1994; takoe vidi: R. Crnianin, Tijesna arija, Novi Pazar 1992, 108-109; M. Radovi, Ljudske i materijalne rtve
Novog Pazara i Deevskog sreza u Drugom svetskom ratu, Novi Pazar 1994, 30;
H. Crnovranin - N. Sadikovi, Sandak - porobljena zemlja, Tuzla 2001, 400.
55
M. ukovi, Sandak u NOB-u, Beograd 1964, 543. Vojni sud Sandake
Divizijske oblasti je samo 21. decembra 1944. osudio 17 lica iz sreza Deevskog
i tavikog na smrt zbog otvorene i organizovane pijunske slube u korist okupatora, masovnog terora vrenog nad mirnim i ne krivim stanovnitvom kao i zbog
masovnog paljenja i pljaki nad naim narodom. Do januara 1945. ovaj sud je
donio est zbirnih presuda koje su znaile smrt za vie desetina osuenih lica.
56
Milovan ilas je opisivao jedan sluaj iz svog poratnog robijanja, vezan
za sudbinu Halila Hajrovia, nepismenog muslimanskog seljaka iz Bijelog Polja
iju su porodicu u jesen 1941. napali susjedi Crnogorci i ubili petoricu njegovih
bratstvenika, meu kojima i djeaka od deset godina. Pobuda ovog napada, po
rijeima Hajrovia, bila je u preotimanju imanja. Nakon ovog zloina Halil je
bio prisiljen da sa preivjelim lanovima porodice pobjegne u sjeniki kraj. U
zimu 1944. Halil se kao pripadnik muslimanske milicije sjenikog prvaka Hasana
Zvizdia, naao u svom kraju, odvojio od jedinice i krenuo ka svom selu, u os
vetu. U ataru svog sela sreo je dvojicu ubica svojih bratstvenika. Imali su i brade
- oznaku pripadnitva dobrovoljnoj miliciji srpske vere (etnici). Halil je
jednog uspio da ubije, dok je drugi pobjegao. Nekoliko godina nakon rata Halila je
na pijaci u Novom Pazaru prepoznao neki zemljak i prijavio miliciji nakon ega je
bio odveden u Bijelo Polje i osuen. ilas pie: Halil nije znao ni svoja prava, ni

26

likvidacija ljudi pod optubom da su narodni izdajnici i saradnici

okupatora. efkija Kri, predsjednik optine Petnica je pogubljen
12. maja 1945. na Talumu kod Berana. Narod je htio da ga zatiti, jer
nije okrvavio ruke, niti je podsticao na ubijanja. U njegovu odbranu
je stao i pravoslavni ivalj. Meutim, to nije pomoglo, pohitalo se
sa njegovom likvidacijom.57 U roajskom kraju su ubijeni Adem
Kurtagi, mula Jakup Kardovi, Aljo Gani i drugi.58 Selektivni
obrauni sa unutranjim neprijateljem u nacionalno mjeovitim
sredinama unosili su opravdan strah i nepovjerenje prema dravi. Na
metanje osjeaja kolektivne krivice fokusiralo je itavu zajednicu,
ne samo pojedince.
Muslimani u socijalistikoj Jugoslaviji
Jugoslovenska federacija je nastala prema modelu sovjetskog
ustava iz 1936. godine. Staljin je u svom komentaru na amandmane
sovjetskog ustava iz 1936. rekao da nacionalnost koja daje ime
pojedinoj sovjetskoj republici mora predstavljati vie ili manje
kompaktnu veinu u toj republici. Vezivno tkivo obnovljene drave
bilo je politiko: partija i armija. Komunistika vlast nije uspjela
nakon 1945. rijeiti u potpunosti nacionalno pitanje u Jugoslaviji,
ali je preureenjem zemlje na federativnoj osnovi, omoguila
prihvatljivija i prosperitetnija rjeenja za taj multietniki prostor.
Jugoslavenski komunisti, bez obzira na svoj sovjetski uzor, nisu
zapravo prihvatili ideju etnikih republika. Zato je usred podruja
koje je bilo Jugoslavija bila Bosna i Hercegovina koja je bila
kako da se brani. A budui je sada, pod komunistikom vlau, malo ko, ako iko,
priznavao da je iko njegov bio protiv komunista, ubijenog su svedoci pretvorili u
pristau komunista - kao da bradu nikad nije ni putao - prema: S. Bandovi,
Ratne tragedije Muslimana, 190-191.
57
S. Adrovi, Gornji Bihor, Berane 1994, 126; Z. Muratovi, Sandaki
gazija Osman Rastoder, Sarajevo 2002, 74-75. U ovom kraju ubijeno je nakon
1945. i nekoliko muslimanskih odmetnika (Osman Rastoder, Zifo aboti,
Halem Hodi, Iso Skenderovi i drugi).
58
. Topalovi, Roaje i okolina 1941-1945, Roajski zbornik, Roaje
1985, 18. On navodi da su Panto Milii i Miljan Tomii, kao odgovorni beranski
rukovodioci, brinuli o svemu to se deavalo u Roajama i preporuili vlastima
u ovom gradu da budu obazrivi, da ne poduzimaju otre mjere prema onima koji
su nesvjesno zalutali ili bili zavedeni od strane okupatora, ukoliko nisu pravili
zloine i krvavili ruke.

27

multinacionalni i istorijski entitet. Komunisti, posmatrajui u cje

losti, nisu mijenjali granice istorijskih zemalja iz kojih je bila
stvorena jugoslovenska federacija.59 Unutranje granice su bile,
po M. ilasu, plod dugotrajnog iskustva Komunistike partije.60
U ustavima koji su donijeti 1946.-1947. svaka republika je, na
istovjetan nain, nabrajanjem srezova ili drugih jedinica u svom
sastavu utvrdila svoju teritoriju i svoje granice.61 Komunisti nijesu
utvrdili granice izmeu nezavisnih drava, ve izmeu republika
unutar Jugoslavije, kojom e upravljati samo njihova partija. U
prvim poratnim godinama, jugoslovenski federalizam uglavnom je
sluio za propagandne svrhe. Federativno funkcionisanje drave bilo
je, ideoloki ogranieno, uslovljeno vlau Komunistike partije,
koja je bila organizovana na principu demokratskog centralizma.
Tito u maju 1945. govori kako komunisti moraju biti faktor koji e u
Jugoslaviji ujedinjavati sve u jednu cjelinu, dodajui dalje: Voljeti
svoju federalnu jedinicu - znai voljeti monolitnu Jugoslaviju.62
Teritorijalno organizovanje i djelovanje KPJ u predratnom i ratnom
periodu uticalo je na obrazovanje federalnih jedinica, a potom i na
njihovo meusobno razgranienje. Konspirativni rad KPJ imao je
posljedica i na rad dravnih organa, to se ogledalo i u injenici da
u poratnim godinama ne postoje cjeloviti dokumenti o radu najviih
partijskih i dravnih organa, izuzev donekle Skuptine.
Etika Nove vjere oslanjala se na princip da je dobro sve
to slui interesima revolucije, zlo sve to tim interesima smeta.63
Sizifovski je pokuaj svih revolucija da u ime novog ideala mogu
I. Banac, Teret lane povijesti, Forum Bosnae, br. 18, Sarajevo 2002, 46.
Banac smatra da je sa stanovita sovjetskog etnikog federalizma, jugoslovenska
revolucija bila konzervativna, ak i usporeeno s nacionalistikim balkanskim
revolucionarnim modelom.
60
Politika, Beograd 6. septembar 1992. Endrju B. Vahtel smatra da su
komunisti uvijek imali na umu stvaranje jedinstvene drave nakon rata, a ne oku
pljanje neovisnih jugoslavenskih nacija. Njihov poratni reim otjelovljavao je taj
dualizam. Oni su se borili za bratstvo i jedinstvo naroda Jugoslavije. Taj izraz
je trebao da zamijeni ideju o troimenom narodu- prema: E. B. Vahtel, Stvaranje
nacije, razaranje nacije, Beograd 2001, 160, nap. 8.
61
M. ukovi, Ratovi protiv razuma, Istorijski zapisi, br. 1-2, Podgorica
2002, 182.
62
Osnivaki kongres KP Srbije (8-12. maj 1945.), priredili M. Borkovi-V.
Glii, Beograd 1972, 210.
63
. Milo, Zarobljeni um, Beograd 1985, 84.
59

28

unititi pamenje, pacifikovati prolost, stvoriti drugu pamet i za

uvijek oblikovatinovu svijest.64 Istorijska svijest je graena na
mistifikacijama, stereotipima, predrasudama, politikim zakljucima
i ideolokim predstavama. Djelovala je kola prilagoene, sele
kcionirane istorije, osnovne istine o meuratnom periodu i Dru
gom svjetskom ratu. Bratstvo i jedinstvo je propisivalo sprea
vanje destruktivnih sjeanja, nesukobljavanje, koje je poivalo na
dekretiranju zaborava.65
Jugoslovenska federacija je 1945.-1963. bila centralistiki ure
ena, nadreena federalnim jedinicama, sa relativno malim obimom
njihovih prava. Takav oblik federacije doveo je do osamostaljivanja
i birokratizacije saveznih organa te majorizacije u donoenju odluka.
To je uzrokovalo konflikte, dovelo do viestruke destabilizacije
zemlje, to odslikava i oito nejedinstvo 1962. na uvenoj sjednici
Predsjednitva CKSKJ, na kojoj su uestvovali svi nosioci najvanijih
partijskih i dravnih funkcija u federaciji, u svim republikama i u
obje autonomne pokrajine.66
Osvojivi vlast u ratu, komunisti su, bar to se tie ratne ge
neracije, iskreno teili da se brutalni meunacionalni sukobi ne
ponove. Oni su, ipak, samo odigrali ulogu hibernatora nacionalnih
sukoba, a prirodom vlasti koju su uspostavili lagano su pripremali
njihovu obnovu.67 Nacionalno pitanje bilo je permanentno otvoreno.
Ono je tretirano gotovo iskljuivo kao politiko, koje nalazi svoje
prirodno razrjeenje u okviru politikih sloboda i demokratije koju je
socijalizam mogao da ponudi. Smatralo se da je radnika klasa unutar
svih naroda ima jedinstvene interese i da ravnopravnost radnika
automatski osigurava i ravnopravnost svih naroda u socijalistikoj
zajednici.68 Poratna jugoslovenska dravna zajednica je na dekla
Prema: L. Perovi, Izmeu anarhije i autokratije: srpsko drutvo na
prelazima vekova (XIX-XXI), Beograd 2006, 360.
65
Prema: T. Kulji, Pakt utanja, Politika, Beograd 13. avgust 2011.
66
M. ukovi, Koncepcija federacije u Ustavu od 1974 inilac ouvanja
a ne razbijanja SFRJ, u: Antifaistiki narodnooslobodilaki rat u Jugoslaviji i
savremenost, Beograd 2004, 303.
67
Upor. B. Petranovi, Jugoslavija izmeu federalizma i konfederalizma,
Tokovi, br. 1, Beograd 1990, 20-23; S. Stojanovi, Propast komunizma i razbijanje Jugoslavije, Beograd 1995; V. Dimitrijevi, Sukobi oko Ustava iz 1974, u: Srpska strana rata, 447-448; L. Perovi, Ljudi, dogaaji i knjige, Beograd 2000, 65.
68
Centralni komitet Saveza komunista Jugoslavije, Meunacionalni ekonomski odnosi, Materijal za internu upotrebu, Beograd 15. juli 1966 godine, 2.
64

29

rativnom nivou prividno slijedila univerzalni model ljudskih prava.

Meutim, na politikom planu je monistika i kolektivistika
koncepcija socijalizma s komunistikim monopolom, nametnutom
jednostranom ideolokom sadrinom, i s netolerantnou prema
suprotnom miljenju, podignuta na nivo ustavnog naela. To se
na ustavnom planu ogledalo u isputanju meunarodnih obaveza
zabrane diskriminacije s obzirom na razliita politika uvjerenja,
uz veliku primjenu kategorija moralno-politike podobnosti,
relativizaciju ljudskih prava, uz njihovo iroko ograniavanje u
zakonskim, a posebino u podzakonskim normama i voluntarizam u
njihovoj primjeni. Socijalizam ni u jednoj svojoj fazi nije uspio na
zadovoljavajui nain rijeiti problem ljudskih prava u cjelini.69
Nove vlasti su postepeno, ali sistematski sprovodile politiku
stavljanja vjerskih zajednica pod svoj nadzor, vrei na njih pritisak
smanjivanjem vjerskih sloboda i njihovim materijalnim slabljenjem.70
U jugoslovenskom ustavu iz 1946. stajao je uobiajeni lan po
Ljudska prava. Osnovni meunarodni dokumenti, Zagreb 1990, 6-7
(predgovor Z. eparovia).
70
Edvard Kardelj, jedan od najviih jugoslovenskih funkcionera, govori
na sastanku Informbiroa u avgustu 1947. u Poljskoj: S jedne strane smo uveali
pritisak protiv najreakcionarnijeg dela crkvene hijerarhije, a s druge strane, mi
dajemo koncesije, pa i materijalnu pomo onom delu hijararhije i popova, koji
su skloni da sarauju sa dravom i koji su nezadovoljni s vatikanskom politikom,
koja ih tera u sve otriji sukob s nama. U rezultatu toga, mi smo postigli priline
uspehe Tako smo imali u ovoj godini, u vezi sa raznim crkvenim sveabnostima
niz sukoba izmeu samih uesnika tih sveanosti, pa ak i masovnih tua Mno
go su jae nae pozicije u pravoslavnoj crkvi. Tu je diferancijacija mnogo dublja.
Na nie sveenstvo mi imamo vrlo jak uticaj, koji datira jo iz vremena rata. U
nekim republikama, kao to je naprimer u Crnoj Gori i Makedoniji, svetenstvo
stoji skoro kompaktno uz narodnu vlast, a u Srbiji, Bosni i Hercegovini u vrlo ve
likom delu reakcionarni vrhovi crkvene hijararhije nemaju ni ovde aktivno za sebe
veinu svetenstva to se tie muslimanske crkve, koja ima, naravno, mnogo
manji znaaj, mi smo u poslednje vreme postigli vrlo ozbiljan uspeh tom istom taktikom diferencijacije. Na poslednjem saboru te crkve bio je izabran novi poglavar
muslimanske crkve Reis-Ul-Ulema, koji je tesno povezan za Narodni front. Nie
svetenstvo je, meutim, velikim delom neprijateljski raspoloeno prema nama, ali
e posle promene u vrhu, svakako biti mnogo lake da se lomi njihov otpor odozdo
(istakao S. B. ). Mi ne sumnjamo da e nae mere protiv reakcionarne hijararhije
svih crkava morati jo vie da se pootre, ali smo istovremeno uvereni, da emo i
u pogledu dalje unutarnje diferencijacije postii nove uspehe cit. prema: Obini
ljudi u neobinoj zemlji. Svakodnevni ivot u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i
Srbiji, 1945-1990: Jugoslavija izmeu istoka i zapada, Beograd 2007, 32.
69

30

kome se ova zemlja obavezuje na potovanje vjerskih sloboda. U

praksi je, ipak, bilo drugaije. Ve 1946. ukinuti su erijatski
sudovi. etiri godine docnije donesen je zakon kojim je enama
zabranjeno noenje ferede.71 Iste godine su zatvoreni posljednji
mektebi.72 Nakon usvajanja Zakona o dravnim matinim knjigama
1946. sprovedene su aktivnosti na oduzimanju matinih knjiga
od vjerskih zajednica, s ciljem preuzimanja podataka u matine
knjige dravnih matiara. Nakon upotrebe ovih matinih knjiga
samo je mali dio vraen njihovim prvobitnim vlasnicima, a veina
je zadrana u narodnim odborima. Novonastale promjene u vezi sa
matinim knjigama uticale su i na sposobnost Islamske zajednice
da vodi statistike podatke o muslimanskom stanovnitvu. Objavom
Zakona o dravnim matinim knjigama prestala je vaiti Uredba o
voenju muslimanskih matica po kojoj su svi dematski imami bili
duni da svake godine do kraja mjeseca februara predoe podatke o
muslimanskom stanovnitvu na podruju svog demata.73
U Drugom svjetskom ratu na teritoriji Jugoslavije je uniteno
ili teko oteeno 756 damija. Mnoge su vlasti pretvorile u muzeje,
skladita ili ak tale. Tijela koja su upravljala vakufima, bila su faktiki
pod dravnim nadzorom, prisiljena da veliki dio svoje najvrednije
imovine prepuste vlastima. Brojna muslimanska groblja pretvorena su
u parkove ili gradilita za poslovne i stambene zgrade. Posljednji udarac
vakufima zadat je 1958. kada je nacionalizacijom nekretnina nestalo
Avdo Humo, jedan od najviih rukovodilaca u BiH, povodom usvaja
nja Zakona o zabrani noenja zara i ferede govori u Skuptini BiH 22. septem
bra 1950. godine: Prodorom primitivnih i zaostalih azijskih plemena na Balkan
donesen je u nae krajeve i taj rekvizit mranjatva i nazatka... Pokrivanje ene
oliava njenu neravnopravnost u najnehumanijem i najprimitivnijem obliku - cit.
prema: Preporod, br. 12/475, Sarajevo 15. jun 1990.
72
U Rezoluciji Vrhovnog vakufskog sabora Islamske zajednice u FNRJ, na
kome su, pored predstavnika IVZ BiH, bili predstavnici IVZ sa podruja Hrvatske,
Srbije, Makedonije i Crne Gore, odranom krajem avgusta 1947, istaknuto je i
sljedee: Ne mogu se zaboraviti stradanja Muslimana u bivoj nenarodnoj Jugoslaviji, naroito se ne mogu zaboraviti strahoviti progoni iptarskih muslimana,
ugroavanje njihove vjerske i nacionalne slobode i pored svih tobonjih ustavnih
odredaba i ostalih pisanih zakona o slobodi vjere i savjesti - cit. prema: I. Mui,
Islamska vjerska zajednica u Kraljevini Jugoslaviji, Islamska misao, br. 65, Sa
rajevo 1984, 23.
73
D. Beirovi, Oduzimanje nadlenosti Islamskoj zajednici Jugoslavije
u pitanjima branog prava i voenja matinih knjiga nakon zavretka Drugog
svjetskog rata, Arhivska praksa, br. 13, Tuzla 2010, 415-417.
71

31

velikih dobrotvornih zaklada koje su djelovale stotinama godina.

Opti uslovi vjerskog ivota su, pored prisilne ateizacije, popravljeni
1954. kada je izglasan zakon koji je svima jemio vjersku slobodu.
Poratni izbori za reisu-l-ulemu bili su vulgarna demonstracija
komunistikog totalitarizma u poslovima vjere.74
Slubeni stav prema islamu se donekle izmijenio potkraj pede
setih i u ezdesetih godina kada je muslimanska zajednica u Jugoslaviji
postala znaajan argument nesvrstane spoljne politike Jugoslavije
koja je traila svoje mjesto u svijetu u blokovskom okruenju.75
Veze vrha Islamske zajednice sa inostranstvom doprinijele su da
Jugoslavija stekne jae povjerenje u muslimanskom svijetu. elei
da izbjegne oivljavanje veza sa svrstanim Turcima i koristei
svoju nesvrstanu liniju reimu je vie odgovaralo da muslimanski
studenti na teoloke studije idu u Egipat, a ne u Tursku.76
Priznavanje Muslimana za narod nije bio jedinstveni dogaaj,
ve dugotrajan i ponekad muan proces (Audry Helfant Budding).
U poratnoj Jugoslaviji su se jedino za Muslimane mijenjali statistiki
modaliteti nacionalne pripadnosti. Jo uvijek nije potpuno razjanjen
odnos i stav ratne i poratne generacije muslimanskih kadrova nakon
1945. prema pretvaranju onog ratnog, uvenog velikog M u malo
m. Zvanini nazivi Muslimana su se u Jugoslaviji neprestano
mijenjali, od neopredjeljenih, preko Srba, odnosno Hrvata
islamske vjere, do Jugoslavena i konano - Muslimana. Kao ironiju su
pojedini muslimanski intelektualci isticali da je vladajua ateistika
partija ovom narodu odredila religijsko ime.77 Odnos komunista i
komunistikog pokreta u Jugoslaviji prema nacionalnom pitanju
Muslimana je bio promjenljiv i nedosljedan. Mada je ovaj pokret
Preporod, br. 5/492, Sarajevo 1. mart 1991. A. Isakovi kao indikativan
primjer istie da se 1957. ak i reis izjanjavao kao Srbin vidi: A. Isakovi, O
nacionaliziranju Muslimana, 101 godina afirmiranja i negiranja nacionalnog
identiteta Muslimana, Zagreb 1990, 15.
75
N. Malcolm, Povijest Bosne, 265; Z. Foli, Islamska zajednica u spo
ljnopolitikim projekcijama jugoslovenske vlade (1949-1964) u: Zbornik izlaganja
sa Okruglog stola o crnogorsko-turkskom kulturolokom i ukupnom civilizaci
jskom proimanju Podgorica 16. maj 2009., Forum, spec. izdanje, Podgorica
decembar 2009 47.
76
Nedovreni mir. Izvetaj Meunarodne komisije za Balkan, Beograd
1998, 17, nap. 3.
77
Upor. F. apo-T. Loza, Povratak u Bosnu, Sarajevo 1990, 86; M. Gali,
Politika u emigraciji, 78.
74

32

na teoretskom planu poklanjao vie panje nacionalnom pitanju,

komunisti se nijesu mogli osloboditi nacionalistike, evropocentrike
i islamofobine psihologije, to je esto ispoljavano u negiranju
Muslimana. Ova ideologija je ipak naspram ovog nacionalnog
pitanja, u poreenju sa drugim ideologijama, imala pragmatiniji
odnos. Dok se u toku rata komunisti obraaju Muslimanima,
uvaavajui ih gotovo na isti nain kao Srbe i Hrvate, u poratnom
periodu oni ih dugo ne priznaju kao nacionalnu zasebnost to kod
njih predstavlja jo jedan izvor frustracija i razoarenja.78 Komunisti
su sebi dali za pravo da im sami odreuju ime i nacionalnost, shodno
svojoj ideolokoj doktrini i politikom interesu. Muslimani nijesu
samostalno odluivali o svojoj nacionalnosti.79 Oni su se dugo
nalazili u nepovoljnoj situaciji u pogledu svog izjanjavanja. Nije
im se omoguavalo, niti dozvoljavalo, da budu ono to jesu, da se
deklariu onako kako se osjeaju.80 Bili su u poziciji naroda u sjeni.
Propagirana je svijest da uopte nije bitno ko je koje nacionalnosti, da
e svi biti Jugosloveni, da je najvanije graditi bratstvo-jedinstvo,
da je nacionalno anahrono. Ukupnom politikom Muslimani su nakon
Drugog svjetskog rata podsticani i razliitim sredstvima ubjeivani
da se opredjeljuju kao Srbi, Hrvati, Crnogorci itd. Dugo su bili
tretirani kao sumnjiv i kolebljiv element kojem je data prilika
za nacionalno osvjeivanje. Meutim, veina nije prihvatila
takva rjeenja, preputeni popisnim izluivanjima, pojmovnim i
terminolokim konfuzijama.81 Ime Musliman jeste bilo priznato
A. Purivatra, O nacionalnom fenomenu Muslimana, u: Muslimani i
bonjatvo, Sarajevo 1991, 27-28.
79
E. Redi, Sto godina muslimanske politike u tezama i kontroverzama
istorijske nauke, Sarajevo 2000, 167.
80
Musliman kao oznaka etnike pripadnosti, Takvim, Sarajevo 1966, 6364.
81
N. Durakovi, Prokletstvo Muslimana, Sarajevo 1993, 160-162. Branko
Kosti, predsjednik Predsjednitva SR Crne Gore 1990. izjavljuje da je musli
manska nacija formirana na istoj religijskoj osnovi. Ja imam dosta prijatelja
Muslimana. Ali, to je njihovo vjersko ubjeenje, pripadnost islamu. Nacionalno
porijeklo im je sasvim neto drugo. Akademik Milosav Babovi 1991. izjavljuje
kako je dravni vrh SFRJ muslimansku konfesiju proglasio za narod verovatno
da se dodvori islamskim zemljama u Pokretu nesvrstanih, a moda da i Srba bude
manje; opir. S. Bandovi, Sandake teme, Novi Pazar 1996, 171. Bilo je 1995.
i nekih akademskih prijedloga da se u kolske programe ukljue i Muslimani,
pod uslovom da se ime ovog naroda pie sa malim poetnim slovom, odnosno
kao konfesionalnost, i time izvri njegova asimilacija u Crnogorce islamske
78

33

ali ono nije ukljuivalo i pravo na vlastitu knjievnost, istoriju,

nacionalne institucije.82 Dok su Muslimani priznavani u politikoj
ravni, istovremeno im je poricana svaka samoidentifikacija, etnika,
povijesna i kulturna sadrina njihovog nacionaliteta.83 Obraun sa
turcizmima u jeziku, s druge strane, bie nastavljen.84
vjeroispovijesti vidi: Monitor, br. 264, Podgorica 10. novembar 1995; S.
Hadrovi-Vrbiki, edni preko vode, Almanah, br. 13-14, Podgorica 2000, 300.
82
Bosna i bonjatvo, 178. Husein ozo, jedan od istaknutih muslimanskih
intelektualaca 1970. pie u Glasniku Vrhovnog islamskog starjeinstva u SFRJ
(br. 5-6) , da od sad pojam musliman vie ne oznaava samo pripadnika islam
ske vjere, nego i pripadnika muslimanskog naroda, bez obzira na to da li je ovaj
pripadnik vjernik ili ne inilo bi se da tu islam gubi. Stoji kao nepobitno, da se
u tom sluaju formalno rije musliman najvie otuila i udaljila od islama. A ipak
nije tako. Ja bih rekao, da se ovdje prije radi o vraanju nego otuivanju. Malo m
ne gubi ve dobija. Veliko M ga jo vie jaa i uvruje Mi smo svjesni da malo
m predstavlja osnovu za veliko M, bez ega bi ono znailo prazno ime, frazu bez
sadraja. Islamska zajednica se, kako je primjetio Xavier Bougarel, brzo pretvo
rila u svojevrsnu zamjenu za nacionalnu instituciju, kao to e pokazati i obnova
vjerske tampe ili otvaranje novih damija.
83
Upor. H. Pozderac, Nacionalni odnosi i nacionalno zajednitvo, Sarajevo
1978, 43-44; M. Imamovi, Historija Bonjaka, Sarajevo 1997, 565.
84
Profesor dr Drago upi, direktor Instituta SANU za srpski jezik, u in
tervjuu beogradskim Veernjim novostima 1995. kae: Nedopustivo je ienje
turcizama iz srpskog jezika. To je neprirodan i nasilan in. Jer, rei turskog porekla
pa i druge persijske, iranske i irake rei koje su Turci doneli, kod naeg naroda su
davno prihvaene. One su stilski, jeziki i strukturalno utopljene u na jezik. Bez
mnogih od njih ne bismo mogli, jer nemamo zamenu. Kako bismo drugaije zvali:
jorgan, jastuk, pekir, jelek, dep, eer, pamuk, batu, maramu, kaiku, bubreg,
arapu, elik, jorgovan, kalup, rakiju... Takvih rei je po renicima oko deset hil
jada, a u narodu, ak nekoliko desetina hiljada. Zamislite kako zvui Na Drinimost?! ak i kad bismo probali da maksimalno prilagodimo njihov knjievni iz
raz srpskom jeziku, izbacivi sve rei turskog porekla, bilo bi to strano. Promenili
bismo boju njihovih dela. A znate, i boja je turska re. Bez nje, moemo da koris
timo samo druge strane rei: kolor ili farbu. Boja je imenica od koje su izvedene
na desetine srpskih rei i izraza. Zato mislim da se prema turcizmima u naem
reniku ne moemo ponaati kao prema reima koje treba izbaciti. Pa srpski jezik
je odvajkada bio otvoren, a ne puritanski... Turcizmi su uplivali u prirodni tok
razvoja naeg jezika, doavi s Turcima na Balkan. Turci su u to vreme bili narod
vie radne kulture. Sa sobom su doveli mnoge predmete za domainstvo koji do
tada u Srbiji nisu postojali. Zato su nazivi tih predmeta ostali do danas u upotrebi.
Konano, turska leksika je obogatila srpski jezik. Dala mu je posebnu jasnou i
otrinu, ali ga nije izmenila. Rei, uzete od Turaka, pretrpele su znaajne izmene
u strukturalnom i tipolokom smislu. Nastavci osnovnih rei su izmenjeni, pa kad
biste se u Ankari sluili turcizmima niko vas ne bi razumeo prema: Veernje
novosti, Beograd 30. januar 1995.

34

Kao ateisti, komunisti nisu ni mogli prihvatiti religiju kao

presudnu za narodnost. Smatrali su, dug period nakon rata, da su
Muslimani nacionalno neopredjeljeni, pa e se, s daljim razvitkom,
opredjeljivati kao Srbi ili Hrvati. No, ve prvi popisi su pokazali da
stvari nee ii tim pravcem.85 Na Osnivakom kongresu KP Srbije
u maju 1945. Velibor Ljuji je naglaavao da muslimani treba da
ostanu Muslimani, da se ne ukljuuju u Srbe, istiui da je iseljavanje
u Tursku prije rata, nacionalno ugnjetavanje i nepravilno rjeavanje
agrarne reforme dovelo do prosjakog tapa veliki dio muslimanskog
naroda.86 Akademik Sreten Vukosavljevi je upozoravao 1945. kako
je Muslimane uzaludno pokuavati nacionalizovati.87 Meutim, Moa
Pijade je 1953. iznio stav da je oito, bez rasprave, da izraz musliman
oznaava pripadnost odreenoj muslimanskoj veroispovesti, da sa
pitanjem narodnosti nema nikakve veze.88 Edvard Kardelj je dugo
smatrao da Muslimani, uporeujui ih sa Jevrejima, nijesu nacija
mada se individualno uzevi ne oseaju ni Srbima, ni Hrvatima i
M. ilas, Bosanci i Bonjaci, Nedeljna borba, Beograd 14-15. jul 1990.
K. Suljevi, Nacionalnost Muslimana, Rijeka 1982, 226.
87
On kae: Istorija je stvorila velike razlike meu nama, te nije samo
vjera koja nas je razdvojila... Budui razliiti, nalazili smo u svaemu povoda da
mrzimo jedni druge... Pokuaj da se Muslimani nacionalno osveste, da postanu
Srbi muslimanske vere nije nimalo uspeo. Ne bi uspeo ni da su Srbi to radili
sa vie irokogrudosti i doslednosti. Pogreno je bio zasnovan. Nisu Muslimani
neto to nema svojih izgraenih osobenosti pa da sada toj nacionalno i kulturno
bezoblinoj masi Srbi samo dadu nacionalno oblije. Ono mesto, koje u dui Srba
zauzima nacionalno oseanje, nije u Muslimana prazno, pa da Srbi treba sada
samo da popune tu prazninu. Muslimani imaju svoju posebnu istorijsku tradiciju...
Srbi treba da se iskreno odreknu i dosledno svake namere, koju su imali raniji
reimi, da od Muslimana stvore neto drugo, a ne ono to su: ponajmanje Srbi
muslimanske vere. Ma koliko to eleli, to je apsolutno nemogue postii; opir.
Glas Sandaka, br. 1, Novi Pazar 15. juni 1945; E. Hasanagi, O autonomiji
Sandaka, Libertas, br. 4, Novi Pazar 1996, 66.
88
M. Pijade pie: Niko nije nikada stavljao u sumnju da su muslimani u
Bosni, Hercegovini, Sandaku jugoslovenskog porekla, etniki deo jugoslovenske
zajednice. Zato e se oni meu njima koji su opredeljeni kao Srbi ili Hrvati upisivati kao Srbi i Hrvati a oni koji nacionalno nisu blie odreeni upisae se kao
nacionalno blie neopredeljeni Jugosloveni, a ne samo kao uopte neopredeljeni,
to se ostavlja za druga lica koja ma iz kakvog razloga nemaju odreenu nacionalnu pripadnost. Prestaje nenauna i zaostala praksa da se verska oznaka mea
sa odreivanjem narodnosti - prema: Borba, Beograd 21. januar 1953; K.
Suljevi, Nacionalnost Muslimana, 231.
85
86

35

mada, s obzirom na to, svakako sainjavaju posebnu etniku grupu.89

Igra sa popisima i nametnutim izjanjavanjima od 1948. do 1971.
godine, i pratea lutanja, nedvosmisleno su pokazali, i pored svoje
apsurdnosti, da oni itekako postoje. Oni su se 1948. godine mogli
izjasniti pod modalitetom Musliman-neopredijeljen, 1953. pod
Jugosloven-neopredijeljen, 1961. Musliman u etnikom smi
slu, a 1971. i 1981. Musliman u nacionalnom smislu, analogno
nacionalnim modalitetima ostalih jugoslovenskih naroda.90 Mu
slimanska nominacija direktno je ugroavala i velikosrpske i ve
likohrvatske pretenzije.91 U Crnoj Gori se po popisu iz 1948. svega
387 lica izjasnilo kao Muslimani-neopredijeljeni; po popisu iz 1953.
godine 6.424 lica; po popisu iz 1961. godine 30.665 i po popisu iz 1971.
godine 70.236 lica.92 U smislu etnike pripadnosti 1961. u Jugoslaviji
E. Kardelj, Razvoj slovenakog nacionalnog pitanja, Beograd 1960, 104.
U Popisu iz 1948. nije bilo modaliteta u smislu Jugoslaven kao narodnost,
ali se u konanoj obradi podataka o Muslimanima govorilo kao o Jugoslovenima
u smislu jugoslovenskog porijekla. Uz pitanje o narodnosti u popisnici popisa
stanovnitva iz 1953. dato je i objanjenje: Svako lice upisuje koje je narodnosti,
naprimer: Srbin, Italijan, Slovenac, Makedonac, Crnogorac, Maar, iptar, Nemac,
Italijan, eh, Slovak, Turin, Ciganin itd. Lica jugoslovenskog porekla, koja nisu
blie nacionalno opredeljena upisuju Jugosloven neopredeljen, dok ostala na
cionalno neopredeljena lica upisuju nacionalno neopredeljen. Uputstvima je
dalje naznaeno da za lica koja nisu nacionalno opredijeljena treba utvrditi da
li su po svom etnikom poreklu Jugosloveni ili stranci, odnosno nacionalne man
jine. Ako je nacionalno neopredeljeno lice bilo jugoslovenskog porekla (naprimer,
Muslimani i Bosni i Hercegovini, a delom i u Sandaku, Crnoj Gori i Makedoniji
ili lica koja su navela pokrajinsku pripadnost naprimer Bonjak, Bokelj, Istra
nin itd.) trebalo je upisati Jugosloven neopredeljen (Vitalna i etnika obeleja,
Popis stanovnitva 1953. godine, I, Beograd 1959, XXXIV). U popisu iz 1961.
odgovor na pitanje o narodnosti upisivao se prema utvrenim modalitetima u pop
isnici. U objanjenju modaliteta Jugosloven nacionalno neopredeljen reeno je
da graani Jugoslavije koji nisu blie nacionalno opredijeljeni, odgovaraju Jugosloven nacionalno neopredeljen.
91
M. Imamovi, Bonjaki etnos: identitet i ime, Prilozi, br. 32, Sarajevo
2003, 326-327.
92
K. Hadi, Brojnost i rasprostranjenost muslimana u Jugoslaviji, Takvim,
Sarajevo 1975, 120; V. erjavi, Gubici stanovnitva Jugoslavije u drugom svjetskom ratu, Zagreb 1989, 137; opir. H. arkinovi, Konfesionalni i nacionalni aspekt popisa stanovnitva u Crnoj Gori 1909-2003, Almanah, br. 23-24, Podgorica
2003, 239-263. Po popisu 1948. u optini Plav bilo je, primjerice, popisano 6.127
stanovnika koji su se izjasnili kao Crnogorci, a u optini Gusinje 4.561 stanovnik
je upisan kao Crnogorac. Ovaj popis je dao podatke samo o narodnosti ali ne i
o vjeroispovijesti; opir. H. arkinovi, Nacionalna, konfesionalna i jezika stru
89
90

36

se kao Muslimani izjasnilo 973.000 lica i to: u BiH 943.000, Crnoj

Gori 31.000, Hrvatskoj 3.000, Makedoniji 3.000 i Srbiji 93.000.93
Popis stanovnitva u pojedinim optinama 1961. godine94
Optina

Srbi

Muslimani

Crnogorci

Bijelo Polje

420

0,90

9857

21,12

34750

74,48

Ivangrad

330

0,74

4406

9,99

38569

65

0,34

673

3,35

Pljevlja

769

1,64

6794

Roaje

76

0,51

8009

Plav

Albanci

ukupno

10

0,0002

46651

87,51

41

0,0009

44072

14890

78,72

3131

16,5

18913

14,55

38614

82,72

15

0,0003

46677

54,48

5428

36,92

528

3,59

14700

Popis stanovnitva u pojedinim optinama 1971. godine95

Optina

Srbi

Bijelo Polje

3493

Ivangrad
Plav

ukupno

Crnogorci

Muslimani

6,64

29862

56,77

18553

35,27

52598

3920
584

7,94
2,98

31150
5246

63,11
26,84

12362
9401

25,04
48,1

49351
19542

Pljevlja

7922

16,9

29630

63,25

8530

18,2

46843

Roaje

189

2082

12,99

12483

77,93

16018

1,17

ktura stanovnitva u Crnoj Gori po popisu iz 2003. godine, Almanah, br. 25-26,
Podgorica 2004, 198-200. U svom radu Crnogorski Muslimani koji je obja
vljen u Zborniku radova Identitet Bonjaka-Muslimana (Plav 1995), dr. Ejup
Muovi ustvruje: Sve naznake koje su priivane Muslimanima ni priblino nisu
oznaavale njihov pravi identitet i udaljavale su ga od toga. Tek u novije vreme,
od sedamdesetih godina ovog veka, i zvanino im je priznato pravo na nacionalni
identitet. Od tada se oni oznaavaju kao Muslimani, sa velkim poetnim slovom
M. Time se oni oznaavaju kao nacija bez obzira na njihovu ideoloku pripadnost
i konfesionalnu odanost. Za razliku od toga religijska pripadnost se oznaava
kao musliman sa malim poetnim slovom m. Na prvi pogled to veliko i malo m ne
znae mnogo, a u sutini vrlo mnogo, jer se jednim oznaava nacionalna a drugim
religijska pripadnost (str. 65).
93
Po proraunima Muhameda Demaludinovia, da su se svi muslimani
slovenskog porijekla pisali kao Muslimani u smislu etnike pripadnosti njihov
broj bio bi svakako vei. Prema njemu je 1961. bilo ukupno 1,396.421 Musliman
jugoslovenskog etnikog porijekla, od ega se kao Musliman u smislu etnike pri
padnosti izjasnilo 972.960 (69,68%), kao nacionalno neopredijeljeni Jugosloveni
278.422 (19,94%), kao Srbi, Hrvati, Makedonci i Crnogorci 145.039 (10,38%)
lica; opir. Takvim , Sarajevo 1967, 108-118; Zemzem, br. 1-2, Sarajevo 1971.
94
Savezni zavod za statistiku, Popisa stanovnitva od 1961 godine, knjiga
VI, Vitalna etnika i migraciona obileja, Beograd 1967.
95
Savezni zavod za statistiku, Popisa stanovnitva za godinu 1971, Be
ograd 1974.

37

Veina poratnih popisa raena je pod pritiskom politiki turbu

lentnih dogaaja. Prvi poratni popis 1948. je bio sproveden u godini
Rezolucije IB-ea i sukoba sa Staljinom, to je uticalo i na mnoge
unutranje sukobe. Sljedei popis je uslijedio 1953. neposredno
poslije uvoenja samoupravnog koncepta u privredu Jugoslavije.
Popis 1961. je prethodio ekonomskim reformama. Naredni popis
1971. je sproveden pod teretom zaotravanja odnosa na relaciji
republike-federacija.96
Brojni unutranji, ali i vanjski faktori su uticali na priznanje
muslimanske nacije, ali oni nijesu, jo u dovoljnoj mjeri poznati i
istraeni. Odnos prema Muslimanima, kazivao je dr. Atif Purivatra,
dugo se nije utvrivao u Sarajevu i Bosni i Hercegovini: Odluke
nisu zavisile od Muslimana. Snaga odluka iz vrha provodila se
bez pogovora. Uz snaan aparat, postojala je i snana propaganda.
I strah.97 Na neodrivost i besmislenost politike nacionalnog
opredjeljivanja ovog naroda u dva maha je upozorio i Tito. On ve
1959. istie da treba prestati s nacionalistikim igrama oko Muslimana
i da im treba omoguiti da se izjasne onako kako se zaista i osjeaju.
etiri godine kasnije on pojam Jugoslovena oznaava graanskom,
a ne ideolokom ili meunacionalnom kategorijom. Jugosloven
tako znai biti graanin socijalistike Jugoslavije: Meutim, iako
je to jasno kod nas postoje jalove diskusije, na primjer, o tome da
li Muslimani treba da se opredijele za neku nacionalnost. To je
besmislica. Svako moe da bude ono to osjea da jeste i niko nema
pravo da mu natura neku nacionalnu pripadnost. Time se Muslimani
nijesu vie mogli u popisnim odjeljcima oznaavati Jugosloveni,
nego im se morala traiti nova nacionalna nominacija.98 ezdesetih
godina unutar Saveza komunista konano dozrijeva spoznaja da je
teza o nacionalnom opredjeljivanju Muslimana bez naune osnove.
Pitanja o nacionalnom opredjeljivanju kritiki su analizirana na VI
Plenumu CK SKBiH u martu 1963. a zatim na IV kongresu SK BiH
1965. godine. Tada su odbaene kao nauno neosnovana i politiki
tetna shvaanja o potrebi nacionalnog opredjeljivanja. To je bilo
S. Bogosavljevi, Bosna i Hercegovina u ogledalu statistike, u: Bosna i
Hercegovina izmeu rata i mira, Beograd 1992, 33.
97
Prema: E. Durmievi, Muslimani su svoji na svome (intervju: Atif Pu
rivatra), Islamska misao, br. 146, Sarajevo februar 1991, 8.
98
. Filandra, Bonjaka politika u XX. stoljeu, Sarajevo 1998, 236.
96

38

izraeno i u Ustavu SR BiH iz 1963, zatim u Saveznom ustavu iz iste

godine, odredbom o izmjeni grba SFRJ, kojem je konano dodata
esta baklja, kao simbol BiH i Muslimana. Sve dileme su konano
odbaene na XVII sjednici CK SKBiH u februaru 1968. godine,
gdje je, uz isticanje kako je praksa pokazala svu tetnost raznih
oblika pritisaka i insistiranja iz ranijeg perioda da se Muslimani u
nacionalnom pogledu opredjeljuju kao Srbi, odnosno kao Hrvati,
potvreno da su Muslimani poseban narod.99 Ovakav identitet
pruao je mogunost da se istodobno bude i Musliman po porijeklu
i ateist po ubjeenju. Jugoslovensko vostvo u pokretu nesvrstanih
nesumnjivo je olakalo dravno-partijskom rukovodstvu da prizna
Muslimane kao zasebnu nacionalnost u panteonu jugoslavenskih
nacija.100 I akademik Milorad Ekmei je tada pisao da se muslimanski
nacionalni preporod zavrava pred naim oima.101
Pripadnikom jednog naroda postaje se opredjeljenjem, a ne
genetskim porijeklom. U svakom nacionalnom identitetu postoji
mnotvo nijansi i razlika koje svako od njegovih pripadnika na svoj
nain osjea i iskazuje. Ljudi se ne definiu samo jezikom, kae
Holm Zundhausen, koliko god da je vaan. U naciju spada svijest
o zajednitvu i ime koje svi prihvataju. Niz autora pokazuje da se
nacionalna svijest formira kroz odreene etape. Narodi se oblikuju
i mijenjaju u istorijskim procesima. Narod, gledano u cjelini, nije
samo etnografska i filoloka kategorija, ve i dravnopravni, odnosno
teritorijalno-politiki i kulturno-istorijski pojam. Nema istih naroda
u istoriji. Teorija da je etnogeneza jednog naroda jednokratni in
koji se obavlja jednom zauvijek, potpuno je neistorijska. Heterogeno
XVII sjednica CK SK BiH, Politika biblioteka, izd. Osloboenje, Sara
jevo, bez god. izdanja, ABC Muslimana, 40-41; M. Imamovi, Historija Bonjaka,
564-565; opir. vidi lanke u Preporodu: Za slobodno izraavanje svoje nacionalnosti (br. 5, Sarajevo 15. novembar 1970); Muslimani su posebna nacija (br.
12, Sarajevo 1. mart 1971); Muslimani - ravnopravnost i afirmacija (br. 13, Sara
jevo 15. mart 1971).
100
J. Fine-R. Donia, Bosna i Hercegovina. Tradicija koju su izdali, Sara
jevo 1995, 144.
101
On dalje pie: Ja sam jednostavno zastupao tezu da je neuspjeh srpskog
i hrvatskog nacionalnog preporoda da stvore zajedniku naciju na osnovi jednog
jezika, da se vremenom prevazie religija kao faktor uzajamne podjele, ostavio
prostor da se kasnije muslimanski dio naroda afirmie na istim temeljima kao i ona
dva prva opir. vidi: M. Ekmei, Odgovor na neke kritike Istorije Jugoslavije (XIX vek), Jugoslovenski istorijski asopis, br. 1-2, Beograd 1974, 223-225.
99

39

porijeklo mnogoljudnih, razvijenih etnikih zajednica nije izuzetak,

ve pravilo. Francuzi su tako nastali stapanjem keltskog, iberskog
i germanskog stanovnitva, Englezi mijeanjem Kelta i Germana,
dok su u formiranju Italijana uestvovali Pelazgi, Etrurci, Kelti, Grci
i drugi. Zajednice koje se nazivaju etnikim, ne moraju da budu i
zajednici ljudi istog porijekla, ljudi povezanih krvnim srodstvom.
Mogu, ali ne moraju. Bioloka povezanost nije konstantno, ve
varijabilno svojstvo etnosa, pa se, shodno tome, i ne moe uvrstiti u
njegove odrednice.102 Nacija nije genetska, organska, ve istorijska
kategorija.
Terminologija doista nikada nije samo terminoloko pitanje.103
Zvanino imenovanje Muslimana je na prostoru jugoslovenske
dravne zajednice, a naroito u Evropi, ve od samog poetka
zvualo egzotino, poto se inilo sadrajno neodgovarajuim
i evropskim mjerilima neprimjerenim, jer stari kontinent nije
naviknut polovinom XX stoljea na religijsku osnovu nacionalnog
oznaavanja, na injenicu da se razlika izmeu vjerske i nacionalne
pripadnosti iskazuje pomou veliine jednog slova.104 Svijest o
priznavanju Muslimana sporo se razvijala unutar zemlje. Za to veliki
dio odgovornosti, osim drutvenih i istorijski uslovljavajuih prilika,
D. Bandi, Carstvo zemaljsko i carstvo nebesko: ogledi o narodnoj religiji, Beograd 1997, 38-39.
103
Opir. S. Bandovi, Ballkani dhe stereotipet historiografike, Drita e
Jets, Reviste pr filozofi, religjion, shkenc dhe kultur, Numr 3-4, OJQ Dri
tagjilan, Gjilan 2008, 116-143.
104
Upor. V. Krinik-Buki, Bosanski identitet izmeu prolosti i budunosti,
Sarajevo 1997, 42; Lj. Dimi, Srbi i Jugoslavija, Beograd 1998, 65. Bilo je ak i
prijedloga da se Muslimani nazovu Muslovenima (sinteza muslimanstva i slov
enstva), odnosno Isakovcima. Petar Rudi penzionisani pomoni slubenik u
bjelopoljskom muzeju zakljuio je kako Muslimani nemaju sopstvenog etnikog
imena pa je odluio da ga sam stvori. Ponudio je ime Isakovci, po Sigismundu
Tomaeviu, bratu posljednjeg bosanskog kralja Stevana Tomaevia, koga su
Turci odveli u Istanbul, gdje je primio islam i dobio novo ime Ishak. O ovome je P.
Rudi objavio i manju brouru, koja je doivjela dva izdanja; opir. vidi: P. Rudi,
Isakovci - novo nacionalno ime Muslimana srpskohrvatskog jezika, Bijelo Polje
1987, 16-18. Dr. E. Muovi je u Bjelopoljskim novinama 20. decembra 1983.
ocijenio kao interesantna Rudieva razmiljanja a nauka e o tome, verovatno,
dati svoju poslednju re. Dr. Momilo Lutovac je ovu brouru okvalifikovao kao
doprinos naunoj literaturi odnosno adekvatnijem konstituisanju nacije naeg
muslimanskog stanovnitva.
102

40

snosi i muslimanska politika, kulturna i nauna inteligencija.105

Iz redova velikosrpskih i velikohrvatskih nacionalista, ustvrdio je
Branko Mikuli, poricala se, meutim, i dalje nacionalna posebnost
Muslimana, pa se u tom nastojalo dokazati da je individualnost
Muslimana u nacionalnom smislu politika diverzija.106 Oponenti
unutar drave su nacionalno priznavanje Muslimana vidjeli kao
dokaz najvie odanosti titoistikoj verziji lenjinistikog rjeavanja
nacionalnog pitanja.107 Pisanje velikim ili malim slovom imena
Musliman u sebi je otkrivalo priznavanje ili nepriznavanje njihovog
individualiteta.108 Nema nacionalizma bez stereotipa o drugima,
. Filandra, O jednom asimiliranju Muslimana, Sveske, br. 26-27, Sa
rajevo 1989, 416.
106
B. Mikuli, Bosna i Hercegovina u borbi protiv hegemonizma, Soci
jaldemokrat, br. 2, Sarajevo 2000, 203.
107
Dobrica osi u julu 1972. zapisuje: Proglaavanje vere za naciju sma
tra se naprednou, demokratijom, ideologijom samoupravnog socijalizma; dakle,
taj ideoloki eksces dobija socijalistiku legitimnost! To je Titova karta za nes
vrstani svet; dokaz njegovog internacionalizma cit. prema: D. osi, Pievi
zapisi (1969-1980), Beograd 2001, 82; takoer vidi: K. Suljevi, Otpori tokovima
muslimanske posebnosti, Pregled, br. 9, Sarajevo 1970, 255-265. Pria o konver
titima ili vjetakim, odnosno izmiljenim narodima prvenstveno se veziv
ala za stav prema Muslimanima. Rasprave o izmiljenim nacijama su produkt
stereotipne matrice i ilavih klieiziranih predstava koje na razne naine opstaju
vie od jednog stoljea. osi e, prema navodima beogradske Politike u aprilu
2010. ipak priznati: Posle svega to se od Titovog vremena dogodilo, sklon sam
danas da muslimane smatram za naciju.
108
H. emerli, Pitanje nacionalnog osjeaja Muslimana, Prilozi, br.
1, Sarajevo 1965, 378. Dr. Ejup Muovi je u svojim radovima znatnu panju
poveivao i pitanju nastanka i priznanja muslimanske nacije u Srbiji i Crnoj Gori.
On tako pie: Muslimani su od poetka islamizacije (kraj XV veka) izgraivali
svoju posebnost i za pet stotina godina je izgradili. Uz sve ostalo to ih ini oso
benim, izgradili su oseanje da su to to su. Zar put oblikovanja Muslimana nije
bio slian, ili sasvim slian, oblikovanju drugih nacija: Srba, Hrvata, Slovenaca,
Crnogoraca, Makedonaca? Zar i njima nije bilo zajedniko slovenstvo? Svi su
juni Sloveni; u poetku jedan jezik i jedna religija. I svi su se tokom vremena
menjali, da bi bili ono to su danas. Isti je sluaj, isti razvojni put, i sa Muslim
anima. No, po nekima, koji se u svom razmiljanju teko odvajaju od XIX veka,
to tako ne moe... Ja ostajem pri konstataciji da je veina Muslimana potekla od
Slovena, a manji deo njih bi vodio poreklo od inorodnog. ini mi se da je teko
govoriti o istoti bilo koje nacije, pa i Muslimana, u bilo kom vremenu i, osobito,
na balkanskim prostorima. Muovi je ovu tezu zastupao i u radovima o Mus
limanima u Crnoj Gori: Kada se govori o procesu islamizacije koji kod nas nije
dovoljno prouen, pa otuda esta neznanja, tendenciozna tumaenja, robovanja
mitu prolosti a odsustvo nauke, onda se sa sigurnou moe rei da su jugo
105

41

jer bez njih nema ni stereotipa o sebi, niti interesnih manipulacija.

Bilo je potrebno puno vremena dok se i na CK SK Srbije 1968.
nisjeu konano ule rijei da su Muslimani narod.109 Meutim, ni
nakon toga nisu prestala osporavanja Muslimanima izvan Bosne i
Hercegovine da se izjasne kao Muslimani.110
slovenski Muslimani potomci islamiziranog sveta i drugih naroda koje su turski
osvajai zatekli. To vai i za Muslimane Crne Gore. Dakle, ako su Crnogorci u
ogromnoj veini slovenskog porekla onda su to i Muslimani u toj dravi. Pod
ostalim koje su Turci zatekli a koji su islamizirani u Crnoj Gori treba podrazume
vati: Albance, Vlahe, Romane. Moda i neke druge etnike grupe koje su se mogle
nai na tim prostorima, npr. Goti, kojih je bilo u zapadnim jugoslovenskim pros
torima u XIV veku. On dalje ustvruje: Sve naznake koje su priivane Musli
manima ni priblino nisu oznaavale njihov pravi identitet i udaljavale su ga od
toga. Tek u novije vreme, od sedamdesetih godina ovog veka, i zvanino im je
priznato pravo na nacionalni identitet. Od tada se oni oznaavaju kao Muslimani,
sa velkim poetnim slovom M. Time se oni oznaavaju kao nacija bez obzira na
njihovu ideoloku pripadnost i konfesionalnu odanost. Za razliku od toga religi
jska pripadnost se oznaava kao musliman sa malim poetnim slovom m. Na prvi
pogled to veliko i malo m ne znae mnogo, a u suptini vrlo mnogo, jer se jednim
oznaava nacionalna a drugim religijska pripadnost nav. prema: E. Muovi,
Knjigu nisam pisao da bih se dodvorio ili zamerio Muslimanima ili Srbima, in
tervju, Has, br. 12, Novi Pazar decembar 1995; Isti, Crnogorski Muslimani, u:
Identitet Bonjaka-Muslimana, 63; upor. Isti, Prvi crnogorski Muslimani, Sim
pozijum Seoski dani Sretena Vukosavljevia, XVI, 231-232; Isto, Almanah, br.
3-4, Podgorica 1998.
109
Zadaci SK Srbije u razvoju meunacionalnih odnosa i borbi protiv nacionalizma, izd. Komunist, Beograd 1978, 125. Na XIV sjednici CK SK Srbije
od 29-30. maja 1968. osuujui istupanje Jovana Marjanovia koji je tvrdio da
je besmisleno proglaavanje muslimanske nacije, Petar Stamboli je rekao:
Jovan Marjanovi kae da njegovo istupanje nije ovinistiko. Ali gledajte kako
je to poreano: besmisleno je proglaavanje muslimanske nacije. Ne znam na
ta misli drug Marjanovi, ali postoji razlika i mnogostruko je znaenje termina
naroda, a drugo je znaenje nacije. On izjednauje narod i naciju i onda to zove
besmislenim. On je mnogo osetljiv na to, no ja bih ga podsetio kada smo 1941.
godine u Sandaku na svim naim lecima koje smo napisali, napisali smo Srbima
i Muslimanima, a u Bosni smo se obraali Srbima, Hrvatima i Muslimanima.
etrdeset pet narodnih heroja ima iz te etnike grupacije. Zar se zbog toga osea
drug Joca Marjanovi pogoenim to se Muslimani zovu narod?.
110
Upor. Z. Logar, Kako emo se izjanjavati prilikom popisa, Politika,
Beograd 31. avgust 1970; Drugi o nama, Preporod, br. 4, Sarajevo 1. novembar
1970; NIN, br. 1069, Beograd 4. jul 1971. R. Crnianin, pak, navodi da je Petar
Stamboli, tada lan Savjeta federacije, intervenisao kod nekih partijskih komisija
da ne treba zauzimati decidirane stavove u pogledu nacionalne posebnosti Musli
mana prema: Biljeke Ramiza Crnianina. Makedonci su u liku dr. Slavka Milo
slavevskog, sekretara CK SK Makedonije, zvanino ubjeivali Torbee i Gorance

42

Pored toga, nisu prestali pokuaji da se dokae da, ako ve

Muslimani nisu htjeli da prihvate drugu nacionalnu misao, da su oni
stranci, narod neslovenskog porijekla, pa su u tom smislu vrena
istraivanja krvnih grupa koje su trebale dokazati da muslimanska
populacija ima azijatske osobine. U pomenutoj publikaciji Narodi
Jugoslavije, iz 1965. se istie kako su se u toku itavog perioda
osmanske uprave iz Turske u slovenske oblasti preseljavali
muslimani-inovnici, duhovnici, zanatlije te se mijeali sa doma
im stanovnitvom tvrdei dalje kako jugoslovenski muslimani
imaju primese krvi i drugih naroda.111 U Borbi je 12. dece
mbra 1968. pod naslovom Mapa krvnih grupa u Crnoj Gori
objavljen izvjetaj, koji je potpisao dr. B. ekler, u kome se govori
o istraivanjima dr. Vukmana Gligorijevia i rezultatima do kojih
je doao prouavajui 6.000 uzoraka krvi Crnogoraca, Albanaca i
Muslimana u Crnoj Gori.
Prema tim nalazima distribucija krvnih grupa po pojedinim
nacionalnostima izgledala je ovako:
Crnogorci:

A grupa 45%

O grupa 40%

B grupa 10%

AB grupa 5%

Albanci:

A grupa 42%

O grupa 48%

B grupa 7%

AB grupa 3%

Muslimani:

A grupa 40%

O grupa 37%

B grupa 20%

AB grupa 3%

Na osnovu ovakvih istraivakih rezultata u izvjetaju je

istaknuto da s obzirom da je u Crnoj Gori najvie zastupljena A krvna
grupa da je ona karakteristina za evropske narode, pa se nakon
toga dodaje da se moe zapaziti da u etnikoj grupi Muslimana ima
vie B krvne grupe, koja je rasprostranjena u azijskim zemljama.112
da su oni Makedonci islamske vjeroispovijesti. Slian stav je imao i visoki kosovs
ki funkcioner Fadilj Hoda koji je izjavljivao da su muslimani primarno vjerska
skupina i da Muslimana na Kosovu nema vidi: Valter, br. 29, Sarajevo 8. maj
1990; Parlament, br. 9, Novi Pazar 19. mart 1999 .
111
A. Purivatra, Nacionalni i politiki razvitak Muslimana, 16-17; M.
Hadijahi, Porijeklo bosanskih Muslimana, Sarajevo 1990, 8-9.
112
Nacionalni fenomen Muslimana, studijski projekat (u okviru glavnog
projekta: Meunacionalni odnosi u Jugioslaviji i problemi federalizma), Fakultet
politikih nauka, Sarajevo maj 1970, 17; Borba, Beograd 12. decembar 1968;
Has, br. 44-45, Novi Pazar 17. decembar 1997. U beogradskoj Dugi (br. 355,
3-16. oktobar 1987), D. Kalaji je objanjavajui karakteristike kvazi-arapske
narodnosti u Jugoslaviji, nalazio njihovu slinost sa Arapima, i to u navodnoj
sklonosti ka gojaznosti i nainu oblaenja.

43

Poruka je oita i sasvim jasna: da su Crnogorci po sastavu krvi

Evropljani a Muslimani azijati zbog navodno vee zastupljenosti
krvne grupe B koja je rasprostranjena po azijskim zemljama.
Komentirajui ove rezultate istraivanja, dr. Muhamed Hadijahi
je ocijenio da interpretacije ovakvog tipa ne samo da su netane,
nego nisu ni daleko od odreenih rasistikih zastranjivanja, navodei
da bi se, po istoj logici, o azijatskoj grupi B, kao Azijati mogli
okarakterisati i Beograani s obzirom da je i kod njih, gotovo kao
i kod Muslimana, utvrena relativno vea zastupljenost B krvne
grupe.113 Pojedini crnogorski knjievnici, poput Mihaila Lalia su
tvrdili da ne postoji nikakav nacionalni identitet Muslimana u Crnoj
Gori ve da se radi o potomcima crnogorskih poturenjaka koji su
uvijek bili na strani okupatora.114
Jugoslavija je bila najmatovitija politika ideja koja je
primjenjena u istonoj Evropi (Stevan Pavlovi), civilizacijska i
kulturna injenica, zemlja ija je prva polovina imena bila slovenskog,
a druga latinskog porijekla. Nije bila definitivno rjeenje u istoriji.
Ona je bila zbir razliitosti i nije mogla funkcionisati na principu
odnosa snaga, ve iskljuivo na principu ravnopravnosti. Biti zajedno
doista nije znailo biti isto. Prva Jugoslavija - ona stara koju je
razorila spoljna agresija, i druga nova, koja se, u agoniji, dugo
raspadala pod bremenom unutranjih suprotnosti, trajale su razliito.
U ukupnom svom postojanju, od preko sedam decenija, to za
istoriju naroda koji su je sainjavali svakako nije malo, Jugoslavija
se, i pored izmjene vie oblika drutvenog i dravnog ureenja, nije
uspjela okuati kao istinski demokratska drava i zajednica naroda.
U sri sukoba koji su potresali ovu dravu, od nastanka do njenog
kraja, bilo je pitanje koncepcije drave. Jugoslavija se tek Ustavom
M. Hadijahi, Porijeklo bosanskih Muslimana, 31-32; takoer vid. S.
Daci, Uestalost Rh krvnih grupa u stanovnitvu Roaja, Roajski zbornik, br. 8,
Roaje 1998, 233-235.
114
A. Isakovi, O nacionaliziranju Muslimana. 101 godina afirmacije i
negiranja identiteta Muslimana, 315. Dr. Jovan Bojovi, direktor Istorijskog insti
tuta Crne Gore e na najviim partijskim forumima u ovoj republici 1988. istai:
U Crnoj Gori je prisutan i muslimanski nacionalizam koji se ispoljava pored os
talog i preko izjednaavanja vjerskog i nacionalnog iz straha od navodno srpskog i
crnogorskog hegemonizma, tenji za stvaranjem etniki istih ivotnih prostora,
irenje ideja panislamizma i drugo - cit. prema: J. Bojovi, O savremenim nacionalizmima u Crnoj Gori, Istorijski zapisi, br. 1-2, Titograd 1988, 159.
113

44

iz 1974. vraala duhu i naelima AVNOJ-a, iako je relativiziran

jaanjem Saveza komunista Jugoslavije i dravno-socijalistikog
modela. On je bio i posljednja prilika njenog ouvanja kao sloene
drave. Bio je to, kae dr Latinka Perovi, izraz nastojanja da se
zemlja pripremi za razdoblje posle Tita, da je tu bila jedna procena
integracija koje su ve poinjale u evropskim razmerama. Pokuaji
konfederacije i regionalizacije drave nailazili su na najei otpor u
Srbiji. To je zapravo poetak raspada Jugoslavije. Ne Ustav iz 1974,
ve zaustavljanje daljeg razvoja Jugoslavije kao sloene zajednice.
Komunizam nije bio jedina ideologija u Jugoslaviji. Nacionalne
ideologije su bile starije od njega. Prisutne su od stvaranja ove drave,
bilo na sceni ili u podzemlju, da bi na kraju postale dominantne.
Nacionalizam nikada nije cilj, upozoravaju naunici, ve je uvijek
sredstvo za postizanje nekog cilja, pa se moe desiti da nacionalizam
nadivi i samu naciju - samo pod drugim imenom.
Ukidanje ZAVNOS-a
Prostor Sandaka je kraj Drugog svjetskog rata doekao
razorenih i popaljenih kua i sela, sa varoima punim izbjeglica,
hroninom oskudicom praenom zaraznim bolestima.115 Oblast koja
je u meuratnom periodu slovila kao jedna od najzaostalijih, u ratu
je jo vie opustoena i osiromaena.116 Sandak je bio bez ikakve
industrije, sa velikim vikom radne snage, siromanom mreom
puteva, malo kola i bolnica, arhainim oblicima poljoprivrede,
oskudnim stonim fondom koji je skoro bio uniten prisilnim
Prema izvjetaju o radu Izvrnog odbora ZAVNO Sandaka od 20. no
vembra 1943. do 28. marta 1945. u Sandaku je bilo popaljeno 22.246 kua: u
bjelopoljskom srezu 11.510, u deevskom 2.122, pribojskom 1.160, mileevskom
1.656, sjenikom 1.050, tavikom 223 i zlatarskom 123 kue. Izvjestan broj zgra
da za stanovanje bio je oteen ili potpuno uniten. U bjelopoljskom, mileevskom,
sjenikom, deevskom i pljevaljskom srezu od anglo-amerikog bombardiranja je
bilo oteeno 2.114 zgrada a 825 potpuno uniteno; opir. Z. Laki, Zemaljsko
antifaistiko vijee narodnog osloboenja Sandaka, Mostovi, br. 21, Pljevlja
1974, 93-94.
116
Upor. R. Crnianin, Privredni razvoj Novog Pazara, u: Novi Pazar i
okolina, Beograd 1969, 491-496; E. Muovi, Tutin i okolina, Beograd 1985, 101120.
115

45

otkupima i rekvizicijom.117 Pored toga, oduzimanje zemlje, tzv.

vika zemljita ostavilo je u ovim brdsko-planinskim krajevima
znatan broj mnogolanih porodica skoro bez ikakvih izvora
egzistencije i doveo do pojave gladi.118 Nade u bolju budunost koju
su komunisti najavljivali svojim obeanjima i postupcima pred rat,
osnivanjem Oblasnog komiteta KPJ za Sandak, kao i onim u toku
rata, formiranjem ZAVNOS-a i najavama sandakog preporoda,
ugasnule su prije nego su i zaivjele u narodu koji se naivno ponadao
da u novoj Jugoslaviji region Sandaka nee biti zapostavljen.119
Mnogo toga se pokazalo kao propaganda i privremena mjera.
Za sve vrijeme djelovanja ZAVNOS-a nije dolo do odvajanja
politike od funkcije vlasti, nije dolazilo do unapreenja sudske
djelatnosti i osnivanja organa pravosua, pa su narodnooslobodilaki
odbori i dalje obavljali sudsku vlast. U autentinim partijskim
dokumentima do kraja 1944. nije bilo pomena o privremenom
karakteru ZAVNOS-a, ve se govorilo o neophodnosti njegovog
daljeg uzdizanja. Pobornici autonomije su bili naroito kadrovi srpske
i crnogorske nacionalnosti. Sve do februara 1945. Sandak se, mada
nepotpuno i nedosljedno, izgraivao kao posebna politika jedinica.
Postojali su, kako navodi dr. Dragoljub S. Petrovi, oblasni organi
sa vojno-pozadinskim organima, oblasne vojne jedinice, drutvenopolitike institucije, prije svega partijska organizacija, potom AF,
omladinska, pionirska organizacija, narodnofrontovska organizacija,
Crveni krst i druge. Poetkom 1945. dolo je do izmjena u politici
KPJ prema Sandaku. Oblasni komitet KPJ za Sandak je upozoravan
da muslimanski ivalj nije raspoloen za podjelu Sandaka, jer bi se
osjeali podvojeni, a ak ni Srbi nijesu bili za njegovo cepanje.
urbu da se poloaj Sandaka rijei poetkom 1945. rukovodei
politiki faktori Jugoslavije tumaili su time da su susjedne federalne
jedinice- Srbija i Crna Gora bile slobodne. Odluka o diobi Sandaka
donijeta je u krugu najvieg jugoslavenskog dravno-partijskog
H. Hasanagi, Sandaku treba vie pomoi, Bratstvo, br. 8, Novi Pazar
20. septembar 1945.
118
R. Crnianin, Tijesna arija, Novi Pazar 1992, 185.
119
Upor. B. Petranovi, Poloaj Sandaka u svetlosti odluka II zasedanja
AVNOJ-a o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu, Istorijski zapisi, br.
3-4, Titograd 1971; B. Gledovi, Doprinos Sandaka pobedi nad faizmom, Mo
stovi, br. 28, Pljevlja 1975; Z. Laki, Partizanska autonomija Sandaka (19431945), Beograd 1992.
117

46

rukovodstva.120 U februaru 1945. Predsjednitvo AVNOJ-a doni

jelo je odluku o diobi Sandaka.121 U pismu Predsjednitva Anti
faistikog vijea narodnog osloboenja Jugoslavije upuenom 21.
februara 1945. Izvrnom odboru Antifaistikog vijea narodnog
osloboenja Sandaka, pored ostaloga, stoji: Uzimajui za osnovu
granice izmeu Srbije i Crne Gore kako je ona bila utvrena
posle balkanskih ratova u 1912. godini, AVNO Sandaka donee
odluku da se povrati stanje od 1912. te da se delovi Sandaka vrate
Srbiji odnosno Crnoj Gori, to znai prema granici od 1912. da
Srbiji pripadnu srezovi: Pribojski, Zlatarski, Mileevski, Sjeniki,
Deevski, taviki, a Crnoj Gori srezovi: Pljevaljski sa bivim
Boljanikim, Bjelopoljski sa bivim Lozanskim, i Beranski sa
bivim Roajskim.122 Edvard Kardelj je na sjednici Predsjednitva
AVNOJ-a odranoj 24. februara 1945. tvrdio da Sandak kao
pokrajina ne moe vie opstati, jer za to nema vie nikakvih
Prema istraivanjima Gorana Baia, problem Sandaka je razmatran
jo avgusta 1944. na sastanku rukovodstva NOP-a na Visu: Iz turih beleaka
u Dnevniku Vladimira Dedijera moe se zakljuiti da je na tom sastanku defini
tivno naputena ideja o autonomiji Sandaka. tada, a posebno u kasnijim raspra
vama i politici koje je rukovodstvo NOP-a vodilo u odnosu na budue federativno
ureenje zemlje i poloaja naroda u njoj, formiralo se gledite po kojem su Vojvo
dina i Kosovo celovite teritorijalne, istorijske, privredne i etnike celine kojima bi
trebalo priznati specijalan status, a da manje teritorijalne oblasti poput Sandaka,
Dalmacije, Istre, razvoj mogu ostvariti u okviru federalnih jedinica - cit. prema:
G. Bai, Poloaj Bonjaka u Sandaku, Beograd 2002, 30-31. Milojica utovi
ustvruje, pozivajui se na izvode iz dokumentacije Predsjednitva AVNOJ-a,
kako je autonomija Sandaka, iako institucionalno izgraivana, bila likvidirana s
obrazloenjem da za nju nema ekonomskih i politikih razloga jer je Sandak
srpski i crnogorski, ekonomski nesposoban, bez nacionalne podloge, i prav
ljenje takve male zajednice bilo bi neracionalno drobljenje srpske i crnogorske
celine, i Jugoslavije uopte, pa je najracionalnije da se uini povratak na stanje
od 1912. na granice izmeu Srbije i Crne Gore posle rata s Turcima. Neposto
janje nacionalne podloge sastojalo se u nepriznavanju Muslimana kao posebne
nacije nav. prema: M. utovi, Reenje nacionalnog pitanja ili planirana dotrajalost bive Jugoslavije, Novopazarski zbornik, br. 32, Novi Pazar 2009, 169.
121
Upor. D. Petrovi, Konstituisanje federalne Srbije, Beograd 1988,
103; AJ, Zbirka AVNOJ-a, 1945/2. U dopisu koje je 21. februara 1945. ovo
predsjednitvo uputilo Izvrnom odboru AVNO Sandaka istie se da se razumije
po sebi da svi graani Sandaka zadravaju puno pravo da sami odreuju svoju
nacionalnu pripadnost - srpsku ili crnogorsku - bez obzira da li njihova teritorija
prelazi u srpsku ili u crnogorsku jedinicu.
122
B. Nadoveza, Sandak u koncepciji Moe Pijade, u: Sandak jue, danas
i sutra, Novi Pazar 2005, 80-81.
120

47

politikih, ni ekonomskih, ni etnikih razloga. Na ovoj sjednici

Predsjednitva AVNOJ-a Moa Pijade je obrazlagao da je pitanje
statusa Sandaka u toku narodnooslobodilake borbe moralo biti
rijeeno stvaranjem posebne jedinice iz posebnih politikih i vojnih
razloga, ali da je danas situacija ve takva da vie nema razloga
za to da Sandak i dalje ostane samostalna autonomna jedinica.123
Sreten Vukosavljevi, predsjednik ZAVNOS-a, je na istoj sjednici
bio miljenja da Sandak ne treba cepati, jer je to ipak celina. To je
oblast, to je pojam sa svojim specifinim i politikim i privrednim
obelejima. To je i istorijski tano. Takvo je i narodno shvatanje. Zato
sam za reenje da se ceo Sandak pripoji ili Srbiji ili Crnoj Gori.124
Za sandaku cjelinu su se izjanjavali i Srbi i Muslimani. Pomenuto
raspoloenje naroito je bilo jako kod muslimanskog stanovnitva,
dok je srpsko insistiralo na cjelini Sandaka koji je tradicionalno
gravitirao Srbiji.125 U Novom Pazaru je 29. marta 1945, na skuptini
AJ, Biblioteka. Zakonodavni rad Predsednitva AVNOJ-a i Predsednitva
privremene narodne skuptine DFJ (19. novembar 1944-27. oktobar 1945.); K.
Suljovi, nav. djelo, 220, nap. 353; B. Nadoveza, Sandak u koncepciji Moe Pijade, u: Sandak jue, danas i sutra, 81. H. Hasanagi navodi: Dok mi ovamo
u Sandaku nismo do poslednjeg momenta znali ta nam se sprema, nedavno mi
je Mirko ukovi (koji je bio povuen u Beograd na dunost glavnog urednika
agencije Tanjug) ispriao da ga je tih dana pozvao Aleksandar Rankovi i postavio mu pitanje ta on misli o buduem statusu Sandaka. Mirko mu je odgovorio: Sandak treba da ostane jedinstven, i ekonomski i geografski i nacionalno, i
treba da pripadne onoj republici, kojoj najvie gravitira, a to je samo Srbija. Na
to mu je Marko, oito nezadovoljan njegovim odgovorom rekao: Dobro, dobro,
sad moe da ide - cit. prema: H. Hasanagi, Posle etrdeset godina, Seanja
ratnog sekretara sjenikog sreskog komiteta, rukopis, Beograd 1985, 76.
124
B. Petranovi-G. trbac, Istorija socijalistike Jugoslavije, II, Beograd
1977, 74-77; upor. Dokumenti o razvoju narodne vlasti, priredio L. Gerkovi,
Beograd 1946, 305-306. Marko Vujai, vijenik AVNOJ-a, zalagao se da i
Kosovo i Metohiju treba dati Crnoj Gori, jer Metohija je istorijski crnogorska,
a potom je dao i prijedlog: Ako ve Sandak ne treba da bude vie posebna
administrativno-politika i privredna oblast sa izvesnom autonomijom, onda sam
ja protiv toga da bude pripojen Srbiji, ve mislim da Sandak i oba dukaina treba
prisajediniti Crnoj Gori, te tako nau Crnu Goru, koja je najvie dala rtava u ovoj
nadovjeanskoj i herojskoj borbi za slobodu i demokratiju ovu najmanju feder
alnu jedinicu ekonomski ojaati i proiriti na teritoriju koja joj je najblia i po nar
odu najsrodnija vidi: Lj. Matovi, Poslednja golgota Sretena Vukosavljevia,
Simpozijum Seoski dani Sretena Vukosavljevia, XXI, Prijepolje 2005, 103104.
125
B. Petranovi, Srbija u Drugom svetskom ratu 1939-1945, Beograd
1992, 567. Edib Hasanagi, jedan od tadanjih sandakih elnika docnije e na
123

48

ZAVNO Sandaka, dolo do ukidanja ZAVNOS-a i do donoenja

odluke da se est sandakih srezova: pribojski, mileevski, sjeniki,
taviki, zlatarski i deevski pripoje Srbiji a pljevaljski i bjelopoljski
Crnoj Gori.126 Na ovom skupu je, prema zapisniku, istaknuto kako u
Jugoslaviji postoje etiri naroda: Srbi, Hrvati, Slovenci i Makedonci,
sa etiri federalne jedinice, a da su stvorene iz specijalnih razloga,
jo dvije federalne jedinice: BiH i Crna Gora.127 O tim specijalnim
razlozima nije bilo posebne diskusije niti komentara. Sandak se,
po shvatanjima vrha drave i Partije, nije mogao konstituisati kao
autonomna jedinica, jer bi to bilo previe za Srbiju u ijoj strukturi
su se ve nasluivale Kosovo i Vojvodina, kao dvije autonomne
jedinice.128 U dijelu usvojene rezolucije ostalo je zapisano povodom
ponovne diobe Sandaka: da se muslimanski dio stanovnitva nee
osetiti rastrgan jer e imati sve mogunosti odranja svoje vjerske
pisati: Sa podjelom se nije slagao najvei dio stanovnika Sandaka. Muslimani
u cjelini. Ni partijsko lanstvo nije bilo jednoglasno sa ovom mjerom, naroito u
bjelopoljskom i pljevaljskom srezu, koji su pripadali Crnoj Gori. Protiv podjela
bili su i neki politiari iz predratnih graanskih stranaka, aktivni uesnici NOP-a,
a tada lanovi AVNOJ-a i ZAVNOS-a. Bilo je miljenja, meu njima, da Sandak,
obzirom na tada veinski dio muslimanskog stanovnitva, treba pripojiti Bosni i
Hercegovini; opir. E. Hasanagi, O autonomiji Sandaka, Libertas, br. 4, Novi
Pazar 1996, 64.
126
B. Petranovi, Istorija Jugoslavije 1918-1988, III, Beograd 1988, 461462; takoer vidi: S. Bandovi, Titov odnos prema izgradnji bosanskohercegovake
dravnosti (1943.-1945.), u: Tito i Bosna i Hercegovina, Sarajevo 2007, 99-128,
Isti, Bosna i Hercegovina u koncepcijama Komunistike partije Jugoslavije
(1941-1945), u: Bosna i Hercegovina prije i nakon ZAVNOBiH-a, izd. ANU BiH,
Sarajevo 2007, 14-41.
127
Zanimljivo je, u tom kontekstu, navesti kako Mala enciklopedija Prosvete (knj. 2, Beograd 1969, 898) predstavlja Crnogorce: Crnogorci, jedan od naroda
Jugoslavije, srpskog porekla i srpskohrvatskog jezika, koji je u toku svoje novije
istorije imao poseban istorijsko-politiki i ekonomsko-drutveni razvitak i raz
vio karakteristike posebne narodne individualnosi i posebne nacije; usled takvog
razvitka, a u vezi sa narodnooslobodilakom borbom, narodnom revolucijom, s
reenjem nacionalnog pitanja na bazi samoopredeljenja i federativnim ureenjem
Jugoslavije, Crna Gora je postala socijalistika republika u okviru SFRJ.
128
B. Petranovi, Srbija u Drugom svetskom ratu 1939-1945, 568.
Dr. Slavenko Terzi, pak, smatra da se naziv Sandak pojavio krajem XIX i
poetkom XX vijeka kao skraena oznaka za oblast izmeu Srbije i Crne Gore
vidi: Borba, Beograd 23-24. septembar 1995; vid. od istog autora lanke: O
sandakom pitanju, Politika 19. april 1991; Bosanska nacija, Politika, 25.
maj 1992; Sandak za novi svetski poredak, Politika, 31. avgust 1992.

49

i kulturne zajednice.129 Nacionalna zajednica nije pominjana,

niti je smatrano da postoji. Nova vlast je, nastojei da smiri glasove
otpora i neslaganja, propagandnim lecima najavljivala da Sandak
nee vie biti kraj sa malo kola, a mnogo andarmerije, malo
bolnica a mnogo bolesnika, malo puteva, a mnogo putara. Na
zasjedanju ASNO Srbije, odranom 7-9. aprila 1945. formalno
je potvrena odluka o pripajanju veeg dijela Sandaka Srbiji.
Pripajanjem dijela Sandaka proireni su teritorijalni okviri Srbije.
Ona je postala najmnogoljudnija federalna jedinica u sastavu
jugoslovenske dravne zajednice. Novopazarski okrug, inkorporiran
u okvir Srbije, bio je obina administrativno-teritorijalna jedinica,
poput drugih okruga, koja je trajala dok sistem okruga nije ukinut.130
Upor. Sandak, br. 3, Sarajevo 1990; A. Purivatra, Nacionalni i
politiki razvitak Muslimana, 94-95. Milovan ilas navodi o razlozima uki
danja ZAVNOS-a sljedee: Antifaistiko Vee Sandaka stvoreno je manje iz
politikih, a vie iz praktinih razloga. Ta teritorija za vreme rata nije bila ni srbijanska ni crnogorska. Onda su komunisti formirali AVNOS kao jedan ivi organizam. Kada je, posle rata, dolo vreme da se o tome raspravlja, uestvovao sam
u reavanju toga problema. Sandaki rukovodioci Srbi, bili su za autonomiju...
Muslimani su birali manje reenje u svemu, jer je uticaj Muslimana bio slabiji s
obzirom na njihovo manje uee u ratu, a razume se da nisu bili protiv takvih
odluka. Meutim, Crnogorci imaju svoje srezove u Sandaku, Srbijanci svoje, a
onda samim tim privremenim reenjem i autonomijama Srbijanci su se oseali
oteeni. Nisu bili oduevljeni autonomijama Vojvodine i Kosova i zakljuili su
da nema mesta, ni prostora za neke nove autonomije i da granica izmeu Srbije
i Crne Gore treba da bude ona iz 1912. godine- cit. prema: Sandak, br. 28,
Novi Pazar 1-15. septembar 1993.
130
D. Petrovi, Konstituisanje federalne Srbije, 109. Hilmija Hasanagi
govori na ovom zasjedanju ASNO Srbije, gdje uestvuje sa poslanicima
sandakih srezova koji su pripali Srbiji: Neki reakcionari kada je narod odluio
da se najvei deo Sandaka prikljui Srbiji, preplaili su se za sudbinu muslimana,
bojei se da muslimani u novoj Srbiji otcepljeni od svoje glavnine nee imati ona
prava koja bi imali da su skupa. Da se upitamo koji su ti koji liju krokodilske suze
nad sudbinom Muslimana u Sandaku? To su oni isti koljai, koji su pod etnikom
kokardom i pod parolom Za kralja i otadbinu klali po desetine hiljada muslimanskih rtava po Sandaku... Mi znamo da su interesi Sandaka ukljueni u interese federativne Jugoslavije i od uspeha, od sree nove federativne Jugoslavije,
zavisi i srea naeg Sandaka. Ako ne bude dobro itavoj zemlji, nee biti dobro
ni nama Sandaklijama bez obzira uz koga bili i s kim ili. Zbog toga je narod
jednoduno odluio da pristupi Srbiji. Nema vie bojazni da e se ponoviti velikosrpski ovinizam. Mi pristupamo velikoj demokratskoj federalnoj Srbiji, Titovoj Srbiji, u kojoj je iskljueno svako nacionalno ugnjetavanje. - H. Hasanagi,
Posle etrdeset godina, 83.
129

50

Partizanska autonomija Sandaka 1943.-1945. ukinuta je i prije

okonanja Drugog svjetskog rata zbog viih interesa, a da istinski
nije ni zaivjela u cjelosti.131
Na Treem zasjedanju AVNOJ-a prvog dana rada, 7. avgusta
1945. odobrena je Rezolucija o rjeavanju pitanja poloaja Sandaka
i Kosova i Metohije ime je Sandak definitivno nestao kao re
gionalno-politika jedinica. ASNOS, CASNO i AVNOJ su samo
sankcionisali odluku donijetu u Novom Pazaru koja je znaila stvarni
kraj postojanja sandakog politikog subjektiviteta. Time je Sandak
sa svojim institucijama pravno-politiki prestao da postoji: ostao je
samo tradicionalni naziv ovog podruja iskljuivo u geografskom
smislu.132 Povodom podjele Sandaka, Aleksandar Rankovi je
ukazao da je to najbolji dokaz kako KPJ nema nikakvu namjeru da
dijeli i cijepa Srbiju.133 U januaru 1947. M. Pijade je, promoviui
principe federalnog ustrojstva Jugoslavije istakao i znaaj donijetih
akata, koji su, izmeu ostalog likvidirali Novopazarski Sandak
Na IV skuptini Crnogorske antifaistike skuptine narodnog
osloboenja (CASNO) odranoj u aprilu 1945. bilo je, izmeu ostaloga, reeno:
Na inicijativu AVNOJ-a koncem novembra 1943. godine, osnovano je Zemaljsko
antifaistiko vijee narodnog osloboenja Sandaka, iako u odlukama Drugog za
sijedanja Sandak nije predvien kao federalna jedinica. Ovo osnivanje je bilo us
lovljeno razvojem prilika u Sandaku. Okupatoru i izdajnicima naega naroda bilo
je uspjelo da zaotre odnose izmeu srpskog i muslimanskog ivlja to je svakako
za narod Sandaka imalo i posljedica, ali pravilnim politikim radom ZAVNOS-a,
ti odnosi su se iz dana u dan poboljavali tako da su danas odnosi izmeu Srba i
Muslimana dobri. ZAVNOS je imao prelazni karakter tako da je poslije izvrenih
zadataka koncem marta ove godine, na svom II zasijedanju donio odluku da se
est srezova prikljue federalnoj Srbiji, a dva: pljevaljski i bjelopoljski, federalnoj
Crnoj Gori. Predsjednitvo CASNO-a primilo je k znanju odluku ZAVNOS-a o
prikljuenju, a isto tako donijelo odluku o primanju i ukljuivanju vijenika iz
ova dva sreza u Crnogorsku antifaistiku skuptinu narodnog osloboenja. Od
Julskog ustanka pa kroz oslobodilaki rat mi smo zajedno sa bratskim narodom
Sandaka prolijevali krv u borbi protivu neprijatelja i tako cementirali bratstvo i
jedinstvo naih naroda cit. prema: Z. Laki, Zemaljsko antifaistiko vijee narodnog osloboenja Sandaka, u: AVNOJ i NOB u Bosni i Hercegovini, Beograd
1974, 693-694, nap. 58.
132
Termin je ostao da ivi u tampi, publicistici, politikim govorima i
istupima, kao sinonim za nerazvijenost i zaostalost. Vremenom e se on sve vie
odnositi na onaj dio u sastavu Srbije nego na onaj dio u Crnoj Gori.
133
D. Bujoevi, Kako je prekrajana Jugoslavija (II), Intervju, br. 237,
Beograd 6. juli 1990.
131

51

kao tursku administrativnu jedinicu.134 Staru sandaku svijest u

dijelu Sandaka koji se nalazio u sastavu Crne Gore, prema sudu dr.
Branislava Kovaevia, zamijenie vrlo snano crnogorska, koja je
primljena kao svoja.135
Drutveno-ekonomski poloaj Muslimana
Mahom zaplaen, neuki narod, koga su surovi uslovi ivota
odavno navikli na muke i nematinu, snalazio se na razliite naine
da preivi. Sandake omladinske brigade udarniki su radile irom
Jugoslavije, a svaki poziv za bilo kakav posao sa strane ovdje je
priman sa oduevljenjem jer je znaio nekoliko briga manje.
Sandaklije su sa elanom uestvovali u obnovi poruenih krajeva i
objekata irom zemlje, kao i na izgradnji novih. Meutim, Sandak su
izgradnja i ulaganje drave ponovo, kao i u meuratnoj Jugoslaviji,
zaobilazili zbog krajeva koji su bili primarniji i blii onim koji
su kreirali ekonomsku politiku obnove i izgradnje. U poetku
Sandaklije nijesu mnogo ni oekivale nadajui se da e ipak doi
vrijeme kada e se promijeniti odnos prema njima i do ulaganja
koji e ovaj region trgnuti iz zaostalosti. Do toga nije dolo zadugo.
Nijesu bile daleko od realnosti ni ocjene da je jedan od bitnih razloga
svjesnog zaostajanja Sandaka, naroito novopazarskog, sjenikog
i tutinskog kraja, bio i taj to oni oznaeni kao uporita reakcije,
nijesu bili dovoljno revolucionarni u odnosu na druge sredine i
da su zato morali biti indirektno kanjeni. U tom smislu su i lokalni
rukovodioci morali biti predvodnici u ruenju svega onoga to je ove
krajeve inilo konzervativnim i reakcionarnim. Sem toga, partijski
izvjetaji su govorili kako je misao na staru Jugoslaviju i strah od
M. Pijade, Izabrani govori i lanci 1941-1947, Beograd 1948, 194.
Goran Bai ukazuje da bi, kada se govori o razlozima iseljavanja muslimanskog
stanovnitva iz Sandaka nakon Drugog svjetskog rata, trebalo uzeti u obzir da je
i izvestan broj partizanskih aktivista zauvek napustio zemlju. Verovatno da su
izneverena oekivanja u pogledu ciljeva koji su postavljeni u vezi sa poloajem
oblasti dodatno motivisale ove ljude da se sele. On takoe ukazuje da iseljavanje
vie stotina uglednih i imunijih porodica govori u prilog tome da su mnogi ra
zlozi iseljavanja bili suptilniji od ekonomskih- nav. prema: G. Bai, Poloaj
Bonjaka u Sandaku, 21, 31.
135
Nav. prema: B. Kovaevi, Muslimani-Bonjaci izmeu stvarnosti i istorijske svijesti - istorijski grijeh i vjena krivica, Almanah, br. 13-14, Podgorica
2000, 59.
134

52

srpske hegemonije Damoklov ma nad muslimanskim svijetom,

da to meu njima najvie ostavlja kolebljivost i sumnju.136
U poratnom vlakovima bez voznog reda koji su vodili
koloniste u Vojvodinu bilo je malo muslimana iz BiH, Sandaka i
iz Makedonije. Sa Kosova ih uopte nije bilo jer nijesu ispunjavali
uslove propisane Uredbom o redu prvenstva u dodjeljivanju ze
mlje.137 Mada je u kolonizaciji Vojvodine zvanino bio, uz naglasak
na ueu u NOP-u, primjenjivan republiki, a ne nacionalni
kriterij, injenica je da su naseljavani preteno Srbi iz BiH i
Hrvatske. Ministarstvo za kolonizaciju je konstatovalo kako je
meu primljenim molbama boraca i ostalih interesenata iz pojedinih
srezova i federalnih jedinica bilo veoma malo molbi muslimanskih
interesenata, to je navodno bila posljedica djelovanja zlonamernih
elemenata koji su irili glasine da e se muslimanski kolonisti
naseliti ratrkano.138 Savezna komisija je odredila u januaru 1946.
da Bako Novo Selo, u bakopalanakom srezu bude muslimansko
kolonistiko naselje. Meutim do proljea 1947. tu je umjesto
planiranih 320 bilo naseljeno svega 138 muslimanskih porodica.139
Iz sandakih srezova kolonizovano je poetkom 1946. u banatsko
selo Mramorak 272 domainstva. Od tog broja iz Mileevskog sreza
bilo je 117 domainstva.140 Bile su to porodice srpske nacionalnosti.
Istorijski arhiv Ras u Novom Pazaru (u daljem tekstu: IAR), Dopis
Povjerenitva KPJ za tutinski srez upuen Oblasnom komitetu KPJ za Sandak,
nesreena graa.
137
Slubeni list DFJ, br. 68, Beograd 7. septembar 1945.
138
N. Gaea, Jedan dokument o sprovoenju kolonizacije u Jugoslaviji
posle Drugog svetskog rata, Zbornik za istoriju, br. 28, Novi Sad 1983, 192-193.
Na sastanku koji je ovim povodom 15. decembra 1945. odran u Ministarstvu
za kolonizaciju, njegov elnik S. Vukosavljevi je istakao: Meni su priali u
Sandaku da e takvih molbi biti dosta samo ako im damo posebna naselja. Ako
ih budemo razbijali, nee se naseljavati. Imaju razloga. Muslimanska vera je jaka
vera. Ona ima svoje osobenosti Svejedno je iz koje kraja je musliman. Vera je
pretena, ona je toliko jaka. Ona pretee preko nacije i jezika.
139
Bilo je to, mada skromna, prva i jedina organizovana migracija musli
manskog stanovnitva u krajeve sjeverno od Save i Dunava nakon Karlovakog
mira 1699. godine vidi: N. Gaea, Agrarna reforma i kolonizacija u Jugoslaviji
1945-1948, Novi Sad 1984, 306.
140
M. Veruovi, Banatske Sandaklije, Polimlje, br. 430-439, Prijepolje
29. novembar 1964. On pie o ovim kolonistima: Mnogi nisu znali ni radove oko
kukuruza, a za eernu repu, suncokret i uljanu repicu i druge industrijske biljke
jedva da su i uli da postoje.
136

53

Dugo su postojale iluzije u pogledu mogunosti uklanjanja

zateenih razloga u razvijenosti, kao i u pogledu mogunost razvoja
uopte.141 Poratno formiranje zadruga pratile su glasine da su seljaci
imali tri mogunosti: jedna je bila ulanjenje u zadruge, druga
odlazak na prinudni rad, i trea odlazak u zatvor.142 Oduzimanje
tzv. vika zemljita dovelo je i ona domainstva koja su nekako
mogla egzistirati na prosjaki tap. To je uticalo, a pogotovo nakon
reformi 1952. da doe skoro do potpune nezaposlenosti, rapidnog
pada ivotnog standarda, pa i do pojave gladi.143
Prema Drutvenom planu za 1953. nacionalni dohodak po
stanovniku procjenjen je u Jugoslaviji na 51.328 dinara, u Srbiji na
46.728, dok je u deevskom srezu bio predvien na 15.010 dinara,
u sjenikom na 13.358 i u tavikom na 8.216 dinara. Nacionalni
dohodak po glavi stanovnika 1953. iznosio je u optini Novi Pazar
27 %, Sjenici 20 %, a u Tutinu samo 18% od nacionalnog dohotka
u zemlji.144 Prihodi po glavi stanovnika od poljoprivrede su 1955.
iznosili 32.882 dinara, a u novopazarskom srezu 14.031 dinar.145 U
pojedinim ekonomskim programima je bilo isticano da ovo podruje
ne treba razvijati, ve u potpunosti raseliti.146 U tavikom srezu do
kraja juna 1953. u drutvenom sektoru bilo je 704 osigurana lica,
to se smatralo i brojem upoljenih, imajui u vidu njihov status. Te
godine je ovaj srez imao 28.176 stanovnika, to znai da je bilo u
radnom odnosu svega 2,50 % stanovnitva.147 Dom narodnog zdra
vlja ovaj srez je dobio tek 1953. godine.
Meunacionalni ekonomski odnosi, CK SKJ, materijali za internu
upotrebu, Beograd 15. jul 1966.
142
M. Baevac, Zaposlenost u drutvenom sektoru napodruju optine Tutin u periodu 1945-1957, Tutinski zbornik, br. 4, Tutin 2003, 317.
143
R. Crnianin, lanci i biljeke, rukopisi, Novi Pazar 1990.
144
Ekonomski institut NR Srbije, Ekonomski problemi Novog Pazara, 9.
145
IAR, SKS Novi Pazar, k. 1, Zapisi i materijali Sreske konferencije SKS
Novi Pazar od 29. i 30. januara 1955.
146
Dr E. Muovi 1989. navodi: Recimo ja znam, poto mi godine to
dozvoljavaju, da je bilo reeno u jednom programu koji nije prihvaen, da ovo
podruje industrijski ne treba razvijati, ve da ga treba ak u potpunosti raseliti,
ipak su se pojedine regije brzo razvijale a mi smo zaostajali - cit. prema: Informativni bilten OK SK Novi Pazar: Zadaci Saveza komunista u ostvarivanju nacionalne ravnopravnosti u optini Novi Pazar, Novi Pazar 1989, 10-11.
147
M. Baevac, Zaposlenost u drutvenom sektoru napodruju optine Tutin u periodu 1945-1957, 321.
141

54

Stanje je bilo nezavidno i u crnogorskom dijelu Sandaka,

u njenim sjevernim oblastima. Roaje je doekalo osloboenje sa
krivudavim sokacima, bez vodovoda i kanalizacije, bes struje sa
fitiljaama i gasnjaama, duaniima-umezima, bez ijedne javne
ustanove. Od 1944. do 1958. nije bilo veih investicija. Vjesnik
privrednog razvoja bilo je samo umsko-industrijsko preduzee
Gornji Ibar, osnovano 1947. godine. Do 1952. ovo preduzee bilo
je jedino industrijsko preduzee u beranskom srezu i inilo je 85 %
dohotka sreza.148 Roaje je sve do 1953. bilo bez ljekara.149
Slina sudbina zadesila je i Pljevlja, nekadanju Taslidu.
U pljevaljskom kraju su, prema partijskim izvjetajima, nakon
rata, u organima vlasti bili uglavnom pravoslavci, a tek izuzetno
muslimani, a otrije su mjere preduzimane protiv muslimana nego
protiv pravoslavnih za iste krivice.150 Poto se ovaj grad nalazio
na lokaciji gdje su pronaene naslage lignita, vlada Crne Gore je
odluila da ta oblast, uz izgradnju termoelektrane, bude sirovinska
baza za proizvodnju elektrine energije. Potpuni razvoj Pljevalja je
bio podreen tom projektu. Porueno je cjelokupno staro jezgro grada
i arija sa oko 300 duana, mnoge damije, kue sa okunicama.
Poto nije izgraena nikakva preraivaka industrija, ruenjem
arije brojno muslimansko stanovnitvo, koje je inilo 80% gradskog
stanovnitva, ostalo je bez posla i osigurane egzistencije. Rjeenje su
mnogi potraili iseljavanjem u Bosnu. Kue i ostale nekretnine su
prodavani skoro u bescijenje. Ubrzo je procenat Muslimana u gradu
sveden na 15 odsto. Umjesto iseljenog starosjedelakog stanovnitva
u grad dolaze crnogorski seljaci i radnici zaposleni kao rudari.151
Fabrika hartije u Beranama je zatrovala Lim, to je otjeralo
ljude sa njegovih obala.152 Godine 1957. ukinuta je optina Petnjica,
nakon ega je Petnjica bila samo geografski pojam i prostor sa koga
Opir. A. Matovi, Roaje kroz vjekove, Roajski zbornik, br. 10,
Roaje 2001, 190-192.
149
A. Matovi, Roajsko zdravstvo od 1912. do 1994. godine, Roajski
zbornik, br. 7, Roaje 1995, 147.
150
Z. Foli, Skidanje zara i ferede u Crnoj Gori, Almanah, br. 11-12, Pod
gorica 2000, 81.
151
N. Kotovi, Sarajevo izmeu dobrotvorstva i zla, Sarajevo 1995, 136137.
152
M. Hadiehovi, Muslimanka, New Jersey 1997, 123.
148

55

se muslimansko stanovnitvo masovno selilo.153 U krajevima Crne

Gore u kojima je u periodu izmeu dva svjetska rata bila izvrena
agrarna reforma, nakon 1945. opet su se pojavili problemi. Oni su
posebno pritiskali podruje Plava i Gusinja, odakle je jedan dio
stanovnitva bio iseljen jo nakon 1918. godine.154
Zbog politike denacionalizacije i asimilacije kojoj su bili
izloeni, Muslimani su bili prisiljeni da se jo vie zatvaraju, gledaju
s nepovjerenjem i zebnjom svijet oko sebe ili da se iseljavaju.
Vlasti su jedno vrijeme zabranjivale rad mekteba i onemoguavale
klanjanje teravija.155 Na Muslimane u Sandaku, kako pie dr.
Branko Petranovi, gledalo se u Srbiji kao na grupu koja nije imala
svojstvo naroda, nacije, ali je nainom ivota, istorijskim uslovima
u kojima se razvijala, mentalitetom i psihologijom, religijom inila
Z. Muratovi, Sandaki gazija Osman Rastoder, 112; Isti, Bihor i bratstvo Muratovia u njemu, Sarajevo 2003, 13-16.
154
Dr. Mustafa Memi pie da je zemlja tog stanovnitva, najee manji
posjedi bila proglaena komitskom, pa je od agrarnih komisija dodjeljivana
Crnogorcima: Nakon okupacije zemlje aprila 1941. bivi vlasnici ove tzv. agrarne
zemlje vratili su se iz Albanije kao emigranti i ponoivo preuzeli svoju zemlju u
posjed. Osloboenjem zemlje 1945. godine bivi naseljenici su pokrenuli zahtjev
da im se zemlja dodijeljena izmeu 1921. i 1941. godine povrati u vlasnitvo.
Oni kojima je ona bila oduzeta kao navodno komitska zemlja, to oni u stvari
nisu bili, suprotstavili su se ponovnom oduzimanju njihove zemlje izjavljujui
da su oni bjeali od starih reima a da od narodnooslobodilake vlasti nee da
bjee ve ele da ive u svojim domovima i na svojoj zemlji, istiui da je ovo
i njihova vlast. Vlada NR Crne Gore bila je primorana da donese poseban zakon
za regulisanje ovih odnosa i u tom smislu formirala je posebni agrarni sud. Au
tor ove knjige bio je lan tog Suda. Prihvaen je princip da oni koji su pobjegli
u Albaniju zbog terora koji je vren nad njima prije 1941. godine, koji se tokom
narodnooslobodilakog rata nisu ogrijeili prema narodnooslboodilakoj boprbi, a
koji su izrazili elju da ostanu na svoojoj zemlji i da ive u Federativnoj Narodnoj
Republici Jugoslaviji, da takvima treba dodijeliti zemlju. Svima drugima ona je
ponovo oduzeta. Smatralo se da je to pravedno rjeenje i stanovnitvo ovih krajeva
je takve odluke podravalo. Meutim, nakon to je ovaj sud prestao da postoji, jer
se smatralo da je problem rijeen, ponovo su pokretani procesi putem redovnih
sudova. Ovi sudovi su skoro u svim sluajevima ponitavali odluke Agrarnog
suda i zemlju vraali crnogorskim naseljenicima, to je izazivalo revolt prijanjih
muslimanskih posjednika. Oni se vie nisu vraali u Albaniju, ostajali su da ive u
FNRJ, ali najee u bijedi i siromatvu, bez igdje iega svoga - nav. prema: M.
Memi, Bonjaci (Muslimani) Crne Gore, 243-244.
155
R. Crnianin, Tijesna arija, 115; upor. Optinski komitet SKS Novi
Pazar, Zadaci Saveza komunista u ostvarivanju nacionalne ravnopravnosti, in
terni materijal, Novi Pazar februara 1989.
153

56

specifinu etniku grupu. Smatralo se da nijesu narod nego etnika

grupa, jer se narod ne moe inaugurirati aktom ili dekretom.156
Udbenici su malo ili nimalo govorili o njihovoj prolosti. Doba
osmanske uprave je tretirano kao tamnovilajetsko - viestoljetno
doba mraka. kole su proizvodile ljude uskih pogleda, bez znanja
o nacionalnoj svijesti, kulturno-povijesnom i duhovnom jedinstvu
Muslimana na jugoslovenskom prostoru. kolskim programima
se u odnosu na Muslimane nije vrila klasna, nego nacionalistika
indoktrinacija u smislu njihovog denacionaliziranja, odnosno
opredjeljivanja.157 U Crnoj Gori su u poratnim godinama gotovo
svi imami slijedili zvanine tendencije i nesebino pomagali brojne
akcije Narodnog fronta.158 Uvlaenje Islamske zajednice u strukture
drave, ustvruje . Filandra, vreno je i putem dravnog socijalnog
osiguranja njenih slubenika. Ugovor o socijalnom osiguranju
svetenika islamske vjerske zajednice u Federativnoj narodnoj
Republici Jugoslaviji potpisan u Sarajevu 5. aprila 1952. Hadi
Ibrahim Feji, reisu-l-ulema, ocijenio je epohalnim dogaajem u
ivotu Islamske vjerske zajednice. Njime su socijalno osigurani
radni ljudi u ustanovama Islamske zajednice, on daje vei podstrek
radu na obrazovanju i uvrivanju bratstva i jedinstva, a posebno
stoga to e izvreno penziono i socijalno osiguranje naih vjerskih
slubenika biti teak udarac za one neprijatelje nae zemlje koji
meu neobavjetenim svijetom u nekim islamskim zemljama ire
glasine o progonu uleme islamskih vjerskih slubenika u novoj
Jugoslaviji.159 U kakav poniavajui poloaj su bile dovedene
ustanove Islamske zajednice u Jugoslaviji, svjedoi i injenica da
su njihovi prvaci bili prisiljeni da rade protiv sebe samih, islama
i potreba muslimana. Prilikom zabrane rada mekteba donosi se
napis, koji prema napomeni urednitva Glasnika VIS-a FNRJ,
objanjava opravdanost prekida mektebskog rada. Tumaei
tetnost mekteba za razvoj muslimanske djece, kao zakljuak se
navodi da su mektebi kako po sadrini gradiva koje pruaju djeci
B. Petranovi, Jugoslovensko iskustvo srpske nacionalne integracije,
Beograd 1993, 114.
157
M. Imamovi, Historija Bonjaka, 565.
158
B. Kovaevi, Komunistika partija Crne Gore 1945-1952, Titograd
1986, 133-135.
159
. Filandra, Bonjaka politika u XX. stoljeu, 219.
156

57

da ga savladaju tako i po dobu i psihikom razvitku djece koja treba

da ga usvajaju opasni po njihovo duevno i tjelesno zdravlje, da su
oni ozbiljna konica njihovom normalnom napredovanju i razvitku
psihikih snaga, pa jedino iz tih razloga mi smatramo da mektebi
kao preivjele i tetne ustanove treba da nestanu iz drutvenog
ivota muslimana Bosne i Hercegovine. Vjerski slubenici su bili
u takvom poloaju da su zabranu rada mekteba sami opravdali.160
Prilikom odravanja Svjetske muslimanske konferencije u Karaiju
ijom je rezolucijom izraena zabrinutost zbog uslova pod kojima
ive muslimani na Balkanu, naroito Jugoslaviji, reis Feji je davao
novinarima izjave kojima je poricao sve navode o ugroenosti i
neravnopravnosti muslimana u Jugoslaviji.
Osnovni zakon o eksproprijaciji, koji je Predsjednitvo pre
zidijuma Narodne Skuptine FNRJ, obnarodovalo 4. aprila 1947.
omoguio je da se nepokretna imovina i pravo na nju, mogu
eksproprisati kada to nalae opti interes izvoenja korisnih ra
dova radi drutveno-ekonomskog i kulturnog razvoja naroda. U
Haremu, nadomak Berana, 1947. poruena je damija, zatim zgrada
u vlasnitvu vakufskog povjerenitva i oduzeto 35 ari vakufskog
zemljita. Dvije godine kasnije poruena je i glavna damija u tom
gradu. Jedan od razloga ruenja ove damije je bio i novi urbanistiki
plan.161 U pljevaljskom kraju je bilo nareeno da se porue zidovi
koji su opasivali dvorita. Avlija je bila svetinja, intima, zaklon i
njihovu ruenje potaklo je Muslimane da se sele ka Bosni i Turskoj:
Poruili su zidove i duvare oko avlija, ogolili i razgolitili stare i
dotrajale, ohrdane kue i poljske klozete u dvoritima i batama...
poruie avlije, poruie staje, zabranie dranje krava bez kojih
gradska sirotinja nije mogla da zamisli ivot. Zagorae ivot u
kasabi.162 Mnogi islamski spomenici u ovom gradu nali su se na
. Filandra, Bonjaka politika u XX. stoljeu, 221-222.
Zapisnik sa zasjedanja Vakufskog sabora NR Crne Gore od 6. avgusta
1951. godine, kopija. B. Agovi pie o poratnom ruenju niza damija u Crnoj
Gori. Navodi, izmeu ostaloga, ruenje Hadi Hasanove damije u Pljevljima,
Haznadar Mehmed-agine damije iz XVII stoljea u Bijelom Polju opir. B.
Agovi, Damije u Crnoj Gori, Podgorica 2001, 259, 342
162
H. engi, O genocidu nad Bonjacima (Muslimanima) u zapadnom
dijelu Sandaka 1943. godine, 10, 220; upor. R. Vejzalajbegovi, Moeviu, mali
Carigrade, dok bijae, dobar li bijae, Preporod, br. 22, Sarajevo 1. avgust
1971; N. Sara, Forum za zatitu Muslimana, (intervju sa dr. M. Filipoviem),
Valter express, br. 13, Sarajevo 19. mart 1990. H. engi navodi sluaj jednog
160
161

58

udaru i nipodatavanju.163 Shvatanje integriteta kue predstavlja je

dan od temelja islamske kulture i islamskog naina ivota. Religija
silom doivljava transformaciju. Prelazi put od dominantnog oblika
drutvene svijesti do marginalizacije. Pokuaji potiskivanja religije
zvaninom ideologijom naunog socijalizma kao ateistikim
surogatom za religiju imalo su duboke posljedice.164 Ateizam je
uvijek bio odbijanje aktuelne koncepcije boanskog. Jo je Frojd
uvidio da svako potiskivanje religije moe da bude samo destruktivno.
Religija je ljudska potreba koja utie na ivot na svim nivoima.165
starog Muslimana koji je uspio da proda kuu i odluio da ide u Tursku pa se
hvalio: uur Allahu, idem tamo meu svoju brau. Nee mi din-dumanin viriti
u perin! Nasmija mu se komija pekar, pa e: - To ti, Boga mi, kao da u Turskoj
ima avlija. Jok, jadan ne bio, davno ih je emal sredio! Putnik-namjernik slee
ramenima. Povi se i ode kui da razmilja o buduoj kui bez avlije.
163
Duver Rovi, profesor pljevaljske gimnazije pie 23. juna 1964.
u Politici ekspres: Najnovija stambena zgrada u Pljevljima gradi se nad
skrovitem muslimanskog sveca. Temelji su podignuti, a sveeva kua nije smjela
da se dirne. Nije pomogla ni intervencija optinskih organa, jer je prvo postao
svetac, pa optina i zakoni koji tite takve svece. Spratovi rastu, a svetac spokojno drijema i smije se svima. ak se pronijela pria da se tamo moe dobiti stan
jedino uz njegovu saglasnost, pa se esto mogu vidjeti graani uz sveev prozor.
Mora se pomalo i zavidjeti: dio stambene zgrade zauzima svetac, taman toliko
da se izgradi jedan stan. Kad bi se iselio svetac, dugogodinji i sadanji direktor
Gimnazije bi se spokojno odmarao na svetom mjestu.
164
Dr. Fikret Kari je istraivao problem revitalizacije uloge islama u
ivotu muslimanskih grupa u Jugoslaviji, Albaniji i Bugarskoj u posljednjim de
cenijama socijalistikih reima. Izuavanje islamske obnove na Balkanu ukazuje
kako je islam preivio stoljee dugu vladavinu nenaklonjenih reima i ideologija,
ta je ta obnova znaila za muslimane na periferiji muslimanskog svijeta, te kako
su nemuslimani shvatali taj proces i reagovali na njega. On je ustvrdio da je islam
ska obnova u ovim dravama imala religijski i kulturni karakter, to su potvrdili
i brojni radovi o nepolitikom karakteru islama na Balkanu. Islamska obnova se
manifestovala u pojaanoj linoj religioznosti, (re) konstrukciji i gradnji damija,
obrazovanju, izdavakoj djelatnosti, upotrebi islamskih drutvenih simbola, poja
vi muslimanskih ustanova solidarnosti, politikih i kulturnih organizacija. Glavni
razlog za vjerski i kulturni karakter obnove je apolitina priroda islama u ovom re
gionu u postosmanskom periodu. Proces obnove je bio dio irih drutvenih prom
jena u balkanskim socijalistikim zemljama, ali i rezultat unutranjeg razvoja u
okviru pojedinih muslimanskih zajednica; opir. vidi: F. Kari, Islamska obnova
na Balkanu 1970.-1992, u: Muslimani Balkana: Istono pitanje u XX. vijeku,
izd. Behram-begova medresa, Tuzla 2001.
165
K. Armstrong, Istorija Boga, Beograd 1995, 399.

59

Komunistiki program se, prema navodima Dona indlera,

sastojao u potpunom uklanjanju islama iz javnosti. Nijedan mu
slimanski udbenik u Jugoslaviji nee biti tampan sve do 1964.
godine, to je bilo iskustvo bez presedana: Tajna policija je smestila
veliki broj saradnika unutar islamske zajednice kako bi ograniavala
sumnjive aktivnosti, a muslimanska verska hijerarhija je bila pre
puna reimskih pijuna.166 Breme za Muslimane predstavljali su
i dalji pokuaji njihove asimilacije i denacionalizacije, teki uda
rci na njihovu tradiciju, vjersko-kunu intimu, ruenje damija,
preoravanja grobalja, oduzimanja vakufske imovine ogromne
vrijednosti, kontinuirano razaranje matrice koja je tvorila specifine
oblike ivota i djelovanja u njima.167 Eksproprijacija i nacionalizacija
vakufskih dobara obuhvatila je itavu Crnu Goru.168 Jedna od naj
drastinijih mjera nove vlasti bila je i ona o abrogaciji starog pravnog
poretka, kojom je ukinuto vaenje erijatskog prava. Ono je bilo na
snazi u meuratnoj Jugoslaviji na osnovu meunarodnih i ustavnih
odredbi. To je pravo vailo i u porodinim i u nasljednim odnosima
muslimana.
D. indler, Nesveti teror: Bosna, Al Kaida i uspon globalnog dihada,
Beograd 2009, 34-35.
167
Za vrijeme osmanske uprave na podruju dananje Crne Gore, kako se
navodi u literaturi, podignuta je u razliitim vremenskim periodima 161 damija.
Najvei broj njih podignut je na podruju Pljevalja (26), Bara sa Ostrosom-Kraji
nom (25), Ulcinja sa Vladimirom (24), Bijelom Polju (20), Podgorici sa okolinom
(13), na nikikom podruju (10), devet u Herceg Novom, Risnu, Bijeloj i Sutori
ni, osam na podruju Stare Crne Gore (cetinjsko podruje), osam u plavskom,
deset u gusinjskom, Spuu i Danilovgradu (4), Roajama (3), Beranama (2) i Pet
njici jedna damija. Od ovog broja u raznim vremenima, ratovima i paljevinama
nestalo je 88 damija. Za mnoge se ni temelji ne prepoznaju, kao ni lokacije na
kojima su se nalazile. U izvorima i literaturi se takoe spominje da su na prostoru
Crne Gore tokom osmanske uprave postojale dvije medrese u Pljevljima, Herceg
Novom dvije, Podgorici, Bijelom Polju, Baru i Ulcinju po jedna, kao i nia medre
sa u Plavu, Roajama, Kazancima i Nikiu nav. prema: Z. Alispahi-A. Hadi,
U posljednjih dvadeset godina u Crnoj Gori sagraeno je 38 damija, Preporod,
br. 10/948, Sarajevo 15. maj 2011, 51.
168
Stanje je uslonjavala i injenica odsudstva strunog vjerskog kadra.
Bajro Agovi navodi podatke da 1953. od 82 imama, koliko ih je ukupno bilo,
njih 35 nije zavrilo etiri razreda medrese, od ega je 27 imama ovladalo samo
osnovnim znanjem steenim u sibjan i iptidaija mektebima: Ovaj nedostatak
strunog vjerskog kadra prouzrokovan je mnogim okolnostima, politike prirode
u poratnim godinama i zbog veoma nepovoljnog starosnog doba imama u Crnoj
Gori - nav. prema: B. Agovi, Damije u Crnoj Gori, 14-15.
166

60

Djelatnost otkrivanja muslimanki skidanjem zara i ferede

bila je kombinacija politikih i zakonodavnih mjera. Od 1947.
Antifaistiki front ena (AF), s oiglednim neuspjehom vodio
je ovu kampanju. Otpor je bio velik. U avgustu 1947. odrano je
zasjedanje Vrhovnog vakufskog predstavnitva u FNRJ i zakljueno
je da je dunost tog sabora i Vrhovnog vjerskog starjeinstva svestrano
pomoi akciju ena za skidanje zara i ferede. Sistematski voen
od vlasti, a putem ustanova Islamske zajednice provoen, pokret za
otkrivanje muslimanki nailazio je na otpor, bez obzira to su elnici
Islamske zajednice aktivno uestvovali u tim akcijama i propagirali
ih.169 U Beranama su vlasti okupile 68 imama na jednoj konferenciji
u vezi sa pospjeivanjem akcije skidanja zara i ferede. Samo je jedan
imam odbio da potpie usvojene zakljuke.170 I u ovoj sredini su
nastali proglasi 250 uglednih graana s pozivom na skidanje zara
i ferede.171 Od decembra 1950. do marta 1951. u Pljevljima, zbog
stvorenog osjeaja nesigurnosti, jedan broj muslimanki uopte nije
izlazio iz svojih avlija. Akcija skidanja zara i ferede nailazila je na
izvjestan otpor u pljevaljskom, barskom i titogradskom srezu (Tuzi).
U Ulcinju je proglaenje Zakona zateklo 800 ena pod feredom,
a 30 ena, koje su ranije skinule feredu, potpuno se povlae u
kune odaje.172 Pobjeda u oktobru 1947. pie da je potrebno
razbiti dvolinost jednog dijela muslimana koji na konferencijama
zastupaju gledite da muslimanke treba da se otkriju, a kod kue ne
dozvoljavaju svojoj eni ili kerki da skine feredu, niti da uestvuje
u akcijama Fronta i radu antifaistikih organizacija. Isti list navodi
kako su najaktivniji u borbi za preporod i osloboenje muslimanki
ispod ferede muslimani koji se nalaze u Jugoslovenskoj armiji
ili koji su za nju krvno vezani.173 Frontalna akcija skidanja zara
. Filandra, Bonjaka politika u XX. stoljeu, 218.
Sandake novine, br. 86, Novi Pazar 14. januar 1998.
171
Sreski odbor Narodnog fronta Sreza beranskog. Proglas Muslimanskom
narodu sreza beranskog od 17. septembra 1947, kopija. U proglasu se navodi:
Reakcija danas plae za skidanje ferede, a mi svi znamo da je njima uspjelo
da postanu gospodari u zemlji, da bi nam oni i glave skinuli, a kamoli ferede,
jer su nam svjee uspomene njihove vladavine i muslimanskog pokolja u Bosni,
Sandaku, Beranama itd.
172
Z. Foli, Skidanje zara i ferede u Crnoj Gori, 85.
173
Pobjeda 11. oktobra 1947. pie: Kod jednog dijela muslimanki,
koje su raspoloene da se otkriju, vodi se agitacija da e se otkriti ako se otkriju
hodine ene i djevojke. No, pitanje otkrivanja odinih ena i djevojaka ne smije
169
170

61

i ferede zbog naina na koji je provedena, zatvorila je zauvijek

brojne muslimanke, pogotovo starije ene, iza kune kapije.
Feredama su ene takoe skrivale svoju sirotinju, jer u to vrijeme
nije bilo mnogo tekstila. Sve je to rezultiralo produbljivanjem
straha i sveopte nesigurnosti u uslovima neskrivenog siromatva.174
Nakon objavljivanja Zakona 1951. godine, pokrivenim enama je
bio zabranjen izlazak na ulice. Snaga odluka iz dravno-partijskog
vrha provodila se, uz rigorozne kazne za neposlunost, bez nekog
pogovora.175 Uz moan aparat, postojala je i snana propaganda, ali
biti vezano za slobodu i svjetlost dana ostalih muslimanki. U pojedinim mjestima
nae Republike ode su pomogle akciju za otkrivanje ena ispod ferede, to je
za svaku pohvalu, ali onamo gdje to praktino ne uspijeva nije pravilno vezati
svoju sudbinu za odine ene; opir. J. Rastoder, Crnogorska tampa o poloaju
muslimanki i skidanju zara i ferede u Barskom i Ulcinjskom sreztu 1946-1950,
Almanah, br. 41-42, Podgorica 2008, 321-326.
174
Upor. R. Crnianin, Politiki pluralizam i ustavno-pravni poloaj
Bonjaka-Muslimana u SRJ, u: Identitet Bonjaka-Muslimana, Plav 1995, 17; S.
Kaar, Zarozavanje zara, Podgorica 2000, 16. S. Kaar citira ispovijest jedne ene:
Iz straha listom se ilo u Tursku. Strah brate. Strah i visoki porezi. Strahovalo se
da se neto jo stranije ne desi. Mlogo je otilo. Valahi, nije niko ni zaustavljo.
175
Semiha Kaar je u knjizi Zarozavanje zara (Podgorica 2000) jasno pred
stavila to stanje i dileme koje su pratile muslimanke po sandakim mjestima u tom
vremenu. Knjiga je uvjerljivo svjedoanstvo iz ugla obine, mahom neobrazovane
ene, bez prava na odbranu, nedune rtve, ali ovrsle i visprene, onoga to je ona
vidjela, duboko preivljavala i promiljala: To je bilo moranje, i to ti je. Silom
zarozavanje zara! Ja se pitam: ta je imo Zakon sa mnom i sa mojom feredom?
Moja fereda-moja briga! No hoe, oni sve zorom. Skini pa skini. Druge ti nema.
Drage volje - na sramotu!. Ova kazivanja koja plijene svjeinom i koloritom de
talja, narodnim jezikom, razastiru duboke, traumatine lomove u krhkoj dui ene,
naruavanje njenog svijeta, inspirativna za jo ira, multidisciplinarna istraivanja.
Jedan od aktivista, iju je izjavu S. Kaar objavila, kazuje o svom nastupu na pro
pagandnim zborovima: Drage majke, sestre i snahe, doo je Zakon za sva vremena, da se skine to, to zlo sa glave. Ja nisam ni zavrio govor kad nasta vriska i jeka
ena. Ja vie nisam mogo da priam od piske. Jo nepripremljene i nesvjesne za
javne i masovne demonstrativne nastupe odricanja od stega prolosti, to se od
njih oekivalo, ene nisu skrivale zazor od nadolazeeg: Iz straha listom se ilo
za Tursku. Strah brate. Strah i visoki porezi. Strahovalo se da se neto jo stranije
ne desi. Mlogo je otilo. Valha hi, nije niko ni zaustavljo. Tamo su se opet lomili
izmeu iluzija koje su ih dovele i onog to ih je neoekivano zadesilo. Oni koji su
ostajali traili su naina da se zatite, priviknu na novi ivot i pravila ponaanja:
Bio je neki Ahmet, milicajac iz Luga, on bi ti ene nasred uljice, skido koju bi god
zateko sa feredom. Rane su ostale. Potresna su kazivanja o nasilnom iftarenju
radnica u novopazarskim fabrikama: Sve sam se krila. Krila sam se i u WC i po
parku. Alarahmetelje Hamdija Rebronja, portir, da mu Bog da denet, on bi nas

62

i duboko usaeni, generacijski prenoeni strah. U tekim vremenima

dolazi do izraaja obini ljudski interes da se preivi sa to manje
posljedica.
Nakon sjednice Politbiroa CK KPJ, odrane polovinom janu
ara 1952. godine, upuene su direktive republikim partijskim
organizacijama o daljoj politici prema vjerskim zajednicama, uz
naznaku o potrebi potpore nieg svetenstva i svetenikih udru
enja. Ve u martu 1952. u Crnoj Gori je otpoela intenzivna
antireligijska kampanja, u koju su bili ukljueni i pojedini vjerski
slubenici. Pojedinci iz tih redova su kritikovali sujevjerje, gatanje
i praznovjerice kod muslimana, ne proputajui da pomenu i
neracionalno praznovanje Kurban Bajrama.176 Ukazivali su kako
su pokuaji restauracije damija antipodni urgentnim privrednim
zadacima.177 Nakon donoenja i primjene zakonskih odredbi da
vjerske obrede ne mogu obavljati imami koji nijesu bili socijalno
osigurani, bez potrebne kolske spreme i dekreta o postavljenju, u
januaru 1954. otputeno je 40 imama, 19 ih je penzionisano, pa su
u slubi ostala svega 23 aktivna imama. Od ovog broja njih 20 je
pokrivalo prostor Bara i Ulcinja, a samo trojica Podgoricu, Ivangrad
(Berane) i Gusinje. Na teritoriji Pljevalja, Bijelog Polja, Plava i Roaja
nije bilo aktivnih imama, to je zaprijetilo da vjerski ivot muslimana
zadobije strogo zatvorenu ritualnu formu. Ovakav raspored ima
ma je svakako pokazivao i odnos vlasti prema muslimanima i
njihovom etnikom porijeklu. Imami su koncentrisani tamo gdje je
postojala muslimanska skupina albanskog etnikog porijekla, dok
su oni izostali u krajevima sjeverne Crne Gore, crnogorskom dijelu
Sandaka, gdje su ivjeli muslimani slovenskog porijekla i koji su
smatrani Crnogorcima, smatrajui da e tako lake izvesti njihovo
nacionalizovnje.
Mnogi su Muslimani ovu odluku shvatili kao skrnavljenje
najvrijednijeg dragulja njihovog identiteta pa su slate brojne
pokupio za njegov hastal i poreali bi na njegov sto hranu, a u usta bi turi gumicu, ili samo mrda vilicama, ka da vae, a on bi se kleo efici da smo sve bile
za njegov sto i jele i da nijedna ne postimo. Mnogi od tih preivjelih provinci
jskih ideolokih pravovjernika i komesari nisu ostali na starim pozicijama, i oni e
namah u poznim godinama otkriti vjernika u sebi u poznim godinama.
176
Pobjeda, Podgorica 28. oktobar 1952.
177
Z. Foli, Islamska vjerska zajednica u Crnoj Gori 1947-1953, Almanah,
br. 15-16, Podgorica 2001, 190-191.

63

molbe i peticije da se odobri rad otputenim imamima, to je do

nekle uticalo na docniju popustljivost Vakufskog sabora Crne Go
re i stvaranje snoljivijih uslova za odvijanje vjerskog ivota mu
slimana. Manifestovana upornost je istovremeno pokazala, da je
vjersku komponentu bilo gotovo nemogue izbrisati iz kolektivne i
individualne svijesti batinika islamske tradicije u Crnoj Gori.178
Vjera je, kao temeljno distinktivno obiljeje, bila monija odrednica
identiteta linosti od nametnute nacionalne pripadnosti.
Nastavak iseljenikog pokreta
Mutna rijeka iseljenika ka Turskoj, ka sedam stambolskih
bregova i dalje je tekla. ivot u krajevima koji su zahvaljujui
diskriminatorskoj dravnoj politici ostajali bez budunosti, nije za
mnoge porodice vie ostavljao nadu da e biti bolje.179 Muslimani su
u strahu od ponavljanja istorije, pamtei njene kobi, naroito ono to
su preivjeli u Drugom svjetskom ratu, kao i prve poratne godine, pod
presijom nacionalistiko-etatistike politike, bez ikakvih nacionalnih
i kulturnih institucija, pod utiskom brzog nestajanja vjerskih dobara,
spomenika, frontalnih udara po jeziku, kulturi, tradiciji i nainu
ivota, izloeni daljem ekonomskom propadanju i zaostajanju, bili
prisiljeni na put u Tursku. Muslimani su u svijesti zadravali slike
psihoze straha, nesigurnosti i neizvjesnosti iz bliske prolosti. Ljudi
se nijesu mogli osloboditi utiska da se kod takvih postupaka radi o
tendencijama koje ugroavaju opstanak u tim krajevima. Kod njih se
formiralo miljenje da se, u cjelini, prema njima nema povjerenja i
da su tu nepoeljni.180
Z. Foli, Islamska vjerska zajednica u Crnoj Gori 1947-1953, 197.
Strah i neizvjesnost sjutranjeg dana, pie Hamdo Koan 2000. go
dine, jo od Berlinskog kongresa, pa preko balkanskih, i oba svjetska rata, do da
nas, reiraju dramu egzodusa. Kolone izbjeglica slivale su se prema unutranjosti
Turske, u nae vrijeme ka Zapadnoj Evropi, Americi... Duga istorija razvlaenja
pameti rezultirala je viedecenijskim i viegeneracijskim iseljavanjima. Preesto
je izbor bio ili odlazak u nepoznato ili fiziko zatiranje i gubitak svega to je stica
no kroz ivot. Pod presijama i neutoljivim eljama komija da se doepaju zemlje,
kua, i drugih dobara drastino je mijenjana demografska struktura stanovnitva,
suavan vlastiti prostor i definitivno su potirani tragovi vjekovnog bitisanja - cit.
prema: H. Koan, Da li nam je izvjesna samo neizvjesnost, Almanah, br. 13-14,
Podgorica 2000, 153.
180
H. ozo, Zapaanja sa puta po Sandaku, Kosmetu i Makedoniji, 462.
178
179

64

U prvim poratnim godinama interes za iseljavanjem poka

zivali su naroito seljaci, nekadanji veleposjednici i trgovci kojima
je nacionalizovana imovina. Ukidanjem privatnog sektora ostajali
su i bez posla i bez zanimanja. Seljaci su se suoavali sa padom
cijene zemljita, kao i padom prodaje svojih proizvoda zbog navike
stanovnitva da kupuje jeftiniju i manje kvalitetnu robu iz dravnih
prodavnica. Ulaganja u sela su bila zaustavljena. Seljatvo je u
oima nove vlasti bilo simbol zaostalosti. Drava je sa druge strane
pokuavala, po sovjetskom obrascu, da ukrupni posjede pa je tjerala
seljake u zadruge. Seljaci su tee dolazili do novca, prisiljeni da
se bore sa dravnim nakupcima koji su odreivali cijenu njihovih
proizvoda.181 Proces iseljavanja je, izmeu ostalog, svakako
sadravao i fazu naputanja sela i urbanizacije u opsegu ire regije.182
O toj sumornoj zbilji i iseljavanju Jakup Memi je pisao: Naa
je sveta i vjerska dunost da se klonimo luksuza i nepotrebnih stvari
jer jedna poslovica kae: Ko kupuje ono to mu ne treba, prodavae
i ono to mu treba. Treba to manje da kupujemo ono to moemo
sami da proizvedemo, da uvamo i tedimo mukom zaraeni novac,
da svoje poljoprivredno imanje obraujemo kako treba i da ni u kom
sluaju ne dozvolimo da se meu nama iri mrnja, nesloga, smutnja
i lukavstvo. Umjesto da nai ljudi posiju ljuiku i stonu repu i da
poboljaju doprinos svojih prihoda u mlijeku oni idu kod nekih
vajnih hoda da im uoi marta zapiu stoci, da ima vie mlijeka i
da se ne brani musti. Eto, to je taj primitivizam, koji donosi bijedu
i to su ti stari nevaljali obiaji od kojih treba da bjeimo-hidret
inimo, a ne da bjeimo iz domovine, iz svog zaviaja u kome smo
se rodili, porasli, od svojih najbliih i najmilijih sa kojima smo ivot
proturili. Vidite li kako izgledaju ivi rastanci, da li ste prisutni kada
neka porodica seli, a po nekoliko je prati, da li ste uoili taj alosni
momenat kada se ljudi od tuge gube i u nesvijest padaju, a za djecu i
ene da ne govorimo. U tome, alosnom momentu moraju zaplakati
i oni koji te nikada nisu poznavali, pa ak i oni koji su se nekada
mrzili, a tako isto i ti njih.183
M. Hadiehovi, Muslimanka, 183.
M. Dogo, Neka zapaanja o turskom nasleu i seobama Muslimana, u:
Bosna i Hercegovina od srednjeg veka do novijeg vremena, Beograd 1995, 314.
183
J. Memi, Vasika, Glasnik, br. 6-8, IVZ, Sarajevo 1958, 266-275. Autor
dalje pie o onima koji su se odluili na muhadirluk: Oni ne znaju ni kakve e
sve muke i potekoe naii kada ostanu bez svoje imovine, bez kua i vatana, bez
181
182

65

Za zvaninu politiku Muslimani su odlazili skoro neujno, bez

veih komentara. Partijski organi su, poetkom pedesetih godina
XX vijeka, ak isticali kako se ovdanji graani teko odvajaju od
svoje sredine i da vie vole ovde iveti u najveoj bedi, nego ii na
stranu.184 Oni su dalje izvjetavali da su suzbili iseljavanje i pro
pagandu za odlazak u Tursku, napominjui da ipak ima primjera da
ljudi mijenjaju svoju nacionalnost.185 Bila su to prava raspoluivanja
unutar jednog naroda. Oni koji su ostajali izjanjavali su se kao
Srbi, naroito komunisti, za razliku od svojih sunarodnika koji su
se deklarisali i odlazili kao Turci. Nadleni organi su znali da se
tu ne radi o etnikim Turcima, ali nijesu eljeli da vrsto stanu
na put iseljavanju niti da ga zakonski zabrane. Uporno insistiranje
predstavnika vlasti da se radi iskljuivo o ekonomskim motivima
za iseljavanjem minimiziralo je brojne druge relevantne inioce.186
Da se ne radi samo o ekonomskim motivima, svjedoi i injenica da
iseljavanja nijesu ila ka razvijenim dijelovima zemlje, ve van nje,
niti su bila privremenog karaktera. Tretman ovih iseljenika je bio
potpuno drugaiji u odnosu na iseljenike iz Jugoslavije po drugim
zemljama.
poznanika i prijatelja i idu meu nepoznat narod iji jezik ne poznaju, u veini
sluajeva bez kole i zanata, a ako neto imaju od kolske spreme, im preu
granicu svoje domovine, postaju nepismeni, jer ne znaju jezika, pa im i kola slabo
moe da pomogne. Ovo je, dodue, nekim usijanim glavama teko i objasniti sve
dotle dok ne okuse muhadrske orbe.
184
IAR, GK KPS Novi Pazar, k. 3, Zapisnik sa sastanka Biroa Gradskog
komiteta KPS Novi Pazar od 30. marta 1952.
185
IAR, GK KPS Novi Pazar, k. 2, Zapisnik sa sastanka Gradskog komiteta
KPS Novi Pazar od 23. septembra 1954.
186
Dr. Ejup Muovi je pisao o iseljavanju stanovnitva iz Crne Gore,
stavljajui u prvi plan ekonomske motive: Poto je Crna Gora bila i ostala jed
na od privredno nedovoljno razvijenih republika SFRJ, bile su karakteristine
ekonomske migracije, odmah u posleratnim godinama prema Vojvodini (kolo
nizacija) i to su bili uglavnom Crnogorci. Muslimani su bili zahvaeni talasom
migracija od 1950. do 1970. godine - prema Turskoj, zatim prema Sarajevu, Za
grebu i delimino prema Beogradu. Prema Turskoj su se u najveem broju iselili
Muslimani iz roajskog kraja, smatra se oko 4.500 lica, dok su iz Bihora, Bijelog
Polja, Plava i Gusinja to bili samo pojedinani sluajevi. Jedan dio tih Muslimana
zadrao se u Makedoniji i tamo ive njihovi potomci dok su oni koji su otili za
Tursku najvie naseljeni u istanbulskim pregraima: Pendik, Kuukoj, a delom i u
drugim turskim gradovima - cit. prema: E. Muovi, Muslimani Crne Gore, 152.

66

Pokuaji zaustavljanja iseljavanja bili su zato vie puko zado

voljavanje forme nego izraz stvarne brige i elje drave. Povratak
onima koji se nijesu snali nije i dalje doputan, kao ni u periodu
prije Drugog svjetskog rata. Pedesetih godina je u saveznoj upravi
dravne bezbjednosti na snazi bila interna naredba po kojoj je
iseljenim muslimanima u Tursku, kao i u meuratnom periodu, bio
zabranjen povratak u zemlju.187 Za period od 1946. do 1953. nema
zvaninih podataka o spoljnoj migraciji.188 Publicista Ismet Koan
navodi podatke Amirana Kurtkan Bilgisevena da je nakon 1947. iz
Jugoslavije u Tursku iseljeno oko 500.000 osoba. Iz Tirane su se
krajem etrdesetih godina ule optube da Jugoslavija sistematski
ugnjetava prava albanskog stanovnitva. Vlada u Beogradu
je optuivana kako tei istrebljenju Albanaca u Jugoslaviji. U
arsenalu raznih optubi nala se i ona da Jugoslavija Albancima
sprema isto to i Caldarisova vlada amerijcima, aludirajui na
egzodus albanskog stanovnitva iz sjeverne Grke u junu Albaniju
nakon Drugog svjetskog rata.189 Masovno iseljavanje odreenog
stanovnitva i bezono manipulisanje i trgovina ljudskim sudbinama,
zadovoljavalo je pojedine promiljene dravno-policijske zamisli.
Britanski istoriar Noel Malcolm smatra da su jugoslovenske vlasti
preduzimale mjere da omogue i ohrabre izjanjavanje ljudi na
Kosovu i Makedoniji kao Turaka po nacionalnosti. Rezultat
nije izostao. Jugoslavija je 1951. Turke proglasila nacionalnom
manjinom i poela sa otvaranjem kola na turskom jeziku. Ve
1950.-1951. bilo je 132 osnovne, 16 srednjih kola i jedna kola za
obrazovanje nastavnika na turskom jeziku.190 Prema jugoslovenskim
policijskim izvorima turska vlada je 1951. opet prva pokrenula
pitanje iseljavanja lica turske narodnosti jugoslovenskih dravljana
radi spajanja sa lanovima svojih porodica koje ive u Turskoj.
Pregovori predstavnika SSIP-a sa turskom stranom zapoeli su u
Preporod, br. 15/478, Sarajevo 1. avgust 1990; F. Saltaga, Muslimanska nacija u Jugoslaviji, Sarajevo 1991, 187.
188
Razvitak stanovnitva Jugoslavije u posleratnom periodu, Beograd
1974, 25.
189
A. ivoti, Jugoslavija, Albanija i velike sile (1945-1961), feljton, Poli
tika, Beograd 7. oktobar 2011.
190
M. Teodosijevi, Jezik tampe turske narodnosti u Jugoslaviji (list
Tan), Prilozi za orijentalnu filologiju, br. 37, Sarajevo 1987, 92.
187

67

turskoj ambasadi u Beogradu.191 Odatle su se kontakti izdizali na

vei diplomatski nivo. Jugoslovenska vlada se obavezala da e sa
blagonaklonou rjeavati ovo pitanje. Bilo je to vrijeme veoma
dobrih meudravnih odnosa ove dvije zemlje.192
Kada je 1953. potpisan sporazum sa Grkom i Turskom i
dozvoljeno veliko iseljavanje Turaka izgledalo je da se radi o daljem
nastavku predratne politike koja je imala za cilj uklanjanje veeg
broja muslimana sa prostora Sandaka, sa Kosova i iz Makedonije.193
Vlade Jugoslavije i Turske su naime 1953. dalje aktuelizovale
konvenciju iz 1938. o iseljavanju Turaka iz Jugoslavije. Dogovor
dvije vlada nije nikada ratifikovan, zbog ekonomskih klauzula, pa je
to bio dentlmenski sporazum. Ova interna konvencija nikada nije
ponitena.194 Od 1953. kada su, formalno manjinama zagarantovana
sva prava otpoelo je preseljavanje zaostalog turskog stanovnitva
iz Makedonije u Tursku.195
Dentlmenski sporazum Jugoslavije i Turske u Splitu 1953,
odnosno predsjednika FNRJ Josipa Broza Tita i Fuada Kuprilla,
turskog ministra spoljnih poslova, prvobitno je zvanino otvorio vrata
samo pripadnicima turske narodnosti da se vrate u svoju maticu.196
Sporazum, nastao u cilju humanitarnog spajanja porodica nije
se odnosio samo na lanove ue porodice, ve su se pod tim po
draumijevali blii i dalji krvni srodnici, pa ak i srodnici po tazbini.
U duhu ovog sporazuma i donijetih propisa, iseljenicima je priznato
izuzetno pravo slobodnog raspolaganja imovinom i nakon dobijanja
IAR, Fond arhive Meuoptinske konferencije SKS za optine Novi Pa
zar, Sjenica i Tutin (u daljem tekstu: MOK), k. 1, Informacija SUP-a Novi Pazar
o iseljavanju muslimanskog ivlja u Tursku uz otpust iz dravljanstva. Novi Pazar
novembar 1968.
192
D. Bogeti, Zapadna komponenta jugoslovenske spoljne politike (19521954), Uiki zbornik, br. 23, Uice 1994, 201-205.
193
N. Malcolm, Kosovo. Kratka povijest, Sarajevo 2000, 364.
194
P. Imami, Srbi i Albanci kroz vekove, feljton, Danas, Beograd 25. sep
tembar 1998.
195
J. Trifunovski, Posleratne migracije stanovnitva u Narodnoj Republici Makedoniji, Etnografski institut, knj. LXXV, Zbornik radova, knj. 4, Beograd
1962, 125.
196
F. Shehu - S. Shehu, Pastrimet etnike te trojeve Shqiptare 1953-1957,
Prishtine 1993, 15.
191

68

otpusta iz jugoslovenskog dravljanstva, sve do samog iseljenja.197

Pojam turske narodnosti je, kao i u meuratnom periodu, bio veoma
rastegljiv i obuhvatao je heterogenu etno-vjersku grupaciju.198 On
je, zato, ubrzo poeo da se primjenjuje, da irom otvara i legalizuje
put odlaska i Muslimanima sa prostora Sandaka, Albancima sa
Kosova, raznorodnom muslimanskom stanovnitvu iz Makedonije
u matinu zemlju i po inerciji, na osnovu ranijih meudravnih
ugovora, koji su se pokazali djelotvornim, provjerenim. To je
pratilo odricanje od dravljanstva rodne grude, pa se svaki dalji
pokuaj brige sa jugoslavenske strane cinino smatrao mijeanjem u
unutranje poslove turske drave. Turska je, kao i Jugoslavija, znala
da meu onima koji ele da se isele nema mnogo etnikih Turaka,
ali se, zbog meudravnih dogovora i viih ciljeva nije pravio
problem. Jugoslaviji je odgovaralo da ode to vie tog stanovnitva,
kao i Turskoj, s obzirom na njena ogromna, nenaseljena prostranstva.
Turska vlada je, ipak, bila prisiljena da alje cirkularne note svojoj
ambasadi u Beogradu i konzulatu u Skoplju, kada je utvrdila da je
u Tursku pristigao veliki broj Turaka koji su zapravo bili etniki
Albanci.199
Tokom 1954.-1956. u Jugoslaviji je zakonski bilo definisano
pitanje imovinsko-pravnih odnosa graana koji su dobili otpust iz
jugoslovenskog dravljanstva, kao i stranih dravljana nastanjenih
u zemlji. Time je pravno cjelovitije ureena materija o raspolaganju
nepokretnim dobrima od strane privatnih lica. Graani koji su
zbog, trajnog iseljavanja u inostranstvo, traili legalan otpust
iz jugoslovenskog dravljanstva, te namjeravali otuiti vlastito
zemljite i zgrade, bili su obavezni da taj imetak prvo ponude na
prodaju narodnom odboru sreza (grada) na ijem se podruju nalazila
IAR, MOK, k. 1, Informacija od 23. januara 1971. o iseljavanju Musli
mana u Tursku i njihovom povratku.
198
Lj. Stojkovi i M. Marti 1953. piu kako su mnogi Juni Sloveni primili Muhamedovu veru i u toku vekova postali Turci - vidi njihovu knjigu: Nacionalne manjine u Jugoslaviji, 25. Dr. Olga Zirojevi, pak, ukazuje 1993. godine:
Nai Muslimani jesu slovenskog porekla, govore istim jezikom kao i Srbi i Hr
vati, ali oni su i Evropljani, to ne treba nikako zaboraviti. Mnogi od onih koji su
otili u Tursku postali su vrlo uspene zanatlije i trgovci, te su bili u prednosti nad
tamonjim stanovnitvom, upravo zbog svog evropskog imida na koji su uvek
bili vrlo ponosni cit. prema: N. ivkovi-Z. Martinov, Srbi su pokorni u ropstvu, a obesni u slobodi, Novi panevac, Panevo 26. avgust 1993, 11.
199
T. Duda, Srbi: Istorija, mit i razaranje Jugoslavije, Beograd 2003, 78.
197

69

navedena imovina. Cilj je bio da se na raun privatnog sektora fiziki

povea socijalistiki poljoprivredni sektor, iako je ovu injenicu
zakon preutkivao. U sluaju kad narodni odbor ne bi pokazao interes
za kupovinu predmetnog imetka, vlasnik je sticao punu slobodu da
ga proda bilo kojem drugom kupcu. Kupoprodajni ugovori sklopljeni
protivno obaveznoj proceduri nijesu bili pravno valjani. Narodni
odbor sreza (grada) je tada mogao kupiti tu nepokretnu imovinu
po cijeni iz ponitenog ugovora. Ozvanienje prava prvootkupa
nepokretnog imetka graana koji su dobili odobrenje za trajno
iseljenje u inostranstvo i otpust iz jugoslavenskog draavljanstva
od strane drave bilo je sraunato na smanjenje ukupnog obima
privatnog poljoprivrednog sektora.200
Muslimani iz Sandaka i Albanci sa Kosova i iz Makedonije
poeli su se, kao i u meuratnom vremenu, masovno izjanjavati
kao Turci da bi lake dobili potrebna dokumenta za odlazak. U
Bosni i Hercegovini ovo pitanje se upravo nije ni postavljalo.201
Pojedini istraivai su tursko izjanjavanje tumaili time da je ono
bilo uslovljeno kompleksom drutveno-ekonomskih, kulturnih,
politikih, psiholokih i drugih faktora.202 U dokumentima koje su
potpisivali u ambasadi Republike Turske u Beogradu, na turskom
jeziku, koji veina nije poznavala ni u osnovnim elementima, stajale
su odredbe da Turska nema prema njima nikakve obaveze kada u
nju dou. U svojim nemutim objanjenjima i tvrdnjama pred
nadlenim slubenicima u ambasadi, da su oni zapravo etniki Turci,
Muslimani su konstruisali najrazliitije prie o svom turskom
porijeklu, izgovarajui pritom i neke rijei na turskom jeziku
koje su znali, a koje su prije toga dugo uili. Rjeenja o otpustu
iz dravljanstva donosili su republiki sekretarijati za unutranje
poslove, uz prethodnu saglasnost Saveznog sekretarijata za
unutranje poslove, sve do izmjene propisa o nadlenosti 1. januara
B. Milii, Istoriografska analiza pravne regulative o djeliminoj nacionalizaciji zemljita seljaka u Jugoslaviji 1953-1956. godine, Prilozi, br. 33,
Sarajevo 2004, 176.
201
IAR, Fond arhive Skuptine optine Novi Pazar (u daljem tekstu: SO
NP), Sjednica SO Novi Pazar od 24.2.1969, Informacija o iseljavanju Muslimana
u Tursku uz otpust iz dravljanstva, Sekretarijat za unutranje poslove SO Novi
Pazar, Novi Pazar novembra 1968.
202
V. Rudi-M. Stepi, Etnike promene u Rakoj oblasti posle Drugog
svetskog rata, u: Etniki sastav stanovnitva Srbije i Crne Gore i Srbi u SFR Jugoslaviji, Beograd 1993, 183.
200

70

1965. godine.203 U Beogradu je 16. marta 1955. formirana specijalna

komisija za sprovoenje Dentlmenskog sporazuma. U njoj su
bili: Aleksandar Rankovi, Svetislav Stefanovi, Milan Barto,
Krste Crvenkovski, Leo Gerkovi, Vojkan Luki, Marko Vukovi
i Pavle Ivievi.204 Dok su u monarhistikoj Jugoslaviji komunisti
Muslimane smatrali autohtonim stanovnitvom i bili protiv njihovog
odlaska, u poratnoj Jugoslaviji ne samo da su zvanino tolerisali
ve su svojom inferiornou i drugim postupcima, dugo vremena, i
indirektno podsticali na iseljavanje.205 Akademik Milisav Lutovac je
IAR, SO NP, Knjiga zapisnika sa sednica SO-e Novi Pazar, Sjednica SO
Novi Pazar od 24. februara 1969., Informacija o iseljavanju Muslimana u Tursku
uz otpust iz dravljanstva, Sekretarijat za unutranje poslove SO Novi Pazar, Novi
Pazar novembar 1968.
204
F. Shehu - S. Shehu, Pastrimet etnike, 20; J. Lluka, Shperngulja a
shqiptareve, 55; Borba, Beograd 25. januar 1994; opir. S. Bandovi, Iseljavanje Bonjaka u Tursku, Sarajevo 2006.
205
A. Purivatra, O problemima iseljavanja Muslimana, u: Migracije i Bosna i Hercegovina, Sarajevo 1990, 633-634. O odlasku poratnih iseljenika u ma
terijalima Matice iseljenika BiH iz 1974. se, izmeu ostaloga, navodi: Optereeni
raznim predrasudama, podvrgnuti pritisku ovinistiokih i etatistikih elemenata,
poneseni propagandopm vanjskih i unutranjih neprijatelja, oni su naputali svo
ja poljoprivredna imanja i svoje kue, zanatske radionice, sigurno zaposlenje u
drutvenom sektoru, obezbijeeno zdravstveno osiguranje, ve regulisane penzije
i iseljavali se u Tursku gdje im sve to nije bilo obezbijeeno, esto ni u najmanjoj
mjeri. Oni su se zato snalazili kako su znali i umijeli, ulagali sredstva dobivena
prodajom imanja i kua, inventara, namjetaja itd. u Jugoslaviji u kupovinu skupe
zemlje, posebno placeva u Turskoj, i tako obezbijeivali kakav takav krov nad
glavom. Mnogi, meutim, ni to nisu mogli uiniti pa su sami ili uz pomo susjeda
i ljudi dobra srca podizali provizorne baraice i uderice ili kopali zemunice...
Obezbijedivi kroiv nad glavom, mnogi nai iseljenici su polazili u lov na ma
kakav posao. I nalazili su ga u nadnienju na graevinama, transportnim uslu
gama (uveni istambulski hamali), raznim komunalnim uslugama (istai cipela,
noni uvari itd.), a zatim u ve prezasienoj veoma oskudnoj industriji, trgovini
i ugostiteljstvu. Veliki broj tih naih iseljenika naao je u meuvremenu i zapo
slenje u inostranstvu, posebno i SR Njemakoj. Meu oko milion radnika iz Tur
ske privremeno zaposlenih u inostranstvu nalazi se i veliki broj naih iseljenika i
njihovih potomaka. Vremenom, za proteklih 10, 20, 30 ili manje godina, otkako
su uselili u Tursku, znatan broj naih iseljenika i njihovih potomaka, se, dobrim
dijelom i uz pomo naih starih iseljenika i njihovih potomaka, prilino snaao i
ve rijeio svoje stambene probleme, svoje zaposlenje, kolovanje djece, itd. Ali,
i pored svega toga, veliki broj naih iseljenika i njihovih potomaka u Turskoj jo
uvijek se nalazi u tekom poloaju i eli da se vrati u Jugoslaviju - cit. prema:
Nai iseljenici u Turskoj: Mogunosti saradnje matica iseljenika u Jugoslaviji sa
naim iseljenicima i njihovim potomcima u Turskoj, materijal za internu upotrebu,
Sarajevo 1974, 17-18.
203

71

iseljavanje objanjavao samo time da su se ljudi selili u Tursku koja

nije bila u ratu, pa je trenutno pruala vie mogunosti za ivot te da
su ih privlaili raniji iseljenici, njihovi roaci.206
Po zvaninim, podacima iz Jugoslavije se u druge zemlje 1955.
iselilo 51.543 lica; 1956. - 54.862; 1957. - 57.070; 1958. - 41.426;
1959. - 27.840; 1960. - 23.182 lica. Zvanini dravni statistiari su
ocjenjivali da je 1955.-1958. bilo to mahom iseljavanje u Tursku.
Brojni autori koji su se bavili iseljavanjima iz Jugoslavije istiu
kako nisu registrovani svi sluajevi iseljenja iz nae zemlje.207 Po
dravnim statistiarima iz Jugoslavije se 1953.-1961. iselilo 291.298
lica. Iseljavanje je bilo naroito ivo u godinama 1955-1957. kada je
broj emigranata godinje prelazio 54.000 lica.208 Dravna statistika
takoe konstatuje da je u periodu 1961-1971. proces emigracije bio
znatno usporen. Po zvaninim podacima je 1961. iseljeno 11.418
lica; 1962. - 7.891; 1963. - 8.661; 1964. -7.107; 1965. - 9.071;
1966. - 10.684; 1967. - 8.774; 1968. - 9.205; 1969. - 6.665; 1970. 3.804 lica. Meutim, treba takoe istai da se i ovaj broj smatra za
potcenjen.209
Iseljavanje Muslimana, naroito iz optina Novi Pazar, Sje
nica i Tutin kao i iz Crne Gore: iz Roaja, Korita, Bistrice i Bihora
otpoelo je 1950. godine.210 Ono je trajalo u nekoliko talasa, ma
M. Lutovac, Etnike promene u oblastima stare Rake (u daljem tekstu:
Etnike promene), Glas SANU, CCCVII, Odeljenje drutvenih nauka, 20, Beo
grad 1978, 222.
207
Razvitak stanovnitva Jugoslavije u posleratnom periodu, 26-27.
208
Demografski razvitak nacionalnosti u SR Srbiji (u daljem tekstu: Demografski razvitak nacionalnosti), Institut drutvenih nauka-Centar za demografska
istraivanja, izraeno na zahtjev Republikog zavoda za privredno planiranje SR
Srbije, za internu upotrebu, Beograd maj 1967, 270.
209
Razvitak stanovnitva Jugoslavije u posleratnom periodu, 28.
210
U kontekstu iseljavanja muslimanskog stanovnitva iz Crne Gore dije
lom e zato se pisati i o iseljavanju muslimanskog stanovnitva iz optina Novi
Pazar, Sjenica i Tutin. Iz njih se, pored domicilnog, selilo i ono stanovnitvo pori
jeklom iz krajeva koji su od 1877-1878. uli u sastav Crne Gore, zatim ono pristi
glo nakon balkanskih ratova kao i u meuratnom periodu . Fikret Sebeevac i Se
lim airovi su, istraujui strukturu muslimanskog stanovnitva novopazarskog
kraja, ustvrdili da su useljenike struje muslimana na taj prostor bile najmasovnije
iz Rugove, Plava i Gusinja, Roaja, Bihora, Kolaina, Mojkovca, Nikia, Bosne
i Hercegovine, Tutina, Sjenice i Duge Poljane, a najmanje sa Kosova - vidi: F.
Sebeevac-S. airovi, Naselja novopazarskog kraja, Beograd 1995, 34.
206

72

sovno sve do 1970. godine.211 Iseljeniki talas u Crnoj Gori je bio

najizraeniji u roajskom kraju. Smatra se da se oko 4.500 lica iz
ovog kraja iselilo u Tursku.212 Samo iz bratstva Nurkovia iselilo
se oko 40 domainstava.213 Prvi poratni iseljenik iz Roaja bio je
erim-aga Zejnelagi, jedan od bogatijih roajskih trgovaca koji
nije bio naklonjen novom drutvenim i politikom ureenju drave,
bolje rei novoj vlasti.214 Meu iseljenima su 1954-1955. bile i
E. Muovi, Posleratne migracije i imigracije stanovnitva novopazarskog kraja, Novopazarski zbornik, br. 13, Novi Pazar 1989, 144-145; Isti, O posleratnim migracijama sandakih Muslimana u Tursku i Makedoniju (u daljem
tekstu: O posleratnim migracijama sandakih Muslimana) u: Migracije i Bosna
i Hercegovina, 456-457.
212
E. Muovi, Muslimani Crne Gore, 152.
213
. Nurkovi, Nurkovii, Roajski zbornik, br. 8, Roaje 1998, 141.
Uzroke iseljavanja iz Crne Gore, mahom iz njenih najnerazvijenijih optina,
dr. A. Kurpejovi je vidio, osim u ekonomsko-socijalnim prilikama, i u strahu
od ponovnih iskuenja i tragedija, ponaanju organa unutranjih poslova i
neuvaavanju nacionalnog bia; opir. A. Kurpejovi, Program nacionalne afirmacije Muslimana u Crnoj Gori, Podgorica 1998, 39. Po miljenju dr. erba
Rastodera iseljavanje iz Crne Gore vreno je mada vie ne toliko zbog izrazitog
neprijateljskog okruenja, pravne nazatienosti, nacionalne obespravljenosti,
koliko zbog ekonomske pasivnosti krajeva koje su naseljavali prema: . Ras
toder, Kratak pregled iseljavanja muslimana iz Crne Gore u Tursku, Zbornik
izlaganja sa Okruglog stola o crnogorsko-turskim kulturolokim i ukupnim civili
zacijskim proimanjima (Podgorica 16. maj 2009.), Forum Bonjaka/Muslimana
Crne Gore, specijalno izdanje, Podgorica decembar 2009, 31. U periodu izmeu
dva svjetska rata, ukazuje Rastoder, pitanje ishrane bilo je jedno od najaktuelnijih
u Crnoj Gori. Samo u periodu 1918-1929. ak je est godina (1918, 1919, 1920,
1922, 1923, 1927, 1928) bilo kritino. Smrtni sluajevi kao posljedice gladi nisu
bili rijetkost; opir. . Rastoder, ivotna pitanja Crne Gore 1918-1929, knj. 1, Bar
1995, 56.
214
On je odselio u Tursku odmah nakon zavretka rata, 1945. ili 1946.
godine. Imao je dva odrasla sina. U Roajama je imao najbolju kuu, kulu od
kamena. Kula je imala prizemlje i jo dva sprata. Bila je ograena ogradom i u
dvoritu je imala bunar kao i druge pomone objekte. U Turskoj se uspio dobro
snai nav. prema: A. Kurpejovi, Opti osvrt na osnovne uzroke iseljavanja Muslimana Crne Gore u Tursku (1946-1970), rukopis, Dokumentacija Matice Musli
manske Crne Gore, broj: 41/5. Ramiz Crnianin, koji je kao lan jugoslovenske
parlamentzane delegacije boravio u oktobru 1968. u Turskoj sreo se na jednom
prijemu sa erimovim sinom Ismetom s kojim je svojevremeno zavrio malu ma
turu u Novom Pazaru. Docnije e o tome objaviti svoja sjeanja: Ismet sada nosi
prezime Bora, poznati je privrednik koji posluje sa naim firmama i vai za jednog
od najboljih poznavaoca nae i turske privrede... Njegov otac erim Zejnelagi
je iz Roaja, pa je jo za vreme Kraljevine Jugoslavije otiao u Tursku, ali se
1937. godine vratio, dadravi tursko dravljanstvo. Do pred kraj rata bio je u
211

73

porodice Smaila i Hasana Hadia.215 Iseljavanje e biti nastavljeno

i ezdesetih godina. est naselja u roajskom kraju: Baa, Bijela
Crkva, Bogaje, G. Lovnica, Pauina i Griica imali su 1961.-1971.
veoma smanjeni broj stanovnika.216
Poratni talas iseljavanja najvie je zahvatio one krajeve koji
nijesu bili izloeni masovnim etnikim udarima u toku Drugog
svjetskog rata, kao to je to bio sluaj sa pribojskim, pljevaljskim
i bjelopoljskim krajem. Iseljeniki pokret obuhvatio je dosta
muhadirskih porodica koje su se doselile u Sandak nakon
Berlinskog kongresa 1878. godine.217 Porijeklo tih porodica moe
Novom Pazaru i Roaju. Negde u jesen 1944. godine ponovo se vratio u Tur
sku. Za erima Zejnelagia mi je priao Krsto Filipovi-Grof, da je njega i deda
ehovia, spasio od strijeljanja, kada su bili uhvaeni u Roaju 1941. godine. Za
to je platio albanskom kapetanu pet stotina napoleona... Pored Ismeta koji je bio
najstarije dijete, erim je imao jo dva sina Nusreta i Smaja kao i kerku Faketu.
Ismet, Smajo i Faketa su umrli, a Nusret je iv i u Istambulu je. Ima sina i kerku.
Od Ismeta je ostao sin Engin i ker Berna, od Smaja samo kerka Ebru, a Nusret
ima sina Kerima i kerku. Ismet je bio veoma dobar i plemenit ovek. On je znao
gde kojeg svojtu ima, da sa njim uspostavi kontakt, da ga po mogustvu poseti, da
pomogne. Mnogim naim iseljenicima je pomogao da se snau u novoj sredini.
Umro je, prilikom poslovnog boravka, u Beogradu. Ukopan je u Istambulu - opir.
vidi: R. Crnianin, Linosti i dogaanja, Novi Pazar 2005, 265-269.
215
Hilmo Hadi navodi da je iseljavanje vie porodica Hadia iz Roaja
zapoelo nakon balkanskih ratova, te da su veze za njima, osim sa onima iseljenim
1954-1955. godine skoro pogubljene: Svi su tamo bili prinueni da promijene
prezimena, a bili su, naroito ovi koji su prvi otili, rastureni diljem Anadolije.
Pria se da su teko i u sirotinji ivjeli. Ovi kasnije otili, kao i neki iz prehodnih
generacija, danas ive na podruju Istambula i okolnih gradova - cit. prema: H.
Hadi, Genealoko stablo bratstva Hadia iz Roaja, Roajski zbornik, br. 12,
Roaje 2005, 185. Iz Roaja su 1932. u Tursku iselili Muhedin, Adem i Feo
Hadi. Pored njih tada su se, prema navodima Avda Cikotia, takoe iselili Se
lim, Numan, Muhamed, Beo, Ramiz, Hivzo, Ibro, Hako i Suljo Agi, Salih i Haz
bo Gani, Salih Kardovi, Jonuz atovi, Bejtaginica Sutovi, Osman i, Murat i
Amir Mulali, Mujo Zejnelagi - nav. prema: Sjeanje Avda Cikotia na Roaje iz
1930. godine, Roajski zbornik, br. 12, Roaje 2005, 67 .
216
S. Nurkovi, Razvitak stanovnitva Roaja u poslijeratnom periodu,
Roajski zbornik, br. 3, Roaje 1984, 67.
217
E. Muovi, Nikiani i Kolainci u Sandaku, Novopazarski zbornik,
br. 7, Novi Pazar 1983, 96. Prema Muovievim istraivanjima u novopazarskom,
tutinskom i sjenikom kraju nema ni jedne porodice iji preci u XIX vijeku nijesu
doselili iz Crne Gore, Crnogorskih brda, Hercegovine ili Bosne. To potvruje i
ouvana crnogorsko-hercegovaka tradicija, ijekavtina i nain naglaavanja rijei
u jeziku, narodni melos i drugo - prema: P. Vlahovi, Etnika istorija u naunom
delu Ejupa Muovia, Novopazarski zbornik, br. 29, Novi Pazar 2006, 62.

74

se pratiti, izmeu ostaloga, i na osnovu njihovih prezimena. Po

M. Lutovcu oko 300 kua Bihoraca se iselilo u Makedoniju i
Tursku.218 Iz Hisardika, u prijepoljskom kraju, 1955. su se iselila
braa Inajetovi, veoma sposobni majstori, koji su bili napravili
sopstvenu, malu hidrocentralu u klisuri Mileevki, blizu svojih kua.
Jedva su dobili dozvolu da ponesu friidere, jer nije bilo dozvoljeno
da se iznose elektrini aparati. Spisak stvari koji se iznosio morao je
biti ovjeren u optini, pred svjedocima. Da bi se dobila vozna karta
bilo je, potrebno na kraju, predati prekrienu linu kartu lica koja su
se iseljavala.219
Dugi put je vodio eljeznicom do Soluna odakle se potom, uz
presjedanje, ilo opet vozom dalje do Turske. Put preko Bugarske,
iako je bio krai, nije bio mogu, sve do ezdesetih godina,
zbog zategnutih odnosa sa ovom zemljom. Iseljenici su dobijali
jugoslovenske pasoe za jednokratnu upotrebu, u kojima je stajala
oznaka bez dravljanstva. Poto iseljenici nijesu smjeli ponijeti sa
sobom dragocjenosti, oni su temeljito ( kao i stvari koje su nosili )
pretresani na jugoslovensko-grkoj granici. Na granici su se odvijale
prave drame.220 Deavalo se da se putnici radi kontrole zadre, a da
voz, poto se radilo o meunarodnoj liniji, nastavi put bez njih. Stvari
koje su sa sobom nosili bile su mnogo jeftinije od zakupa vagona.
Pravo na posjetu Jugoslaviji sticali su nakon navrenih pet godina
boravka. Pisma koja su slali u Jugoslaviju morala su biti otvorena.
Slian tretman su imala i pisma koja su stizala u Tursku. Kako se
M. Lutovac, Bihor i Korita, Antropogeografska ispitivanja, Srpski etno
grafski zbornik SANU, LXXXI, Beograd 1967, 36.
219
M. Hadiehovi, Muslimanka, 185. Dr. Ejup Muovi je o iseljavan
ju muslimanskog stanovnitva u Tursku zapoetom pedesetih godina XX vijeka
pisao: Govorilo se da je Turska obeana zemlja, da su tamo velike mogunosti
za zaradom, da tamo tee med i mleko, da su tamo vee verske slobode i da e,
u sluaju rata, ivoti biti bezbedniji - cit. prema: E. Muovi, Tutin i okolina,
Beograd 1985, 120.
220
Jedan iseljenik je pred polazak rekao eni da sakrije dragocjenosti tako
da ni on sam ne zna gdje, bojei se da e ga na granici primorati da prizna. ena
ga je posluala. Kada su krenuli, ponijeli su dosta hrane, jer je put bio viednevan
i naporan. Kako je voz dugo putovao i zadravao se na stanicama to je hrana, zbog
ljetnje ege, poela da smrdi, naroito paprike punjene mesom. Zbog nesnosnog
smrada ovjek je posudu sa tim paprikama bacio kroz prozor. ena je pokuala da
ga zaustavi ali je sve ve bilo kasno. Naime, ona je neke paprike bila napunila
zlatom.
218

75

radilo mahom o neobrazovanom i neupuenom stanovnitvu veina

nije znala za meudravne probleme tog vremena, za hladni rat,
povremenu grko-tursku zategnutost, te za podozrivost to je izazivao
njihov prelazak iz socijalistike zemlje u zemlju sa kapitalistikim
drutvenim ureenjem.
Iz drugih se sandakih optina, pak, manje selilo zahvaljujui
uviajnosti i zabrani pojedinih rukovodeih ljudi koji su traili da
se odatle ne odlazi. U Prijepolju je bio zauzet stav da se ne dozvoli
iseljavanje u Tursku.221 Iz te optine tihi pravac iseljavanja je,
pak, zbog blizine, iao ka Bosni i Hercegovini. Slinu sudbinu je
imao i pljevaljski kraj. Iz sela u ovom kraju ezdesetih godina se
vie iseljavalo u BiH, a manjim dijelom u Tursku.222 Raseljavanje
Muslimana, pogotovo sa seoskog podruja Bukovice, gdje je bilo
oko 40 sela i zaselaka, na granici prema BiH, vlasti su tumaile
migracijom u druge ekonomski razvijenije krajeve, zanemarujui
pritom ivo sjeanje na esta stradanja Muslimana od 1912. godine.223
Iz novopazarskog kraja nisu odlazili samo obini graani,
ve i komunisti jer su, suoeni sa injenicom da su im se selile
cijele porodice, u strahu od samoe i sami na kraju odlazili. Kod
Muslimana je nastala psihoza privremenosti pa je malo ko mislio
da e ostati. Jedna ena je kazivala o tome: Vlast zulum, ovde ne
moe da se ivi, te poee i za Tursku. Amide ovekovi su odma
53-e otili za Tursku. Razdvajanje. Pla. Ni smrtni sluaj nije tei.
Neko mora da ide, neko da ostane. Ne zna se kome je tee: dalj oni
E. Muovi, O posleratnim migracijama sandakih Muslimana, 475; R.
Crnianin, Tijesna arija, 187; opir. S. Bandovi, Posljeratno iseljavanje Muslimana iz Sandaka u Tursku, Simpozijum Seoski dani Sretena Vukosavljevia,
XVI, Prijepolje 1995, 299-308.
222
Glas islama, br. 16, Novi Pazar mart 1998.
223
Cijela Bukovica je 1913. bila popaljena, a ubijeno je i protjerano vie
njenih stanovnika nego to je ostalo ivo. Grigorije Boovi je pisao 21. marta
1933. u beogradskoj Politici u reportai Begovska Bukovica da se stanovnici
Bukovice smatraju meu najstarijim muslimanima u pljevaljskom kraju: Imaju damiju stariju od pljevaljske. Veliki broj, gotovo svaki trei je ako ne beg, a
ono aga. Ni Bihor nije toliko begovski kao Bukovica. U februaru 1943. etnici
su popalili Bukovicu. Veliki broj stanovnika je opljakan, pobijen ili protjeran.
Na podruju Bukovice i Boljania bile su evidentirane 1004 rtve nastradale u
Drugom svjetskom ratu. Bukovica je 1961. imala oko 2900 stanovnika; deset go
dina kasnije tu je bilo oko 2600; 1981. tek oko 1600 stanovnika; opir. J. Durgut,
Bukovica 1992-1995: etniko ienje, zloini i nasilja, Podgorica 2003, 15-16.
221

76

to idu ilj oni to ostaju? Mi smo ostali, nismo imali para. Niko nam
se nije sekiro; ni o nama to ostajemo ni onima to idu.224 Uticaja
na iseljavanje su, osim teke ekonomske situacije, nezaposlenosti,
siromatva i besperspektivnosti, niskog kulturnog, prosvjetnog i
opteg nivoa stanovnitva, religioznih motiva, roakih veza, takoe
imale razne mjere vlasti, sektaenje u pogledu ostvarivanja prava
muslimana u vezi sa obavljanjem vjerskih obreda i upranjavanja
obiaja. Ponaanje organa unutranjih poslova u akciji prikupljanja
oruja, kao i u akcijama za likvidiranje odmetnika, imala su takoe
uticaja na pokretanje. Upadljivo je bilo pasivno ponaanje vlasti i
omoguavanje skoro nesmetanog djelovanja raznih elemenata na
irenju propagande i drugih aktivnosti u vezi sa iseljavanjem, iz ega
se sticao utisak da je vlast upravo to i inicirala.225 Ona je spreavala
iseljavanje samo onih porodica iji su pojedini lanovi, ili one u
cjelini, bile tretirane kao dravni neprijatelji, zazirui od njihove
mogue, sline aktivnosti u Turskoj.226
Iseljavanje je, dodue prikriveno, podravala zvanina vlast.
U selima, po mjesnim kancelarijama, nicali su punktovi za dobijanje
potrebnih dokumenata radi iseljavanja. Neki pripadnici dravne
sigurnosti otvoreno su govorili ljudima: ta ekate, to se ne selite,
ili :Ako ima problem da dobije dokumenta, doi kod mene. Od
izrade dokumenata moglo se dobro zaraditi.227 Iseljavanje je vreno
S. Kaar, Zarozavanje zara, 44. S. Kaar navodi i kazivanje druge ene
o tome: Niko ih nije ustavljo. Niko im nije branio da idu. Nita nisu nosili od
stvari, sem sebe i ono na sebe. E, dal su para imali, ja ne znam. Jadno je bilo
samo go narod, polijek torbice za jelo i drugo nita. Milicija bi upala u autobuse i
pregledala ko ima vize, on more da ide, ko nema, skinuli bi ga.
225
. Crnianin, Tijesna arija, 178-179.
226
R. Dupljak, Mladi muslimani u Sandaku, Novi Pazar 2003, 93.
227
R. Crnianin, Kazivanja Hadi Jonuza Hamzagia, 148. M. Balti pie
u romanu Duvarine o poratnim zbivanjima u jednom selu na Peteri: Muslimani,
nekako u to doba, poee da idu u Tursku. Najprije porijetko. Ko je mogo da kupi
vasiku za dosta para i zlata on je i otio. Doe onda UDBA. Posebna stanica u nae
mjesto i posebni ljudi... Tu su bili i danju i nou. Proglasie skupljanje puaka i
pitolja. Najprije dobrovoljno... Narod je predavo, vio je da se mora i ito predat
onoliko koliko mu drava zaree... Selo je bilo otrijebljeno, ali se sada trai jo...
Toliko se strah uvuko u narod, ljudi ne umiju da rade, da zbore, oi im se itetile, a
UDBA ne popua. Tada su mnogo skupe bile sirove jagnjee koe. Kad bi gore u
stanicu zovni, prebili bi na crno ime. Ko je imao prijesnu kou da privije, uboj bi
izvuko. Ko ne, ostao bi da truhne. Bilo ih je i koji su umrli pod batinu. Muslimani
nagrnue listom za Tursku. Gotovo da za cijenu nisu ni pitali, samo da se proda. A
224

77

dosta organizovano. Kue i imanja su prodavani skoro u bescijenje.

Pojedini Srbi, za koje se smatralo da su reakcionari govorili su
Muslimanima: Blago vama, vi imate kud da odete, a mi nemamo
gde. U Americi nas nee, a u Rusiji je jo gore nego kod nas. Vlast
nije preduzimala ozbiljnije mjere da bi sprijeila tako neto. Bilo
je raznih pritisaka, otkupa, rekvizicije, oduzimanja imanja, lokala,
zatvaranja radnji uslijed nacionalizacije. Posebno je bilo pritisaka
prilikom teranja bandi, sakupljanja oruja i dr. Tim pritiscima
bilo je izloeno i srpsko stanovnitvo, naroito u krajevima gdje
se motao poneki odmetnik.228 Sekretar Sreskog komiteta KPJ u
Novom Pazaru, Drago Puri, je svakog jutra dobijao informaciju od
naelnika sreskog SUP-a Hrana Bogdanovia koliko je dato otpusta,
kao i koliko je novih zahtjeva za iseljavanje podnijeto. Otpust iz
dravljanstva se mogao dati svakom moliocu koji je ispunio sljedee
uslove: da je podnio molbu za otpust; da je u vrijeme podnoenja
molbe navrio 18 godina; da je ispunio obaveze prema dravi, kao i
javne i drutvene obaveze na koje treba paziti u javnom interesu; da je
dokazao da je primljen ili da e biti primljen u strano dravljanstvo.229
Mesrur ai, jedan od mjesnih rukovodilaca u Dugoj Poljani
kod Sjenice, isticao je kasnije: Nama u optinama, rukovodstvima
tih organizacija, niko nije nita rekao, dao zadatak, insistirao da
se to iseljavanje zaustavi, da se razgovara sa ljudima, da ne idu iz
socijalistike u kapitalistiku zemlju... Koliko znam vlast je onda
jedno vreme utala, kao da se nita u tom pogledu nije deavalo.230
Slubenici optina su ljudima obeavali sve potrebne papire a za
vasika, to je bila bagatelja. U poetku se teko dolazilo do nje. Ilo se preko jednog
advokata, Muja, zvanog Krka. Nakupio se taj lijepih utki... Batali drava UDBU,
rasformirae stanicu i dandari odoe. Ostalo jo straha u ljudima. Daba to su
otili, strah se ne moe iselit iz ojeka, ko kad se ojek iseli nekud. Ali, sad je to
bilo kasno. Selo opuste, nie nikog - cit. prema: M. Balti, Duvarine, Sarajevo
1991, 189-190.
228
Sandake novine, br. 4, Novi Pazar 18. april 1996. Takoe vidi rad
D. Drljae, O etnikom sastavu gradskih i ostalih naselja Rake oblasti, Glasnik
Etnografskog instituta, knj. XLIV, Beograd 1995, 144-146.
229
Lj. Stojkovi-M. Marti, Nacionalne manjine u Jugoslaviji, 99.
230
Sa ove distance gledajui na dogaaje ne moe ovek da se otme utisku
da sakupljanje oruja u to vreme, kad je iseljavanje poelo da se vri nije puka
koincidencija, jer je akcija oko oruja jako ubrzala proces iseljavanja Muslimana
u Tursku cit. prema: M. ai, Vuji tragovi, Beograd 1996, 190; upor. Isti,
Druga sofra, Beograd 1998, 112.

78

uzvrat dobijali ilime i druge poklone. Prialo se i o postojanju lu

tajuih advokata koji su, na magarcima, obilazili udaljena peterska
sela, ugovarali poslove i sreivali potrebnu dokumentaciju za
iseljenje.231 Ponuda kua na prodaju bila je znatno iznad tranje pa
su dovitljivi ljudi za veoma malo novca dolazili do lijepih kua. Tu
priliku su posebno iskoristili Muslimani iz sjevernih krajeva Crne
Gore i Polimlja kupujui upravo te kue.232 Doseljenici iz Crne Gore
kupovali su i kue po selima novopazarskog kraja od Muslimana koji
su se iseljavali.233 Dr. Petar Vlahovi je ustvrdio o tim doseljenicima:
Najnovije doseljenike (misli se na novopazarski kraj - prim. S. B.)
sainjavaju Muslimani iz Polimlja koji Novi Pazar i njegovu okolinu
smatraju odskonom platformom za dalja kretanja prema Makedoniji
i Turskoj. Seobe ove vrste otpoele su posle Drugog svetskog rata.
Naime, re je o onom muslimanskom stanovnitvu koji bi elelo
M. ai, Vuji tragovi, 189, 192. ai dalje navodi: Kasnije, posle
dvadesetak godina, kad sam obilazio neke roake u Turskoj, koji su se iselili u
vreme koje opisujem, priali su mi na koje su sve muke i tekoe nailazili prilikom kompletiranja dokumentacije. Imenovali su ljude koji su im u tome za debele
pare pomagali... Priali su mi o nekim koji su ovamo vaili kao vrlo ugledni i
pravini, nepodmitljivi i uzorni radnici na svim mestima i poloajima; opir. vidi:
S. Bandovi, Muhadirski pokreti u spisima i svjedoenjima savremenika tokom
XIX i XX stoljea, Zbornik Sjenice, br. 14, Sjenica 2003, 21-53.
232
R. Crnianin, Tijesna arija, 178-180.
233
Katastarska optina Mur, materijal Optinskog komiteta SKS Novi Pa
zar, Analiza stanja, problema i zadataka na sprovoenju odluka VII kongresa SKJ,
Novi Pazar 11. mart 1959, 9. Ramiz Crnianin navodi 1970. da je vrijeme prvog
poratnog popisa 1948. optina Novi Pazar brojala 44.148 stanovnika. Taj broj je
do popisa od 1953. godine, znai za svega pet godina porastao na 64.433 ili za
20.285 stanovnika, dok se u vreme treeg popisa 1961. godine smanjio na 58.777
stanovnika, odnosno manje 5.433 itelja. Na poveanje stanovnitva izmeu dva
popisa uticalo je pre svega doseljavanje, odnosno mehaniki prirataj. Uticala
je takoe, i dosta visoka stopa nataliteta, ali je glavni inilac bio doseljavanje.
Gro doseljenika je bio iz Polimlja - doline Lima, Bijelo Polje, Berane, Bihor i
dr. Skoro svi doseljenici su se nastanili u gradu, te je otuda i grad narastao naglo.
Veoma mali broj je nastanjen na selu i to uglavnom u prigradska sela (Podbijelje,
Hotkovo, Banja). Glavni uzrok smanjivanja broja stanovnika izmeu dva zadnja
popisa je iseljavanje Muslimana za Tursku, kao i jednog dela Srba u razvijenije
krajeve Republike i cele zemlje. Ova brojka bi bila daleko vea kada bi joj se
uraunala brojka prirataja i doseljenika, jer je i u ovom periodu bilo velikog pri
liva stanovnitva sa strane. Dodue, jedan broj tih pridolica je vie bio u prolazu
za Tursku, a sasvim mali deo je ostao - cit. prema: R. Crnianin, Rasprave, Beo
grad 1999, 87-88.
231

79

preko iseljenikog pasoa da se useli u Tursku.234 Kako ova lica

nijesu u svojim optinama uspjela da dobiju potrebna dokumenta
radi iseljenja, dolazila su u Novi Pazar gdje je ta procedura ila bre.
Proces uestalog doseljavanja muslimanskog stanovnitva
iz gradova sjeverne Crne Gore u novopazarski kraj nije zvanino
analiziran, kao ni razlozi koji su uticali na ovakve intenzivne
pokrete. Dr. E.Muovi je ovo doseljavanje objanjavao navodnom
primamljivou Novog Pazara naroito od onda kada je u njemu
poela da se razvija industrija u neto pojaanom obimu, iako nje,
tada u Novom Pazaru, skoro da nije bilo, pogotovo u takvom obimu
da bi ona mogla biti faktor za naseljavanje.235 Lokalni rukovodioci
su ovo doseljavanje tumaili kao iskljuivu posljedicu ekonomske
zaostalosti krajeva iz kojih su dolazili. Meutim, i Novi Pazar je
bio nerazvijen. Oito se radilo i o drugim motivima koji su uticali
na masovnost iseljavanja u pravcu Novog Pazara, ukljuujui
svakako i ono ta se deavalo Muslimanima na tom prostoru u
toku rata, naroito stradanje od etnika, kao i akcije nove vlasti
nakon 1945. godine (rekvizicija, ruenje damija i drugih islamskih
objekata, prisilno zadrugarstvo i druge akcije). Samo u selo Trnava,
nedaleko od Novog Pazara, dolo je nekoliko desetina muslimanskih
porodica iz Crne Gore, naseljavajui se na imanjima onih koji su se
On navodi: Ali kako su za sada turske vlasti rezervisane prema
Bonjacima to im za prvo vreme Novi Pazar s okolinom slui prvenstveno kao
sabirni centar. Doseljeniko stanovnitvo iz Sandaka pre svega kupuje kue uz
skromnu okunicu i zapoljava se u industriji, jer svoj boravak u novopazarskom
kraju smatra privremenim. Zbog toga to ivi u neprekidnom iekivanju, moe se
rei da je ivot ovog dela stanovnitva relativno nesreen. Karakteristino je da
jedna odseljena porodica obino povlai za sobom druge, pre svega blie roake
a zatim susede... Ova useljavanja ne ograniavaju se samo na Polimlje kao zemlju
maticu, mada su ona ipak najbrojnija, ve obuhvataju i druge predele u kojima
ima muslimanskog ivlja. Uoava se, npr., bosanskohercegovaka struja iji je
glavni pravac kretanja du starog bosanskog druma, koji istodobno obuhvata
i predele oko Pljevalja, Prijepolja, Priboja i Nove Varoi. Matice ove struje ne
pruaju se duboko u Bosnu ve su uglavnom ogranieni na periferne sandake
oblasti na severozapadu... Meutim, izvestan broj ovih doljaka postepeno se privikava na novu sredinu, sklapa nova poznanstva i rodbinske veze, pa se opredeljuje
za stalan boravak prema: P. Vlahovi, Najnoviji useljenici, u: Novi Pazar i
okolina, 393-394.
235
E. Muovi, Etniki procesi i etnika struktura stanovnitva Novog Pazara (u daljem tekstu: Etniki procesi), Beograd 1979, 115-116.
234

80

selili u Tursku. U ovom selu je bilo dosta potomaka muhadira iz

Hercegovine doseljenih nakon 1878. godine.236
Vlasti, preokupirane drugim problemima, nijesu mnogo posve
ivale panju razlozima iseljavanja Muslimana. Razloge su nalazili
u istorijskom, ekonomskom i drutveno-politikom konktekstu.237
tampa je o tome malo pisala. Kao inicijatori iseljavanja oznaeni
su obezglavljena i razvlaena muslimanska i velikosrpska buro
azija, raskulaeni elementi na selu i sav onaj ljam koji je sluio
okupatoru.238 Pitanje se, kao i u prethodnim vremenima, svodilo
iskljuivo na djelovanje i propagandu neprijateljskih elemenata.
Drugi pokretai iseljavanja, vezani za agresivno ponaanje nove
vlasti nisu pominjani.
U noseim referatima na sreskim partijskim konferencijama
pedesetih godina o problemu iseljavanja veoma se malo govori. Rijetki
diskutanti iz redova Muslimana, pokreu i ova pitanja, ali nastojei
da amortizuju i uopte posljedice iseljenikog pokreta. Tako se 1954.
govori da razni elementi razvlaene muslimanske burooazije vre
propagandu za iseljavanjem, traei da se omladina vaspitava u duhu
socijalizma, a ne da ih odvode u Tursku i da se tamo vaspitavaju
u onom duhu u kome su vaspitavani i njihovi roditelji. Po ovim
navodima u Tursku je ila problematina razvlaena buroazija
kojoj je oduzeta imovina, pa je zato traila drutveni poredak u kome
e se ponovo moi obogatiti. Kao jedan od centara psihoze elja
za odlaskom u Tursku pominje se i Skoplje, zatim sistematski i
neprijateljski rad protivu koga se komunisti u gradu nisu borili.239
Na partijskim skupovima se kao glavni agitatori pominju mjesni
Odavde su se 1958.-1970. u Tursku iselili Fazlagii, Duburovii,
ustovii, orhamzii, Bilalovii, Kapetanovii. U Trnavu tada dolaze porodice
Mehovia iz Bora kod Berana, Puze, Veskovii, Begovii i Idrizovii iz Zatona kod
Bijelog Polja, Halilovii i Salkovii iz Sutivana kod Bijelog Polja, Mahmutovii iz
Bistrice, Kalii iz Rasova kod Bijelog Polja i druge porodice prema: E. Muovi,
Demografske karakteristike prigradskih i drugih sela u okolini Novog Pazara,
Zbornik radova Etnografskog instituta, knj. 14-16, Beograd 1984, 491-492.
237
IAR, SO NP, Knjiga zapisnika sa sednica SO-e Novi Pazar, Sjednica SO
Novi Pazar od 24. februara 1969, Informacija o iseljavanju Muslimana u Tursku
uz otpust iz dravljanstva, Sekretarijat za unutranje poslove SO Novi Pazar, Novi
Pazar novembra 1968.
238
Bratstvo, br. 150, Novi Pazar 1954.
239
IAR, SK SKS, Zapisnik sa Sreske konferencije SKS sreza Deevskog
od 22. februara 1954. Diskusije H. Mujovia, O. Dervinurevia i R. Pruevia.
236

81

imami, koji su skoro svi imali vasike za iseljavanje.240 Pored njih,

kao inicijatori su isticani i pojedini reakcionari koji ire defetizam i
osjeaj nesigurnosti.241 Preporuke su bile da se o Turskoj govori kao o
kapitalistikoj zemlji, pod jakim uticajem Amerike.242 Diskutanti su,
pored upozoravanja na propagandu, koja ima za cilj neko nesigurno
stanje za muslimane u Jugoslaviji, isticali da seljaci, pripremajui se
za odlazak, vie nijesu eljeli da rade, da su neki masovno unitavali
svoje umske posjede i vonjake.243 Lokalni partijski organi su punu
panju posveivali obuzdavanju vjerskih manifestacija, pogotovo
u toku mjeseca Ramazana, spreavajui paljenje vatri po brdima
u ast svetog islamskog mjeseca. Istovremeno se zabranjivao post
radnicima muslimanima.
Posjeta reisu-l-uleme Sulejmana ef. Kemure gradovima po
Sandaku krajem jula 1958. godine, kada su lokalni organi nastojali
administrativnim mjerama zaustaviti iseljavanje u Tursku, nije
donijela neko umirujue olakanje muslimanskom stanovnitvu. On
je, shodno vremenu i okruenju, dao pomirljivu izjavu kako ga je
najvie impresionirala prisna saradnja ustanova Islamske vjerske
zajednice sa organima vlasti.244
Misao seobe je destruktivno djelovala na sredinu u kojoj je bi
la prisutna, pasivizirajui i demobiui ljude kod kojih je postojala
namjera da se sele. Oni su bili optereeni mislima da su tu samo
privremeno, da nema potrebe da se bilo ta preduzima, kada e
svakako jednoga dana sve to ostaviti ili prodati veoma jeftino.
Vjerski teoretiari su seobe vidjeli i kao bjeanje od vlastitih
slabosti, od sudbine koja ljude uvijek prati i od koje se ne moe
pobjei.245 erijatski tumai nijesu mogli rijeiti pitanje manjinskog
muslimanskog stanovnitva i njegove sudbine u veinskom okru
enju hrianskih naroda. Dr. E. Muovi, i sam porijeklom iz
IAR, Zapisnici i materijali Optinske konferencije SKS Novi Pazar, k. 3,
Optinska konferencija SKS optine Novi Pazar odrana 11. marta 1960.
241
IAR, SK SKS, k. 3, Zapisnik sa sednice od 1. februara 1955.
242
IAR, SK SKS, k. 3, Zapisnik sa savetovanja od 12. decembra 1955.
243
IAR, SK SKS, k. 1, Zapisnik sa Prve konferencije SKS sreza Novi Pazar
od 3. i 4. marta 1956.
244
Bratstvo, br. 277, Novi Pazar 1. avgust 1958.
245
H. ozo, Zapaanja sa puta po Sandaku, Kosmetu i Makedoniji,
Glasnik, VIS u SFRJ, br. 9-10, Sarajevo 1967, 463.
240

82

muhadirske porodice246, primarni razlog je gotovo iskljuivo na

lazio u ekonomskim problemima, ne ulazei u druga, delikatnija
pitanja, koja je ipak, letimino pominjao.247 Za pojedine demografe,
poput dr. Dolfe Vogelnika, iseljavanje muslimanskog ivlja 1953.1961. neistorijski uzeto jeste fenomen koji se pojavio iznimno.248
Dr. E. Muovi je o pisao o svom selu, peterskom Suvom Dolu (optina
Tutin): Dve su porodice Muovia bile u Suvom Dolu od 1930. godine i bavile su
se iskljuivo trgovinom. Jedna od njih je starinom iz ahovia (sada Tomaevo), a
druga iz Striine na Tari. Oni su ta mesta napustili 1924. godine, bili neko vreme u
Bijelom Polju i odatle su doseljeni u Suvi Do, bavei se tu samo trgovinom. Iselili
su se i sada ive u Tutinu, Novom Pazaru, Sarajevu, Skoplju, Beogradu - cit.
prema: E. Muovi, Stanovnitvo MZ Suvi Do, Novopazarski zbornik, br. 10, Novi
Pazar 1986, 209.
247
E. Muovi, O posleratnim migracijama sandakih Muslimana u
Tursku i Makedoniju, 459. Kao drugorazredne razloge on smatra: Verski fanatizam, porodine i roake veze, strah od rata i njegovih posledica, odreeni pritisci koji javno nikada nisu izlazili na videlo (o ovom poslednjem govore neki
koji su se iselili). Ovakve ocjene e biti, na naunom skupu Migracije i Bosna
i Hercegovina,odranom 1989. u Sarajevu, jedan od povoda za komentar dr. Ra
sima Muminovia da je Muovi time zapostavljao druge razloge iseljavanja:
Njemu je bez sumnje poznato da nije nikako sluajno to se intezivnost tih migracija javlja nakon svakog od dva svjetska rata, da su ponajvie uslovljene onim
to se dogodilo u toku ratova i posebno stanjem iza njih, u to ulaze i ekonomske
determinante, ali one nisu odluujue - prema: R. Muminovi, Historija-znanost
ili obmana?, u: Migracije i Bosna i Hercegovina, 588-589. Dr. Atif Purivatra u
vezi sa Muovievim ocjenama o iseljavanju na istom skupu istie: Uvaavajui
sve tekoe na koje nailazi dr Muovi pri naunoj obradi iseljavanja Muslimana
iz Sandaka (npr. nepotpunost i nedostupnost arhivske i druge grae, koritenje
stranih arhiva, tabuizacija teme, njena politizacija i propagandno-publicistika ob
rada), mislim da bi bilo potrebno, utoliko to ve nije uinio, da ukae na uzronoposljediki karakter veze izmeu navedene tri faze iseljavanja Muslimana iz
Sandaka u Tursku, ukljuujui sve aspekte (od pravno-politikog preko socijal
no-ekonomskog do nacionalno-vjerskog i psiholokog) tog fenomena. Samo tako
obuhvatnom obradom tog iseljavanja mogue je objektivno ukazati na njegove
uzroke, kao i na posljedice koje se odravaju i na promjene demografske struk
ture stanovnitva - prema: A. Purivatra, O problemima iseljavanja Muslimana, u:
Migracije i Bosna i Hercegovina, 632-633. U svom reagiranju dr. E. Muovi je,
iznosei kako je veina migracija motivisana ekonomskom prirodom, ekonomskim razlozima, a da nisu iskljueni ni drugi razlozi, dalje istakao: Iako je to vrlo
teko, pokuao sam da dam neku teu dimenziju iseljavanja Muslimana u Tursku,
jer oni svojim odlaskom gube sve sa svojom otadbinom, gube svoj nacionalni
identitet, nisu vie Muslimani nego Turci, to je, smatrano, tragino. Druge alternacije za njih nije bilo prema: Migracije i Bosna i Hercegovina, 596.
248
D. Vogelnik, Obim i neke karakteristike unutranje migracije u Jugoslaviji u razdoblju 1953-1961. godine, Ekonomski anali, br. 12-13, Beograd 1962;
Demografski razvitak nacionalnosti, 270.
246

83

Radilo se o parcijalnom sagledavanju problema u ogranienom

vremenskom okviru. Pri tome je proces iseljavanja izolovan i
sveden na nepovezane mikro pojave. Nije detaljnije sagledavana
dubina i kontinuitet ovog istorijskog procesa na irem balkanskom
prostoru ime je onemogueno istraivanje njegove trajnosti. Na
sloena pitanja nueni su jednostavni odgovori. Nae islamizirano
stanovnitvo - inae slovenskog porekla, pisao je dr. Mirko
Barjaktarovi, smatralo je da kada je islamske religije samim tim je
i nacionalno turskog porekla i pripadnosti. Zato je bilo uvereno da
se seli ka svojima. Ovo bi bila i vrsta psiholokih i kulturolokih
razloga za naputanje svog zaviaja.249
Put preko Makedonije
Po J. Trifunovskom, Muslimani u Sandaku su se bili toliko
namnoili da se jedan deo mora nekuda seliti.250 Muslimani
su se prvobitno selili iz Sandaka direktno u Tursku. Nakon
administrativnih zabrana 1958. godine, kada je vlada Srbije, na
osnovu inicijativa partijskih rukovodioca iz sandakih gradova,
te poslanika Voje Lekovia i Selma Haimbegovia, odluila da
vie ne daje olako otpust iz jugoslovenskog dravljanstva, ilo se
preko Makedonije, odakle su lake, nakon dobijanja makedonskog
republikog dravljanstva, moglo otii u Tursku. Rastanci su,
naroito po selima bili teki: danima se plakalo i lelekalo, a kad je
doao dan rastanka padalo se i po putu bez svesti.251 Odigravale su
se i prave porodine drame. Zabiljeen je sluaj da se jedan ovjek
elio iseliti sa porodicom u Tursku ali da je otac njegove ene bio
protiv toga, te je on, na kraju, sam sa djecom otiao dok mu je ena
M. Barjaktarovi, O kretanju ljudi i njihovim posledicama, Novopazar
ski zbornik, br. 18, Novi Pazar 1994, 113.
250
J. Trifunovski, Posleratne migracije stanovnitva u Narodnoj Republici Makedoniji, Etnografski institut, knj. LXXV, Zbornik radova, knj. 4, Beograd
1962, 125.
251
Reko Derdemez se sjeao svog polaska 11. oktobra 1958. iz tutinskog
kraja: Bujkovie ustalo na noge. Prati nas i plae preko 500 dua. Svi hoe da
nas dotaknu, da nas zagrle, da nas vide, jer ko zna...moda je to zadnji put. Dugo
gledaju za nama, a mi nikako da odvojimo oi od seljana, od Vrela, Matipolja,
Vinjice, Batrue. Hoemo da veno i u tuini zadrimo slike zaviaja i detinjstva - nav. prema: H. Derdemez, Derdemezi i prijatelji, Tutin 1994, 53.
249

84

ostala u Novom Pazaru.252 Ljudi bi prodavali svoja imanja, odlazili u

Makedoniju i tu se privremeno naselili, da bi odatle, nakon izvjesnog
vremena i pribavljanja potrebne dokumentacije, odlazili u Tursku.253
Kue su nerijetko nakratko kupovane od prethodnih sandakih
doseljenika koji su se selili u Tursku, a onda ponovo prodavane
novim privremenim doseljenicima. Neki su to ocijenili kao
muhadirluk sa presjedanjem.254 Intervencije lokalnih sandakih
politiara, koji su htjeli zaustaviti seobe, kod makedonskih organa
nijesu dale rezultate. Dobijali su odgovore od najviih makedonskih
M. Radovanovi, Porodica, brak, srodstvo i srodniki odnosi u selima
u neposrednoj okolini Novog Pazara, Zbornik radova Etnografskog instituta, knj.
14-16, Beograd 1984 541-542.
253
M. Lutovac, Etnike promene, 222; E. Muovi, Jugoslovensko
iseljenitvo u Turskoj, Zbornik Etnografskog instituta, knj. 12, Beograd 1981,
68-69; Isti, Makedonija kao most na putu iseljavanja sandakih Muslimana i
kao njihova nova domovina, Novopazarski zbornik, br. 18, Novi Pazar 1994, 138140; M. Memi, Zemaljsko antifaistiko vijee Sandaka u funkciji reafirmacije
Sandaka i bosanskog nacionalnog bia, u: Drutveni i dravno-pravni kontinuitet
Sandaka, Sarajevo 1996, 212-215.
254
Selam, br. 5, Prizren juli-avgust 1996. Munir Agovi, porijeklom iz
Roaja, koji se iselio 1963. u Tursku, kazivao je 2010. o svojim porodinim iskust
vima: Mi kad smo eli za Tursku nije bilo dozvoljeno. Mi smo se zato prvo digli
u Makedoniju. Tu smo proveli jednu zimu, a onda iz Makedonije ovamo. Bili smo
malo u muhadirluku u jednom gradiu pored Istanbula. Imao sam dedu u Sam
sunu, to je daleko. Zvao se air, moje majke otac. On se doselio 1925. godine.
ena mu nije htjela ostaviti rod, otkazala je, on je naao drugu i poveo za Tursku.
Tako je moja nana ostala tamo. On je kasnije, 1954. godine doao na vienje. Pitao
je biste li i vi za Tursku. Mi rekosmo, pa bismo. Kada je otiao rodbina se po
dijelila i od toga ne bijae nita. On je ve odnio nae podatke. Ponovo je on zvao
i pitao da li smo na rije, da nam poalje vasiku. Moj otac mu je odgovorio da
to pljune ne lie. Drugi su se pokolebali i on je tadi samo mome ocu i njegovoj
familiji uputio papire. Onda prvo doe ta vasika u Beograd, oni ga pozovu u
konzulat, daju mu broj vasike i pitaju ga da li zna turski. Idi i naui turski, kada
naui doi da ti damo vasiku. On je to javio puncu koji je ovdje u Turskoj onda
morao izvesti komisiju koja e garantovati da e nas on izdravati tri godine, pa
da u tom sluaju ne moramo znati turski. Ama mi nismo htjeli njemu pasti na
ruke, to bilo samo radi garancije. Poslije je nama vasika dola i vie ga nisu
zvali u Beograd. U pismo je stavili i dola je. Kad je otac pokuao u Crnoj Gori da
to zganja pitali su da li mu se to dananjica ne svia. Otac se raspitao kako je
mogue i saznao je da u Makedoniji ima turskih sela. Tu smo prvo doli, a odatle u
Tursku. Nismo htjeli kod tog naeg dede, nego smo ovdje doli u jedan gradi kraj
Istanbula prema: A. Hodi-M. Kalajdi, Malo se promijenilo i bosanski kojim
vi govorite u Bosni, mi ne meremo dobro da razumimo, Preporod, br. 12/925,
Sarajevo 15. jun 2010, 35.
252

85

rukovodilaca da oni daju otpust iz dravljanstva samo pravim

Turcima i nikom drugom.255 Mada su mnoge porodice planirale da
se u Makedoniji zadre kratko do puta ka Turskoj, nekoliko hiljada
je, sticajem niza okolnosti, ostalo da ivi.256 Za J. Trifunovskog to je
bilo sputanje brana i planinaca iz siromanijih delova Sandaka u
pitomije kotline Makedonije. U Skoplju i njegovoj okolini naselile
su se brojne porodice.257 Nije prolo mnogo vremena od njihovog
dolaska a u Makedoniju su poeli pristizati i drugi Muslimani iz raznih
dijelova Sandaka.258 Iseljenici iz Sandaka i Crne Gore naselili su
se 1950.-1964. u 26 sela u okolini Skoplja, Velesa, Prilepa kao i u
samom Skoplju.259 Sedamdesetih godina XX vijeka tu je registrirano
1.100 domainstava sa oko 9.500 lanova, za deset godina taj broj
R. Crnianin, Tijesna arija, 192.
J. olovi, Sandaklije u Pelagoniji, Preporod, br. 10/210, Sarajevo
15-31. maj 1979; . Borani, Sandaklije u Makedoniji, Sandak, br. 21-22,
Novi Pazar juni 1993.
257
J. Trifunovski, Posleratne migracije stanovnitva u Narodnoj Republici
Makedoniji, 125. Doselile su se porodice atovia, Vodopia, Spahia, Topia,
avia, Sulejmanpaia i druge. Iz Plava i Gusinja su se doselili Omeragii,
Danii, Medunjani, Redepagii, abovii, Seferovii, Drakovii, Radonii,
ukanovii, iz Berana Ramusovii i Zejnilovii, iz Roaja atovii, iz Bijelog
Polja Muderizovii, Idrizovii, Haskovii i Mehovii, iz Novog Pazara Hudovii i
Muratovii, iz Sjenice Hadiahmetagii, Kugii i Spahovii, iz Priboja Hasanagii
i Kreho, iz Pljevalja Selimanovii, Bajrovii i Tahirbegovii, iz Gorada Hodii,
iz Mostara emalovii i Radanovii, iz Stoca atovii, iz Nevesinja Kazazii,
iz Graanice Ruvii, iz Maglaja Sofii i Arifagii, iz Prozora Sabitovii, iz
Konjica Dumhuri, iz Bugojna Krzii, iz Rudog Osmanii, iz Sarajeva Spahii
i Bajramovii - prema: B. Redepagi, Bonjaci u Makedoniji, Vakat, br. 3,
Skoplje marta 1994.
258
J. Trifunovski, Bonjaci u Makedoniji prilog prouavanju posleratnih
migracija stanovnitva u FNRJ, Geografski pregled, V, Sarajevo 1961, 96-99.
259
Naseljenici u Makedoniji su bili iz okoline Berana, Bijelog Polja,
Pljevalja, okoline Novog Pazara, Sjenice, Prijepolje i Priboja. Iz okoline Be
rana doseljenici su bili u selima: Vinanu, Donjem Konjaru, Srednjem Konjaru,
ifluku, Crkvinu. Iz okoline Bijelog Polja u selima: Milinu, Vidovratu i Viniinu.
Iz okoline Novog Pazara u selima: Ljubinu, Krui, Strahojadici, Srednjem Konja
ru, ifluku, ojliji, Gornjem Orizaru, Laanu, Desovu, Gornjem itou, Vodovra
tu. Iz okoline Prijepolja doseljenici su bili u selima: Borinu, ojliji, Srednjem
Konjaru, Donjem Konjaru; opir. Sandaklije u Makedoniji, Preporod, br. 12,
Sarajevo 1. mart 1971; J. Trifunovski, Posleratni sandaki doseljenici u Makedoniji, Simpozijum Seoski dani Sretena Vukosavljevia, VII, Prijepolje 1981,
76-77; E. Muovi, O posleratnim migracijama sandakih Muslimana u Tursku i
Makedoniju, u: Migracija i Bosna i Hercegovina, 458-459.
255
256

86

se poveao na 1.500 domainstava sa 9000 lanova.260 Makedonija

je, za razliku od onih naseljenikih pokreta muhadira posljednjih
decenija XIX vijeka, bila tako jedno od muhadirskih posrednikih
odredita na putu ka Turskoj.261
Put preko Makedonije intenziviran je nakon 1958. kada vie nije
bilo jednostavno dobiti u Srbiji i Crnoj Gori otpust iz jugoslovenskog
dravljanstva. Oni koji su se eljeli iseliti ve su se izjanjavali kao
Turci, pa su kao takvi u Makedoniji, gdje su se krae zadravali,
lake dobijali otpust iz dravljanstva i potom se selili.262 Turske su
Samo u Skoplju i njegovoj okolini nastanjeno je 412 domainstava:
Skoplje 200, Donje Konjare 42, Oranica 34, Batnice 35, Srednje Konjare 30,
olije 18, Ljuben 15, Krua 11, Strahojadice 11, Kondevo 8, ifluk 8, Katlano
vo dva. U okolini Velesa nastanjena su 442 domainstva: Milin 90, Vinen 71,
Crkvine 61, Vidovrat 50, Gornji Orizari 170. Selo Gornji Orizari je 1971. imalo
1.795 stanovnika i tada se tamo 554 stanovnika izjasnilo kao Turci. Po selima
prilepske kotline naseljeno je, po popisu 1971. godine, 251 domainstvo: Desovo
70, Leane 40, Gornje itoe 30, Borino 30, Babrete 30, Kanatlare 21, Jekranov
15, Sadedov 10, Pitaljev 15 domainstava.
261
Enciklopedija Jugoslavije je na tendenciozan nain predstavila dolazak
muhadira u Makedoniju krajem XIX stoljea: Koloniziranje muhadira u ne
muslimanske etnike sredine imalo je za posledicu razgaranje ovinizma kod fa
natiziranih turskih i muslimanskih masa i potiskivanje hriana ifija sa turskih
ifluka.
262
R. Crnianin, Tijesna arija, 191-193; upor. E. Muovi, Makedonija
kao most na putu iseljavanja sandakih Muslimana i kao njihova nova domovina, 135-142. Noel Malcolm ustvruje kako su jugoslovenske vlasti poduzimale
neobino aktivne mjere da podstaknu izjanjavanje ljudi na Kosovu i u Make
doniji kao Turaka po nacionalnosti: uz tradicionalan pizvuk koje rije Turin
ima u regiji (gdje je koritena kao opi termin za muslimane), ovo je moglo biti
posebno privlano vjerski raspoloenim elementima albanskog muslimanskog
stanovnitva. Rezultat nije izostao, na Kosovu broj od 1.315 ljudi registrovanih
kao Turci u popisu iz 1948., skoio je 1953. na 34.583. Beograd je 1951. vrio
jak pritisak na kosovske vlasti da ohrabre ovaj proces tako to je Turke progla
sio nacionalnom manjinom i poeo otvarati nove turske kole. Donekle je ovo
mogla biti samo primjena principa zavadi pa vladaj. Meutim, 1953., kad je
Jugoslavija potpisala novi sporazum i sa Turskom i sa Grkom, i dozvolila veliko
iseljavanje jugoslavenskih Turaka u Tursku, izgledalo je da se radi o odavno
pripremljenoj politici, koja je za cilj imala uklanjanje velikog broja Albanaca
Iseljavanje velikih razmjera poelo je 1953., sa, prema nekim izvjetajima, 13.000
Turaka koji su iz Jugoslavije otili u Tursku. Procjenjuje se da je izmeu 1945. i
1966. oko 246.000 ljudi iz cijele Jugoslavije emigriralo u Tursku. Vie od polovine
je vjerovatno bilo iz Makedonije (gdje je regiastrovani broj Turaka skoio sa
95.940 iz 1948., na 203.000 1953.); mnogi od njih bili su muslimani Slaveni, a
neki su moda i bili etniki Turci cit. prema: N. Malcolm, Kosovo: kratka povijest, Sarajevo 2000, 365.
260

87

vlasti smatrale istim Turinom samo onoga ko je najmanje dvije

godine ivio kao deklarisani Turin u Makedoniji. U to vrijeme
su se u Skoplju masovno kupovale (dijelile) potvrde o navodnom
turskom porijeklu.263 Po popisu iz 1948. u Jugoslaviji je bilo 97.954
lica koja su se izjasnila kao Turci; 1953. se izjasnilo 259.535; po
popisu iz 1961. godine 182.964 a po popisu iz 1971. godine 127.920
lica.264 Neki istraivai uzimaju u obzir specijalni politiko-istorijski
trenutak u vrijeme izvoenja popisa 1953. godine, koji se odnosi na
Balkanski pakt izmeu Jugoslavije, Turske i Grke (tzv. Balkanski
pakt), sankcioniran ugovorima triju drava 28. februara 1953. u
Ankari i 8. avgusta 1954. na Bledu, ocjenjujui da je za odreene
etnike grupe i manjine, otvaranje novog poglavlja politikih odnosa
izmeu Jugoslavije i Turske predstavljalo privremeni, ali bitan
izazov u njihovom etnokulturnom prilagoavanju.265
Nova Makedonija je 1.170 dana, od 5. januara 1953. do
18. maja 1957. objavljivala spiskove sa imenima lica koja su traila
ispisivanje iz jugoslovenskog dravljanstva sa makedonske teritorije.
Drava je nakon toga naredila da se prekine sa takvom praksom.
U tim spiskovima bilo je ukupno 67. 648 lica.266 Altan Deliorman
smatra da se u tom periodu u Tursku iz Jugoslavije iselilo 89. 972
lica. Razliku od 22.324 osobe Ferit i Sevdije Shehu tumae time da
P. Imami, Srbi i Albanci kroz vekove, feljton, Danas, Beograd 25. sep
tembar 1998.
264
K. Hadi, Brojnost i rasprostranjenost muslimana u Jugoslaviji, 120121. Savjetnik u republikom komitetu za inostrane poslove SR Makedonije iz
javio je feljtonisti pritinskog dnevnika Jedinstvo da onu rekordnu cifru od
259.535 popisanih Turaka u naoj zemlji 1953. godine treba primiti sa velikom
rezervom, jer meu njima ima dosta i lanih Turaka - opir. P. Imami, Srbi i Albanci kroz vekove, feljton, Danas, Beograd 25. septembar 1998.
265
M. Radovanovi, Antropogeografske i etnodemografske osobenosti
arplaninskih upa Gore, Opolja i Sredske, u: arplaninske upe Gora, Opolje
i Sredska. Antropogeografsko-etnoloke, demografske, socioloke i kulturoloke
karakteristike, Zbornik radova, SANU, pos. izdanja, knj. 40/II, Beograd 1995, 41.
266
F. Shehu-S. Shehu, Pastrimet etnike, 69. Tako Nova Makedonija 13.
decembra 1956. objavljuje u rubrici Oglasi tekst tipiziranog sadraja: Sekretarijat za unutranje poslove pri ONO - Ohrid - ispostava Kievo saoptava da
su Abdulovski Reidov Abdula, ena Safija, braa Ismail i Nazif i snahe od brae
Nediba i Remzija iz sela Plesnica, okolina Ohrida, podnijeli molbu za otpust iz
dravljanstva FNRJ, pa se saglasno lanu 19, taka 3, Zakona o dravaljanstvu
FNRJ, obavjetavaju sve javne, drutvene organizacije i ustanove da u roku od
10 dana naprave prigovor ovom Sekretarijatu u odnosu na njihove neizvrene
obaveze prema istim.
263

88

je bilo dosta lica koja su se iselila preko Makedonije u Tursku, ali

da njihove generalije nisu bile objavljivane u Novoj Makedoniji, iz
ega zakljuuju da makedonski organi nijesu objavljivali sva imena
iseljenika. Altan Deliorman smatra da su nadleni makedonski organi
bili veoma irokogrudi kada je u pitanju bilo iseljavanje u Tursku,
kada su iseljenici brzo, bez ikakvih potekoa, dobijali sva potrebna
dokumenta. Beet Hamid Halili (Gunaj) koji se doselio u Istanbul,
docnije je svjedoio da je njegova porodica za svega 24 asa dobila sva
potrebna dokumenta za iseljenje, iako su bili pod uslovnom kaznom
zbog sukoba sa jednom porodicom. Dravni organi u Makedoniji su
od iseljenika prevashodno zahtijevali da izmire sve dugove. U sluaju
neizvravanja dobijali su opomenu da u roku od 10 dana izvre sve
svoje obaveze. Ljudi su to plaali s obzirom da su imali novca, poto
su prethodno rasprodali svoje kue i imanja.267
Iz Makedonije se 1951.-1955. iselilo u Tursku oko 38.000
lica.268 Iz ove republike se 1955.-1958. iselilo 160.000 lica.269 Po
istraivanjima dr. Gligora Todorovskog 1950.-1970. iz Makedonije se
u Tursku iselilo 127.000 lica, a u isto vrijeme se doselilo 28.000 lica
sa Kosova i Sandaka.270 U Makedoniji je 1953. bilo 203.936 Turaka
(15,6% od ukupnog stanovnitva u Republici) a 1971. zbog iseljavanja
tek 108.552 Turaka (odnosno 6,6% od ukupnog stanovnitva.
Dolazak Sandaklija u Makedoniju zapoeo je 1953. a naj
vei broj njih je doao do 1957. godine. Prosjeno se godinje do
seljavalo oko 200 porodica.271 Doseljenici su kupovali kue po
F. Shehu-S. Shehu, Pastrrimet etnike, 66.
. ,
, , , . 41, . 1-2,
1997, 64-67; Isti,
:
, 2001.
269
Opirnije: F. Shehu-S. Shehu, Pastrimet etnike, kao i feljton: Etnika
ienja albanskih prostora od 1953. do 1957, Borba, Beograd 25-26. januar
1994.
270
E. Muovi, Makedonija kao most na putu iseljavanja sandakih Muslimana i kao njihova nova domovina, 140; Isti, Stanovnitvo sjenikog i tutinskog
kraja, 36-37.
271
. ,
, tekovi, 1990, 409-410. Nakon
raspada jugoslavenske dravne zajednice u pojedinim proreimskim novinama u
Beogradu e se pojaviti tekstovi da u Makedoniji ima ak 200.000 Muslimana,
da su se oni svjesno doseljavali radi irenja tzv. zelene transferzale, kao i o
267

268

89

naseljima koje su naputali Turci, koji su prodavali jeftino svoja

imanja, esto u bescijenje. Bojali han na Bit-pazaru u Skoplju bio
je simbol sandakog okupljanja, i upoznavanja sa Turcima, koji
su po bagatelnim cijenama nudili svoja imanja irom Makedonije.
Sandaklije su u Skoplju bili mahom koncentrisani u Bonjakoj
mahali, Bit-pazaru, Karadak mahali, Pajko mahali, Duandiku,
Tohani. Doseljenika iz roajskog kraja najvie je bilo u Bonjakoj
mahali na airu, Gazi Babi i okolnim mjestima: Ljubin, Batince,
Cojlije, Rzancino, Srednjo i Dolnjo Konjari, Kornjo Orizari,
Gradsko, Vodovrati. Meu iseljenicima koji su preko Makedonije
1960-1970. otili u Tursku bile su najbrojnije Balote, Camii,
Dacii, Bralii, Murii, Kajevii, Tuzi, Kui, Kurbadovii, olovii,
Redovii, Kalai. U katastrofalnom zemljotresu koji je u julu 1963.
razorio Skoplje, meu 1.070 poginulih lica, bilo je i 22 Muslimana
iz Sandaka.272 U selu Kanatlarcu, u prilepskom kraju, turska kua sa
tri hektara zemlje prodata je 1955. za 150.000 dinara. U selu Krui,
u okolini Skoplja, jedna turska kua sa dva hektara zemlje prodata
je za 50.000 dinara. Muslimani koji su 1957. pristigli u Makedoniju
iz okoline Bijelog Polja, govorili su da su se iselili zbog nerodne i
sune godine i savjeta predstavnika vlasti da se isele u druge krajeve.
Nijedno domainstvo nije se preselilo bez prethodnog saznanja o
oblasti gdje je dolazilo. Naseljavali su se veim dijelom mlai ljudi,
dok su rjee dolazili starije osobe.273 U Vodovratu, u velekom
kraju, naseli su se nakratko muhadiri iz pljevaljskog kraja. Oni
su se ve 1954. iselili u Tursku.274 Muslimanke iz Sandaka, kao i
one iz BiH, koje su se udavale za Albance u Makedoniji, brzo su se
albanizirovle.275
navodnim planovima doseljavanja etiri miliona Muslimana iz Turske na prostore
nekadanje Jugoslavije vidi: iri se zelena potkovica, Politika ekspres, Beo
grad 16. mart 1994.
272
Opir. R. krijelj, Bonjaci roajskog kraja u Republici Makedoniji,
Roajski zbornik, br. 10, Roaje 2001, 170-172. Tada su, izmeu ostalih, poginuli
Nezir (16) i Nadira (10) - djeca Delije Koute, doseljenog iz roajskog sela Crne.
273
Upor. J. Trifunovski, Posleratni sandaki doseljenici u Makedoniji, 7879; K. Hadi, Brojnost i rasprostranjenost muslimana u Jugoslaviji, 123.
274
Bile su to porodice ota i Miraija iz Boljania, Karakaa iz Gradca;
opir. R. krijelj, Neimarstvo na bonjaki nain, Glas islama, br. 57, Novi Pa
zar avgust 2001.
275
Opir. J. Trifunovski, Bosanke u Makedoniji, Geografski pregled, XIII,
Sarajevo 1970.

90

Doseljenicima koji su u Makedoniji ostali da ive bilo je

potrebno dosta vremena da se prilagode na nove klimatske prilike,
prisiljeni da rade najtee fizike i poljoprivredne poslove.276 Kako
se radilo mahom o ljudima sa sela, teko su dolazili do posla, pa su
se bavili poljoprivredom. enili su se djevojkama iz istog ili drugih
doseljenikih sela. Neki su bili prisiljeni da mijenjaju stanita u
potrazi za boljom zemljom.
U oblasti Babune i Topolke, u velekom kraju, bilo je 1966.
godine 389 sandakih porodica, smjetenih po selima Crkvino,
Gornji Orizar, Slivnik, Otitin i Melnici. U Crkvini su bili rodovi:
abotii, Prpuzovii, Adilovii, Hajdarpaii, Zverotii, Kalai,
Javorovci, Plavci, Turkovii, Hadrovii. Od ukupno 58 domainstava,
njih 20 je bilo iz Berana, deset iz okoline Novog Pazara, deset iz
Tutina, Sjenice osam, Roaja deset. Jedni su se doseljavali, drugi
su se selili. Preko Crkvina se u Tursku iselilo 30 domainstava.
U Gornjem Orizaru bilo je u istom periodu 160 domainstava
porijeklom iz sjenikog kraja (sela: are, Kladnica, Medare, Dujke,
Trijebine), novopazarskog kraja (sela: Vuja Lokva, Trnava), kao i
iz tutinskog kraja (sela: Sebeevo, Paljevo), te po deset porodica iz
roajskog i prijepoljskog kraja. Poetkom sedamdesetih godina XX
vijeka u selima Batinci i Konjari u okolici Skoplja ivjelo je 202
porodice Muslimana porijeklom iz pribojskog, tutinskog, roajskog
i bjelopoljskog kraja sa 1.583 lana.277
Redep krijelj e predoiti zanimljive podatke o iseljenicima iz
roajskog kraja koji su odustali od odlaska u Tursku i ostali da ive u Makedoniji vidi: R. krijelj, Bonjaci roajskog kraja u Republici Makedoniji, 173-175.
277
Iz pribojskog kraja: iz sela Golea tu su bile dvije porodice Saraevia
sa 20 lanova, tri porodice Begovia sa 26 lanova, te jedna porodica ehovia
sa 10 lanova; iz sela Poegrmac dvije porodice Hararevia s 10 lanova i jedna
porodica Mehinagia sa sedam lanova; iz sela Potoci jedna porodica Mujevia
sa 11 lanova; iz sela Milijei jedna porodica Hrustemovia sa osam lanova i
dvije porodice Spahia sa 15 lanova; iz sela Zabre est porodica Hadia sa
20 lanova. Iz tutinskog kraja: iz sela Dolovo bile su tri porodice olovia sa
27 lanova, jedna porodica Hasia sa sedam lanova, dvije porodice Suljia sa
10 lanova, dvije porodice Ugljana sa 12 lanova, te pet porodica Selmanovia
sa 30 lanova; iz sela Dobri Dub etiri porodice Tutia sa 40 lanova; iz sela
Drage tri porodice Redovia sa 30 lanova, tri porodice Pepia sa 30 lanova,
te etiri porodice Muina sa 40 lanova; iz sela Konie dvije porodice Halilovia
sa 20 lanova; iz sela Naboje tri porodice Hasia sa 30 lanova, osam porodica
Pepia sa 50 lanova; iz sela Bukovice etiri porodice Hasia sa 40 lanova; iz sela
Starevii 20 porodica Rizvanovia sa 200 lanova; iz sela Ribarie 10 porodica
276

91

Doseljenici nije mogli lako izbjei udare politike asimilacije i

denacionalizacije jer im se, pored potpune slobode vjeroispovijesti,
negirao nacionalni identitet. Po popisu iz 1953. kao Muslimani
izjasnilo se u Makedoniji 1.591 lice, po popisu iz 1961. godine 3.002,
po popisu iz 1971. godine 1.248, po popisu iz 1981. godine 39.513
i po popisu iz 1991. godine 35.256 lica.278 Neke su se porodice, pak,
nakon nesnalaenja u novoj sredini vratile iz Makedonije u Sandak
ili su se odselile u Bosnu i Hercegovinu. U Novi Pazar se do 1981.
vratilo 27 porodica iz Skoplja, Velesa 11, Tetova etiri i iz tipa
11 porodica.279 Prema podacima Savjeta za pitanje iseljenika od
1953. do 1957. iselilo se 195.000 lica u Tursku, u najveem broju
Berovia sa 100 lanova, dvije porodice Metia sa 10 lanova, jedna porodica
Kapetanovia sa 10 lanova i osam porodica Bievaca sa 40 lanova; iz sela ulije
dvije porodice olakovia sa 15 lanova; iz sela Brak tri porodice osovia sa 30
lanova; iz sela Daljevo jedna porodica Zukorlia sa devet lanova i jedna poro
dica Bulia sa est lanova; iz sela aronje tri porodice Trtovaca sa 20 lanova; iz
sela Mojstir dvije porodice Latifovia sa 15 lanova; iz sela Orae dvije porodice
Zilkia sa osam lanova; iz sela Jelii dvije porodice Ramievia sa 20 lanova;
iz sela Kovai dvije porodice Tafilovia sa 15 lanova; iz sela ire jedna poro
dica Latifovia sa sedam lanova; iz sela Paljevo etiri porodice Suljovia sa 40
lanova; iz sela Ervenice tri porodice Lukaa sa 15 lanova i 10 porodica Drndara
sa 50 lanova; iz sela Aliverovii dvije porodice Ganevia sa 20 lanova; iz sela
erekare dvije porodice Tahirovia sa 20 lanova, tri porodice Ahmetovia sa 30
lanova, tri porodice Jaarevia sa 25 lanova i dvije porodice Destanovia sa 15
lanova. Iz roajskog kraja: iz sela Bievo tri porodice Omerovia sa 30 lanova,
etiri porodice Mukovia sa 20 lanova, etiri porodice Redovia sa 25 lanova,
pet porodica Kua sa 25 lanova, dvije porodice Kardovia sa 10 lanova i tri
porodice ozovia sa 25 lanova; iz sela Besnik bilo je sedam porodica Muria
sa 60 lanova; iz sela Ba est porodica Kajevia s 50 lanova. Iz bjelopoljskog
kraja: iz sela Korita pet porodica Mekia sa 50 lanova; iz sela Sipanje pet poro
dica Skoka sa 40 lanova opir. J. olovi, Sandaki muslimani u Makedoniji,
Zemzem, br. 3-4, Sarajevo 1971.
278
Po ovom popisu u Bitolju je bilo 1.323 Muslimana, Berovu 77, Brodu
849, Valandovu tri, Vinici 26, Gostivaru 5.403, Debru 3.137, Delevu 51, Demir
Hisaru 2, Kavadarcima 308, Kievu 2.435, Koanu 310, Kratovu pet, Krivoj
Palanci devet, Kruevu 1840, Kumanovu 377, Negotinu 193, Ohridu 531, Prilepu
3.243, Probitipu 16, Radoviu 17, Resenu 157, Svetom Nikoli 58, Skoplju 13.905
(Gazi Baba 3.144, Karpo 1.628, Kisela Voda 3.098, Centar 2.845, air 3.190),
Strugi 383, Tetovu 1.132, Velesu 3.146 i tipu 390; opir. Vakat, br. 3, Skoplje
mart 1994. 20-21; upor. N. Limanovski, Etnike karakteristike islamizovanih
Makedonaca, intervju, NIN, br. 2055, Beograd 20. maj 1990.
279
Optinski komitet SKS-Novi Pazar, Zadaci Saveza komunista u ostvarivanju nacionalne ravnopravnosti, interni materijal, Novi Pazar februara 1989.

92

iz Makedonije, Kosova, Sandaka i u manjem dijelu iz Bosne i Her

cegovine.280
Masovno iseljavanje Muslimana iz Sandaka vremenski se
poklapalo sa iseljavanjem Goranaca, Torbea, Turaka i Albanaca
iz Makedonije i sa Kosova, zahvaljujui upravo sporazumima iz
1938. i 1953. godine. Petrit Imami navodi da je u vezi sa Albancima
jo 50-ih godina postojala namjera da se podstakne proces
meusobnog otuivanja Albanaca u Jugoslaviji od onih u Albaniji.
U socijalistikoj Jugoslaviji sve do 1967. slubeni naziv za Albance
koji ive u Jugoslaviji bio je iptar, dok su se Albancima nazivali
stanovnici Albanije.281 Jahja Lluka navodi da je Jugoslavija, radi
iseljavanja Albanaca sa Kosova i otkupa njihovih imanja, formirala
fond od 3.750.000 dolara, od ega je jedan milion bio namijenjen
za otkup zemlje i kua na teritoriji Pei.282 Iseljavanje sa Kosova
je naroito uzelo maha nakon zloglasne akcije prikupljanja oruja
1956. godine.283 Ove akcije su ostavile teke posljedice po albanskosrpske odnose na Kosovu. Dr. Hakif Bajrami iznosi podatke da se
do 1966. u Tursku iselilo 414.500 Albanaca, Muslimana i Turaka.284
A. Isakovi, O nacionaliziranju Muslimana, 177; S. Bandovi, Se
obe Bonjaka-Muslimana u Tursku, Mak, br. 4, Novi Pazar 1994, 53-55.
281
Danas, Beograd 14-15. mart 1998. Lingvista dr. Milo Moskovljevi
je u asopisu Na jezik (sv. 5-6, Beograd 1958) tumaio da rijei Arbanas, Al
banac, iptar ne treba smatrati sinonimima, navodei da je Albanac stanovnik Al
banije, iptar Jugoslavije, a pod nazivom Arbanas podrazumijevali su se i jedni i
drugi. Ovaj lingvista se pritom nije uputao u to zato je takvo jeziko rjeenje
bilo namijenjeno samo Albancima, s obzirom da su u Jugoslaviji ivjeli i dijelovi
drugih naroda, odnosno njihove nacionalne manjine (Maari, Italijani, Turci, Ru
muni, esi, Bugari).
282
J. Lluka, Shperngulja e Scqiptareve nga Peja, 54-55.
283
Meu onima koji su tada napustili Kosovo bio je i Redo Sadiku, bivi
partizanski oficir. U toku akcije organa UDB-e i potrage za orujem maltretiran
je zajedno sa roacima nekoliko dana. Tada je odluio da ide. Nije bilo potrebno
da bjei. Dovoljno je bilo pronai dva svjedoka da u Sekretarijatu unutranjih
poslova u Pei izjave da on klanja u damiji i da ga proglase Turinom. Nakon
odlaska Sadikua, iz Istoka se odselilo odmah 20 porodica albanske pripadnosti
u Zeytinburn u Turskoj - cit. prema: Vjesnik u srijedu, Zagreb 29. maj 1968.
Redo Sadiku je kazivao novinarima: Neka se dobro zna da mi nismo Turci, niti
emo ikad biti. Proglasie nas Turcima kako bismo mogli pobjei od postupaka
kakve su nekad primjenjivali neki organi dravne sigurnosti na Kosmetu.
284
Iseljeno je 1951-1952. godine 37.000 lica; 1953. godine 193.000; 1954.
godine 17.500; 1955. godine 51.000; 1956. godine 54.000; 1957. godine 7.710;
1958. godine 41.300; 1959. godine 32.000; 1960. godine 27.880; 1961. godine
280

93

Broj etnikih Turaka je 1948.-1961. teko odrediti zbog namera

jednog dela stanovnitva muslimanske veroispovesti da se iseli u
Tursku. Razlozi njihovog iseljavanja su nalaeni u rodbinskim
vezama i verskim pobudama.285 Njihov broj ni u jednom poratnom
popisu nije bio taan jer su se zbog iseljavanja mnogi muslimani
razliitog etnnikog porijekla izjanjavali kao Turci.286 Od 1953. do
1971. godine, broj turskog stanovnitva se sa 203.936 u Jugoslaviji
sveo na svega 108.552 stanovnika. Izmeu 1953. i 1961. prosjeno
se selilo godinje 9.050 Turaka.287
Oni koji su iz Jugoslavije, nakon dravnog blagoslova
krenuli ka Turskoj, zvanino kao Turci, znaju koliko su zapravo
bili podsticani djelotvornou oprobane formule za iseljavanje
koja je promovisana jo 1937. godine.288 Pokazalo se da je, po ne
kim navodima, strategija i taktika propagande dobro osmiljena
i voena jer je polazila iz kabineta Aleksandra Rankovia, efa
mone UDB-e.289
31.600; 1962. godine 15.940; 1963. godine 25.720; 1964. godine 21.530; 1965.
godine 19.821 lice; opir. B. Cani-C. Mijatovi, Kosmet ili Kosova, Beograd 1996,
162. H. Bajrami dalje navodi kako je prema jednom dokumentu koji je sastavljen
za potrebe Socijalistikog saveza Kosova (Komisije za iseljenike) od 1912. do
1967. u Tursku iseljeno oko milion Albanaca.
285
J. Trifunovski, Posleratne migracije stanovnitva u Narodnoj Republici
Makedoniji, 125.
286
Demografski razvitak nacionalnosti, 60.
287
Mada se po popisu iz 1971. u Makedoniji 108.552 stanovnika izjasnilo
kao Turci, dr. J. Trifunovski smatra da je samo 20 odsto u tome pravih Turaka, a da
zapravo 80 odsto ine Albanci, Torbei, Romi, Muslimani i jo neki drugi; upor. J.
Trifunovski, Posleratne migracije stanovnitva u Narodnoj Republici Makedoniji,
Zbornik radova, knj. LXXV, Etnografski institut, knj. 4, Beograd 1962, 121-128;
Isti, Albansko stanovnitvo u Makedoniji, Beograd 1988, 100-101.
288
Srbija i Albanci. Pregled politike prema Albancima od 1913. do 1945.
godine, II, Ljubljana 1989, 68-69.
289
O uzrocima iseljavanja iz Crne Gore i poloaju muslimanskog ivlja
dr. Avdul Kurpejovi 2011. pie: Neravnomjeran ekonomski i drutveni razvitak
Crne Gore se ogledao u izrazitom zaostajanju u razvoju Kontinentalnog regiona na
kome je ivjelo preko 80% Muslimana. Oni su bili u diskriminatorskom poloaju
u odnosu na druge narode koji su ivjeli u razvijenijim Sredinjem i Primorskom
regionu, gdje su preteno ivjeli Crnogorci i Srbi kao dominantni na tim pros
torima.. U Jugoslaviji, u periodu obnove i izgradnje koja traje do 1952. godine,
Muslimani u Crnoj Gori su nastavili da ive u siromatvu i bijedi. Period izgradn
je i razvoja nakon obnove u Crnoj Gori, dok su se dobijala sredstva od drave nije
bio ravnomjeran teritorijalno, ve je bio skoncentrisan na Podgoricu, (Titograd,)

94

Novi-direktni put
Prognoze Borisa Kidria, oca socijalistikog privrednog
sistema, da e do 1964. u Jugoslaviji biti ostvaren privredni razvoj
kojim e biti izjednaeni razvijeni i nerazvijeni krajevi drave,
pokazale su se kao nerealne, bez obzira na centralistiki dirigovane
investicijske planske politike i Jugoslovenski fond za razvoj,
osnovan 1965. godine.290 Sandak je sve vie zaostajao u poreenju
sa drugim krajevima zemlje. Novi talasi iseljavanja muslimanskog
stanovnitva u Tursku dijelom e se ezdesetih godina XX vijeka
poklapati sa iseljavanjima vika radne snage iz Jugoslavije po
zemljama zapadne Evrope koje su imale izraenu potrebu za
radnom snagom. Poetkom ezdesetih godina mijenjao se odnos
jugoslovenskih vlasti prema iseljavanju i vanjskim migracijama.
Jugoslavija je postala otvorenija, pa je emigracionom politikom
nastojala rijeiti dio drutveno-ekonomskih problema. Od 1952.
Niki i kasnije na Cetinje i Berane, dok su optine u kojima je vijelo preko
80% Muslimana ostajale izrazito nerazvijene, a to su: Bijelo Polje, Pljevlja, Plav,
Roaje, Berane, dijelom Bar i Ulcinj. Neravnomjeran razvoj je bio i u zdravstvu,
obrazovanju i kulturi. Univerziteti i univerzitetske jedinice, fakulteti su se nalazili
u Podgorici i Nikiu, a kasnije u Kotoru, dok ih na Kontinentalnom dijelu Crne
Gore nije bilo ime su bili nejednaki uslovi studiranja za studente iz tog regiona,
a posebno kada se ima u vidu siromatvo njihovih roditelja. Optine u kojima je
egzistiralo preko 80% Muslimana su ostale nerazvijene i do dananjih dana. U
takvim uslovima i okolnostima, iako je bila sloboda, nacionalna, vjerska i druga,
perspektiva egzistencije Muslimana nije bila izvjesna. U Crnoj Gori se ne mogu
dobiti decidni podaci o broju iseljenih Muslimana u Tursku u pomenutom periodu
iz vie objektivnih i subjektivnih razloga. Poznato je da je u periodu ezdesetih go
dina u Crnoj Gori otpoeo proces masovnijih migracionih kretanja na relaciji selo
i gradska naselja, izmeu regiona, odlazak sa kontinentalnog u srediunji i primor
ski region, odlaska u druge republike i iseljavanje. Bilo je migracionih kretanja
i izmeu optina unutar pojedinih regiona, zavisno od mogunosti zaposlenja i
kolovanja djece Ono to je karakteristino za Crnu Goru u pogledu iseljavanja
Muslimana u Tursku, jeste injenica da nije bilo ni priblino istog intenziteta niti
obima u svim optinama. Imamo optina u kojima egzistira znatan broj Musli
mana iz kojih nije bilo iseljavanja u Tursku, optina iz kojih je bilo iseljenih jedna
ili dvije porodice, dok je iseljenih iz roajske optine bio najintenzivniji i najobim
niji. Tako imamo mali broj iseljenih u Tursku u ovom periodu iz Pljevalja, Bara,
Podgorice, Bijelog Polja, a to je karakteristino da nije bilo iseljavanja iz optine
Plav nav. prema: A. Kurpejovi, Opti osvrt na osnovne uzroke iseljavanja
Muslimana Crne Gore u Tursku (1946-1970).
290
H. Zundhausen, Istorija Srbije od 19. do 21. veka, Beograd 2008, 396.

95

do 1960. nezaposlenost je rasla po znatnoj stopi (17,20 odsto)

i poveala se za 114 500 lica. Nezaposlenost je najprije i najvie
pogaala nerazvijena i nedovoljno razvijena podruja. Proces
emigracije iz zemlje nije tekao ravnomjerno, kako vremenski, tako i
prostorno. Privremeni odlazak na rad u inostranstvo, uprkos svim
ideolokim rezervama, je 1963. zakonski regulisan. Jugoslavija
je bila jedina socijalistika zemlja koja je zvanino priznavala i
podravala (privremenu) radnu migraciju u inostranstvo.291 Sve do
1965. i poetka privredne reforme broj radnika-migranata bio je
minimalan, zatim 1966.-1968. u porastu, da bi 1969-1971. dostigao
svoj maksimum. Do popisa stanovnitva 1971. postojale su tekoe
u utvrivanju broja ekonomske emigracije. Prema procjenama, broj
radnika zaposlenih na privremenom radu u inostranstvu se kretao
izmeu 500.000 do jednog miliona, pa i vie.292
Najvii dravni i politiki organi Jugoslavije nisu imali
potpune podatke o iseljavanju iz zemlje, nego su, kada je razmatrana
iseljenika problematika, uvijek govorili o procjenama.293 Kada je
1964. donesen novi Zakon o dravljanstvu (Slubeni list SFRJ,
br. 38/64), nije se vie moralo ii preko Makedonije, ve se moglo
ii direktno u Tursku.294 Po ispunjenju zakonskih uslova, otpust iz
H. Zundhausen, Istorija Srbije od 19. do 21. veka, 395. Dok je 1962.1964. broj zaposlenih u Jugoslaviji porastao za oko 566.000, u periodu od 19641967. broj ukupno zaposlenih opao je za oko 47.000 lica. Godine 1967. bilo je
za jedan odsto manje zaposlenih nego 1964. godine. Teina politikih problema
ublaivana je rastuim odlaskom preteno seljaka na rad u zemlje zapadne Evrope.
292
Porast nezaposlenosti u zemlji i lica na radu u inostranstvu u odnosu na
ukupno stanovnitvo 1971. kretao se od 2,45 odsto u Crnoj Gori, do 6,71 odsto u
Makedoniji; opir. J. Pudar, Nezaposlenost kao determinirajui faktor ekonomske
emigracije, u: Migracije i Bosna i Hercegovina, 526-535.
293
K. Spehnjak, Veeslav Holjevac u politikim dogaajima u Hrvatskoj
1967. godine, asopis za suvremenu povijest, br. 3, Zagreb 2000, 570.
294
U lanu 13. Osnovnog zakona o jugoslovenskom dravljanstvu je staja
lo: Ispis iz jugoslovenskog dravljanstva dae se licu koje je podnijelo zahtjev
za otpust, a ispunjava sljedee uslove: l. da je navrilo 18 godina ivota; 2. da
nema smetnje u pogledu vojne obaveze; 3. da je izmirilo dune doprinose; 4. da je
regulisalo obavezu iz socijalnog osiguranja i radnog odnosa; 5. da je regulisalo
imovinsko pravne obaveze iz branog odnosa i odnosa roditelja i djece prema
licima koja ive u Jugoslaviji; 6. da se protiv njega u Jugoslaviji ne vodi krivini
postupak, zbog krivinog djela koje se goni po slubenoj dunosti ili ako je u Jugoslaviji osueno na kaznu zatvora - da je tu kaznu izdralo; 7. da je primljeno ili
da je dokazalo da e biti primljeno u strano dravljanstvo.
291

96

jugoslovenskog dravljanstva je normiran kao pravo, izuzev ako se

radilo o razlozima bezbijednosti i drugim interesima zemlje, ili ako su
to nalagali razlozi reciprociteta. Rjeenja o otpustu iz dravljanstva
donosio je neposredno Savezni sekretarijat za unutranje poslove.295
Lokalni organi vlasti nijesu pojavi iseljavanja u poetku
pridavali veeg znaaja, smatrajui da se radi o pojedinanim slu
ajevima, da iseljavanje nije poprimilo vee razmjere. Odlazili su i
optinski odbornici.296 Pokazalo se da procjene nijesu bili ispravne,
da je, iseljeniki pokret svakodnevno rastao. Muslimani komunisti,
kao i oni na politikim poloajima, mahom su neto iz straha, neto
iz ubeenja izbjegavali da glasnije postavljaju ova pitanja ili da ih
pokreu u partijskim organizacijama. Mada se u javnosti o ovome
dosta govorilo, o tome se, sve do Brionskog plenuma, mahom utalo.
Nastala je po sandakim krajevima, ponovo velika ponuda kua,
radnji i drugih nepokretnosti po veoma niskim cijenama. U selima
je stvorena prava mrea oko mjesnih kancelarija, gdje su dovitljivi
pojedinci uzimali velike pare od neukih seljaka radi obezbjeivanja
potrebne dokumentacije za odlazak. Iseljenici su autobusima iz
Novog Pazara odlazili u oblinju Raku, odakle su eljeznicom, preko
Nia i Bugarske ili u Tursku: Svakog jutra se na autobuskoj stanici
ponavljala ista slika: lelek i vriska onih koji su odlazili u tui svet.297
Iz Novog Pazara su odlazile stare gradske porodice, a pristizalo
ruralno stanovnitvo iz okolnih krajeva, nenaviknuto na gradski
ambijent. Novi Pazar je poeo gubiti svoju fizionomiju. Zamirao je
ivot, praen sveoptom apatijom.298 Ljudi su plaali po milion i po
dinara za prevoz stvari koje su vrijedile jedva pola miliona. Drugi
su prodavali svu imovinu bukvalno u bescijenje. Mnogi se sjeaju
povorki iseljenika koje su liile na sprovod. Bilo je padanja na sred
arije.299 Iseljenici su kupovali stvari koje su u Turskoj mogli brzo
IAR, SO NP, Knjiga zapisnika sa sednica SO-e Novi Pazar, Sjednica SO
Novi Pazar od 24. februara 1969, Informacija o iseljavanju Muslimana u Tursku
uz otpust iz dravljanstva, Sekretarijat za unutranje poslove SO Novi Pazar, Novi
Pazar novembar 1968.
296
IAR, SO NP, Knjiga zapisnika sa sednica SO-e Novi Pazar, Sjednica od
11. marta 1966.
297
O. Turkovi, Velika uprija, Novi Pazar 1995, 240-241; E. Muovi,
Etniki procesi, 113.
298
R. Crnianin, Linosti i dogaanja, 198.
299
Rad N. Seferovi se nalazi u arhivskoj dokumentaciji Muzeja Ras u
Novom Pazaru.
295

97

i dobro unoviti: kune aparate (usisivae, friidere), s obzirom da

su kao muhadiri bili osloboeni carine. Sa sobom su nosili mnogo
ilima novih neprostrtih duplih venaca i perunika i ergi, da bi se i
sa njima otkinuo koji dinar dok se porodica ne snae, dok se neko ne
zaposli i ne pone primati platu.300 Dolazila su puna kola pratilaca
iz sela. Roba je prevoena kamionima do Rake gdje je utovarana u
zakupljene vagone. Ljudi su se na razne naine dovijali za prevoz
jer nije bilo puno autobusa niti autobuskih linija. U porodici koja je
ostajala zavladala bi opta alost, kao da je neko umro, pa se jedno
vrijeme iz nje nije ni izlazilo. U takvu kuu su dolazile komije i
porodini prijatelji pokuavajui da utjee utuenog domaina.301
Novi egzodus muslimanskog stanovnitva nije izazivao veu
panju, ni na lokalnom, ali ni na republikom nivou, niti je uticao na
svestranije razmatranje motiva koji su vodili ka daljem iseljavanju.
Mnogim porodicama zametnuo se potpuno trag kao da nikada
nisu ni postojale. Na nesrei onih koji su se selili drugi su sticali
bogatstva, jeftino kupujui njihove kue i imovinu. Neki kau da
se za par peterskih volova u Novom Pazaru mogla kupiti kua.302
Za pripremu i kompletiranje dokumentacije za iseljavanje trebalo
je, ukoliko se taj posao prepusti strunjacima, osigurati nekoliko
desetina hiljada dinara, to je bila velika suma, s obzirom da je
prosjena radnika plata bila svega nekoliko hiljada dinara. Da bi
se dobila vasika - dozvola turskih vlasti za useljavanje, a dobijala
se preko turske ambasade u Beogradu, trebalo je da se dokae
pripadnost turskoj narodnosti, to se, kao to je navedeno, iskazivalo
poznavanjem desetak turskih rijei.303 Pojedinci su, poput izvjesnog
Pere Mastilovia, slubenika u turskoj ambasadi, iseljenicima pro
davali vasike, po astronomskim cijenama.304 Vasike su jedno
vrijeme prodavane kao gotovi, ovjereni formulari pa ih je mogao
kupiti ko god je htio. U Novom Pazaru su 1966. na crno prodavale
vasike Perovae po cijeni od 100.000 dinara. Neki su buduim
H. Derdemez, Derdemezi i prijatelji, Tutin 1994, 54.
M. Balti, Duvarine, 160.
302
I. Havi, Muhaderi. Kako je poelo, feljton, Sandak, br. 5, Sarajevo
300
301

1990.

M. Lutovac, Etnike promene, 222; E. Muovi, Etniki procesi, 112.

Opir. S. Bandovi, Poslijeratno iseljavanje sandakih Muslimana,
feljton, Osloboenje, Sarajevo mart 1991.
303
304

98

iseljenicima jednostavno mijenjali dinare za falsifikovane turske

lire, kao izvjesni Mula Sefo u Novom Pazaru, koje su ove nesrenike
odvodile direktno u turske zatvore. Porijeklo falsifikovanog novca
ostalo je nerazjanjeno, kao to je ostalo misteriozno i ko je sve
uestvovao u ovom neasnom poslu.305
Iz jedne su neizvjesnosti mnogobrojne porodice ile u drugu.
Turska je opet, silom prilika, u nepostojanju druge alternative, po
stala obeana zemlja iz koje su mnogi bili prisiljeni da odmah
po dolasku, nakon privremenog i osnovnog zbrinjavanja svojih
porodica, krenu u evropske zemlje u potrazi za zaradom ili da se
prepuste mukotrpnom preivljavanju od prvih dana u novoj do
movini.306 Sedamdesetih godina XX vijeka, u izmijenjenim dru
tvenim okolnostima, i dio Muslimana iz Crne Gore, kao i znatan broj
graana drugih nacionalnosti iz drugih dijelova drave, okrenue se
307
ekonomskim emigracijama ka zapadnoevropskim zemljama.
Koliko se Muslimana sa prostora Sandaka u poratnom peri
odu iselilo u Tursku teko je precizno utvrditi. Neki podaci govo
re o 36.000, a drugi o znatno veem broju.308 O tome se dugo nije
vodilo rauna jer je proces tekao kontinuirano, bez vidljivih na
znaka da e brzo prestati. Prema nekim navodima najvei broj
Muslimana iz bjelopoljskog kraja iselio se iz sela bihorskog kraja.
Odlasku ovih ljudi, kompletnih porodica prethodila je prodaja
nepokretnosti - njihove cjelokupne imovine koja je esto bila znatno
ispod stvarne vrijednosti. Kupci su najee bili rodbina ili komije
koje su ostali tu da ive. U etniki mjeovitim sredinama kupci
Pera Mastilovi je zbog ovakvog posla u Okrunom sudu u Novom
Pazaru osuen 1967. na sedam godina strogog zatvora; upor. E. Muovi, O posleratnim migracijama sandakih Muslimana u Tursku i Makedoniju, 456-457.
Redep krijelj, pozivajui se na svjedoenja savremenika, navodi da su, kao
uesnici u pekulantskim poslovima oko dobijanja vasika bili poznati i Ismet
Muri, zv. Nosonja iz okoline Roaja i Ruo Prangelj iz sela Raduhovce (Tutin)
vidi : R. krijelj, Bonjaci roajskog kraja u Republici Makedoniji, 172, nap. 56;
takoe vidi: Has, br. 73, Novi Pazar 5. april 1999.
306
S. Bandovi, Iseljavanje Bonjaka-Muslimana iz BiH i Sandaka u Tursku, 170-171; R. Crnianin, Prie iz Tijesne arije, 60-61.
307
. Rastoder, Kratak pregled iseljavanja muslimana iz Crne Gore u Tursku, 30-31.
308
Nai dani, br. 991, Sarajevo 13. april 1990; Osloboenje, Sarajevo
21. oktobar 1991.
305

99

njihovih posjeda bili su privilegovani pripadnici druge konfesije.

Bilo je i sluajeva ostavljanja posjeda bez novane naknade u formi
neformalnog poklona u elji da se to prije ode, a i obeanja da e
se i drugima po dolasku u drugu zemlju omoguiti put u obeanu
zemlju. Optinski partijski organi u Bjelom Polju nisu raspravljali
o problemima i uzrocima iseljavanja muslimanskog stanovnitva.309
Zaim Azemovi ustvruje da je iz roajske optine od 1945. do
1968. iseljena u Tursku 331 porodica sa 2.795 lanova.310 Iz nekih
sela se iselila i polovina stanovnitva. To se nije odmah uoavalo u
velikoj mjeri zbog znatnog prirataja i brzog naseljavanja iz drugih
priplaninskih sela.311 Razliita propaganda je takoe uzimala svoj
danak. irio se strah od izbijanja novog rata u kome bi Muslimani,
opet, kao u Drugom svjetskom ratu, stradali od etnika. Govorilo
se kako je Turska bila neutralna u toku Drugog svjetskog rata i da
je u njoj vea bezbjednost i dugoronija egzistencijalna sigurnost.
Isticano je da u toj dravi ima posla, dosta neobraene zemlje i da
su tamo naa braa, po vjeri, sa kojima smo ivjeli vie vjekova.
Meu Muslimanima roajske optine najvie je bilo iseljenih seljaka
iz udaljenih sela i zaseoka. Tako je najvie domainstava iselilo
iz sela Pauine, zaseoka Zloglavlje, Tuzeva Luka, Ramovie, sela
Klanca, Donje i Gornje Lovnice, dok se veoma malo domainstava,
jedno ili dva, iselilo iz velikih sela kao to su Kalae i Bievo. Da
su uzroci iseljavanja bili razliiti potvruje podatak da je iz sela
Seonice, koja je blizu grada i iz koga je bio veliki broj zaposlenih,
iseljeno 12 domainstava sa preko 70 stanovnika. To je oko 28%
domainstava, jer je Seonica tada imala oko 40 domainstava. Malo
je bilo iseljenih domainstava u kojima su bili zaposleni mukarci.
Nije bilo iseljenih prosvjetnih radnika. Postupak iseljavanja je bio,
kao i u drugim optinama, dosta uproen. Trebalo je pribaviti
uvjerenje od nadlenog optinskog organa uprave o srodnicima u
Turskoj. Uvjerenje se izdavalo na osnovu izjave dvojice svjedoka,
jer drugih dokaza nije bilo. Do vasike se mahom dolazilo vercom
i uz dosta novca, preko jednog broja ljudi iz Novog Pazara, koji
S. okovi, Uzroci, motivi i nain iseljavanja Muslimana iz Bijelog
Polja i okoline u Tursku u vremenskom periodu od 1946. godine do 1970. godine.
310
Z. Azemovi, Selo Bukovica kod Roaja, Roaje (bez godine izdanja),
37. Samo iz sela Bukovice iseljeno je 30 porodica sa 270 lanova.
311
M. Lutovac, Etnike promene, 222.
309

100

su imali svoje veze sa ljudima u ambasadi Republike Turske u

Beogradu. Nakon dobijanja vasike, slijedila je prodaja zemlje, po
bagatelnim cijenama, jer nije bilo previe kupaca, kao i druge pokretne
i nepokretne imovine. Nakon toga, slijedio je popis imovine koju
iseljenik nosi sa sobom u Tursku. To su bile najosnovnije pokretne
stvari i novac od prodate nepokretne imovine. Prvo se odlazilo
u Makedoniju, a neto kasnije i direktno iz Crne Gore u Tursku.
Privatna, javna i dijelom prikrivena propaganda za iseljavanje u
Tursku je imala bolje efekte od akcija koju su vodili neki optinski
funkcioneri.
Na sastancima su se mogle uti i rijei: Vi nas ubeujete da
se ne iseljavamo u Tursku, a sjutra ete se iseliti i vi. Skuptina
Crne Gore, u kojoj je 1965. iz Roaja bilo pet poslanika Muslimana,
nije nala za shodno da se posveti problemima iseljavanja
muslimanskog stanovnitva. Ni Centralni komitet Saveza komunista
nije se bavio ovim pitanjem, iako je to pitanje pokretano u Roajama
preko Optinskog komiteta Saveza komunista. Republika vlada,
odnosno Ministarstvo unutranjih poslova, takoe se nije bavilo
ovim pitanjem, to je logino, jer Rankovi je bio njihov tutor.
Socijalistiki savez radnog naroda (SSRN) Crne Gore se, takoe
nije bavio ovim pitanjem, mada je tadanji predsjednik Optinskog
odbora SSRN Roaja Avdul Kurpejovi pokretao to pitanje na
sjednicama Glavnog odbora SSRN Crne Gore. On je 1968. inicirao
i napisao Zakljuke Izvrnog odbora Optinske konferencije
SSRN Roaja o iseljavanju Muslimana, uzrocima i posljedicama.
Ovi Zakljuci su posluili kao osnova za usvajanje Zakljuaka
na zajednikoj sjednici Optinskog komiteta Saveza komunista i
Izvrnog odbora SSRN Roaja koji su, sa Analizom, dostavljeni
Centralnom komitetu Saveza komunista Crne Gore i Republikoj
konferenciji SSRN Crne Gore. Organi kojima su poslati Zakljuci sa
Analizom nijesu stavili na dnevni red pitanje iseljavanja Muslimana
Crne Gore u Tursku. U jeku najvee masovne kampanje iseljavanja
i pokretanja stanovnitva roajske optine, predsjednik Skuptine
optine Rahman Adrovi je ocijenio da bi trebalo poslati jedan broj
uglednih ljudi sa sela u Tursku da borave i vide gdje se ljudi iz ove
optine sele. Avdul Kurpejovi je, u dogovoru sa predsjednikom
Rahmanom Adroviem, poao u Novi Pazar i ugovorio autobus za
Tursku. Troak, (zakup, autobusa) plaen je iz budeta Optine.
101

Kada su se vratili iz Turske, pobornici iseljavanja stavili su taku

na iseljavanje. Ono je konano zaustavljeno 1969. godine, odnosno
312
1970. godine.
Odnos vlasti prema iseljavanju
O tabuiziranom pitanju egzodusa Muslimana dugo se uta
lo, minimiziralo ili se ono ignorantski zaobilazilo.313 Odlazak sta
novnitva u Tursku smanjivao je brige lokalnih organa vlasti oko
upoljavanja velikog vika radne snage, rjeavanja nagomilanih
socijalnih problema.
Iseljavanje je lokalnim partijskim organima esto bila name
tnuta, neeljena tema zbog svoje masovnosti i oiglednosti, o kojoj
se govorilo bez mnogo priprema, bez dovoljnog uvida u injenice
i spremnosti da se detaljnije istrai. Kao razloge za iseljavanje,
Optinski komitet u Novom Pazaru je, izmeu ostalih, navodio i
sljedee: Kod jednog veeg dela ovih graana vlada neizvesnost i
nesigurnost za budunost. Naime, postoji strah ukoliko bi dolo do
rata, da bi za muslimanski ivalj bilo jo tee nego za vreme prolog
rata. Sem toga, u prilino velikom broju sluajeva se navodi sumnja
u to ta e biti posle Tita. U vezi s tim, pojedinci izjavljuju: Nama
moe ovde da bude dobro dok je Tito iv, a kad umre, ko zna ta
e biti sa nama. Siguran sam tamo gde idem da u iveti pedeset
puta gore, ali u bar svoju glavu skloniti da o njoj ne brinem; Ova
zemlja je navikla da stalno menja vladare. I svaki je pre nego to
su doli partizani na vlast, stvorio razdor podstiui na meusobno
ubijanje pravoslavnog i muslimanskog ivlja. Nije ni sigurno koliko
e ova sloboda dugo trajati i ta ako neko drugi doe, opet ranija
muka. Kao drugi razlozi za iseljavanje stanovnitva navedeni su
ekonomski: usitnjenost posjeda, veliki broj lanova domainstva,
male mogunosti za zapoljavanje, te da su se iseljenici nadali da e
preko Turske lake otii u Njemaku na rad.
Nakon ekonomskih navode se i religiozni motivi da kod nas
nema verskih kola i da je zbog toga sve manje hoda, a i ono malo
to ima, takoe se iseljava, zatim rodbinska povezanost, smatranje
A. Kurpejovi, Opti osvrt na osnovne uzroke iseljavanja Muslimana
Crne Gore u Tursku (1946-1970).
313
Upor. Politika, Beograd 27. oktobar 1991.
312

102

da im je Turska otadbina. Kao jedan od bitnih razloga navedena

je i propaganda, uz isticanje prijedloga sa terena da bi trebalo
zabraniti prolaznicima iz Nemake da se zadravaju u naoj zemlji,
jer su takva lica najee nosioci propagande za iseljavanje.314 Na
partijskim sastancima su se diskusije vodile u limitiranim okvirima,
bez potrebnog analitikog uvida u sloenost iseljenikog procesa, sa
mehanikim ponavljanjima i konstatacijama. Linija nezamjeranja je
bila najpogubniji nain postojanja koja je omoguavala privremeno
egzistiranje, ali bez izglednije perspektive.
Da bi se o iseljavanju i drugim pitanjima donekle progovorilo
sveobuhvatnije i slobodnije bilo je neophodno da se izvri obraun
sa Slubom dravne bezbjednosti i osude njeni brutalni metodi
rada. Ova sluba je preko svoje iroke saradnike mree nadzirala
cjelokupni drutveni ivot u zemlji. Na sjednici Izvrnog komiteta
CK SKJ 16. juna 1966. obrazovana je komisija da ispita rad SDB.
Komisija je izvjetaj podnijela Izvrnom komitetu 22. juna, a ve
l. jula plenarnoj sjednici CK SKJ na Brionima. U izvjetaju su bile
istaknute tendencije da se SDB postavio iznad drutva. To je
konano rezultiralo padom njenog elnika Aleksandra Rankovia
pod formalnom optubom zloupotrebe Slube dravne bezbjednosti,
a u stvari, zbog pokuaja uspostavljanja integralnog jugoslovenstva
kao glavnog izvora dravnog hegemonizma, ili samo drugog imena
IAR, Optinski komitet SKS Novi Pazar, Informacija o pripremi i
zahtevu muslimanskog ivlja za iseljenje u Tursku, Novi Pazar 25. novembar 1965.
Kao neka potvrda tome u nekim sluajevima navodi se primer da je nekom iz
grada odbijena molba za otpust iz dravljanstva, pa kada se navodno lino Titu
alio na Titovo pitanje zbog ega se iseljava iz nae zemlje, odgovorio je: Kad bi
ti nama garantovao da nee nikad umreti, ne bi se niko iseljavao. Posle toga, Tito
mu je navodno rekao: Idi kui, u roku od tri dana dobie odpust. Po svoj prilici
ovakve i sline sumnje i prie su rasprostranjene kod veeg broja ljudi i na svim
podrujima nae optine. U Informaciji se u vezi sa propagandom dalje navo
di: U itavoj ovoj propagandi sigurno odreenu ulogu imaju i lica koja su bila
neposredni uesnici u neprijateljskim formacijama, saradnici okupatora ili pak su
po raznim osnovama osuivana od strane naih dravnih organa. Od ukupnog bro
ja odraslih koji trae iseljenje, ovakvih lica ima 77 i to: 37 neposrednih saradnika
i uesnika neprijateljskih formacija, 9 koji su materijalno pomagali neprijatelja i
31 osuivanih po raznim osnovama. Meutim, u istoj ovoj informaciji se navodi
da se i za iseljavanje prijavilo i est lanova SKJ koji su radi toga iskljueni
iz Saveza komunista. Iskljuenje iz SKJ je vreno iz formalnih razloga, poto
je bilo nedopustivo da se lan partije trajno iseljava u zemlju sa kapitalistikim
drutvenim ureenjem.
314

103

za velikosrpski nacionalizam.315 Radilo se o tradiciji policijske i

vojnike drave i politike kao primjenjene sile.316 Postojalo je sto
tine hiljada policijskih dosijea graana, prije i poslije Brionskog
plenuma. Nema epoha istorije bez nadzora.317 Polip civilne i
vojne slube sigurnosti zahvatio je sve sektore rada i ivota SKJ i
dravnog aparata.318 Oekivano je pokretanje krivinog postupka
protiv glavnih aktera. Pojedini funkcioneri su bili pritvoreni ili
pod istragom. Umjesto najavljenih progona, donijet je akt o optoj
amnestiji. Time su oproteni potencijalni progoni za krivina djela,
izvrena u vrenju funkcije u organima policije, a naroito politike
policije. Po miljenju Branka Petranovia nakon Brionskog plenuma
poelo je razbijanje srpske federalne jedinice, ustvrujui dalje da je
talas nacionalizma preplavio zemlju.319
S. Ini, Duga tradicija autoritarizma, Helsinka povelja, Beograd feb
ruara 1999; detaljnije: M. Miovi, Tamna strana brionske istine, Beograd 1997.
316
L. Perovi, Na tragu srpske liberalne tradicije, u: M. Nikezi, Srpska
krhka vertikala, Beograd 2003, 17.
317
U arhivima Slube dravne bezbjednosti (SDB) tokom dvije poratne
decenije nakupili su se ogromni fondovi, dosijei i materijali raznih vrsta i znaaja.
Do 1. jula 1966. u arhivima SDB-ea nalazilo se ak 2.754.923 dosijea, to poka
zuje da je 12 odsto lica od ukupnog broja stanovnika ili 35 odsto radno aktivnog
stanovnitva Jugoslavije imalo dosijea. Nakon Brionskog plenuma CK SKJ i pada
A. Rankovia, u nastojanju da se ova sluba oslobodi kompromitujue grae o
akcijama koje nisu bile u skladu sa proklamovanom demokratizacijom, do kraja
1968. od navedenog broja dosijea, vatri je zvanino predato 2.141.155, dok je
153.598 dosijea ustupljeno Slubi javne bezbjednosti, Slubi bezbjednosti JNA,
naunim institutima i arhivima. U SDB Crne Gore do jula 1966. bilo je 40.885 dosi
jea za lica od ega je potom 29.207 uniteno. U posjedu SDB zadrano je 11.673
linih dosijea, kao i oko 50.000 izvjetaja, analiza, informacija i zabiljeaka; opir.
S. Cvetkovi, Kako je spaljeno pet kilometara dosijea UDB-e, Arhiv, br. 1-2, Beo
grad 2008, 79-80.
318
B. Petranovi-M. Zeevi, Agonija dve Jugoslavije, Beograd 1991, 221.
Koa Popovi, pak, smatra da je Rankovi bio vie sprovodnik i sauesnik nego
kreator politike koja nije izbegavala ni surovost - opir. A. Nenadovi, Razgovori
s Koom, Zagreb 1989, 142.
319
B. Petranovi, Jugoslovensko iskustvo srpske nacionalne integracije,
113. Razoaran krahom koncepta unitarne Jugoslavije i integralnog jugoslaven
stva, detronizacijom Aleksandra Rankovia kao simbola takve Jugoslavije, s kojim
je bio tijesno povezan, Dobrica osi je od privilegiranog komunistikog vjernika
i zagovornika jugoslavenstva, postao posrednik izmeu srpskih nacionalista i dog
matske struje unutar SKJ, te agresivni glasnogovornik srpskog nacionalnog pitanja.
Na XIV sjednici Centralnog komiteta SK Srbije, odranoj krajem maja 1967. otro
je kritikovao politiku jaanja dravnosti republika, naglaavajui da je to koncepci
315

104

U Tutinu je 28. januara 1967. odrano savjetovanje pred

stavnika optina Tutin, Sjenica, Novi Pazar i Roaje o problemu
iseljavanja u Tursku. aslav Nedeljkovi, naelnik novopazarskog
SUP-a, predoio je podatke da je u toku 1965. iseljeno iz optine
Novi Pazar 177 porodica sa 1.147 lanova, a u 1966. godini 154
domainstva sa 826 lanova. Pored njih iseljeno je jo 115 porodica
sa 623 lana. Preko Makedonije je otpust dobilo iz dravljanstva
336 porodica sa 1.188 lanova i 110 lica pojedinano. Iz optine
Tutin, po njegovim podacima, iseljeno je 1965. godine 290 porodica
sa 1.330 lanova, pojedinano 93, a preko Makedonije 29 porodica.
U 1966. iseljeno je 110 porodica sa 627 lanova, preko Makedonije
181 porodica sa 845 lanova i pojedinano 33 porodice sa 192 lana.
Iz optine Sjenica je 1965. iseljeno 81 porodica a godinu dana kasnije
110 porodica sa oko 1.500 lanova. Po Nedeljkovievom miljenju
bili su najznaajniji ekonomski faktori za odlazak ljudi.320 Na istom
ja primitivnog, birokratskog i siromanog drutva. Uoavajui da politika kretanja
idu neeljenim tokom, nagovijestio je tada zaokret u politici Srbije, koji se dvije
decenije kasnije i desio: Ako u Jugoslaviji potraju i pobede tradicionalne, odnosno
nacionalistiko-etatistike politike i partikularistike orijentacije... mogao bi se i u
srpskom narodu razgoreti stari istorijski cilj i nacionalni ideal ujedinjenje srpskog
naroda u jedinstvenu dravu. osi je govorio da je nakon Rankovievog pada,
svog govora na XIV-oj sjednici CK SK Srbije i iskljuenja iz SKJ, postao disident,
opozicionar, da mu je dodijeljena uloga rtvenog jarca; kao i narodu kome pripad
am. Dragoljub Todorovi je, meutim, nizom primjera nastojao da pokae da je
njegovo opozicionarstvo bilo zalaganje za jo veu centralizaciju SKJ i drutvenu
uravnilovku, za vie komunizma i unitarizma. Pitanja na kojima se osi raziao
sa Titom su sutinski principi dravne politike, kojom je Tito nastojao reformirati
dravu. Tito mu nije odgovarao jer je osujetio Rankoviev pu i koncepciju srpske
ideje Jugoslavije, to je prekinuo primjenu antistaljinistikog staljinizma, zalaui
se za decentralizaciju i time za ouvanje Jugoslavije, u kojoj Srbi nee imati pre
sudnu rije. Nakon pada Rankovia, osi je Tita smatrao izdajnikom komunizma i
revolucije, mada je o njemu 1961. pisao kao olienju svega najuzvienijeg, da treba
titovski misliti i imati titovski stav. Nacionalizam izrasta na interesima. On nije cilj,
ve je sredstvo za dostizanje cilja. Srpski separatizam je razoarani hegemonizam.
Srpski narod se bio identificirao sa Jugoslavijom, smatrajui je prevashodno svo
jom dravom, zanemarujui da tu ive i drugi narodi; opir. D. Todorovi, Knjiga
o osiu, Beograd 2005.
320
Dok je 1962-1964. broj zaposlenih u Jugoslaviji porastao za oko
566.000, u periodu od 1964-1967. broj ukupno zaposlenih opao je za oko 47.000
lica. Godine 1967. bilo je za jedan odsto manje zaposlenih nego 1964. godine.
Teina politikih problema ublaivana je rastuim odlaskom dijela radno sposob
nog stanovnitva na rad u zemlje zapadne Evrope, pa je njihov broj 1968. dostigao
oko 400.000 lica; opir. vid. Istorija SKJ, 439.

105

sastanku Sava Radojevi, sekretar Optinskog komiteta SK u Roaju,

rekao je o iseljavanju: I kod nas u optini Roaje obim ove pojave je
slian kao i u ovim optinama. Mi smo u nekoliko navrata govorili
o ovom problemu pa smo zainteresovali CK Crne Gore. Dolazio je
i sekretar CK. Moe se rei da je stav njihov bio da ovo iseljavanje
ne mora da izazove uznemirenje i akcije koje bi to sprijeile. uli
smo stavove koji su bili suprotni stavovima nas iz optine, te smo
prestali sa aktivnou na tom planu. Tu smo pogrijeili jer je naa
akcija bila dosta uspjena. Ja smatram da ovaj problem ne bi trebalo
prepustiti stihiji. Nai republiki faktori nisu bili za to da se sa ovim
problemom upoznaju faktori u zemlji. Mislim da su oni potcenili ovu
akciju. Smatram da bi bilo dobro da sve etiri optine naprave jednu
dokumentovanu analizu koja bi bila prezentovana i republikim
centralnim komitetima i Centralnom komitetu SK Jugoslavije i da
jedna grupa ode i upozna sa tim problemima one drugove kako
bi onda znali kako da se ponaamo. Mislim da se motivi odlaska
ne mogu svesti samo na ekonomski, religiozni ili druge ve je
tu itav kompleks injenica koje na to utiu. Smatram da bi bilo
potrebno da se koriste uticajni ljudi a naroito, udruenja Islamske
vjerske zajednice da na ovom planu deluju. Omer Kurpejovi, lan
roajskog optinskog komiteta SK, je iznio da se ne moe rei kako
se sele samo ljudi koji ne poznaju sistem, te da su se iz roajskog
kraja selili i odbornici i lanovi SKJ od 1945. godine, za koje se ne
bi moglo rei da ne poznaju sistem i nijesu bili ukljueni u drutvenopolitiku aktivnost. Mislim da se ovaj problem ne moe identifikovati
sa ekonomskom emigracijom u drugim krajevima. To nije isto jer
ovdje ljudi mijenjaju dravljanstvo i prezime. Smatram da je osnovni
motiv bio ekonomski ali sada je najprisutniji element nesigurnost i
bezperspektivnost. Mislim da je tano ono to je drug Jefto iznio u
pogledu tretiranja ovog podruja zbog uea u revoluciji.321 Hou da
kaem da u Makedoniji postoji velika korupcija. prosto neshvatljivo
do kojih razmera ide, nita se bez para ne moe zavriti. Slaem
se da treba preduzeti administrativne mere radi zabrane odlaska, ali
Jefto Vukovi, sekretar Optinskog komieta SK Sjenica, govorio je
prethodno da ima vie razloga za odlazak: Hou ovde da istaknem jo neto.
Ima prigovora da se na ovo podruje gledalo kao na nerevolucionarno podruje
za vreme rata, pa je zbog toga ostalo nerazvijeno. Mislim da je u poetku bilo po
malo i ovoga i onoga.
321

106

da treba i traiti uzroke i razviti iroku politiku akciju. Povratak

porodica koje to ele bio bi dobar i poeljan. Otuda vrlo esto piu
dodue u alegorijama kako tamo nije dobro. Svaka vest se vrlo
brzo uje odavde u Istambul i im je neko, koji se ovde zalagao
protiv iseljavanja, otiao tamo, bio je hapen. Postoji takoe veliko
podmiivanje i najobinija pljaka u turskoj ambasadi. Osim toga
ljudi koji tamo odlaze kao turisti organizovano se tamo doekuju,
vode se na razne gozbe i prikazuju im se najlepe strane ivota.322
Mahmut erlek, predsjednik Optinske konferencije SSRN
Tutina ukazivao je da je nakon IV Plenuma pojaana aktivnost na
iseljavanju: Na primer, iz sela Draga 102 stanovnika iseljeno je za
Skoplje, od toga 82 je otilo u Tursku. U selu Pruanj skoro niko
nije hteo da ue u rukovodstvo Socijalistikog saveza jer se svi sele.
Selo Glogovik podelilo se oko elektrifikacije, na one koji hoe i one
koji nee za Tursku. Mi smo na konferenciji Socijalistikog saveza
insistirali da se o tome govori ali niko nije hteo da diskutuje. Pored
ekonomskog postoje i politiki motivi. To se ogleda u sledeem: prvo,
sele bogatija-najaa domainstva i drugo, ne seli se tako masovno
pravoslavni ivalj. Nismo mogli politiki dovoljno da dejstvujemo
jer smo se ustruavali i vrlo srameljivo pristupali ovom problemu.
Mislim da je forma ekonomska, odnosno svuda kada se razgovara
govori se o tome da nema svetla, puta, kole itd. Meutim, sutina
je politika jer u neformalnim razgovorima se istie ustvari strah,
nesigurnost, dok je Tito iv ostali bi, a ta posle.323
Amir Redovi, predsjednik roajske optine, istakao je da u toj optini
ljudi vrlo teko dolaze na zborove biraa: Niti se interesuju za probleme kooperacije, komunalnih objekata itd. Postoji izvesna opta nestabilnost, jer ne moe da
bira odbornika jer se ne zna hoe li ii za Tursku ili ne. Biljeku sa ovog sav
jetovanja nainio je Ramiz Crnianin, tada poslanik republikog vijea Skuptine
SR Srbije. Na savjetovanju su ekonomski razlozi oznaeni kao primarni za iselja
vanje, to je opet bilo teko prihvatljivo, s obzirom da se, po takvim gleditima, iz
jednog nerazvijenog regiona ilo u jo ekonomski nerazvijeniju zemlju.
323
Isto. Ejup Muovi na ovom savjetovanju govori: Mislim da je potreb
no i raistiti razne probleme oko statistike i evidencije, gdje je bilo esto nespora
zuma i gde su se ponekad Muslimani oseali kao da su pod pritiskom srbiziranja
ili hrvatiziranja itd. Na primer, u legitimacijama, svedoanstvima i drugim doku
mentima pie Srbin, nema rubrike Musliman. Zato mislim da je opravdano da se
formira delegacija koja bi upoznala sa ovim problemom republiko rukovodstvo
i nastupila sa odreenom argumentacijom istiui, osobito, tekoe ovog kraja...
Prilikom mog boravka u Turskoj, saznao sam da je jedna porodica iji su lanovi
govorili da je u Jugoslaviji bolje, preseljena negde u unutranjost. Bio sam takoe
322

107

Jedan od praktinih iskoraka postbrionskog doba bila je

i smjena na elu novopazarskog SUP-a. Umjesto aslava Ne
deljkovia za naelnika je postavljen Smajo Ljuca. Policija se poela
potom korektnije ponaati. Bilo je oito da se pitanje iseljavanja nije
moglo rijeavati na lokalnom nivou. Centri moi su ipak bili van
Sandaka. SO Novi Pazar je polovinom maja 1968. konstatirala
da je SUP u ovom gradu uspjeno reorganizovan i prilagoen
stvarnim potrebama drutva na dananjem stepenu demokratskog i
samoupravnog razvitka.324 Veoma izraeni instikt naroda, upadljivi
strah zbog neizvjesne budunosti lokalni optinski i partijski
funkcioneri nijesu mogli shvatiti, bez obzira to je dolazio iz irokih
narodnih, mahom neobrazovanijih slojeva. Nijesu se mogli sloiti
sa injenicom da ti slojevi posjeduju, bez obzira na gorka istorijska
iskustva, vie osjeaja, od njih, za realnost i ono to se moe desiti.
Obini ljudi esto bolje spoznaju istinu nego oni koji se smatraju
obrazovanim, poto je njihovo promatranje ljudi i ivota manje
zamagljeno nerijetko ispraznim teorijama.
Hilmija Hasanagi, jedan od istaknutih prvoboraca i poratnih
rukovodilaca, uputio je, povodom masovnog iseljavanja u Tursku,
14. marta 1967. pismo predsjedniku CK SK Srbije Dobrivoju
Radosavljeviu, u kojem se istie: Kao primarni uzronik svakako
u Bursi, tamo je masovno nezadovoljstvo tih ljudi to su doli u Tursku. Meni
su mnogi govorili: Tita cenimo i ustajui njegovo ime pominjemo, ali je mnogo pogreio to nam je dozvolio da odemo iz Jugoslavije vidi: R. Crnianin,
Rasprave, 36. Ejup Muovi je takoe pisao: ivot veine Muslimana koji su
se iselili u Tursku teak je i mukotrpan, ali nije gori i tei od onog ivota to su
ga imali u Sandaku u vreme iseljavanja prema: E. Muovi, Etniki procesi,
115, nap. 414. Mr. Ramiz Crnianin docnije e napisati da je Ejup Muovi bio
jedan od energinih protivnika iseljavanja Muslimana u Tursku jer je smatrao
da odlaskom tamo Muslimani gube svoj nacionalni identitet kojeg su tako up
orno uvali vie stotina godina. Osim toga on nije vidio nikakvu progresivnu per
spektivu Muslimana koji tamo odlaze jer nijesu imali nikakvih mogunosti za
kolovanje i napredovanje u ostalim drutvenim djelatnostima. On je odlazio u
Tursku, razgovarao sa mnogim iseljenicima i oni su mu se iskreno povjeravali. O
tim svojim susretima je pisao i objavljivao radove u listovima i asopisima. Ne
samo da je pisao ve je to priao na svakom koraku po povratku u zemlju. On je
istinski doivljavao muke i patnje tih iseljenika, njihove muke, neznanje jezika
i tekoe prilagoavanja cit. prema: R. Crnianin, Ejup Muovi zaetnik
naunog istraivanja, Novopazarski zbornik, br. 29, Novi Pazar 2006, 76-77.
324
IAR, SO NP, Knjiga zapisnika sa sednice SO-e Novi Pazar, Sjednica
od 15. maja 1968.

108

treba sagledati kompleks ekonomske zaostalosti ovog kraja, koji

se po svojoj nerazvijenosti nalazi na najnioj lestvici u Jugoslaviji.
Pri tome interesantno je sagledati kako su oseanja ekonomske
besperspektivnosti (este sue, neekonomska agrarna politika i
krut sistem oporezivanja) doivljavali Srbi koji nisu traili izlaza u
emigraciji, a zato su Muslimani nali kao jedini izlaz iseljavanje
u Tursku, ija je privreda zaostalija od nae i u kojoj teko nalaze
zapoljenje, nego veina iseljenika samo ostavlja tamo porodice i
idu da se zapoljavaju u Zapadnu Nemaku i druge zapadne zemlje.
Treba ispitati da li objektivno diskriminatorski ne deluje i stav
Saveznog sekretarijata za unutranje poslove, koga se pridravao i
SSIP, da se niko od onih ne vrati, pa ni onda kada tamo ne moe
uopte da se zaposli i kad doivi duboko razoarenje u uslove
ivota i rada u Turskoj. Koliko je poznato na ostalu ekonomsku
emigraciju drugih, naroito razvijenih zemalja, ovakvi stavovi nisu
nikada primenjivani... Pored ekonomske nesigurnosti, miljenja
sam da treba sagledati i uzroke oseanja politike nesigurnosti
muslimanskog ivlja u ovome kraju. Na prvo mesto trebalo bi
izuiti koliko su ovu nesigurnost prouzrokovale deformacije UDB-e
nad muslimanskim ivljem, koje su po grubosti bile sline kao na
Kosmetu, a koje posle IV i VI Plenuma nisu rasvetljavane sem neto
u tutinskoj optini. Naroito treba preispitati koliko je politiko
rukovodstvo ostalo imuno u odnosu na deformacije, i koliko su neki
politiki rukovodioci dali doprinos poveanju politike nesigurnosti
kod Muslimana, kao na primer:
- tolerisanjem da se prikupljanje oruja sprovede u drastinim
formama kod Muslimana;
- sprovoenjem politike sistematskih izolovanja ratnih
kadrova-Muslimana od uticaja na muslimanske mase (najdrastiniji
primeri nekadanjih i sadanjih saveznih i republikih poslanika
Hasa Roajca iz Novog Pazara, Dede Zimonjia iz Sjenice i Abdula
Redovia iz Tutina);
- nain sprovoenja u ivot u osnovi ispravnog stava CK
SKJ i CK SKS da ne treba spreavati ekonomsku emigraciju naih
graana ukoliko mogu da obezbede bolji ivot u inostranstvu, koji je
na ovom podruju dobio specifine deformacije jer su ga oberuke
prihvatili samo najodgovorniji kadrovi nasuprot masovnih upiranja
Muslimana komunista, nastojei da ga sprovedu u ivot na isti
109

nain kao to je izvedena akcija iseljavanja Muslimana i Turaka iz

Makedonije, mada su ove dve stvari kvalitetno potpuno razliite. Jer
su Turci kao manjinci iz Makedonije selili u svoju matinu zemlju i
kao takvi prihvatani od strane Turaka, a novopazarski muslimanski
ivalj je slovenskog porekla, niko od njih ne zna ni re turski, pa
ih Turci prihvataju i tretiraju ne kao svoje sunarodnike nego kao
Muhadire - preteno kao politike izbeglice i vre na njih uporan
pritisak da se to pre asimiliraju - kao Turci;
- najzad treba sagledati da li masovniji zahtevi za iseljavanje
Muslimana u Tursku u poslednje vreme, uprkos odranog i IV i VI
Plenuma SKS, ne lee i u tome to tamo na raiavanju deformacija
nije praktino nita uinjeno, to su svi kadrovi koji su bili umeani
u ove deformacije ostali na svojim mestima i pozicijama, kao da
niega nije bilo i kao da je politika koja se vodila u ovom kraju
ispravna;
- Da bi muslimanski kompleks bio potpunije sagledan
mislim da bi bilo korisno izuiti koliko su na politiku nesigurnost
i nacionalnu rezervisanost Muslimana bili od uticaja: zvanino
nepricizno konfuzno gledanje na Muslimane kao etniku grupu;
tretiranje ovog podruja kao nerevolucionarnog, a Muslimana kao
nacionalno i politiki nepouzdanog elementa. U vezi sa svim ovim
interesantno je sagledati rezultate politike kanjavanja, zapoljavanja,
kolovanja, zdravstvene zatite itd. na ovom podruju. Moda su
neki od istaknutih problema uticali da je muslimanski ivalj izgubio
veru i politiku sigurnost za svoj dalji opstanak u Jugoslaviji, pa ure
da se isele iz nje dok je jo Tito u ivotu, to se ovih dana dosta
esto moe da uje meu onima koji hoe da se iseljavaju.325
Pismo Hilmije Hasanagia upueno Dobrivoju Radosavljeviu 14.
marta 1967. godine. Govorei 1990. o iseljavanju u Tursku Jakub Selimovski,
reisu-l-ulema, istakao je i ovo: Poslije rata i revolucije dolo je do velikog iseljavanja Muslimana iz Makedonije i sa Kosova. To nije bilo nikakvo dobrovoljno
iseljavanje, jer ne znam ko bi se dobrovoljno iselio iz svoje zemlje, nego je to bila
neka vrsta izgona u atmosferi euforije nacionalizma, ali i uskraivanja osnovnih
vjerskih prava i sloboda. Muslimani se iseljavaju i iz Sandaka, sve do 1966. Kakav je odnos prema toj problematici svjedoi i injenica da jo uvijek nema tanih
podataka koliko je ljudi iselilo. Smatra se da je iz Makedonije iseljeno u svim
valovima oko 200.00 muslimana - cit. prema: Danas, br. 420, Zagreb 6. mart
1990.
325

110

Hasanagi je na kraju svog pisma preporuio da se razmotre

svi materijali u vezi sa ovom problematikom.326 D. Radosavljevi
je nakon ovog pisma pozvao H. Hasanagia na razgovor koji je tom
prilikom jo jednom obrazloio pojedine take iz svog pisma, posebno
ukazujui na poraznu, diskriminatorsku politiku koja se vodila
prema muslimanskim kadrovima.327 Kasnije, devedesetih godina
XX stoljea, Hilmija Hasanagi e ukazati u svojim intervjuima na
te probleme jo jednom. On je tada progovorio o akcijama UDB-e po
Sandaku, o strahovladi njenih oficira od kojih veina nije znala ni
da se potpie, istiui kako im je omiljeni metod bio da ljude dre
po dva-tri dana gole na peterskom mrazu, u otvorenoj prostoriji.
Nakon muenja bi ih pustili, zaprijetili im da ne smiju nikome nita
priati. Deavalo se vrlo esto da ljudi po putanju iz zatvora izvre
samoubistvo ili ga ak pokuaju u samom zatvoru.328
Na novom partijskom sastanku koji je odran 31. maja 1967. u
Tutinu u vezi sa iseljavanjem iz optina Novi Pazar, Sjenica i Tutin
zakljueno je, smatrajui ekonomske razloge primarnim, da uzroke
Naveo je sljedee priloge: studiju Ekonomski problemi razvoja
Sandaka izd. Ekonomskog instituta Srbije iz 1957; Analizu o stanju muslimanskog ivlja u Novom Pazaru, Sjenici i Tutinu koju je po zadatku CK SKS podnijela
1952. partijska komisija pod rukovodstvom Ediba Hasanagia; Izvetaj posebne
komisije CK SKS u sastavu: Raja Nedeljkovi, Krsta Filipovi i Mandi iz 1952.
godine; Izvetaj optinske komisije SO Tutin o deformacijama UDB-e, diskusija
i zakljuci SO Tutin po ovim pitanjima; Zabeleke narodnog poslanika Ramiza
Crnianina sa savjetovanja predstavnika optina Tutin, Sjenica, Novi Pazar i
Roaje posveenog problemima iseljavanja Muslimana u Tursku od 28. januara
1967.
327
H. Hasanagi, Nevolje sandakih Muslimana, 75.
328
Vox, Sarajevo 1991. U ovom intervjuu H. Hasanagi navodi i ovo:
Nije mi padalo na pamet da se obraam Titu, ali suludo je bilo i pomisliti da on za
genocid nad Muslimanima ne zna. Ja sam zvanino protestvovao na nivou Republike Srbije, preko Centralnog komiteta, Petra Stambolia. Iao sam da apelujem
kod njega da sprijei prinudno iseljavanje muslimana sa jednim obrazloenjem,
koje mi se sada ini pomalo naivno, da je to narod preteno slavenskog porijekla,
sa manjim oazama Arnauta na Peteri. On me je mirno sasluao i uputio kod sekretara Republikog narodnog fronta. Naravno, nisam se ni javio tom sekretaru,
jer sam odmah vidio koliko je sati. Tada Front i funkcionere Fronta niko ni za ta
nije zarezivao. Ali, nastavio sam da idem na teren i da se odluno suprostavljam
naroito na partijskim konferencijama. Nastavio sam da idem u Sjenicu, Tutin i da
apelujem poput antia Ostajte ovdje! Bio je to govor gluvih. Narod je utao
kao zaliven, moji apeli su ostajali bez efekta. Kasnije, kada sam saznao o metodama progona UDBE-e, jasno mi je zato su ostajali nijemi i na Aleksu antia.
326

111

iseljavanja treba traiti u istorijskom, ekonomskom i drutvenopolitikom kontekstu ovog kraja, navodei dalje , izmeu ostalog, da
razni srpski ovinisti ire dezinformacije, naroito na selu, kako bi
se jeftino dokopali zemlje i druge imovine. U meusobnim odnosima
podgreva se nepoverenje, a jedan deo reakcije eli da predstavi kako
svi muslimani ele da se isele u Tursku i da su nepouzdan element.329
Zakljueno je takoer da treba omoguiti jednom broju iseljenika
povratak u zemlju vodei rauna o bezbednosti zemlje i njihovom
socijalnom stanju.330
Na skupu koji je organizirala Komisija za rad SK na razvijanju
odnosa meu republikama, narodima i narodnostima CK SK Srbije
od 8-10. juna 1967. data je i informacija iz Novog Pazara, koju je
podnijela Desa Romi, lan komisije. Ona je sumirala zakljuke sa
sjednice u Tutinu od 31. maja o uzrocima iseljavanja u Tursku. U ovoj
informaciji je bilo istaknuto kako se od 1955. lako dobijao otpust iz
jugoslavenskog dravljanstva, ali i smanjivala mogunost povratka
za one koji se nisu snali: Izraz nepoverenja je time pokazan sa
pozicija vlasti. Ako se prema jednom delu stanovnitva izraava po
verenje, a prema drugome ne, dobija se utisak da su u Jugoslaviji
muslimani graani drugoga reda. Pored toga, permanentno je stva
rano uvjerenje o Muslimanima kao nerevolucionarnom, nepouzda
nom i anacionalnom elementu. Desa Romi je istakla u ovoj infor
maciji i posljedice ekonomske zaostalosti ovog regiona.
U izmijenjenoj drutvenoj klimi dolo je i do viednevne
posjete reisu-l-uleme Sulejmana ef. Kemure, sa saradnicima:
Husein hadi ozom, vjersko-prosvjetnim referentom, i Erefom
hadi Berberoviem, sekretarom Vrhovnog islamskog starjeinstva,
Sandaku, Kosovu i Makedoniji u junu 1967., gdje se dosta panje,
Predlog zakljuaka u vezi sa problemom iseljavanja muslimana u Tursku,
Novi Pazar maj 1967, kopija. U ovom dokumentu dalje stoji: Strana obavetajna
sluba koristi teak poloaj pojedinih iseljenika i vrbuje ih za neprijateljsku delatnost prema naoj zemlji. Takvi elementi su skloni i vercu i raznim smutnjama,
te svojim nesmetanim prisustvom u naoj sredini nanose ozbiljnu politiku tetu.
330
Isto. U prijedlogu zakljuaka je istaknuto kako se ponekad iseljavan
jem, pekulie kao sredstvom politikog pritiska da bi se ostvarili zahtevi pojedi
naca i grupa. Neki su skloni da nerad, nedisciplinu ili nezaposlenost objanjavaju
tobo nepravilnim nacionalnim odnosom. To je postalo uestana pojava koja se
lansira iz redova nezadovoljnika srpskih i muslimanskih ovinista. Ima pristras
nosti i nervoze kod ocena pojedinih postupaka. Na ovinizam, esto se odgovara
ovinizmom.
329

112

pored razmatranja vjerske problematike, posveivalo zaustavljanju

iseljavanja u Tursku. Islamska vjerska zajednica predstavljala je
u tom vremenu jedini vid institucionalnog postojanja muslimana
u zemlji, kao posebni vid zajednice. Vjerskog poglavara su svuda
doekivale velike mase naroda. Na sastanku sa vjernicima u Prijepolju
15. juna konstatovano je da muslimani ovih krajeva pripadaju
etnikoj grupi kojoj pripadaju i muslimani Bosne i Hercegovine, pa
da zbog toga nema nikakvog opravdanog razloga da naputaju svoju
zemlju i da sele u Tursku. Reis je tim povodom pozvao prisutne da
suzbijaju iseljavanje i da ne nasjedaju kojekakvim propagandnim
smicalicama nekih iseljenika.331 U razgovoru sa vjernicima u
Novom Pazaru 18. juna kao razlozi za iseljavanje, u toku diskusije,
spomenuto je i to to nijesu odvojeni kazani za muslimane u vojsci,
bolnicama, domovima, kao i pitanje uposlenosti radi izdravanja
porodica. Navedeni su i primjeri da su pojedini iseljenici, koji su
ili na rad u zapadnoevropske zemlje, posjeivali automobilima
Sandak i uticali na svoje roake i prijatelje da i oni tako postupe
da bi navodno lake doli do nekog kapitala. Njihov dolazak u
nerazvijene sandake gradove i sela u automobilima ostavljao je
utisak kod bivih komija i roaka da im je hidret donio kola.332
Reisu-l-ulema je i okupljene muslimane u Novom Pazaru, kao i
na skupovima u Priboju, Novoj Varoi, Prijepolju, Sjenici, pozvao
da zaustave iseljavanje. U Tutinu je sastanak sa delegacijom
VIS-a prerastao u masovni skup. Predstavnici tutinske optine su
zamolili Sulejmana ef. Kemuru i njegovu pratnju da im pomognu
u zaustavljanju iseljavanja jer je zbog toga zavladala pasivnost
prema svim javnim zbivanjima od strane onih koji su naumili da
se sele. Delegacija je upoznata da se do 1965. iz tutinske optine
iselilo u Tursku 376 domainstava sa 2.667 lanova. Predoeno je
da su razlozi iseljavanja bili ekonomsko-politike prirode, nekad i
rodbinski. Imalo je dosta posljedica i to, kako je naglaeno, to su
1949.-1953. maltretirani estiti graani muslimani od strane organa
bezbjednosti vrlo nehumanim i grubim postupcima, pa rtve takvog
postupka iz straha, koji jo ne mogu da iz sebe odagnaju, sele ili
se spremaju da isele u Tursku. Husein hadi ozo je apelovao na
331
H. E. Berberovi, Posjeta reis-ul-uleme Muslimanima Crne Gore, Sandaka,
Kosmeta i Makedonije, Glasnik, VIS u SFRJ, br. 9-10, Sarajevo 1967, 424.

332

H. ozo, Zapaanja sa puta po Sandaku, Kosmetu i Makedoniji, 463.

113

muslimane ovoga kraja da ostanu na svojim ognjitima, da je ta

seoba bjeanija od samoga sebe, da se iseljavanjima ne moe pobjei
od vlastitih slabosti.333 Tri godine docnije posjeta reisa Tutinu bie
od strane partijskih organa u ovoj optini okvalifikovana kao napad
na SK i njegovu politiku, pri emu je organizovan skup vernika u
Domu kulture na kome su podnijeti referati o novoj demokratiji.334 O
problemima iseljavanja tokom posjete reisa govoreno je i na skupu u
Roajama. Tu je, pak, istaknuto, kako je jedan od razloga iseljavanja
i nezadovoljstvo vjernika ponaanjem viih vjerskih organa. Samo
je jedan uenik iz tog kraja bio u Medresi na kolovanju, to je bilo
nedovoljno, s obzirom da se jedan imam iselio u Tursku, a dva
su imala preko 75 godina. Prisutnost brojnih uoenih problema u
Sandaku obiljeavala je teku zaostalost jedne sredine, koja je u
sebi krila elemente davno preivjelih primitivnih zajednica. Istorija
e sigurno upisati u grijeh, pie H. ozo, i politikim i vjerskim
predstavnicima ovog dijela naeg stanovnitva to nisu vie uinili
na rjeavanju ovih problema.335
O iseljavanju se i dalje govorilo na sjednicama optinskih
komiteta i konferencija SK u sandakim optinama, isticali su se
gotovo iskljuivo ekonomski motivi i roake veze. Komunisti su
se malo stideli da govore o tome.336 Ako bi neko pomenuo po
litike i druge motive, bio je otro napadan tvrdnjama da su to
neargumentovane optube. Odbaene su kao neprihvatljive tvrdnje
Abdula Redovia da su u tutinskom kraju regrutne komisije odbijale
da vojnike sa ovog podruja alju u povjerljive vojne jedinice,
o djelovanju UDB-e i slino, naglaavajui i dalje primarnost
ekonomskih motiva. Komisija za rad SK na razvijanju odnosa
meu republikama, narodima i narodnostima odbacivala je ovakve
Redovieve istupe smatrajui ih perifernim. Na VIII sjednici OK
SK Novi Pazar, odranoj 30. juna 1967. godine, diskutiralo se i o
ivotu iseljenika u Turskoj. Ramiz Duljevi je negirajui tvrdnje
Redovia, iznosei ekonomske razloge kao primarne, rekao i neto
H. E. Berberovi, Posjeta reis-ul-uleme Muslimanima Crne Gore,
Sandaka, Kosmeta i Makedonije, 432.
334
OK SK Tutin, Samoupravljanje i samoupravni odnosi u optini Tutin,
materijali, Tutin 27. decembar 1979; M. Baevac, nav. djelo, 465-466.
335
H. ozo, Zapaanja sa puta po Sandaku, Kosmetu i Makedoniji, 465.
336
IAR, Zapisnici i materijali Optinske konferencije SKS Novi Pazar, k.
1, Zapisnik sa I sednice Optinske konferencije SKS Novi Pazar od 26. januara
1968. - Istup R. Crnianina.
333

114

vie o stanju tih iseljenika: Mogu vam rei bez imalo preterivanja
da oni ljudi koje sam ja video tamo i sa njima razgovarao, da se ovi
ljudi ne osjeaju ovde Jugoslovenima koliko se tamo oseaju. Bio
sam tamo na jednom sijelu (posedak) i negde oko 22 asa uvee,
ukljuili su radio stanicu Sarajevo, ba kada su emitovane narodne
pesme. Mogu vam rei da su skoro svi poeli da plau. Jedan stariji
ovek, ijeg se imena ne seam, pomenuo je Tita, i iz potovanja
je ustao na noge, eto kako se oni oseaju.337 O dugo vremena
tabuiziranom problemu iseljavanja gotovo stidljivo je poela pisati
i tampa, ne ulazei pritom u potpunije istraivanje motiva koji su
vodili ka Turskoj.338
Talas iseljavanja Muslimana opao je, sa promjenom drutvene
klime u zemlji, poetkom sedamdesetih godina.339 Ve 1969. se
prestalo sa izdavanjem uvjerenja Muslimanima o turskoj na
cionalnosti.340 Jednu od posljednjih iseljenikih grupa Sulejman
Smlati je zapazio u januaru 1970. u istanbulskom kvartu Kuuk
ba u momentu kad su se iskrcavali iz autobusa kojim su stigli
iz Sjenice.341 Povratak dijela nezadovoljnih iseljenika iz Turske,
saznanja o tamonjem nelagodnom ivotu, kao i nove, povo
ljnije prilike u Jugoslaviji, priznavanje Muslimana kao naroda,
uinili su da proces iseljavanja zamre, a da se trajnija rjeenja
trae u opstanku u svojoj sredini i unutar Jugoslavije. Ve e po
pis 1971. biti ocijenjen kao puni izraz linih sloboda svih gra
ana oko izjanjavanja o nacionalnoj pripadnosti.342 Prestanak
masovnog iseljavanja iz perspektivnog socijalizma u propadajui
kapitalizam pojedini naunici su protumaili time da su Muslimani
IAR, OK SK Novi Pazar, kut. br. 7. Materijal za VIII sjednicu OK SK
Novi Pazar od 30. juna 1967.
338
Upor. . Minovi, Seobe sandakih muslimana, Politika, Beograd
17. mart 1968; R. Jovanovi, Stanovnitvo optine Sjenica 1921-1991, Novopa
zarski zbornik, br. 22, Novi Pazar 1998, 250-251.
339
IAR, Meuoptinska konferencija SK Novi Pazar, k. 1, Informacija o
iseljavanju Muslimana u Tursku i o problemu povratka iz Turske, Novi Pazar no
vembar 1970.
340
IAR, Meuoptinska konferencija Sk Novi Pazar, k. 1, Informacija o
iseljavanju Muslimana u Tursku i problemima njihovog povratka iz Turske od 23.
januara 1971.
341
S. Smlati, Iseljavanje jugoslovenskih Muslimana u Tursku i njihovo
prilagoavanje novoj sredini, 2.
342
IAR, Meuoptinska konferencija SK Novi Pazar, k. 1, Izvetaj MOK-a
za period juni 1970 maj 1972, Novi Pazar maj 1972.
337

115

odustali od iseljavanja videi da odlazak u Tursku ne reava pitanje

egzistencije.343 Alija Matovi iz Roaja, govorei na IX Kongresu
SKJ o ekonomskoj zaostalosti cijelog regiona, isticao je da je
osvetljavanje meunacionalnih odnosa u Jugoslaviji, a naroito u
sredinama kao to su plavska, roajska, bjelopoljska, pljevaljska, pa
rekao bih i itavog Sandaka dugo godina (je) bilo zanemarivano,
pa ak i izloeno povrnosti i kabinetskoj, odnosno patronatskoj
udaljenosti od ivotnog problema naroda, narodnosti i etnikih
grupa.344 U Crnoj Gori su, pak, na najviim partijskim forumima u
februaru 1970. iznoene tvrdnje kako je pojaana aktivnost Islamske
vjerske zajednice koja vri uticaj na iseljavanje stanovnitva u
Tursku. To je izazivalo burnu reakciju vjerskih organa koji su
iznosili da su upravo oni sve preduzimali da se seobe zaustave.345
Nakon prestanka iseljavanja, pojavila se elja jednog broja
iseljenih iz Crne Gore za povratak u Jugoslaviju, odnosno rodno
mjesto odakle su se iselili. Poto povratak nije odobravan, Avdul
Kurpejovi, poslanik u Vijeu naroda Skuptine Jugoslavije, po
stavio je 1970. poslaniko pitanje saveznom ministru za inostrane
poslove Mirku Tepavcu: Ko je i po kom osnovu dozvolio iselja
vanje Muslimana iz Jugoslavije u Tursku i zato se ne odobrava
povratak onima koji to elje. Dobio je odgovor da nije bio rati
fikovan meudravni ugovor o iseljavanju Muslimana, ve je po
stojao dogovor o iseljavanju Turaka, u odreenom broju. Nakon
poslanikog pitanja, A. Kurpejovi je insistirao kod predsjednika
Skuptine optine Roaje da uputi pismo Odboru za spolju politiku
Vijea naroda Skuptine Jugoslavije o iseljavanju Muslimana u
Tursku i omoguavanju povratka onima koji to ele. Pored toga,
poslato je pismo Ambasadoru Jugoslavije u Turskoj, sa Analizom i
Zakljucima pomenutih organa kojim se trai njegovo angaovanje
na omoguavanju povratka jednom broju iseljenih. Nakon toga po
slanici Skuptine Jugoslavije, Privrednog vijea Omer Kurpejovi
i Vijea naroda Avdul Kurpejovi, su 5. juna 1970. razgovarali sa
Svetolikom Jovanoviem, naelnikom u Saveznom ministarstvu
inostranih poslova o iseljavanju i mogunostima povratka jednog
broja iseljenih. Konaan odgovor o povratku je glasio: Po Turskom
Upor. E. Muovi, Tutin i okolina, 120-121; V. Rudi-M. Stepi, Etnike
promene u Rakoj oblasti posle Drugog svetskog rata, 183.
344
A. Matovi, Sandak regija koja spaja, u: Sandak jue, danas i sutra,
232-233.
345
Glasnik, VIS u SFRJ, br. 7-8, Sarajevo 1970, 356.
343

116

Ustavu i drugim propisima nije dozvoljeno iseljavanje njenih graana

u druge drave. Poto su iseljeni Muslimani iz Crne Gore primili
tursko dravljanstvo i de facto asimilirani, ne mogu dobiti otpust iz
turskog dravljanstva. Reeno je da bi njihov povratak iz Turske
izazvao ekonomsko-socijalne potekoe jer su otuili zemlju i kue,
izgubili posao a mogunosti ponovnog zapoljavanja su ograniene.346
Osim pokuaja evidentiranja onih koji su odlazili, posebno
mjesto su imali i iseljenici koji su nakratko dolazili u svoj rodni kraj ili
su bili na proputovanju. U materijalu Meuoptinske konferencije SKS
za Novi Pazar, Sjenicu i Tutin od 11. januara 1971. navodi se: Veliki
broj naih iseljenika u Turskoj, nalazi se na radu u Nemakoj. Prilikom
tranzita kroz zemlju, zadravaju se u poseti rodbini i prijateljima. Nije
bez efekta uticaj koji vre u ovoj sredini. U razgovorima koji vode,
bilo je rei o politikim temama za na drutveni sistem kao to je
negiranje socijalistikog drutvenog sistema i njegova identifikacija
sa kapitalistikom socijalnom nejednakou, podgrejavanju netrpe
ljivosti iz predratnog perioda putem oivljavanja uspomena iz 1925. i
drugih godina. Dolazak stranaca na ovo podruje je iz godine u godinu
povean.347 Organi unutranjih poslova budno su pratili dolazak
Kada je rije o povratku, odgovor bi se mogao svesti na to, zato su se
iseljavali Muslimani kada ih na to niko nije prisiljavao. Treba ukazati, pie dr. A.
Kurpejovi, i na injenicu da u vrijeme intenzivnog i masovnog iseljavanja Mus
limana iz roajske optine u Tursku bio veoma intenzivan privredni razvoj ove
optine. Po popisu stanovnitva 1961. roajska optina je imala 14.700 stanovni
ka, od ega Muslimana 13.000. a 1971. godine 16.018, odnosno vie u odnosu na
1961. godinu 1.318. stanovnika. Doseljavanjem iz drugih optina, uz visok prirod
ni prirataj, nadomjeten je broj iseljenih stanovnika u ovom periodu u Tursku.
Najvie doseljenih bilo je iz ivangradske, odnosno sadanje beranske optine iz
regiona Bihora, jer se roajska optina u tom periodu ubrzo ekonomski razvijala i
postojala je mogunost zapoljavanja. Doseljeni Muslimani iz Bihora su se naselili
u predgrau grada Roaja, a mali broj se naseljavao po selima, na imanjima seljaka
koji su se iselili u Tursku. Izgraeno je nekoliko fabrika i iz dana u dan je rastao broj
zaposlenih. Postojali su uslovi potpunog osnovnog, osmogodinjeg, obrazovanja i
svoreni uslovi za srednje obrazovanje u Gimnaziji i koli uenika u privredi. Je
dan broj uenika nakon zavrene srednje kole nastavio je studiranje u Crnoj Gori,
Srbiji i drugim republikama. Nije bilo nikakvih ekcesnih sluajeva na relaciji re
ligije niti nacionalne osobenosti. Bio je znatan broj poslanika Skuptine Crne Gore
Muslimana, u vladi i na nekim drugim funkcijama prema: A. Kurpejovi, Opti
osvrt na osnovne uzroke iseljavanja Muslimana Crne Gore u Tursku (1946-1970).
347
Evo nekoliko podataka: podruje Novog Pazara je 1968. godine posetilo 1.328 stranaca, od ega samo iz Turske 719 lica; 1969. godine 983 lica, od
ega samo iz Turske 486, a za 10 meseci 1970. godine 2.095 stranaca od ega
samo iz Turske 1.224. Ovi odlasci iz Turske su interesantni u vezi s bezbedonosnim
346

117

stranaca u mjesta u kojima su bili roeni, na nain kao da se radi o

neospornim neprijateljima i pijunima. Za one koji bi se vratili naveli
su da su morali prevashodno biti materijalno osigurani, da nee pasti
na teret drutvene zajednice, da e biti lojalni.
Nakon ovih uslijedile su nove informacije koje su se i dalje, po
inerciji, bavile pretresanjem starih podataka, bez suptilnijih analiza.
U Informaciji od 23. januara 1971. o iseljavanju u Tursku istie se
da do 1951. nije bilo iseljavanja i da je tek nakon Dentlmenskog
sporazuma , koji nije bio perfektan, krenula rijeka iseljenika koja
je prvobitno trebalo obuhvatiti samo pripadnike turske narodnosti
u cilju spajanja porodica ali se to proirilo i na Muslimane. Pojam
porodice nije bio ogranien samo na lanove ue porodice. Pod ovim
su se podrazumjevali blii i daljni krvni srodnici, pa ak i srodnici
po tazbini. U istoj informaciji stoji da je Turskoj kao nadoknada za
tursku imovinu koja je nacionalizirana u Jugoslaviji ili potpala
pod bilo kakve jugoslovenske zakone do kraja 1960. bilo isplaeno
3.289.000 dolara. Ocijenjeno je da su osnovni razlozi za iseljavanje
ekonomske i porodine prirode. Veina iseljenika je, po tome izvoru,
bila iz siromanih i zemljoradnikih porodica: Opta zaostalost i
nizak kulturni nivo, verska i nacionalna oseanja bila su pogodno
tlo za uticaj spoljne i unutranje propagande za iseljenje pominjui
dalje emisare turske vlade i turiste koji su govorili o blagodetima
Turske.348
Dio onih koji su otili u Tursku, ne naavi svoj mir i obeanu
oazu blagostanja, poelio je da se, u svojoj naivnosti, ne poznajui
svu sloenost dravne politike, i prepreke koje stoje na tom putu, vrati
u rodni kraj. Meutim, njihove molbe za repatrijaciju sa puno nade, za
koje se tvrdi da ih je bilo na hiljade, nailazile su na stanovitu odbojnost,
prepreke i zatvorena vrata nadlenih.349 Prilikom posjete jugoslovenske
situacijama, jer je Turska lanica Atlantskog pakta, pa to za procenu situacije treba imati u vidu prema: IAR, Meuoptinska konferencija SK, Neki od problema koji utiu na bezbednost ovog podruja kao i na linu sigurnost graana,
materijal sa sjednice od 11. januar 1971.
348
IAR, Meuoptinska konferencija SK, k. 1, Informacija o iseljavanju
Muslimana u Tursku i njihovom povratku od 23. januara 1971.
349
Nai iseljenici u Turskoj, Matica iseljenika Bosne i Hercegovine. Adil
Zulfikarpai navodi: Naiao sam u Turskoj na niz ljudi koji su mi rekli da bi
se htjeli vratiti, ali im je dravljanstvo oduzeto - cit. prema: M. ilas-N. Gae,
Bonjak Adil Zulfikarpai, Cirih 1995, 104.

118

parlamentarne delegacije Republici Turskoj u oktobru 1968., ambasador

Muhedin Begi i generalni konzul u Istanbulu Popov upoznali su ovu
delegaciju s tim da mnogi iseljenici ele da se vrate, da tim povodom
uporno dolaze u jugoslovenska diplomatsko-konzularna predstavnitva
traei informacije kako to da postignu, bez obzira to su nakon toga
bili izloeni sasluavanjima turske policije. Diplomatski predstavnici
su naroito naglasili da od strane iseljenika nije zabiljeen nikakav
antijugoslavenski ispad.350 Nakon toga, predsjednik Savezne skuptine
Milentije Popovi je zaduio Mijuka ibalia, lana SIV-a i Ramiza
Crnianina, poslanika u Narodnoj skuptini Srbije, da, zajedno sa
Radovanom Stijaiem, saveznim sekretarom sa unutranje poslove,
razmotre mogunosti povratka dijela tih iseljenika, vodei rauna o
moguim negativnim ekonomskim posljedicama njihovog povratka.351
Jugoslavenska vlada je u oktobru 1968. odredila uslove koje
su povratnici iz Turske trebali ispuniti da bi ponovo stekli jugo
slovensko dravljanstvo. Prije svega su trebali dobiti otpust iz turskog
dravljanstva ili priloiti dokaze da e ga dobiti. Njihove zahtjeve
su takoer trebale razmatrati posebne komisije u optinama gdje su
se namjeravali naseliti. Turske vlasti, a posebno turska ambasada
u Beogradu, nijesu izdavali uvjerenje o otpustu iz dravljanstva.
Umjesto odgovora na svoje molbe, povratnici iz Turske su dobijali iz
ambasade u Beogradu formulare sa brojnim pitanjima, koje su trebali
popuniti, pa su od ovoga naina rjeavanja svojih problema brzo
odustajali. Jugoslavenske vlasti su tada, u pojedinim sluajevima,
na osnovu l. 8 Zakona o dravljanstvu, davali jugoslovensko, i bez
otpusta iz turskog dravljanstva.352 Na primjeni ovog lana insistirali
su partijski i optinski organi iz Novog Pazara, Sjenice i Tutina.353
Ramiz Crnianin, tada lan jugoslovenske delegacije, docnije e pisati
da su mu u jugoslovenskoj ambasadi tada rekli da veliki broj iseljenih Muslimana
eli da se vrati i da ni oni iz ambasade ne razumeju zato nae vlasti imaju stav da
ne odobravaju taj povratak. Pogotovo to se ti ljudi najkorektnije odnose prema
naoj zemlji. Istiu da oni ne znaju ni za jedan antijugoslovenski postupak ili neku
antijugoslovensku organizaciju koju bi sainjavali ti nai iseljenici. Oni stalno dol
aze u ambasadu i konzulate traei da im se odobri povratak. Pri tome znaju da e
zbog svakog obilaska naih predstavnitava imati posla sa policijom - cit. prema:
R. Crnianin, Linosti i dogaanja, 264.
351
Dokumentacija Ramiza Crnianina.
352
IAR, Meuoptinska konferencija SK Novi Pazar, k. 1, Informacija o
iseljavanju Muslimana u Tursku i njihovom povratku od 23. januara 1971.
353
IAR, Meuoptinska konferencija Sk Novi Pazar, k. 1, Zakljuci o isel
javanju Muslimana u Tursku i njihovom povratku od 1. februara 1971.
350

119

U upornom savladavanju brojnih administrativnih prepreka

donekle su uspijevali oni srenici koji su, preko rada u Njemakoj,
nekako dobijali dozvole za povratak.354 Neke porodice su dolazile
u Jugoslaviju sa pasoem, na osnovu jugoslovensko-turskog spo
razuma, kojim im je bio omoguen boravak u trajanju od 60 dana.
Nakon dolaska odmah su, izjavljujui da se vie nee vratiti u
Tursku, preduzimale mjere za prikupljanje dokumentacije za prijem
u jugoslovensko dravljanstvo i dokaze o obezbjeivanju sredstava
za ivot, nastojei da cijeli postupak okonaju za tih 60 dana, jer
po osnovu ovog dolaska po pravilu produenja boravka preko 60
dana nema. Neki su uspjeli da u ovom roku pribave potrebnu
dokumentaciju, dok su drugi, kasnei, izlazili iz Jugoslavije i
ponovo se vraali, poto im je taj ulazak omoguavao boravak
od novih 60 dana. Pojedini povratnici su, pak, da ne bi naputali
Jugoslaviju, i ili preko granice, uz velike materijalne trokove,
donosili ljekarska uvjerenja da nijesu sposobni za putovanje, da im je
potrebno lijeenje, traei na osnovu toga produenje boravka u cilju
pribavljanja dokumentacije i rijeenja svog statusa. Ove molbe su
obino pratile i izjave da se ne smiju vraati u Tursku, s obzirom da
su tamonje vlasti informisane o njihovim nastojanjima da povrate
jugoslovensko dravljanstvo, te im je tamo nesiguran boravak.355
Put povratka je za mnoge ostao ipak samo elja. Jugoslovenski organi
su vraali one koje su imali falsifikovan paso ili na neke druge
naine pokuavali da ostanu.356 Pojedine porodice su davale velike
sume novca falsifikatorima putnih isprava u Turskoj. Nakon toga,
one su bile dovedene do Skoplja. Tu su im oduzimane ove isprave.
Iz Skoplja su upuivane u Novi Pazar, bez ikakve dokumentacije.
Po dolasku su i one preduzimale mjere za prijem u jugoslovensko
dravljanstvo i trajan ostanak u zemlji.357
Molbe nijesu mogle biti povoljno i brzo rjeavane zbog
komplikovane procedure i datih uputstava nadlenih organa jer se
smatralo da su oni ispisivanjem iz jugoslovenskog dravljanstva i
prihvatanjem turskog postali stranci za zemlju u kojoj su bili roeni.
Indikativno je da se na ovom krajnje nehumanom i neshvatljivom
M. Lutovac, Etnike promene, 222.
IAR, SO NP, Sjednica SO Novi Pazar od 24. februara 1969.
356
IAR, Meuoptinska konferencija SK, k. 1, Informacija o iseljavanju
Muslimana u Tursku i njihovom povratku od 23. januara 1971.
357
IAR, SO NP, Sjednica SO Novi Pazar od 24. februara 1969.
354
355

120

tretmanu posebno insistiralo kad su bili samo u pitanju Muslimani i

Albanci koji su odlazili u Tursku i poeljeli da se vrate. Zemlja koja
je irom svijeta isticala svoju irokogrudost i otvorenost, uslovljavala
je svojim dojueranjim graanima pravo na povratak.358 Lica koja su
otila u druge zemlje su se mogla vratiti poto im je bilo dozvoljeno
da zadre dravljanstvo. Za mnoge vie nije bilo povratka iz Turske.
Iseljavanja su pratili emotivni istupi i opisi na sjednicama
nadlenih organa, ali nije bilo dovoljno sluha niti spremnosti na
viim instancama da se zaista razrijei ovo pitanje, da se studiozno
analiziraju svi uzroci koji su doveli od iseljavanja. Poetni pokuaji
analize uzroka iseljavanja Muslimana, na lokalnom nivou, sveli su se,
pojednostavljivanjem, skoro iskljuivo na ekonomske motive iako su
oni zapravo bili tek dio izuzetno sloenog mozaika, koji se nazirao tek
u optim natuknicama i neto smjelijim nastupima pojedinih partijskih
aktivista. Takav odnos e obiljeiti sedamdesete i osamdesete godine
XX vijeka. Niko se zapravo nije usudio da se detaljnije uputa u
analiziranje odlazaka ljudi koji su iz jedne neizvjesnosti odlazili u
drugu, ve se sve prikrivalo politikantskim rjenikom i kalkulantskim
uoptavanjima koja nijesu dozvoljavala da se ovaj problem detaljnije
razrijei i osvijetli.359 Strah je bio prisutan i kod onih koji su odlazili,
ali i kod onih koji su ostajali. Pragmatski razlozi su nadvladavali
moralne u suoavanju sa istinom i neumoljivim injenicama. U
takvoj atmosferi mnogi su smatrali da ne treba otvarati ovaj osjetljivi
Zagrebaki Vjesnik u srijedu pisao je 29. maja 1969. godine: Nai
iseljenici u Turskoj moraju ekati punih pet godina da bi stekli pravo povratka u
Jugoslaviju, ali samo kao turisti. Za taj se put mora platiti vie od 3.000 turskih
lira (oko 3.600 novih dinara) za dravnu taksu, zapravo kao mito nadlenim
slubenicima... Kako se vidi, nai dravljani, pa ak i oni koji su bili zlostavljani i
iseljeni, nisu ravni ak ni sa klasnim neprijateljima, kao to su etnici, ustae, bjelogardejci, balistike bande i druge grupe. Od njih su, naime, mnogi amnestirani
i imaju pravo da se povrate u domovinu, dok nai iseljenici iz Turske nemaju tog
prava... U novim uvjetima u nas, osobito poslije Brionskog plenuma, stiu mnogobrojna pisma i zahtjevi naih dravljana iz Turske koji pitaju kako bi mogli ostvariti pravo da se vrate u domovinu. Oni nisu bili kriminalci niti su doli u sukob
sa zakonom... Zaista, nije li neodrivo da i dalje ostane na snazi stara konvencija
izmeu nae zemlje i Turske, naslijeena od predratne buroaske Jugoslavije i
podeena suvremenim uvjetima? Naime, obnovljena konventa, na alost, gotovo
nita nije prihvatila od logike naih drutvenih odnosa i demokratizacije. U pitanju su nai graani-iseljenici, ljudi prema kojima se u prolosti teko grijeilo.
359
Upor. Savez komunista Srbije u ostvarivanju politike nacionalne ravnopravnosti, XV sjednica CK SKS, 142-147 (diskusija A. Haimbegovi).
358

121

problem bojei se moguih posljedica iji se konani ishod nije

mogao predvidjeti. Sa latentnim strahom i zebnjom rasle su mnoge
generacije Muslimana, pritisnute negativnim nasljeem i iskustvima
prolosti, nesnalaenjem i neodlunou, razvijajui pritom osjeaj
autocenzure i kompromisa sa sopstvenom savjeu.
Mnogi e vrsni analitiari i istraivai iseljene Muslimane
zbog ranije nametnutog nacionalnog izjanjavanja docnije tretirati
kao iseljene Srbe.360 U svojim politikantskim opservacijama i
statistikim dubiozama nee dublje ulaziti u pozadinu ovog sloenog
pitanja, niti e pruiti odgovor kamo su zapravo oni otili.361 Seobe
muslimanskog stanovnitva e u znatnoj mjeri biti uoptavane
ili zaobilaene. U etnografskoj publikaciji Narodi Jugoslavije, iz
ezdesetih godina prolog stoljea, na jednom mjestu je bio spomenut
znatan broj Muslimana srpskog porijekla koji su se iz BiH iselili u
Tursku. Meutim, na drugom mjestu, kada su se nabrajali zemlje u
kojima ive iseljenici iz Jugoslavije, potpuno je ignorirano postojanje
Upor. V. Krsmanovi, Sandak danas: izmeu vilajetske prolosti i
budunosti, feljton, Borba, Beograd 25. jun 1990; upor. . Tokali, Sandak.
Zemlja Raka, Beograd 1991, 12-13.
361
Opir. S. Bandovi, Vladavina olovnih slova, Libertas, br. 2, Novi Pa
zar 1995, 12-13; Isti, Retorika neokrstatva, u: Interkulturalnost i tolerancija,
Beograd 1999, 232-233. Polemiui sa autorima koji govore o pojmu iseljenika
i ne prave pritom razliku izmeu pojma iseljenitva u druge krajeve iste zemlje
od iseljavanja u drugu zemlju, dr. Atif Purivatra je ukazivao 1990. da Muslimani
iseljeni u Tursku nijesu bili identini iseljenicima drugih naih naroda i narodnosti
(Makedonaca, Hrvata, Srba, Slovenaca i dr.). Prvi sele iz svoje domovine u drugu
zemlju, a drugi iz svog kraja u drugi kraj svoje domovine to je razlika: Ta razlika
se oituje i u indiferentnosti dravnih i drutvenih organa i organizacija, posebno
matica iseljenika, koji nita ne ine da zatite kulturno-istorijske i nacionalne kara
kteristike muslimanskih iseljenika u odnosu na iseljenike drugih naih naroda.
Njih ni najmanje ne pogaa to to su muslimanski iseljenici potpuno preputeni
asimilovanju s narodom u novoj sredini, odroavanju, dakle, to su bez svoje
krivice svake godine blii svojoj izgubljenosti za Jugoslaviju. Zato i mislim da
je tretman iseljenih Muslimana prema tretmanu iseljenih pripadnika drugih naih
naroda jedan od primarnih razloga, to je nepoznato, kako u naoj zemlji, tako i
u svjetskim razmjerama zato se Muslimani iseljavaju iz svoje roene domovine
u druge zemlje, a pogotovo ne to da je naputanje uslovljeno odricanjem od svog
dravljanstva, tj. odricanjem od svog zaviaja, svoje rodne grude, svoga vlastitog
bia. To je upravo suprotno zvaninim politikim nastojanjima da svi nai graani
zadre u inostranstvu jugoslovensko dravljanstvo. Nasuprot tome, samo se kod
Muslimana insistira na otpustu iz jugoslovenskog dravljanstva kod njihova isel
javanja, to bez sumnje ima i svoju veliku specifinost cit. prema: A. Purivatra,
O problemima iseljavanja Muslimana, u: Migracije i Bosna i Hercegovina, 633.
360

122

iseljenika u Turskoj.362 U pojedinim univerzitetskim udbenicima,

kada se govori o migracijama iz Jugoslavije, ovo pitanje e se potpuno
minimizirati: Meu onima koji su za stalno emigrirali iz nae zemlje
od 1948. do danas nalazi se 48.000 Italijana, 7.000 Jevreja, 15.000
Turaka i 67.000 Nemaca.363 Preko iseljavanja etniki raznorodnog
muslimanskog stanovnitva u Tursku utke se prelazilo. Iseljavanja
su, kao neizbjeni pratilac, raspolutila Muslimane, postajui sastavni
dio njihove nezavidne istorijske sudbine, liavajui ih u znatnoj mjeri
od dijela vitalne, duhovne snage.
Nauka je dugo minimizirala razmjere ove istorijske drame
jednog naroda. Mnogo je savremenih naunih radova iji autori
istrajavaju na mentalnoj matrici XIX vijeka, kao pobornici epike i
manihejske interpretacije istorije, olakih sudova koji su snagom
inercije ukorjenjivani kao dogme.364 U nekim naunim krugovima,
postoji otpor prema propitivanju i reaktuelizaciji odreenih tema,
poto im odgovaraju uproene slike. Robert M. Hejden pie da
veliki dio retorike snage nekih stavova u savremenim politikim
Prema: XVII sjednica CK SK BiH, diskusija J. Marjanovia, 180-181.
D. Rodi, Geografija Jugoslavije, II, Udbenik za studente Prirodnomatematikog fakulteta, Beograd 1975, 30. U objavljenoj karti (str. 22) o jugoslovenskom stanovnitvu izvan domovine Turska nije oznaena.
364
Po uri Kovaeviu najkrae je putovanje Muslimana u prolost: Ono
ima za potrebu za zaboravom starijih predaka, isticanjem sjaja turskog carstva,
vrednosti islamske zajednice i kulture... Srbe sagledavaju kao ruioce njihovog
sjajnog sveta, pa otuda i neprijateljstva i to da u ekstremnom pravoslavnom srpstvu muslimanstvo znai izdaju i srpsku neslobodu - nav. prema: . Kovaevi,
Jugoslavija: osvajanje ili gubitak istorije, u: Raspad Jugoslavije. Produetak ili
kraj agonije, Beograd 1992, 19. Srpski akademik Antonije Isakovi govori: Srbi
su Muslimanima ogledalo. Oni kad vide Srbe, kau: Ja sam preverio. Naime,
Musliman zna da je njegov predak, koji je bio pravoslavan i bio Srbin, preao
u islam znai, preverio je. Ali, Musliman nee to da zna i da se ne bi na to
podseao, on ini masakre i zverstva, ne bi li unitio Srbina u sebi. Odatle ide to
klanje. Muslimani, ustvari, nee da se seaju svog porekla. A ja mislim da je cela
stvar u muslimanstvu u tome da se oni sete svog porekla. Onaj koji je to uradio,
on je osloboen. To je uradio Mea Selimovi. On je znao da Selimovii potiu
od Vujovia sa granice Crne Gore i Hercegovine, koji su preli na islam. Znao je
to Mea, a znao je i njegov otac. I, oseao se Srbinom muslimanske vere. A nije
sluajno ni Vuk Karadi rekao:Srbi Muhamedovog zakona, rimskog zakona
Muslimani treba da ine da se ne stide svog porekla, koje ne see vie od trista go
dina unazad. To nije tako duga istorija, sve moe da se istrai. Meutim, oni nee
da se sete svog srpskog porekla prema: Duga, Beograd 25. septembar 1993;
Kovanje antijugosloveneske zavere, I, Beograd 2006, 316-317.
362
363

123

diskursima potie iz orijentalnog okvira u kome definitivno neevropska esencija jeste islam, dok su muslimani ne-evropljani.
Ostaje dilema da li je biti musliman, prema parafraziranju po
jedinih autora, u savremenim uslovima, to najjasnija metafora za
subverzivnost i Drugost.365 Pojedini turski politiari (R. Erdoan)
upozoravaju da je islamofobija zloin protiv ovjenosti, upravo kao
to je antisemitizam.366 Uklanjanje istorijskih predrasuda uvijek je
mukotrpan posao.367 Iskustva kazuju da su stereotipi i potreba za
stereotipnim miljenjem jai od znanja i steenog obrazovanja. Samo
neuki i nerazumni ljudi, pisao je Ivo Andri, mogu smatrati da je
prolost mrtva i neprelaznim zidom zauvijek odvojena od sadanjosti.
Istina je, naprotiv, da je sve ono to je ovek nekad mislio i oseao
i radio neraskidljivo utkano u ovo to mi danas mislimo, oseamo
i radimo. Unositi svetlost naune istine u dogaaje prolosti, znai
sluiti sadanjosti.368 Zablude dugo ive i teko se iskorjenjuju.
Viestoljetna fama o krugu turske magije to rjeito pokazuje.
Upor. R. Hejden, Muslimani kao drugi u srpskoj i hrvatskoj politici,
Korak, br. 11, Sarajevo 2008, 33. Neki od visokih jugoslavenskih dravnih funk
cionera iz Crne Gore govorie 1998. da manjine ne mogu imati vea prava od
veinskih naroda: Je li dolo vrijeme da Crnom Gorom upravljaju oni protiv ko
jih su se nai preci borili prema: Monitor, br. 395, Podgorica 15. maj 1998.
366
Drutvo ksenofobino, a vlada diskriminatorska, Dnevni avaz, Sa
rajevo 1. mart 2011, 22. Dr. Miroljub Jefti e 1992. navoditi da se Njemaka
pripremala da se oslobodi oko milion Turaka koji su u njoj radili, koji su trebali
potom biti upueni u Bosnu. Po ovakvoj tezi Njemci bi se rijeili prljavih Azijata, a u BiH bi bilo milion muslimana vie, pa bi Turska imala priliku za
meanje u nae unutranje stvari. Na osnovu svega se izvodio zakljuak: Za Jugoslaviju bi to bilo stvaranje nove Turske, jer bi ti ljudi doneli turski jezik i tursku
nacionalnu svest i ideologiju. Turski radnici bi zadrali svoje nemake plate,
a uz to bili meu braom - bosanskim muslimanima, a njih Turci doivljavaju
kao slovizirane Turke koje samo treba nauiti turski i - sve je reeno - prema: M.
Halilovi, Uvoz Turaka u Bosnu, Nedjelja, br. 104, Sarajevo 16. februar 1992.
Dr. Radovan Samardi je, pak, pisao kako je pod uticajem velikog broja naseljenika junoslovenskog i arbanakog porekla, Turska poela obnavljanje svoje
imperijalne tradicije i svog islamskog duha - prema: R. Samardi, Na rubu
istorije, Beograd 1994, 225-226.
367
Istina je za masu, ukazivao je svojedobno Osvald pengler, ono to se
stalno ita i slua: Moe neka sirota glava negde sediti i sakupljati razloge koliko
god hoe da bi se utvrdila istina to ostaje njegova istina prema: O. pengler,
Propast Zapada: nacrti za morfologiju istorije sveta, II, Beograd 1937, 552.
368
Cit. prema: I. Andri, Kad je re o arhivima, Arhivski almanah, br. 2-3,
Beograd 1960, 7.
365

124

II
ISELJENITVO U TURSKOJ
esto se navodi da je konstrukcija etnikih ili kulturnih
granica potpuno arbitrana.369 Turska je prostor na kojem su se,
navodi dr. Olga Zirojevi, mijeali razni civilizacijski krugovi
vizantijski, arapski, persijski, kineski, indijski, bliskoistoni i
mnogi drugi: Turci su duevan i patrijahalno vaspitan narod koji
izuzetno potuje svoju istoriju. Oni o svojim precima govore sa
beskrajnim, niti lanim, niti preteranim potovanjem. I oni ih ne
otkrivaju ponovo, kao mi.370 Savremeno tursko drutvo koje se
moe nazvati drutvom ljudskog preobraaja, sainjeno je od skoro
60 etnikih grupa i predstavlja drutvenu sintezu hiljadu godina stare
anadolske i balkanske istorije.371 U Republici Turskoj ivi mnogo
A. Bokovi, Etnologija svakodnevnog ivota, Beograd 2005, 113.
Novi panevac, Panevo 26. avgust 1993, 10. Ona takoe ukazuje da su u
XV i XV stoljeu Sloveni, preteno Srbi, zauzimali najvie poloaje u Carstvu, a tu su
bile i rodbinske veze (sultanija Mara u haremu Murata Drugog). Sve je to doprinelo, to
se odavno zna, da se srpski jezik koristio kako u upravi tako i u diplomatskoj korespon
denciji. U Istanbulu su postojale slovenske kancelarije koje su vodile prepisku sa bal
kanskim provincijama, Dubrovakom republikom, pa i samom Ugarskom. Ove kancel
arije postojale su u carskoj prestonici sve do vremena sultana Sulejmana Drugog (u
Evropi je nazivan Velianstvenim, a za Turke je Prvi ili Kanuni odnosno Zakonodavac;
1520-1566). Zna se, takoe, da su ak i neki sultani (Mehmed Drugi, Sulejman drugi)
nauili na jezik. I evropski savremenici govore o korienju etiri jezika u carstvu:
turskom, arapskom, na treem mestu je Ilirika i, najzad, konstantinopoljski grki. I ovaj
poslednji jezik igrao je na Porti veliku ulogu, ak u izvesnom smislu, i veu. Sultani
i visoki dostojanstvenici koristili su ga u diplomatskoj korespondenciji sa Evropom.
Poznato je da je sultan Mehmed Drugi (Osvaja ili Fatih) govorio grki, a posedovao je
i grke spise cit. prema: O. Zirojevi, Pravo blago u biblioteci, Politika, Magazin
dodatak, Beograd 15. maj 2011.
371
Svijet, br. 28, Sarajevo 22. mart 1998.
369
370

125

muslimanskih iseljenika i njihovih potomaka porijeklom iz krajeva

postjugoslovenskih zemalja. Te iseljenike, osim turskog i albanskog
ini i brojno stanovnitvo slovenskog porijekla.372 Ajdin Raki
pie 2008., ne navodei izvore, da je u Turskoj broj Muslimana
koji vode porijeklo iz Crne Gore vei od dananjeg ukupnog broja
stanovnitva u Crnoj Gori, to znai da je Turska najvea crnogorska
dijaspora.373 Od useljavanja stotina hiljada iseljenika prolo je vie
stoljea. U meuvremenu su stasale generacije njihovih potomaka,
potpuno ili gotovo potpuno odvojenih od nekadanje matine
zemlje.374 irom te drave, uprkos tome, se mogu vidjeti naseobine,
naselja, sela , pa i gradovi sa velikim brojem turskih dravljana koji
govore jezikom zemalja iz kojih su doli, organizuju se u svojevrsne
oblike okupljanja, odravaju vie ili manje intenzivne veze sa svojom
rodbinom, prijateljima i poznanicima u krajevima iz kojih su davno
potekli. Radi se o lojalnim turskim dravljanima koji su prihvatili
i usvojili vrijednosti drutva koje ih je primilo. Na pretpolitikom
nivou oni imaju svijest o razliitom etnikom porijeklu, pri emu je
vjerski element bila presudna komponenta tog porijekla.375
Problem muhadirskih pokreta sa Balkana postao je esta tema mnogih
dokumentarnih programa, romana i poezije u Turskoj. U dokumentarnom serijalu
Progonstvo i smrt koji je emitovan 2008. na turskim televizijama, govori se o
velikim dramama ljudi koji su raznim pritiscima, etnikim ienjima, diskrimi
natorskim mjerama protjerivani sa Balkana u posljednjih 150 godina osmanske
drave vidi: G. O. Gecer, Fenomen migracije i pokuaji sprijeavanja iste nakon
okupacije Bosne i Hercegovine, Saznanja, br. 3, Tuzla 2009, 173, nap. 1.
373
A. Raki, Turska u srcu, Crna Gora u dui, Monitor, br. 933, Pod
gorica 5. septembar 2008, 48-50.
374
Opir. S. Bandovi, Iseljenici iz Sandaka u Turskoj, Novopazarski
zbornik, br. 20, Novi Pazar 1996, 137-154; Isti, Iseljenitvo iz Sandaka u Turskoj,
Simpozijum Seoski dani Sretena Vukosavljevia, XVII, Prijepolje 1997, 211213; Isti, Uzroci muhadirskih pokreta iz Bosne i Hercegovine 1878-1912., Alma
nah, br. 48-49, Podgorica 2010, 89-128. Zanimljiv zapis je napravio Ferko anti
kada je krajem juna 1986. boravio u jednom anadolskom selu u kojem su ivjeli
iseljenici iz Hercegovine, gdje je uo stare hercegovake pjesme: Nevjerovatno,
tri hiljade kilometara od njihove Hercegovine ivi u izvornom obliku pjesma koja
se vie ni u samoj Hercegovini ne pjeva. Pokuavam zapjevati s njima. Stvarno
ne mogu. Dua mi jeca, plae bez suza, ali u gru sam. itav skup mi lii na skup
duhova. Da li ovo kroz njih pjevaju duhovi njihovih oeva i djedova a da oni toga
nisu ni svjesni vidi: F. anti, Zapisi iz Anadolije, Sandak, br. 7-8, Sarajevo,
februara 1991.
375
M. Dogo, Neka zapaanja o osmanlijskom nasleu i seobama muslimana, Knjievne novine, br. 908, Beograd 15. maj 1995.
372

126

Pod novim podnebljem

Krajem XIX i poetkom XX vijeka muhadiri iz Crne Gore su
se rasipali irom Osmanskog carstva.376 Dio je ostajao na Balkanu,
dok su neki dospjeli do Anadolije. Viegeneracijski muhadirski
put nee biti prekinut. Predstave o tom putu u nauci i publicistici
ostae vieslojne.377 U Anadoliju su posljednjih decenija XIX
stoljea, pored muhadira sa Balkana, pristigle na hiljade muhadira
iz provincija Kars i Ardahan koje su bile pripojene Rusiji, Tatari sa
Krima, Kazana i Azerija. Nakon proglaenja autonomije Krita 1897.
desetine hiljada muslimana napustilo je ovo ostrvo i naselilo se na
zapadnoj obali Anadolije. Dolazak muhadira u Anadoliju doveo
Jedan od njih, Murat M. Oruevi iz Podgorice podnio je 1909. zahtjev
za dobijanje pasoa crnogorskim vlastima kako bi se iselio: Murat M. Oruevi iz
Podgorice; vjeroispovijedi muhamedanske; roen u Podgorici, star 50 god. Stasa
srednjeg; kose prosijede; oiju smeih, usta i nosa obinog; brkova smeih; oso
bitih znakova nema, stanja oenjen; namjerava iseliti se iz Crne Gore u PreveziTurskoj. Oruevi vodi sobom: Humu enu od 50 god. staru, Useina sina 26 god,
Meda 23 god, Mahmuta 18 god, Ahmeta 13 god, Osmana unuka tri god, Ibrahima
pola god, Fatu snahu 37 godina, Zepu 21 godinu. Oruevi je podnio razrenicu
od nadlenog mu komandanta bataleona g. komandijera Selima Bibezia, kao i
uvjerenje od kapetanskog suda da nikakvih dravnih dabina ne duguje, te se isti
upuuje Knj. Ministarstvu radi primanja pasoa cit. prema: A. Raki, Turska
u srcu, Crna Gora u dui, 49. Pored Murata M. Oruevia, pasoe za iseljenje u
Prevezu, primorsko naselje u Epiru, na obali Jonskog mora, dobili su tada, prema
arhivskim istraivanjima Predraga Vukia, i Seljo Averi, sa porodicom, Zahir
Hadibuli sa enom Sabirom, Omer Amatovi i Buto Delali. Preveza je nakon
Prvog balkanskog rata ula u sastav grke drave; takoe vidi: P. Vuki, Iseljavanje podgorikih muslimana u Berane u toku 1910. i 1911., Almanah, br. 35-36,
Podgorica 2006, 313-316.
377
ivko M. Andrijaevi navodi pismo koje je poetkom septembra 1878.
air efendija Pivodi uputio iz Tuzle crnogorskom knjazu Nikoli, u kome se,
po pitanju odlaska muslimanskog stanovnitva iz Nikia, izmeu ostaloga, kae:
Znamo i ujemo i sada kako su moji niii a osobito moja rodbina mirno izali
i oni koji su ostali kako zadovoljno i veselo ive. Zato vama odvie zafaljujemo
i blagodarimo na vau ljubav i junatvo potenja. Ostajemo vas i vaega punca a
naega prijatelja Petra Vukotia pozdravljajui. Mi smo u Tuzli kod muktir(a). Ja
va prijatelj air Efendija Pivodi iz Nikia cit. prema. . M. Andrijaevi, Tri
dokumenta, Monitor, br. 392, Podgorica 24. april 1998, 45. efko Alomerovi je
pisao da je knjaz Nikola nikikim muslimanima dozvolio da prilikom naputanja
grada zadjenu za pojas prazne kubure i opau krive sablje, zbog ega se i danas
njihovi potomci, koji ive duboko u Anadoliji kunu au kralja Nikole prema:
Has, br. 78, Novi Pazar 20. jul 1999.
376

127

je do krupnih promjena u brojanom sastavu stanovnitva. Neke

provincije, poput Burse, koje su zbog slabe naseljenosti i prirodnih
bogatstava privukle veliki broj muhadira, udvostruile su 1876.1906. svoju populaciju. Prvobitno smjetani po selima, muhadiri
su ubrzo poeli da uveavaju dimenzije ruralnog egzodusa. Oni
su nakon 1878. dobili pravo da se naseljavaju u urbanim zonama.
Od tada se oko centralnih anadolskih gradova, pojavljuju kvartovi
muhadira koji su se razlikovali po planu i tipu naseobina. Takav
je bio sluaj bosanskog kvarta u Ankari ili nekoliko kvartova
u orumu, nastalih 1881.-1892. godine. Muhadiri sa Balkana
donosili su sa sobom znanje, a pojavljivao se, kod manjeg dijela,
i kapital koji im je davao prilike da otvore svoje firme. U okviru
srednje muslimanske klase, koja poinje da se obrazuje krajem XIX
stoljea bilo je mnogo muhadira. Njihov doprinos je bio znaajan i
na intelektualnom planu. Dolazak ogromnog broja muhadira uveo
je u Anadoliju veliku jeziku raznovrsnost. Asimilacija je tekla
veoma sporo. To je bio jedan od problema koje je Osmansko carstvo
ostavilo Turskoj.378
F. oron, Poslednji trzaji (1878-1908), u: Istorija Osmanskog carstva, 657. Kroz itava stoljea koncept hidre imao je snaan uticaj na musliman
sku misao i praksu. Ovaj koncept je postao sastavni dio osmanskog intelektu
alnog nasljea. Za muslimane na osmanskom dijelu Balkanu, kao najbrojnije
stanovnitvo, uprkos injenici da je veina njih ivjela na granici islamskog svi
jeta, suoena sa neprijateljskim evropsko-hrianskim svijetom, islam je, smatra
Kemal Karpat, ostao apolitian sve dok nisu desetkovani. Njihova pasivna kul
turno-vjerska svijest mogla se lako preobratiti u impulsivni muslimanski identitet
kada su to okolnosti zahtijevale. Meutim, sve do pojave migracije, islamski iden
titet ovih muslimana odravao se mahom u nepolitikim obredima i drutvenoj
praksi. Migranti su bili krajnje raznoliki u pogledu drutvenog, etno-lingvistikog
i historijskog porijekla. Karpat smatra da su se oni u mjestu svoga porijekla iden
tifikovali s islamom u smislu drutvenog ponaanja i rituala vie nego u smislu
politikog sistema. Prije seoba u srce Carstva, veina tih muslimana se identi
fikovala sa svojim plemenom ili etnikom grupom, dok je islam u principu osigu
ravao pravilo drutvenog ponaanja i sekundarni izvor identiteta. Proces seoba
je promijenio ovaj relativno pasivni grupni muslimanski identitet u mnogo in
tezivniju politiku svijest irei njen geografski i ideoloki okvir. Proces seoba
nije samo promijenio izvorni grupni muslimanski identitet migranata, ve je i po
mogao da se politizuje identitetom muslimana u krajevima u koje su se naselili.
Seobe i okolnosti koje su ih proizvele bile su katalizator promjene vjerskog i kul
turnog identiteta migranata u novi dinamini politiki identitet povezan s novim
konceptom muslimanske teritorijalne drave; opir. K. Karpat, Hidret iz Rusije i
sa Balkana: proces samodefinisanja u kasnoj osmanlijskoj dravi, u: Muslimani
Balkana: Istono pitanje u XX. vijeku, Tuzla 2001.
378

128

Muhadiri ipak nijesu veinom nailazili na ono to su s oitom

nadom prieljkivali. U bespuima Anadolije mnogi su umirali, a
oni koji su ostali u ivotu, sauvali su jezik i svoje obiaje; mislima
vazda ivjeli sa svojim rodnim krajem.379 Suoavanje sa grubom
realnou i novim svijetom je razbijalo iluzije, nadanja i snove
kojima su se zanosili. Posebno su loe prihvatani oni koji nisu znali
turski jezik.380 Jovan Cviji 1910. pie: Priali su mi bosanski
muhadiri, koji su kao mladii poli u Malu Aziju i onamo nauili
turski kao to prost ovek, koji se potuca po Austriji ili Nemakoj
naui nemaki, da svaki Osmanlija pozna od prve rei da su stranci
i da se s njima kao sa strancima ponaa... Jedno vee sam se sastao
radi razgovora sa vanijim bosanskim muhadirima iz Bruse. Bilo je
teko gledati te opale i oronule ljude, mahom predstavnike nekoliko
najpoznatijih i najsilnijih bosanskih porodica. Svi su se samo tuili
i kajali, to su napustili svoju zemlju, ali su se time branili to se
pod vabom nije moglo izdrati.381 Obilazei 1910. iseljenike u
Jahja efendija Musi - plavski muftija i kadija Gusinjskog okruga, 321.
. Filandra, Bonjaka politika, Sarajevo 1998, 30. Iz Sivri Hisara stiza
lo je pismo u Bosnu: Ja sam iv, hvala Bogu, samo mi je od dana do dana tee i
nikad se ovjek ovdje obiknut ne moe. Niko ne radi nita ve ako ima Bonjak
jednu utu medidiju ili dvije, pa ide na selo da kupi ta, nee ga ubiti ve mu
uzmu ovo para pa kau: hajde sad kajmakamu pa tui. Tako mi Boga, ne more se
iviti! Turkue gledaju na nas ko na krmke. No ima dana kada vie ne plaem nego
utim. Nemam pasoa da bjeim, niti imam jedne krajcare. Ovo malo ti namrih,
vie ne smijem... Sarajlije su u Sivri Hisaru, vilajet Angora, pate se i plau. Jedan
muhadir je pisao iz Adapazara: Svi se kajemo i plaemo. Turkue nas ne trpe, pa
kako s njima ne more biti sloge i mira, jer su to ljudi zadrti i i kavgadije, to ima
nas Bonjaka zbog svae i tunjave uvijek na sudu, a na alost i zbog kraa, jer
e ovjek sagnuti za tuim malom, kad ga glad na zlo natjera. Iz Ankare je neki
muhadir pisao: Rado bi se vratili svi nai muhadiri, ali nam ne daju ovamonje
vlasti, a i nemamo sa im. Turkue spram Bonjaka su gore nego se zamisliti
more; opir. S. Bandovi, Iseljavanje Bonjaka u Tursku, 614-616.
381
J. Cviji, Govori i lanci, 200-201. Sarajevski list Gajret, nastojei
da utie da se zaustavi iseljavanje muslimanskog stanovnitva iz BiH, pisao je
poetkom februara 1910. da u tuem, nepoznatom svijetu, ne moe biti sladak
ni najljepi zalogaj, jer se on svaki as zagoruje i pretvara se u slatki eer u
grki pelen i emer. Jer, ta je lake nego biti ismijan i pogren kad se ovjek nae
u tuem svijetu, meu tuim ljudima, koji imaju drukije obiaje i koji govore
drugim, nepoznatim jezikom. Nita nije lake nego biti prezren, i odbaen meu
tuim ljudima, koji ti ne razumiju jezika, kojim ih nastoji umoliti, da ti dadu za
rade, a svaki onaj nevoljnik koji mora pruiti ruku, da isprosi komad hljeba, gori je
od najprezrenijeg skota u oima stranca i neznanca koji ga ljutito otjera i odgurne
379
380

129

Osmanskom carstvu, J. Cviji je zapisao da je po njihovom dolasku

u malarine i movarne krajeve, odmah pomrlo blizu jedne treine,
mahom djece, tumaei to naglim prelaskom iz svjee i hladne
Bosne u suhu Anadoliju. Oni, pak, koji su se naselili po sredinama
koje su klimatski i morfoloki bile sline starim krajevima poput
onih u Mramornom primorju (Karamursel, i okolna sela: Olukli,
Karabunar, Hayriye, Insaniye i druga) koje su naselili hercegovaki
iseljenici bre su se, bez nekih potekoa, prilagoavali. Cviji
je iznio i miljenje da e i potomstvo iseljenika izumirati iz istih
razloga. S. Smlati je sedamdesetih godina XX stoljea ustanovio da
se ta Cvijieva prognoza nije ostvarila, da je natalitet adaptiranih
doseljenika, naprotiv, stalno rastao.382 Prvi doseljenici se nisu lako
adaptirali naroito starci koji nisu mogli da naue turski i koji vazda
osjeaju da ih ovdje smatraju kao strance.383
velei: Dosta mi je i nae sirotinje, nego mi se jo dovlae kojekakvi probisvjeti
iz tueg svijata, itd. Jest, na svome topragu, u svojoj rodnoj grudi, gdje se ljudi
meusobno poznaju, moe svaki nai nekoga koji ga razumije. Ima kome da
kae derte i edere, ima kome da se potui na nevolje i nedae, ima u kog i da
uzajmi u potrebi; ima napokon u koga i da isprosi u nevolji. Svijet te poznaje
i razumije te, pa te nee odbiti ni odbaciti, a najmanje e te prezreti rezil uiniti.
O, jest teko i nevoljno je tamo, gdje nema svoga brata ni blinjega. Pa ipak ima
nae brae, koja se odluuju na taj sudbonosni korak, koji se zove hidret, pa ipak
imade naeg svijeta, koji napusti ovu zemlju, ovaj krvlju djedova naih natopljeni
toprag, i ode u ledinu, tuinu u daleki nepoznati svijet gdje svoga nema i gdje
brata nije. Ipak ima nae jadne brae, koja pou na taj sudbonosan put, na kojem
im je sigurna propast Prema tome na iseljenik ne moe da seobom popravi
i pobolja svoje imovinsko stanje, pa je prema tome lakomost onih naih ljudi,
koji uju za kojekakve dunume zemlje, volove i lire, to car daje muhadirima,
glupa, pa ne bi trebalo niko da se na takve glase polakomi.
382
S. Smlati, Iseljavanje jugoslovenskih Muslimana u Tursku i njihovo
prilagoavanje novoj sredini, 8. Smlati navodi primjer porodice Mehmeda i Tahe
Klii iz cazinskog kraja koja se 1927. doselila u Tursku. Tada je imala samo est
lanova, a ve 1967. bilo je 40 lanova grupisanih u sedam porodica.
383
G. Gravier, Emigracija Muslimana iz Bosne i Hercegovine, Pregled, god.
I, br. 7-8, Sarajevo 1911, 477. U selu Aksidam, nedaleko od grada Kirklareli
ja, ive iseljenici iz Bosne i Sandaka, ije su porodice stigle prvih decenija
XX stoljea. Tu su Bajraktarevii iz Foe, ahovii i Balote iz Novog Pazara,
Hadifejzovii iz Sjenice, Karaii iz Bijelog Polja, Maslahati iz Sarajeva, kao i
porodice: atara, Pilavovia, Gegia, Kovaevia, Biberovia, Gudevia. Ejub
Pilavovi, sada Ulkar, sjeao se da su mu roditelji govorili da su njegovi doli iz
Bosanske krajine. Nisu direktno, ve su malo jedali u Novom Pazaru, a da su
odatle, nakon balkanskih ratova, otili u Tursku vidi: Preporod, br. 16/925,
Sarajevo 1. juni 2010, 30.

130

Epoha kratkog XX vijeka je, zahvaljujui brojnim fe

nomenima, postala najkontradiktorniji period u istoriji ljudskog
drutva. Rasprave o ratovima i pravdi su jo uvijek politiki i moralno
neophodne.384 Pravda za zloince i rtve moe traiti razdvajanje
nacionalnosti od zloina i naglaavanje vanosti viktimizacije na
individualnom nivou.385 Tokom balkanskih ratova 1912.-1913. uao
je u upotrebu termin balkanizacija koji oznaava stvaranje veeg
broja dravica na prethodnoj teritoriji jedne vee zemlje ili carstva.
Od Atlantika do Urala bilo je uoi Prvog svjetskog rata 21 drava.
Prvih decenija XXI vijeka na istom prostoru bilo je ve 48 drava.386
Nakon balkanskih i Prvog svjetskog rata u Anadoliju je dolo do
velikog priliva muslimanskog stanovnitva iz drugih drava, pa i iz
krajeva koji su uli u sastav Crne Gore 1912. godine.387 Austrijski
M. Volzer, Pravedni i nepravedni ratovi: moralni argumenti sa istorijskim primerima, Beograd 2010, 8.
385
Karl Jaspers je prije vie decenija primjetio da ne postoji pojam pro
tezanja nacionalnog karaktera na svakog pojedinog pripadnika nacije narod
ne moe junaki poginuti, ne moe biti zloinac, ne moe postupati moralno ili
nemoralno: to mogu samo pojedinci cit. prema: D. MacDonald, Suivot ili
meusobna mrnja?, u: Suoavanje s jugoslavenskim kontraverzama: inicijativa
naunika: centralnoevropske studije, priredili C. Ingrao- Th. A. Emmert, Sarajevo
2010, 378.
386
B. Milanovi, Poetak balkanizacije Afrike?, Politika, Beograd 22.
april 2011.
387
Iz nekih od tih krajeva stanovnitvo se kontinuirano selilo. Iz Gornjeg
Bihora, su se 1913.-1914. iz sela Bor iselile porodice Hadrovi Naila, Haka, Riz
va, Mee, Osmana, Bajrama, Ibre, Hadra, Vejsela, Hasana, Sinana, Huse, Kadrije,
Murata, Suke, Omera, Mehmeda, Huseina, Hamida, Haska, Pae, Dervia, efta,
Mehovi Murata, Osmana, Avdula, Neka, Nediba, Dafera, Ragipa, Ujkana, Jak
upa, Vjesela, Halita, Zahita, Nazifa i Arslana, Haka (1920) ule, Haima (1925) i
Rua (1930). Iz Kruice porodice Liina Hamida, Haska, Saka, Hafiza, Haima,
Jupa, Zumbera, Umera, Danka, Beira, Ajdina, Jaara, Aljka, Ibrahima, Dafera,
Isaha, Aziza, Ibre, Smaje, Naha, Huseina, efke, Ise, Daa, Smaila, Hadre, Se
jda, Rizvana, Muslima, Pajaza, Hajradina, Tahira i Mahita. Iz Vreva: Hajdarpai
Dana (1936), Hajdarpai Meha (1954), Osmana, Naila, Bajrama, Deka, Ka
suma, Muharema, Sulejmana, Arslana, Zveroti ema, Saliha, Ramiza, Zenuna,
amila, Arifa, Javorovac Sajka, abana, Kadrije, Avdije, Saita, Malia i Smaila.
Iz Lagatora: Ramilovi Mule, Zaima, abana, Mahmuta, Rahmana, Mehmeda,
Avdije (1913), Ljutvije, Memia (1913), Emira, Latifa (1928), Sada (1962), Avdi
je (1962), Selima (1913), erifa, Mali Miralema, Rugovac Colja, Lati Umera,
Ibrahima i Suka. Iz Radmanaca: Liina Sada, Naka, Duka, abana, Bia, Rastoder
Mehe, Tahira, Koar Tala, Koar Bajrama, Iljaza, Kri Tahira i Halita. Iz Dobrodola porodice aboti Bahtijara, Zike, Zene, Bahte, Sefadila, Safeta, Rizaha, Mu
384

131

konzularni agent u Bursi izvjetavao je da je, zbog okrutnosti

bugarske armije, prispjelo u vilajet Bursa samo do novembra 1912.
oko 21.000 izbjeglica iz Rumelije.388 Nakon grkog zauzimanja
Epira 1913. godine, gdje je bilo oko 155.000 muslimana (44%
ukupnog stanovnitva), ukljuujui 100.000 Albanaca, polovina
je odmah pobjegla u Anadoliju i Albaniju.389 Teke nevolje je tada
izbjeglicama, pored oskudice i neizvjesnosti, kao i ostalom turskom
stanovnitvu, donijela i epidemija kolere koja je uzimala znatne rtve.
Bugarska i Rumunija su, u cilju inteziviranja procesa iseljavanja,
dozvolile muslimanskom stanovnitvu da rasprodaje svoja imanja,
i da ponesu dio prihoda sa sobom. Kao posljedica toga, jedan broj
begova i aga, od kojih su mnogi imali velike zemljine posjede,
donio je izvjestan kapital u Istanbul. Ovi relativno dobrostojei
useljenici kupovali su posjede, mahom po gradovima, postajui brzo
dio osmanske gradske elite.390 Neki su investirali kapital u trgovinu i
mala indsutrijska preduzea, proirujui time gradski preduzetniki
sloj u nastajanju, dodajui mu muslimansku dimenziju. Migracioni
pokreti su uvijek dolazili nakon velikih ratova ali i kao posljedica
brojnih politikih, ekonomskih, socijalnih, kulturnih i drugih
nerijeenih problema. Iseljenitvo iz Sandaka rasulo se tokom
prohujalih decenija irom Republike Turske. Sreu su imali oni
muhadiri koji su naselili obalski pojas Mediterana, od Jalove prema
Izmiru (Smirna), naseljeni nakon Prvog svjetskog rata na prostoru
koje je napustilo grko stanovnitvo. To je veoma bogat i plodan dio
harema, Velije, Danke i Raida. Iz Petnice: Muratovi Aziza, ee, Dafera, Bea,
Bajrama, Spahe, Delije, Malia, Halila, Tahira i Murata. Iz Vrbice: Agovi Zaima,
Cikoti Avdula, eman Ujkana (1913), eman Selmana (1960), Tarani Bahti
jara, Adila, Selima (1958), Hadrovi Saita (1934). Iz Godoelja: Koan Ismeta,
Mule, Hakija, Adema, Smaila, Hamdije, Nuhe (1960). Iz Savinog Bora: Rastoder
azima, Hajriza, Vejsela, Bae, Sinana, Paa, Avdije. Iz Kalice: Osmanovi Bejte,
Zaima, Suka, Jusufa, Mehmeda, Mete. Iz Tucanja: aboti Rame (1934), Deste
(1934), Ahme (1934), Smaila (1934), Sejde (1968) i ee (1968). Iz Murovaca:
krijelj Muja, Reha i Ragipa. Iz Dae Rijeke: krijelj Hasima, Avdije i Smaje. Iz
Javorovine krijelj Redepa. Iz Trpeza porodica Talevi Bahte (1934) prema: S.
Adrovi, Gornji Bihor, 39-40.
388
T. Kraljai, Povratak muslimanskih iseljenika iz Bosne i Hercegovine u
toku Prvog balkanskog rata, u: Migracije i Bosna i Hercegovina, 152.
389
Opir. J. McCarthy, Death and Exile. The Ethnic Cleansing of Ottoman
Muslims 1821-1922, The Darwin Press, New Jersey 1996, 135-178.
390
K. Karpat, Hidret iz Rusije i s Balkana: Proces samodefiniranja u kasnoj osmanlijskoj dravi, Znakovi vremena, br. 12, Sarajevo 2001, 188.

132

Turske.391 U anakleru ive potomci muhadira koji su se tu doselili

1912. godine. Sauvali su svoj jezik od zaborava.
ivot muhadira pristiglih u periodu izmeu dva svjetska rata
u cjelini nije bio lak.392 Muslimani prispjeli u tom periodu, koji su
posjedovali neko obrazovanje, bre su rjeavali svoje egzistencijalne
probleme, jer je u poetku Ataturkove vladavine Turskoj nedostajao
kolovani kadar.393 Bio je to mukotrpan poetak izgradnje novog
turskog drutva, na dugom putu njegove modernizacije. Ataturkova
vizija moderne Turske imala je kapitalistiki Zapad kao osnovnu
referencu.394 Do nastavka i novog vala iseljavanja muslimanskog
stanovnitva sa Balkana doi e nakon Drugog svjetskog rata.
Iseljavanja muslimana bie nastavljena i narednih decenija iz
Jugoslavije.
Tegobe i iskuenja
U Turskoj je i nakon Drugog svjetskog rata poljoprivreda
ostala najvanija grana privrede. Ona je bila agrarno-sirovinska
zemlja. Oko stanovnitva bavilo se poljoprivredom i davalo oko
polovine nacionalnog dohotka. U zemlji je 1944. bilo samo oko
1000 traktora, nasuprot oko dva miliona drvenih plugova i milion
gvozdenih plugova. Zahvaljujui pomoi i kreditima SAD, samo u
B. Muovi, Neke karakteristike ivota i obiaja sandakih Muslimana iseljenih u Tursku (u daljem tekstu: Neke karakteristike ivota i obiaja),
diplomski rad, rukopis, Filozofski fakultet, Beograd 1993, 7; Ista, Neke karakteristike ivota i obiaja Muslimana iz Novopazarskog Sandaka iseljenih u Tursku,
Etnoantropoloki problemi, Etnografski institut, sv. 11-12, Beograd 1996-1997,
18-19.
392
Stari Nazim Kerkey porijeklom iz Ribaria, u tutinskom kraju, ija je
porodica dola 1925. i naselila se u selu Balabankoy, kazivao je 2010. o tome
kroz ta su sve proli: Troje nas je ivih to smo doli otuda. Jo moj brat i jedna
ena. Kada smo ovdje, sefte uljegli bilo nas je 37 kua. Iz Ribaria i Jezgrovia,
oklen smo doli. Nije bilo nita, ni puta. Bugari izbjegli, ostale male kue, prazne.
Vjeruj velku smo muku vidjeli. Para se nemae. Odavde trijes-eteres kilometara
ljudi su na hrbatu donosili trijest kila ita. Nema hajvana, nema nita. Sada je do
bro. Dobro ivimo cit. prema: A. Hodi-M. Kalajdi, Moji su negdje po vi
Sarajva, selo Lukovac, ima hin puno to sam ih poznavo, nemere da mi nampane,
Preporod, br. 16/925, Sarajevo 1. juni 2010, 30.
393
M. Hadiehovi, Muslimanka, 179.
394
D. Tanaskovi, Globalne koordinate neoosmanizma, feljton, Politika,
Beograd 8. mart 2011.
391

133

toku 1952. uvezeno je oko 17.000 traktora. Njihov broj se poveao

sa oko 2.500 u 1948. na 37.000 poetkom 1953. godine. Uvezeno je
na hiljade drugih poljoprivrednih maina. Zbog nedovoljnih prinosa,
Turska je morala 1954. da sklopi sporazum o kupovini itarica od
SAD, u zamjenu za hrom, kako bi mogla da podmiri potrebe ishrane
svog stanovnitva.395
Iseljenici iz Sandaka nakon Drugog svjetskog rata naseljavali
su se mahom na periferiji velikih gradova Istanbula, Izmira (u
Budi), Adapazara, gdje su formirali svoja naselja poput Pendika,
Bejuzevlera, Kartala, Jeni Bosne, Bajrampae, Zejtinburua, Alibe
lkaja, Kuuk koja i Jildrim mahale. Veliki gradovi su pruali
mogunost muhadirima da dou do sredstava za ivot, pa se, za raz
liku od svojih prethodnika, nijesu naseljavali po selima.396 Za prvih
pet godina bili su osloboeni dravnog poreza. Za mnoge poratne
doseljenike, naroito one sa sela, dolazak u Tursku je predstavljao
jednu vrstu civilizacijskog oka. Znatan dio te seoske populacije
se tu po prvi put sreo sa metalnim priborom za jelo, koji je ubrzo
potisnuo njihove drvene kaike koje su donijeli, zajedno sa soframa
(gdje je sofra tu je kua), koje su takoe bile raritet u gradovima.
ak je i nonja bila drugaija, modernija. Dimije koje su noene po
sandakim selima bile su u novoj sredini veoma upadljive. Kuhinja
je bila mnogo bogatija u odnosu na onu u mjestima iz kojih su
doli. Muhadiri su prvobitno sebe mahom smatrali veim uvarem
islamske i osmanske tradicije i obiaja od samih etnikih Turaka.
U Sandaku se uvanje tih vjekovnih obiaja smatralo otporom
udarcima na vjeru, te vidom borbe protiv asimilacije. U Turskoj je,
pak, takav odnos izgubio smisao. To je bio i jedan od razloga da
se dio onih koji su doli nije mogao lako prilagoditi tim, za njih,
velikim promjenama, pa su, u poetku, razoarani traili da se vrate.
Najstariji iseljenici i njihovi potomci su se u Istanbulu
koncentrisali u naseljima Mehmed Fatih, Jedrenska kapija, Sultan
Selim, Sene Bage, Kara umruk, Eski Ali paa, ehir Emineni,
Aksaraj, ehzade itd. Poratni doseljenici naselili su kvartove: Kuuk
koj (Malo Selo), Bajram-paa, Selakoj, Zejtinburi, Alibejkaj, Jeni
Bosna i druge. Nije ih tamo doekao lagodan ivot. Kuuk koj je
S. Brankovi, Privreda Turske, Pregled, br. 2, Sarajevo 1954, 143; D.
T., Posleratni razvoj turske poljoprivrede, Pregled, br. 11-12, Sarajevo 1955, 284.
396
B. Muovi, Neke karakteristike ivota i obiaja, 7-8.
395

134

1958. bio malo selo a u Jildrim mahali je prva kua naeg doseljenika
podignuta 1958. godine.397 Trideset godina kasnije u Kuuk koju bilo
je 25.000 doseljenika iz Jugoslavije, a u Jildrim mahali oko 20.000
doseljenika koji su uglavnom govorili maternji jezik. Najvei dio
doseljenika u Jildrim mahali doao je iz crnogorskog dijela Sandaka.
Sve obiaje koje su sa sobom donijeli sauvali su, govorei kasnije
da su izvorniji od onih u mjestima iz kojih su doselili.398
Ulice su prvobitno bile u Istanbulu obino poploane kamenom,
osim glavne koja je bila povezana sa putevima koji su vodili u
druga mjesta van grada. Te puteve su pravili zemljoposjednici koji
su doseljenicima iz Jugoslavije prodavali placeve uraunavajui
trokove za izgradnju puteva u cijenu placa. Cijena placa je uveliko
zavisila od ponude i potranje. Doseljenici su, pritisnuti oskudicom,
bili prinueni da za gradnju kua uzimaju kredit kod bankara pod
odreenim kamatama.399 Dok je 1958. kvadratni metar kotao tri
lire, dotle je 1968. u jeku naglog priliva doseljenika kotao 100 lira,
da bi sedamdesetih godina usljed opadanja intenziteta doseljavanja
njegova cijena pala na 50 lira. Krajem ezdesetih godina na periferiji
velikih gradova doseljenici su izgradili kue, sa ili bez inventara.
U Kuuk kej su se jo od 1913. do 1927. naselile neke porodice iz
bjelopoljskog kraja: Muslii, urevii, eevii, Memii, Sarajlii, Sadikovii,
Salkovii, Elezovii, Krpulovii, Kuevii. Oni su uzeli nova, turska, prezimena:
Akovali, Kl, Turkoglu, Bajazola, elik, eftelija; o tome: J. Medojevi, Muslimani u bjelopoljskom kraju: Demografska studija 1477-2002, Podgorica 2003, 37.
398
A. Hodi-M. Kalajdi, Bayrampaa i Pendik, Preporod, br. 2/940,
Sarajevo 15. januar 2011, 38. U Yildrim mahali (optina Bajrampaa) nalazi se i
firma Er sport koja se bavi proizvodnjom i prodajom sportske obue, uvozom
i izvozom konfekcije, koe, obue. Vlasnici su joj braa Abas i Sabahudin Erik,
kao i njihov roak Hakija, porijeklom iz Bieva od olovia, od uvene emsipaine porodice. Da je svaki poetak teak kazivao je Hakija Erik, govorei o
odiseji svoje porodice od Bieva preko Makedonije do Turske u koju su doli sa
2.000 turskih lira poetkom jula 1963. godine. Sa tim novcem su mogli ivjeti tek
mjesec dana. Bili su malo stravljeni, ali i ono to je najvanije sloni. U fabirici
se zaposlilo 11 lanova porodice i sav novac su uvali kod starog oca Deka koji
je bio glava kue; opir. F. Kajevi, Od kace do bicikla, Sandak, br. 11-12,
Novi Pazar decembar 1992.
399
Opir. Nacionalni osjeaj iseljenika Muslimana-srpskohrvatskog jezika
u Turskoj (Fond istraivakog projekta: Meunacionalni odnosi u Jugoslaviji i
problemi federalizma), apirografirano izdanje Instituta za drutvena istraivanja
Fakulteta politikih nauka, Sarajevo 1971; S. Bandovi, Vrisci muhadira, Mus
limanski glas, br. 38, Sarajevo 3. januar 1992; Isti, Iseljavanje Muslimana u Tursku, Sandak, br. 11-12, Novi Pazar decembar 1992.
397

135

Nije bilo kanalizacije, vode, a dugo nijesu imali ni svjetla. ene i

djeca, ak i ona od dvanaest godina, zapoljavali su se po privatnim
fabrikama, radei za niske nadnice i po 12 sati dnevno, dok su odrasli
mukarci radili po zapadnoevropskim zemljama. Fabrikanti su slali
kamione u naselja doseljenika po radnu snagu.400 Tu bi ih ukrcali
u kamione i na isti nain vratili nakon zavrenog radnog vremena.
Na ovakav nain su iseljenici ne samo radili ve i uili turski jezik,
radei zajedno sa turskim radnicima. U boljem poloaju su bili oni
koji su imali neku zavrenu kolu u Jugoslaviji. kolska sprema im
je u Turskoj, nakon provjere dokumenata, bili priznata, bez obzira
to nijesu znali jezik. Mukarci koji su u Jugoslaviji odsluili vojni
rok bili su oslobaani od ove obaveze u novoj dravi. Stanovnitvo
gradskog porijekla lake se adaptiralo u novoj sredini od onoga koje
je stiglo sa sela.
U poetku je veliki broj djece poratnih doseljenika ostajao
nekolovan. Bio je mali broj onih koji su pohaali srednje kole, a
oni koji su studirali sedamdesetih godina bili su veoma rijetki. Neki
su, nakon zbrinjavanja porodica, odmah otili u zapadnoevropske
zemlje na rad, odakle su slali zaraeni novac porodicama za
izdravanje.401 U Pendiku, azijskom dijelu Istanbula, nije bilo
Z. Azemovi pie: Nije lako biti muhadir, svoju kuu raskuiti i svoj
zaviaj ostaviti... Nema onog naeg gostoprimstva, no se i svojta u tuini promi
jeni, svakome svoja kapa oteala. Poneki ni cigaru jedan drugom da prue no tede
i s mukom za svaki obrok lire preko prsta odbrojavaju - cit. prema: Z. Azemovi,
Orlovi na Bosforu, Sandake novine, br. 114, Novi Pazar 27. jul 1998.
401
Boravei 1968. i 1973. u Turskoj E. Muovi je, na osnovu kontakata
sa iseljenicima, docnije zapisivao svoje utiske: U stambolskoj Piman mahali
smestila se peterska sirotinja, tamo odseljena posle pedesetih u potrazi za hle
bom objanjavajui potom da njihovoj mahali nije pravo ime Piman mahala
nego su je tako oni meusobno nazvali zbog toga to su se mnogi popimanili
(pokajali) to su doli ovamo da ive, to ni to nije onako kako su se nadali, ali,
eto, sudbina, prenosei dalje njihova razmiljanja upuena njemu lino: Znamo
da si ti pisac, uli smo ovamo za to, i da pie istoriju, i to o nama, o naoj istoriji
da pie, a bogami je o nama teko pisati. Mi smo ti veito bili neprijatelji s mu
kama i nematinom. Za nekakva dobra mi znali nijesmo - ne tako mi Boga. Taka
nam je ta sudbina. Murat Hercegli, porijeklom iz Sjenice, tamo mu je postavio
pitanje: Kako bi to bilo da kod nas dou komunisti na vlast, pa da mi uzmu moja
kola i moj mal (imovinu) to sam ga s mukom zaradio, pa da mi ga podele onoj
mnogobrojnoj sirotinji iz mog sokaka? prema: E. Muovi, Zemljae, ovde se
tako pria, Ibarske novine, Kraljevo 17. maj 1968; opir. E. Muovi, Sermija,
Beograd 1994, 23-25; S. Bandovi, Djelo dr. Ejupa Muovia, Mak, br. 18-19,
Novi Pazar 1997, 89-92.
400

136

lagodnog ivota. Tu su prvi muhadiri iz Jugoslavije poeli pristizati

poetkom pedesetih godina XX vijeka. Jedan od doseljenika Habib
Gunay se toga prisjeao: Mi smo se poeli ovdje i u susjedne grad
ske optine doseljavati oko 1958. godine. Kada smo dolazili bila su
to nenaseljena mjesta sa razvijenom tekom i bazinom industrijom
i tu se najlake mogao nai posao. Kod zapoljavanja smo uvijek
bili u prednosti nad domaim stanovnitvom, a i drava nas je za
pet godina oslobodila svih poreza. Ujedno, i prve ene koje su
poele da rade u fabrikama bile su nae. Pored Pendika, veliki je
broj iseljenika i njihovih potomaka u susjednim gradskim optinama
Kartal, Maltepe i Umranije: ima nas oko sto hiljada.402
U Izmiru, treem gradu po veliini u Turskoj, naseljen je
veliki broj muhadira u optinama Bornova-mahale amidbi i
Altinda, Bua, Urla sela Nohutalan i Zeytinalan, Alaati, Aliaga
selo akmaklikoy, Odemi karaovo selo, Bergama, Karaburun i
Kemalpaa selo Halilbeyli.403 U vilajetu Balikesir smjeteni su u
Ayvaliku, Burhaniyi i Gomeu. U Ayvaliku su velika sela Kuuk-koj
i Altinova.404 U gradu Burhaniji znatan je broj naseljenika porijeklom
iz Crne Gore. Meu njima je najvie onih iz bjelopoljskog kraja, pa
je znatan broj onih koji su uzeli prezime Akova stari naziv za Bijelo
Polje. Vlasti su im nakon dolaska dodjeljivale zemlju, a otvaranjem
velikih fabrika, oni su stekli znaajnu ulogu kao radna snaga.405
J. Bojadi, Derneci na Bosforu, Osloboenje, Ljubljana-Sarajevo
8-15. jun 1995.
403
U Izmiru djeluje udruenje Bosna-Sandak. Na elu ovog udruenja
2011. je enay Bier, pravnica, porijeklom iz Kolaina. Njeni najblii saradnici
su Abdulah Gul, porijeklom Pepi iz Kolaina, Mustafa Egi, porijeklom atovi
iz Bijelog Polja, Ozlem Akbiyuk, porijeklom Kali iz Bijelog Polja, Umut Utku
Erdogan, porijeklom Kali iz Kolaina, Saut Nezir, porijeklom Kali iz Kolaina
i drugi; opir. B. Perva, Bijeli luk i plavo more, Preporod, br. 14/952, Sarajevo
15. juli 2011, 55.
404
Almir Hodi i Mirsad Kalajdi piu da se u selu Kuuk koy (Kky),
izmeu Ajvalika i turistikog mjesta Sarimsaklija, ive doseljenici porijeklom iz
sjevernih krajeva Crne Gore; opir. A. Hodi-M. Kalajdi, Izmir, Preporod, br.
24/938, Sarajevo 15. decembar 2010, 42. U Sarimsakliju se nalazi i hotel Dobra
iji su vlasnici porijeklom iz Bijelog Polja i Pljevalja.
405
Predsjednik ove optine je 2010. bio Fikret Akova. On je posjetio i
Crnu Goru, gdje je svoju optinu pobratimio sa Bijelim Poljem, koje je rodno
mjesto njegovog dede. U decembru 2010. godinjoj sveanosti Udruenja ovih
doseljenika prisustovao je i Ramo Brali, ambasador Crne Gore u Turskoj; opir.
A. Hodi-M. Kalajdi, Halilbeyli koyu Hercegovina u Turskoj, Preporod, br.
1/939, Sarajevo 1. januar 2011, 41.
402

137

Gome je takoe mjesto u kome je znatan broj stanovnika porijeklom

iz Crne Gore. Bave se raznovrsnim poslovima, turizmom, a u okolini
uzgajaju masline i pamuk, neki su se posvetili stoarstvu. U dva
sela u blizini Gomea ima i doseljenika iz Crne Gore. U Ulubejleri
ivi pet i Kasaba Karau deset takvih porodica.406 U selu ataltepe,
udaljeno 80 kilometara od anakalle, ive porodice porijeklom iz
Crne Gore i Hercegovine: Karcii (sada Salam), Heldii (Arslan),
Martinovii (Aksoy), engii (Bedir), urevii (Inan), Smailagii
(Zengin), Bandii (Oren), Sadikovii (Ba), Hadibulii (Karabuli).
Nekada je to bilo veliko selo. Veina stanovnika se, u potrazi za bo
ljim ivotom, vremenom odselila prema Bigi, Izmiru i Istambulu.
Preostalo stanovnitvo se bavi pomalo stoarstvom, sjeom ume,
obrauju zemlju ili siju povre.407
Vremenom su mnogi doseljenici uspjeli da se snau i obezbijede
pristojne uslove za ivot, te postanu ugledni i bogati poslovni ljudi,
trgovci, zanatlije, javni i politiki djelatnici.408 Sedamdesetih godina
A. Hodi-M. Kalajdi, Halilbeyli koyu Hercegovina u Turskoj, Pre
porod, br. 1/939, Sarajevo 1. januar 2011, 41.
407
A. Hodi-M. Kalajdi, Moji su negdje po vi Sarajva, selo Lukovac, ima hin puno to sam ih poznavo, nemere da mi nampane, Preporod, br.
16/925, Sarajevo 1. juni 2010, 31.
408
Danas, Beograd 10. decembar 1997. U dokumentima Matice iselje
nika Srbije iz 1978. stoji da se prilikom utvrivanja poloaja i stanja iseljenika iz
Jugoslavije u Turskoj uoavaju dvije osnovne grupacije razliitog generacijskog
postanka: iseljenici i njihovi potomci iseljeni u periodu do oko 1925. i iseljenitvo
nastalo nakon Drugog svjetskog rata: Razlike izmeu dve osnovne grupe odnose
se prvenstveno na socijalnu strukturu i drutveno-ekonomski poloaj. Meu po
ratnim iseljenicima najbrojnije je seljatvo i to nepismeno seljatvo, zatim zanalije
I sitni trgovci, koji su u masi ekonomski slabani. Za razliku od njih predratno
iseljenitvo i njihovi potomci zauzimaju izvanredne visoke poloaje u politikom,
javnom i ekonomskom ivotu Turske. Iseljenitvo u Turskoj, navodi se dalje,
spada meu najbrojnije jugoslovensko iseljenitvo uzeto prema zemlji imigracije
(oko 1 milion ljudi) i to je znaajan faktor kada govorimo o naem politikom
zadatku. Zatim, pored ekonomskog faktora u procesu iseljavanja snaan uticaj je
imao i religiozni faktor, u svim periodima. Sledea opta karakteristika je da ovo
nae iseljenitvo, u masi, pozitvno gleda na zbivanja u Jugoslaviji neposredna
posledica ovog stanja je da u Turskoj nema organizovane politike emigracije, ne
prijateljski raspoloene prema Jugoslaviji, osim pojedinaca koji su se iz politikih
razloga iseljavali, to je olakavajui i pozitivan faktor za delovanje sa nae strane;
opir. Matica iseljenika Srbije, Savetovanje po pitanju iseljenitva iz SR Srbije u
Turskoj (iz ue Srbije i SAP Kosova), Beograd 1. novembar 1978. U materijala
Matice iseljenika BiH iz 1981. stoji da su iseljenici i njihovi potomci u Turskoj
406

138

XX stoljea tri ministra u vladi Bulena Edevita bili su porijeklom iz

Jugoslavije. Po navodima Mesuda Besnikua, tadanjeg generalnog
konzula Jugoslavije u Istanbulu, skoro sve valije u Turskoj (naelnici
okruga), kao i veina policijskih i dobar dio vojnih starjeina, bili su
porijeklom iz Jugoslavije. Potomci iseljenika su se istakli i kao dobri
vojnici. Posebno su doli do izraaja u toku kiparske krize, gdje ih je
dosta i stradalo u sukobu sa Grcima. Meu poginulim je bio i amil
Daci, roen 1947. u Ibarcu kod Roaja, koji se u Turskoj zvao
Kamil Balkan. On je proglaen za gaziju (heroja), a jedna ulica, kao
i kola u istanbulskom naselju Bejuzevler dobila je njegovo ime.409
Mnogi od onih koji su otili u Tursku postali su uspjene
zanatlije i trgovci, te su bili u prednosti nad tamonjim stanovnitvom
upravo zbog evropskog imida na koji su uvijek bili vrlo ponosni.410
Svojim bogatstvom izdigao se cijeli niz ljudi porijeklom sa
prostora nekadanje jugoslovenske dravne zajednice. Nadaleko se
prouo Tarik ara, vlasnik svjetski znaajnog, interkontinentalnog
privrednog giganta Enka- najvee turske graevinske firme,
porijeklom iz Sandaka, ija je porodica 1942. iz Skoplja pobjegla u
Tursku.411 Ugledno ime je postao i Ali ena, vlasnik velike industrije
ivo zainteresovani za veze i kontakte sa svojom rodbinom iz starog zaviaja,
vjerno uvaju i gdje god mogu manifestuju svoje porijeklo, jezik i obiaje. Kod
njih je sve izraeniji i patriotski stav prema Jugoslaviji koji se manifestuje kroz
zahtjeve za trajniju povezanost sa svojom matinom domovinom, ponos zbog
ugeda SFRJ, koji je zasnovan na rezultatima njenog samoupravnog socijalistikog
razvoja i nesvrstane spoljne politike, njihovu spremnost da se na razne naine
pozitvno angauju u daljem uspostavljanju i jaanju veza i saradnje sa svojom
ranijom domovinom. Meu njima nema teroristikih i slinih antijugoslovenskih
organizacija prema: Matica iseljenika BiH, Rezime rasprave o mogunostima
saradnje sa graanima naeg porijekla u Turskoj, Sarajevo 10. februar 1981.
409
E. Muovi, Jugoslovensko iseljenitvo u Turskoj, 73-74.
410
Novi panevac, Panevo 26. avgust 1993; H. Hajdarevi, Atmosfera
rodbinstva i bliskosti, Ljiljan, br. 343, Sarajevo 9-16. avgust 1999.
411
ara o tome govori: U Skoplju smo bili najbogatija porodica, da bi
u Istanbulu kao muhaderi imali mnogo tekih dana. Sjeam se, nisam imao da
jedem... Majka je prodala i ono preostalo zlato to je imala kako bi nas prehranila.
Bila je to borba za elementarnu egzistenciju. Najtee mi je bilo kada sam izgubio
brata od 19 godina. est godina bio je mlai od mene. Radio je u jednoj fabrici
eksploziva. Borili smo se za njegov ivot. Naalost, bili smo siromasi, nismo imali
novca da ga lijeimo. To je bilo najstranije to moe ovjeka zadesiti. Zavrio
sam fakultet bez knjiga prema: F. Kajevi, Trea ruka, Novi Pazar 1993, 178;
opir. V. Ivanovi, Na zemljak iz Istanbula, Politika, Beograd 11. februar 1987.

139

koe i avio-kompanije. Murat-beg Bajrovi, porijeklom iz Pljevalja,

stvorio je avio-kompaniju Sandak air. Porodica Sarvan razvila
je posao u Izmiru. Barjaktari su porodica koja se uspjeno bavi
poslovima u industriji. Porodica Altin je postala vlasnik prestine
istanbulske robne kue i hotela Polanin.412
Svi oni koji su eljeli otii u Tursku, kao to je ve istaknuto,
izjanjavali su se kao Turci.413 Dolaskom brojnih porodica iz Ju
goslavije povean je ukupni broj iseljenika sa onima, iz ranijih
vremena, razmjetenih irom nove domovine.414 Doseljenici koji su
u Turskoj oformili kompaktna naselja umogome su sauvali stare
obiaje, dok su oni koji su se pojedinano rasuli po Turskoj, bili
izloeni broj asimilaciji. Porodice iseljenika koje su imale slovenska
prezimena, posebno ona koja su se zavravala na i, morale su
da ih turciziraju ili da uzmu prezimena na turskom jeziku.415 Vie
porodica je za nova prezimena uzelo pune ili skraene nazive
gradova, mjesta i sela odakle su dolazili. Doseljenici iz Sandaka
uzeli su nova prezimena: Alkan (crvena krv), Aksoj (svijetli rod),
Jildiz (zvijezda), Demir (gvoe), Erden (vojniki), Jeni-Bbazar
(Novi Pazar) Ak-Bajrak (svijetla zastava), Bujuk-Bajrak (velika
zastava), Sandakli (Sandaklija) i sl. Akaguli su se ranije prezivali
Hafizovii, Akove ranije Liine. Potomci legendarnog emsi-pae
J. Bojadi, Pogled sa Bosfora, Parlament, br. 18, Novi Pazar 10.
decembar 1999.
413
U Jugoslaviji se 1948.-1953. broj lica koja su se, radi mogunosti lakeg
iseljavanja, izjanjavala kao Turci, poveao za dva i po puta. U Makedoniji je nji
hov broj povean za dva, na Kosovu za 26 puta, dok je u Srbiji njihov broj povean
za cijelih 36 puta; upor. J. Trifunovski, Preseljavanje sandakih Muslimana u
Makedoniju, Glasnik Srpskog geografskog drutva, br. 1, Beograd 1956, 60-61;
Isti, Bonjaci u Makedoniji, Geografski pregled, V, Beograd 1961, 95-104.
414
Opir. E. Muovi, Posleratne migracije i emigracije stanovnitva novopazarskog kraja, Novopazarski zbornik, br. 13, Novi Pazar 1989; S. Bandovi,
Emigracija Muslimana iz Bosne i Hercegovine i Sandaka u Tursku (1878-1941),
Simpozijum Seoski dani Sretena Vukosavljevia, XV, Prijepolje 1993, 137-145;
Isti, Posljeratno iseljavanje Muslimana iz Sandaka u Tursku, 299-308.
415
Jedan muhadir je na pitanje slubenika kako hoe da se preziva rekao
da ne zna. Slubenik je promrljao i rekao Bilmez. Potom je ubrzo ovaj muhadir
upoznao jednog starog muhadira koji je u Tursku pristigao u periodu izmeu dva
svjetska rata i sve mu ispiriao. Stari muhadir se nasmijao, a onda mu rekao da to
znai neznalica, i uputio ga da umjesto tog uzme prezime Bilim (znalac), to
je ovaj i uradio prema: H. Derdemez, Derdemez i prijatelji, 55.
412

140

Bievca su uzeli prezime Erik.416 Po tvrdnjama nekih iseljenika

promjena prezimena nije shvatana kao neto traumatino jer su sa
svojim prvobitnim prezimenima bili upadljivi i izazivali su odreeno
podozrenje meu domaim stanovnitvom, a oni su i sami eljeli to
potpuniju integraciju unutar turskog drutva. Deavalo se ak i da
braa koja su u Tursku stigla u razliitim periodima uzmu i razliita
prezimena.417 Kumovi su im nerijetko bili raniji doseljenici
iz Sandaka, roaci koji su im slali vasike i oni kod kojih su
privremeno nalazili smjetaj. Iz brojnog bratstva Balota iz roajskog
kraja, iselilo se 1964.-1970. oko 200 domainstava u Tursku. Skoro
svi su tamo zadrali prezime Balota.418
Savezno izvrno vijee je u oktobru 1968. donijelo odluku
u vezi sa nekim mogunostima povratka iseljenika, pa i onih koji
su otili iz Jugoslavije u Tursku, ali to nije olakalo put povratka.
Turska je strogim zakonima spreavala da se iznosi imovina van
njenih granica, te je odreivala dvostruke carine prema carinskoj
deklaraciji o uvezenoj robi prilikom doseljenja, pa su oni koji
su se htjeli vratiti prodavali svoju imovinu u bescijenje. Cijena
autobuske karte iz Jugoslavije u Tursku iznosila je 40.000 tadanjih
starih dinara, dok je u obrnutom smjeru iznosila ak pola miliona
starih dinara.419 Za taj put se moralo platiti jo oko 3.000 turskih
lira, odnosno oko 3.600 novih jugoslavenskih dinara za dravnu
taksu, zapravo kao mito nadlenim slubenicima.420 Put povratka
je ipak ostajao pusta elja. Molbe za repatrijaciju nailazile su na
odbojnost, prepreke i zatvorena vrata za veinu podnosilaca, poto
se smatralo da su ispisivanjem iz jugoslovenskog i prijemom
416
Iseljenici su takoe uzeli i prezimena: Ajdogan, Atasfer, Altin, Bajuk,
Biber, Ertural, Guber, Gultas, Igbar, Karhapijan, Pajaz, Sakar, Sipahi, Senturk,
imer, Tacan, Unursal, Kalkan, Erden, Demirok, Islamoglu, Salpata, Osturk,
Ko, Agdemir, alikan, Ate, Deniz, Nurilijer, Kansu, Ezda, Atasevor, Kahra
man i druga; opir. M. Memi, Poznati Bonjaci iz Sandaka i Crne Gore, Sara
jevo 1998, 203-211.

Od dva brata iz porodice Hamidovi, doseljenih krajem pedesetih

godina iz novopazarskog kraja u Tursku, jedan je uzeo prezime Hamidoglu
a drugi Kunuk.
417

U. Hadi, Balote, Roajski zbornik, br. 7, Roaje 1995, 137.

IAR, OK SK Novi Pazar, kut. br. 6, Zapisnik i materijali sa IV proirene
sjednice OK SK Novi Pazar od 28. septembra 1966; S. Bandovi, Posljeratno
iseljavanje Muslimana iz Sandaka u Tursku, 303.
420
N. Duraku, Put bez povratka, Vjesnik u srijedu, Zagreb 29. maj 1968.
418
419

141

turskog dravljanstva postali stranci, ekajui godinama na rjeenje.

Diplomatsko-konzularnim predstavnitvima Jugoslavije u Turskoj
inile su pri tome posebne tekoe i izmjene prezimena iseljenika.421
Da se niko od Muslimana, iseljenih u Tursku, nije bavio dje
latnostima uperenim protiv svoje bive zemlje, potvrdio je i Mi
lentije Popovi, visoki savezni funkcioner koji se nalazio na elu
jugoslavenske parlamentarne delegacije koja je posjetila Tursku.422
Dr. Ejup Muovi navodi primjer profesora Deroka koji je, nakon
povratka iz Turske sa jednog putovanja, izjavio, da nigde nije
sreo patriotskije emigracije od one u Turskoj.423 Dr. Enes Pelidija
je obilazei neke iseljenike porodice u Turskoj, porijeklom iz
Sandaka, docnije zapisao: U brojnim razgovorima sa tim ljudima
nisam osjetio nita negativno to bi se odnosilo na nau zemlju ili
kraj odakle su doli njihovi preci. Naprotiv, radovali su se svemu
lijepome o emu sam im priao, pokazujui ivo interesovanje za sve
to se odnosi na cjelokupni ivot.424 Dr. Hasnija Muratagi -Tuna
je 1994. u Erdeku naila na iseljenike iz Prijepolja: Trgoh se kad
uh da neko pjeva Ibrahim-bega vezana vode. Za stolom grupa
ljudi. Traim onog to pjeva. Lako ga naoh. Pjevao je i plakao.
Rukama je brisao suze. Tog ovjeka sam i ranije viala. Sretali
smo se, ali nijesmo razgovarali. Zagolica me otkud zna pjesmu.
Zakljuih da nije Turin. elim da se upoznam sa njim. Sjutradan
brzo uspostavismo vezu. Rekli su nam da je iz Burse. Obradovah se.
Roeni amida mog oca je jo osamnaeste otiao u Bursu, nikad se
Upor. A. Purivatra, O problemu iseljavanja Muslimana, u: Migracije i
Bosna i Hercegovina. Dr. Ejup Muovi pie 1981. godine: Prema jednoj proceni
do koje sam doao u Istanbulu, konsultujui veliki broj ljudi, oko 40% iseljenih
Muslimana vratilo bi se u Jugoslaviju pod uslovom da im se omogue najminimal
niji uslovi za ivot. Meutim, to je nemogue iz vie razloga, a jedan od njih je i
injenica da su mnogi, u vreme dok su se iseljavali i tamo privikli na nove uslove
ivota, ostali bez igde iega - cit. prema E. Muovi, Jugoslovensko iseljenitvo
u Turskoj, 70; opir. S. Bandovi, Iseljenitvo iz Sandaka u Turskoj, Simpozijum
Seoski dani Sretena Vukosavljevia, XVII, Prijepolje 1997, 211-223.
422
I. Havi, Muhaderi. Kako je poelo, feljton, Sandak, br. 6, Sarajevo
24. decembar 1990.
423
E. Muovi, Jugoslovensko iseljenitvo u Turskoj, 75; opir. vidi: s.
Bandovi, Izazovi i historijska iskustva u djelu dr. Ejupa Muovia, Tutinski
zbornik, br. 1, Tutin 2000, 95-129.
424
E. Pelidija, Tragom Pljevljaka u bijelom svijetu, Sandak, br. 7-8, Sa
rajevo februar 1991.
421

142

niko sa njim nije vidio. uo jeste. Davno je slao pisma. Moda u

od njega neto saznati. Pjeva se zvao Isa. Prije trideset i pet godina
je doao iz Prijepolja. Sve nam ispria lijepim naim jezikom. Pitam
ga kako to da nije zaboravio jezik. Ree da i sad s majkom govori
naki. Majka jo nije nauila turski. Kae da joj ne treba, prela je
osamdesetu. Isa nam obea da e nas upoznati sa njom. Ona rijetko
izlazi na sunce. Doveli su je da je ne ostavljaju samu. Babo je umro
prije nekoliko godina.425
Na posebnost iseljenika ukazivali su i turski dravni organi
i politike partije. Oni su proklamirali potpuno integrisanje svih
iseljenika u tursko drutvo, tursku naciju, potpunu asimilaciju
neturskih nacionalnih i etnikih grupacija. Vlasti i politike partije,
a posebno vojska, bili su dugo veoma odluni u suzbijanju isticanja
bilo kakvog neturskog identiteta turskih dravljana.426 Vremenom
su poeli shvaati da isticanje porijekla ne teti temeljnom turskom
opredjeljenju.427 U Istanbulu je formiran 1968. sportski klub
Jildrim Bosna (Gromovita Bosna) u kojem su zastupljeni skoro
svi sportovi. Krajem osamdesetih godina osnovan je i Dernek,
kulturno-umjetniko drutvo iseljenika iz Sandaka, sa Kosova i iz
Makedonije. U ovom velegradu djeluje i klub Albanaca Bratstvo.
Po njihovim podacima u Turskoj ima dva miliona Albanaca.
Najpoznatiji Albanac, po porijeklu, je, prema nekim navodima,
svakako Kenan Evren, nekadanji turski predsjednik.428 Devedesetih
godina stvoreno je sedam Derneka u etiri velika grada (Bursa,
Izmir, Adapazar i Istanbul). U evropskom dijelu Istanbula formirana
su tri Derneka u optinama Bajrampaa, Selakjoj i Alibejkoj. U
Ona dalje pie: Isa nam je priao zato su doli a vie koliko su patili.
Ree nam da mu majka i sad pati... Upoznao nas je i s majkom. Ona nam se poali
da joj se sin i snaha po cio dan kupaju u Limu, mislila je na more. U ovolikom
moru ona vidi samo svoj Lim. Ispria nam da joj je snaha Arnautka i da se Turci
nerado mijeaju s naima cit. prema: H. Muratagi-Tuna, Svaiji ivot u jednu
sjenku stane, Mak, br. 5-6, Novi Pazar 1994, 26-27.
426
Matica iseljenika BiH, interni materijal, Sarajevo oktobar, 1974.
427
H. Somun, Bosanskohercegovaka dijaspora, Forum Bosnae, br. 6, Sa
rajevo 1999, 133.
428
F. Shehu - S. Shehu, Pastrimet etnike, 40-55; Preporod, br. 3/514,
Sarajevo 1. februar 1992. Bakir Tanovi u Preporodu (br. 15/478 od 1. avgusta
1990) istie da je Kenan Evren zapravo porijeklom iz Novog Pazara odakle se
njegova porodica iselila u Preevo.
425

143

azijskom dijelu Istanbula, u optini Pendik takoer je 1992. formiran

Dernek.429
Dr. Ejup Muovi je zakljuivao da su iseljenici u Turskoj
izgubljeni za svoj etnos, da su, pored turskog jezika, prihvatili sve to
je tursko, da im nita drugo od njihovog nije ostalo, smatrajui da je
religija uinila svoje i olakala posao potpune asimilacije.430 Jedan od
najuspjenijih iseljenika, arik Tara je dao jasan sud o iseljenicima:
Mladost koja je dola u Tursku, ona se nee vratiti natrag. Svi oni
koji su doli iz Sandaka, u prosjeku su zadovoljni. Ako neko nije
zadovoljan, taj nije zadovoljan samim sobom, navodei da je jedno
jasno, da Tursku osjeaju kao svoju novu domovinu.431 Veze sa
zaviajem, posebno poratnih iseljenika nijesu prekidane. Nakon svih
promjena koje su se desile na politikom, ekonomskom i kulturnom
planu, krajem osamdesetih godina ojaali su naroito trgovaki
kontakti.432 Turska vie nije bila preko bijela svijeta, kako se to
nekad beznadeno inilo. Uestale su naizmjenine rodbinske posjete
i stalna, poslovna saradnja. Audio-vizuelna sredstva omoguavala su
uvanje kontakata, slika i uspomena na rodnu grudu, slavlja, roake,
prijateljstva i drage ljude.433
I. Mehmedovi, Kutak sa osjeajem domovine, Sandak, br. 20, Novi
Pazar maj 1993; Isti, Kako sauvati bogatstvo kultura, Has, br. 102, Novi Pazar
13. novembar 2000. Dernek je 2010. brojao preko 1100 lanova koji plaaju po
sedam EUR-a godinje lanarine. Stipendiraju oko 150 studenata na razliitim uni
verzitetima irom Turske. Dernek ima folklornu i harmonikaku sekciju, sportski
klub prema: Preporod, br. 2/940, Sarajevo 15. januar 2011, 39.
430
E. Muovi, O posleratnim migracijama sandakih Muslimana u
Tursku i Makedoniju, 457; Isti, Muslimansko stanovnitvo Srbije, Kraljevo
1992, 155. Slino konstatuje i Binasa Muovi; upor. B. Muovi, Jugoslovenski muhadiri u Turskoj i njihova sudbina, u: Identitet Bonjaka-Muslimana, 91;
Ista, Obiaji sandakih Muslimana u Turskoj, Simpozijum Seoski dani Sretena
Vukosavljevia, XVI, Prijepolje 1995, 273.
431
Upor. F. Kajevi, Trea ruka, 179; E. Rahi, Historijska geneza Bonjaka,
Takvim, Novi Pazar 1996, 178-179. Fehim Muktarevi, novinar i prevodilac Tur
ske Radiotelevizije (TRT) smatra da su doseljenici odavno raistili sa dilemom
novog identiteta, te da se svi oni, bez obzira koliko u kui odravali kulturu svojih
predaka, osjeaju Turcima od onog trenutka kada su prekoraili granini prelaz
Kapikule prema: I. Koan, Putevi sevdalinke: o Bonjacima u Turskoj, 381.
432
Sandak, br. 29, Novi Pazar 15 - 30. septembar 1993.
433
U rezimeu sa rasprave o mogunostima saradnje sa graanima jugo
slovenskog porijekla u Turskoj, koja je odrana u Sarajevu 10. februara 1981. u
organizaciji Predsjednitva Matice iseljenika BiH istaknuto je da nai iseljenici
i njihovi potomci su ivo zainteresovani za veze i kontakte sa svojom rodbinom iz
429

144

Naseobine i brojnost iseljenika

Dokumenta i istraivanja naunika, publicista i drugih istra
ivaa locirala su brojne gradove, kasabe i sela kao mjesta ivljenja
iseljenika i njihovih potomaka u Turskoj:
- Gradovi: Istanbul (kvartovi: Besuyzevler, Bayrampasa,
Pendik), Ankara, Edirna, Bursa, Izmir (kvartovi: Tepedik, Bogazidi,
Zejtinluk, andibi, Mersinli, Bornova, Altindag, Bunarbai, Buda),
Adapazar, Adana, Eskiehir, Manisa, Konja, Izmit, Jalova itd.
- Kasabe: Biga, Erdek, Karamursel, Inegel, Soke, Burhanije,
Urla, Ajdin, Biledik, Arifija, Kilikija, Kjutahija, Durgutlu, anakale,
Denizli, Mugla, Dejhan, Havsa, Kesan, Gelibol, Kuadasi, Ajvalik,
Jeniehir, Balikesir, Bergama, Efes, Kalabak, Kirkkale, Sindan,
Bol, Irgripli, Maras, ankiri itd.
- Sela: Doma, Gelebe, Juran, Jenikej, Kalafat, (Bosna
koj), Jazlik, Haramanli, Kese, Omer kej, amlida, Demir koj, a
taltepe,434 Balikli, Pejrazli, Paaliman, Geme, Kuuk koj, Nahut
koj, esma, Aladat, Sejdikej, Tira, Odemi, Zejtinlankej, Turan
kej, Esen koj, Lutfije, Inajet, Olukli, Karabunar, Hajrije, Ihsanije,
Sematli, Taorgan, Ajazma, Tahtalije, Orde koj, Soltan, Dine,
Tuzla, Kekimaden, Hajman, Bejpazar, Nallihan, Ajo, Stano, Ku
ruk esma, Selduk, Halil-bejli, Seydikoy, Alakami, i druga brojna
sela u Trakiji, evropskom dijelu Turske i po Maloj Aziji.
Teko je odgonetnuti i priblino precizan broj muslimana koji
su se iz Jugoslavije iselili u Tursku, usljed nepostojanja vjerodostojnih
izvora, ime je otvoren irok prostor za velike razlike u procjenama,
starog zaviaja, vjero uvaju i gdje god mogu manifestuju svoje porijeklo, jezik i
obiaje...Meu njima nema terorista i slinih anijugoslovenih organizacija... Izvjestan broj ljudi naeg porijekla, naroito mladih i onih koji su prvih godina
poslije osloboenja iselili u Tursku eli da se vrati u zemlju. Mislimo da bi o
ovom pitanju trebalo utvrditi nae jasne stavove i dati precizan odgovor - prema:
Rezime rasprave o mogunosti saradnje sa graanima naeg porijekla u Turskoj,
Matica iseljenika BiH, Sarajevo 1981, kopija.
434
U blizini ovog sela nalazi se selo Nusratiye u kome ive muhadirske
porodice urevia, Keljevia porijeklom iz Bijelog Polja, Babajia iz Berana,
Helia i Efendia iz Kolaina, doseljene nakon balkanskih ratova. Svi oni, navode
Amir Hodi i Mirsad Kalajdi, uvaju sjeanja na rodni kraj, mada niko iz
sela nikada nije tamo iao niti ih je ko posjetio prema: Preporod, br. 12/926,
Sarajevo 15. jun 2010, 34.

145

kao i u pogledu njihove etnike strukture.435 Niz autora koji se

bave ovom tematikom, ne odolijevajui svojevrsnim licitacijskim
iskuenjima, iznosi razliite podatke, mahom ne navodei njihove
izvore. Smail Bali iznosi podatke o 61.669 muslimana koji su se
1950.-1957. iselili u Tursku.436 Po podacima iz statistikih turskih
izvora u ovu zemlju je izmeu 1946. i 1968. pristiglo 41.950
porodica sa 159.030 lanova. Turski naunik Altan Deliorman 1973.
istie da je iz Jugoslavije u Tursku iseljeno oko 200.000 lica. On
rauna da je u Tursku 1953. stiglo 1.113 lica; 1954. - 9.729; 1955.
-17.000; 1956. - 31.996; 1957. - 30.162; 1958. - 30.137; 1959. 18.403; i 1960. godine 13. 304 lica.437 Geray Cevat predoava
1962. procjenu o 283.000 doseljenika iz Jugoslavije.438 Po Turskoj
enciklopediji iz 1954. broj Muslimana koji su se iselili u islamski
Orijent iznosi 600.000 lica. Tvrtko ubeli, koji je, u jesen 1966.
zajedno sa Hansom Joahim Lankeom (Hans Joachim Lanksche) s
Univerziteta u Minhenu, bio na studijskom boravku u Turskoj, iznio
je procjenu od 400.000 turskih dravljana s bosanskim maternjim
jezikom. On je tu uraunao i one useljenike iz Makedonije ije
U materijala Matice iseljenika Srbije iz marta 1975. godine, izmeu os
taloga; stoji: Prema nekim podacima izmeu dva rata, kao i u periodu posle II
svetskog rata, otilo je u Tursku i zemlje Bliskog istoka nekoliko stotina hiljada
Muslimana, Turaka i Albanaca iz cele Jugoslavije, od ega ne mali broj iz SR Srbi
je Sandak i Kosovo Ne ulazei dublje u analizu pojedinih perioda iseljavanja
pripadnika ovih naih naroda i narodnosti, ono je izmeu dva rata bilo jednim
delom izazvano tadanjom politikom vladajuih velikosrpskih krugova, manjim
delom bilo je rezultat agrarne reforme i uverenja dela tih ljudi da je Turska njihova
matina zemlja. U posleratnom periodu iseljavanje je bilo izazvano najveim de
lom neprijateljskom propagandom o odnosu novog socijalistikog drutva prema
slobodi veroispovesti i ravnopravnosti naroda, delom i kao posledica klasnog re
fleksa i shvatanja o mogunosti privatnog poslovanja u novoj Jugoslaviji. Vana
komponenta ovog iseljavanja, nema sumnje, bila je i ukupna tadanja nasleena
privredna zaostalost krajeva u kojima su iveli ovi nai graani; opir. Matica is
eljenika Srbije, Informacija o pitanju naeg iseljenitva u Turskoj i mogunostima
nae aktvnosti, Beograd 29. mart 1975.
436
S. Bali, Bonjaci u inostranstvu, Glasnik, Rijaset IZ u BiH, br. 5-6,
Sarajevo 1999, 459.
437
A. Deliorman, Buyuk Darbe, Istanbul 1973, 248; F. Shehu - S. Shehu,
Pastrimet etnike, 30.
438
G. Cevat, Turkie den ve Turkie ve gocler ve Gocmelerin iskam (19231960), Ankara 1962, 235; F. Shehu - S. Shehu, Pastrimet etnike, 30-31.
435

146

porodice i dnevni govor nisu bili turski.439 Po podacima Konzularne

uprave Saveznog sekretarijata za inostrane poslove Jugoslavije iz
marta 1970. u Turskoj se nalazilo 300.000 tzv. Gemena, poratnih
doseljenika iz Jugoslavije.440 D. Anaikovski rauna da je 1955.1958. iz Makedonije iseljeno 160.000 lica. Dr. Aslan Puka pominje
cifru od 350.000 iseljenih Albanaca sa Kosova u Tursku. Dr. Branko
Horvat predoava dvije verzije o broju iseljenih. Po jednoj je iseljeno
231.000 lica, od ega je 80% bilo Albanaca, a po drugoj 80.000
Albanaca.441 Dr. Pajazit Nui iznosi da se 1953.-1972. iz Jugoslavije
u Tursku iselilo 246.108 lica, dok dr. Hakif Bajrami rauna da se
u Tursku 1953.-1966. iselilo 412.000 lica.442 Ovakve procjene,
optereene problematinim sindromom zaokruenih cifara, ukazuju
na nastojanja istraivaa da daju sopstvene procjene, ne otkrivajui
metode kojim su doli do ovakvih brojki, koje se, u odsustvu
kompetentnih izvora, opet primaju sa odreenom rezervom. Time se
ovo pitanje svakako ne iscrpljuje, ve, naprotiv, jo vie uslonjava.
Hajrudin Mehmedbai iznosi 1986. da postoje razliite
procjene o broju iseljenika u Turskoj, kao i da je tokom vremena
znatan broj doseljenika sa prostora jugoslovenske dravne zajednice,
stvorio posebnu sociopsiholoku rezonansu o ogromnom broju
doseljenika i njihovih potomaka. On navodi i neke procjene, do kojih
su doli pojedini istraivai, da u Turskoj danas ima ak oko sedam
miliona iseljenika i njihovih potomaka. Ovi istraivai u svojim
raunicama uzimaju u obzir sve doseljenike i njihove potomke ne
samo posljednjih stotinu godina nego i u ranijim vremenima. U ovaj
su broj uraunali adamioglane, ratne zarobljenike, kupljene robove,
sve one koji su sa podruja Jugoslavije protjerani u Malu Aziju
(surgun), zatim sve ratne veterane koji su se nakon raznih vojnih
operacija nastanjivali na teritoriji Turske, itd. Nacionalnu strukturu
svih iseljenika i njihovih potomaka teko je utvrditi, jer zvaninih
podataka o tome nema. Najvie je muslimana slovenskog porijekla,
Albanaca, zatim Turaka i erkeza iji su preci svojevremeno
kolonizovani u Makedoniji i na Kosovu. Bez obzira na porijeklo,
S. Bali, Bonjaci u inostranstvu, 460-461.
S. Bandovi, Iseljavanje Muslimana iz Sandaka, 121; Isti, Iseljavanje
Muslimana iz Srbije i Crne Gore u Tursku u: Identitet Bonjaka-Muslimana, 7787.
441
F. Shehu-S. Shehu, Pastrimet etnike, 96.
442
F. Shehu - S. Shehu, Pastrimet etnike, 31.
439
440

147

svi oni se sada tretiraju ne samo kao turski dravljani nego i kao
Turci. Izuzetak je inilo samo oko dvije hiljade iseljenika i njihovih
potomaka Srba, Makedonaca, Crnogoraca i Hrvata koji su zadrali
jugoslovensko dravljanstvo.443 Veoma je teko dokuiti u trci
procjena, kako se dolazi do procjene od vie miliona iseljenika.
Naroito se namee pitanje, kod ovakvih podataka, kolika je stopa
nataliteta kod iseljenika morala biti da bi se dostigla takva impozantna
brojka.
Albanski demograf Rifat Bljaku smatra da se taan broj ise
ljenika u Turskoj ne moe utvrditi zbog nedostupnosti grae koja
se uva pod kljuem u arhivima u Beogradu, Istanbulu, Ankari,
Londonu, Beu i u drugim dravama.444 Dr. Ejup Muovi je navodio
da u Turskoj ivi vie od dva miliona potomaka jugoslovenskih
muhadira.445 Dr. Darko Tanaskovi, orijentalista, iznosi procjenu
od nekoliko miliona iseljenika iz Jugoslavije u Turskoj.446 Hajrudin
Somun, bosanskohercegovaki ambasador u Turskoj, govorei 1994.
o iseljenicima iz bive Jugoslavije procjenjuje da ih u toj dravi ima
najmanje tri, a najvie pet-est miliona.447 Dr. Muhamed Filipovi
navodi brojke od oko tri miliona potomaka iseljenika. Ovu procjenu
prihvata i dr. Enes Pelidija.448 U beogradskoj tampi je navoen
i podatak da je u Turskoj preko pet miliona graana koji vode
porijeklo sa jugoslovenskog prostora.449 Etnolog Binasa Muovi
ide jo dalje, pa procjenjuje, raunajui i na iseljenike jo od kraja
XVII vijeka, kako je gotovo sigurno da je u dananjoj Turskoj svaki
esti stanovnik potomak iseljenih muhadira sa naih prostora, tj. da
H. Mehmedbai, Od Jedrena do Iskenderuna, 129-130; upor. Isti, Nezaboravna Bosna, Iseljeniki almanah, Sarajevo 1989, 75-76; Nedovreni mir, 131.
444
Upor. F. Shehu-S. Shehu, Pastrimet etnike, 35; S. Braha, nav. djelo, 493.
445
E. Muovi, Jugoslovensko iseljenitvo u Turskoj, 70; opir. S.
Bandovi, Balkanski muhadirski pokreti u historiografskom kaleidoskopu, Al
manah, br. 35-36, Podgorica 2006, 155-192 .
446
Politika ekspres, Beograd 17. oktobar 1994.
447
Osloboenje, evropsko izdanje, Sarajevo-Frankfurt 4-11. avgust 1994.
448
M. Filipovi, Bosna i Hercegovina, 11; E. Pelidija, Bonjaci u inozemstvu, Vijee Kongresa bonjakih intelektualaca, tribina br. 45, Sarajevo 1996, 6.
ak Rupnik, ekspert za meunarodne odnose iz Pariza navodi cifru o dva miliona
Turaka porijeklom iz Bosne - vidi o tome: . Rupnik, Evropa u balkanskom
ogledalu, Republika, br. 196, Beograd 1-15. septembar 1998.
449
Danas, Beograd 10. decembar 1997.
443

148

je takvih u Turskoj oko deset miliona.450 Prema podacima Centra

za strateka istraivanja Turske u ovoj zemlji ivi izmeu pet i est
miliona lica porijeklom sa jugoslovenskog prostora.451 Milionske
procjene govore i o fenomenu broja koji prati iseljeniku populaciju
u Turskoj, kao otrgnutom dijelu naroda, koji se romantiarski
doivljava i na koga se rauna i oslanja.
U materijalu Matice iseljenika Srbije iz marta 1975. navodi
se da je u Ankari ivjelo 5.805 iseljenika, Bursi 28.140, Istanbulu
91.197, Izmiru 55.871, kao i da je u Manisi, po izjavi tamonjeg
gradonaelnika od 86.000 stanovnika bilo ak 60.000 porijeklom iz
Jugoslavije. Po popisu iz 1945. u Turskoj 121.219 lica je izjavilo da
je roeno u Jugoslaviji, a po popisu iz 1965. godine 240.469 lica.
Nijesu, meutim, poznato kako je glasilo pitanje na koje je dobijen
odgovor o porijeklu. Pitanje se oito nije odnosilo na sve ranije
doseljenike sa prostora Jugoslavije. Bosanski jezik, kao svoj maternji
jezik, prijavilo je po popisu iz 1945. godine 16.485 doseljenika, a po
popisu iz 1965. taj broj je iznosio 21.143 doseljenika. U navedenim
materijala Matice iseljenika navodi se kako se iseljenitvu u Turskoj
nije posveivala duna panja poto su turske vlasti veoma
osetljive na svaku vezu sa novim turskim dravljanima, a postojalo
je i subjektivno miljenje u naoj zemlji da te nae bive graane
i njihove potomke ne treba smatrati naim iseljenicima, da su to
sada turski dravljani ije je pripadnitvo turskoj naciji nesporno:
Mi smo priznali i priznajemo da se u ovom sluaju radi o turskim
dravljanima i njihovo pripadnitvo turskoj naciji je neosporno,
poto su sporazumno dobili otpust iz naeg dravljanstva i po
uproenom postupku dobili tursko (period najveeg iseljavanja
1954. godine).452 U intervjuu Miloa Minia, potpredsjednika
B. Muovi, Jugoslovenski muhadiri u Turskoj i njihova sudbina, 90.
Postoje i neka neutemeljena miljenja da se iz Sandaka ak u Tursku, uglavnom,
ali i druge zemlje, ukupno odselilo skoro 4 miliona ljudi nav. prema: Duga,
br. 1698, Beograd 15-28. avgust 1998.
451
R. Gruda, Sandak u sjenci topova, Novi Pazar 1997, 38-39.
452
Matica iseljenika Srbije, Informacija o pitanju naeg iseljenitva u Turskoj i mogunostima nae aktvnosti, Beograd 29. mart 1975. U istom materijalu
se ukazuje da su u to doba bile veoma intenzivne veze i posjete iz Jugoslavije
roacima i prijateljima u Turskoj i obratno: Uspostavljen je stalan nedeljni auto
buski saobraaj na liniji Istambul-Kosovska Mitrovica- Novi Pazar. Organizator
je na iseljenik iz Istambula i linija je veoma dobro iskoriena. Ranije su posto
jale povremene autobuske veze: Tutin-Istambul; Novi Pazar-Istambul; Sjenica450

149

SIV-a i saveznog sekretara, turskom listu Milet 1976. je istaknuto

da u Turskoj ivi vie stotina hiljada turskih graana, iji su preci
doselili u Tursku iz Bosne i Hercegovine, Kosova i Makedonije i koji
uvaju uspomene na zaviaj svojih predaka, a nerijetko pamte jezik
i obiaje kraja iz koga su doli.453 Turska tampa (list Hurijet)
je u aprilu 1978. objavila podatak da se nakon Drugog svjetskog
rata iz Jugoslavije u Tursku doselilo 190.000 ljudi.454 U zapaenom
dokumentarnom filmu Muhadiri Bakira Tanovia je kazano da
prema nekim procjenama prilino realnim, danas u Turskoj ivi
oko 4.000.000 ljudi koji svoje porijeklo vuku od ovih Bonjaka
Muslimana.455 Ismail Dem, ministar spoljnih poslova Republike
Turske izjavljuje u intervjuu sarajevskom listu Ljiljan u oktobru
1997. sljedee: Mi imamo milione graana balkanskog porijekla.
Iako mi u Turskoj jo nemamo tane statistike koliko je graana iz
razliitih zemalja postalo naim vatandasima, oni su najbolja spona,
preko svojih udruenja, svojih individualnih aktivnosti, jednom
rijeju, najbolja garancija dobrih odnosa izmeu naih zemalja.456
Istambul i nije iskljueno da e te veze zbog velikog interesovanja biti ponovo us
postavljene. Pored toga brojna su individualna putovanja o kojima nema zvaninih
podataka. Isto tako brojna su organizovana grupna putovanja u Tursku, od strane
niza naih turistikih agencija. Tako na primer za 1975. godinu Putnik organi
zuje 6 grupnih putovanja; Ineks-turist 10; Centroturist 7-8 itd. autobusima
i avionima. Veliki broj naih iseljenika ili njihovih potomaka najee su vodii
za turiste iz Jugoslavije po Istambulu i drugim mestima, a nai turisti su esto
smeteni u hotelima koje dre nai iseljenici.
453
Osloboenje, Sarajevo 11. jun 1976.
454
E. Muovi, Jugoslovensko iseljenitvo u Turskoj, 69.
455
Upor. B. Tanovi, etiri miliona zaboravljenih Muslimana-Bonjaka,
Preporod, br. 15/478, Sarajevo 1.avgust 1990; Isti, Dijaspora u Turskoj i SAD u
svjetlu historijske sudbine Bonjaka, u: Bosna i Hercegovina i dijaspora, 58; Bosna i bonjatvo, 126; S. Halilovi, Bosanski jezik, Sarajevo 1991, 30. B. Tanovi
se u Preporodu poziva 1990. i na izjavu Mustafe Aksina, tadanjeg turskog am
basadora u Jugoslaviji, da se u Tursku nakon 1945. doselilo oko 700.000 lica iz
Jugoslavije. Osman Brka, bosanskohercegovaki politiar, iznosio je brojku od
pet miliona muslimana koji su pod pritiscima napustili svoju rodnu grudu i otili
u Tursku i druge zemlje - Bosanska pota, br. 11, Mysen (Norveka), 30. avgust
1996; takoe vidi: R. Muminovi, Tui sebi, neshvatljivi drugima, Ogledalo, br.
1, Zagreb 1990; . Filandra, Zaboravljeno nae iseljenitvo, Muslimanski glas,
br. 6, Sarajevo 31. maj 1991.
456
Ljiljan, br. 249, Sarajevo 22. oktobar 1997; takoer vidi: H. Hajdarevi,
Atmosfera rodbinstva i bliskosti, Ljiljan, br. 343, Sarajevo 9-16. avgust 1999.

150

ivot i obiaji
Emigracija sa jugoslovenskog prostora u Turskoj, bez obzira
na svoju brojnost, nije se institucionizirala na jezikoj i etnikoj
osnovi. Turska politika je od poetka bila usmjerena na punu jeziku
i kulturno-politiku asimilaciju svih doseljenika. Asimilacija u so
cijalno-politikom pogledu je bila potpuna, bez obzira to su ise
ljenici po mnogim naseljima inili odreenu subkulturnu ili folklornu
grupu ili zajednicu, unutar koje se sauvao maternji jezik, iako
prilino arhaian. Iseljenici ni sami nijesu mahom eljeli nikakvu
kulturno-politiku autonomiju, a jo manje izolaciju u odnosu na
novo okruenje, ve naprotiv, integraciju u tursko drutvo.457 Iako su
neke porodice sa podruja nekadanje Jugoslavije doselile prije sto i
vie godina, pa se radi o etvrtoj generaciji tih iseljenika, one i pored
turskog, govore srpsko-hrvatski, makedonski ili albanski jezik, pa
na tom jeziku razgovaraju kod kue i u uem krugu prijatelja, sa
gostima iz Jugoslavije ili korespondiraju na njemu sa rodbinom i
prijateljima u Jugoslaviji.458 Jezik iseljenika je onakav kakvim su ga
donijeli oni koji su se doseljavali. To istie i Alija Nametak koji je
obilazio svoje roake 1965. u mjestu Turgutlu ili, kako ga doseljenici
nazivaju, Durgutu, odnosno Durgut-Kasabi, ili samo Kasabi.459 Zufer
Beli, koji je sa grupom imama obilazio Tursku 1966. godine,
naiao je u Inegelu, gradiu 30 km od Burse na iseljenike iz BiH i
Sandaka, kojih je bilo oko 5.000-6.000, navodei: Interesantno je
to da i danas ima, kako smo saznali, dosta ena, ljudi koji ne znaju
turski jezik iako su doli prije 50-60 godina. Ljubomorno i danas u
svojim porodicama uvaju nae obiaje i jezik.460
M. Imamovi, Bonjaci u emigraciji. Monografija Bosanskih pogleda
1955-1967, Bonjaki institut Cirih-Odjel Sarajevo, Sarajevo 1996, 63-65.
458
Pismo Hajrudina Mehmedbaia, ispred Glavnog odbora Matice iselje
nika BiH, Izvrnom vijeu SR BiH od 11. avgusta 1970. povodom posjete Sulej
mana Demirela, premijera Republike Turske.
459
A. Nametak, Jezik naih iseljenika u Turskoj, Glasnik, Rijaset IVZ u
SFRJ, br. 3, Sarajevo 1990, 51. Alija Nametak navodi da su muhadiri u Tur
skoj esto pravili od turskih rijei turcizme kojih ranije nije bilo. Navodi primjer:
Od ovoga trafika puna kazaja biva (deava se mnogo prometnih saobraajnih
nesrea); takoe: A. Nametak, Jezik naih iseljenika u Turskoj, Kabes, br. 1, Mo
star novembar 1995.
460
Z. Beli, Prva nauna ekskurzija lanova Uleme u inostranstvo,
Glasnik, VIS u SFRJ, br. 9-10, Sarajevo 1966, 530. Prema informaciji Ekonomsko457

151

Ranije su bili veoma rijetki brakovi iseljenika i njihovih potomaka

sa Turkuama, kako oni nazivaju Turke, kao i sa Kurdima, Lazovima i
pripadnicima drugih narodnosti. Meu iseljenicima i njihovim potomcima
je poznata i dugo potivana izreka: Ko oeni svoga sina tuinkom, taj
rastavlja samog sebe sa unukom. Na pitanje zato se njihove djevojke
ne udaju za Turke, jedan iseljenik iz Bosne je odgovorio: Svako tegli
svom narodu. U novije doba su uestaliji brakovi, naroito djevojaka
iz iseljenikih porodica sa Turcima.461 B. Muovi motive toga vidi u
tome da se, prilikom udaje za sina nekog iseljenika brak odvijao dalje
unutar porodine zajednice, dok je kod Turaka obiaj, bar u gradovima,
to je za ene primamljivije, da se mladi brani par odvoji od zajednice
i ivi samostalno.462 U Turskoj su se mogli sklapati i brakovi izmeu
bliskih roaka, emu su se doseljenici iz Sandaka mahom suprostavljali,
nazivajui to poganim obiajima koje nisu htjeli prihvatiti. Obiaji
dvostrukog vjenanja, tj. vjenanja pred matiarem, potom pred
informativnog biroa Bosne i Hercegovine u Izmiru iz sredine 2001. godine, u Tur
skoj su doseljeni muslimani iz BiH i Sandaka, odnosno njihovo potomstvo, bili
posebno brojni po pojedinim mjestima: Balkaja selo 3000 doseljeni 1917-1918.
godine; Istambul 700.000 doseljenih 1878.-1918; Bursa 50.000 doseljenih 1863.1918; Izmir 250.000 doseljenih 1876.-1918. godine. Prema navodima ovog biroa
u Turskoj je bilo 1.021.500 potomaka muhadira iz BiH i Sandaka doseljenih u
periodu 1878.-1918. godina nav. prema: I. aboti, Seobe Bonjaka iz Bosne i
Hercegovine u vrijeme austro-ugarske uprave, u: Zbornik radova/Nauni skupovi
Migracije u Bosni i Hercegovini odrani 19.01.2010. i 12.09. 2011. u Tuzli, izd.
BZK Preporod, Tuzla 2011, 245.
461
Stara Safija Aktan iz Polatlija, nadomak Ankare, kazuje: Dooe
jabanije u kuu, djeca poee eniti Turkue i urte i sve preokrenue. Djeca
poee zboriti s njima i mi nita ne razumimo. Moja svekrva ni rijei nije znala tur
ski. Kada bi neko prozborio ona bi rekla. ta zborite Bog vas ne ubio, ja ni jenu
rije ne razumim cit. prema: A. Hodi-M. Kalajdi, Dooe jabanije u kuu,
djeca poee eniti Turkue, Preporod, br. 10/924, Sarajevo 15. maj 2010, 33.
462
Upor. B. Muovi, Neke karakteristike i obiaji, 34-35; P. Vlahovi,
Etnike odrednice Muslimana, u: Nacionalne manjine u Saveznoj Republici Jugoslaviji, Beograd 1996, 108. Filiz Sandak objanjava 2011. obiaje pronje
djevojaka meu iseljenicima i njihovim potomcima: Do porijen sve bi pravili kao
tamo, u Bosni i Sandaku. Ide se djevojka prosit pa se prsten turi. Djeveri uvaju
prsten, ali sad i mi, kao i Turci, pravimo svadbe. Kad se snaha oknije obuu joj
se dimije. Njene drugarice pjevaju da mlada ne zaplae. Kad plae onda nevjesta
otvori duvak i poslije se igra. Eto tako. Drugi dan ide se da se kose prave nevjesti.
Kad se zavri s frizurom ide se kui. Dou svatovi da uzmu nevjestu. Nevjesta
izae s tekbirima i daju joj Kuran i hljeb u ruke i idu da se vjenaju prema: B.
Perva, Hisar damija na obali plavog Egeja, Preporod, br. 16/954, Sarajevo 15.
avgust 2011, 48.

152

imamom po erijatskim zakonima prenijeli su se, preko roakih i drugih

veza, iz Turske i u Sandak.463
esto se moglo uti da su nai iseljenici i njihovi potomci dugo
bili osobeni. Zatvarali su se u svoje krugove, enili se i udavali izmeu
sebe, pomaui jedni druge, ljubomorno uvajui svoj maternji jezik
i obiaje koji su dosta razliiti i uoljivi. Ima i podruja, navodi
se u materijalima Matice iseljenika BiH 1974. godine, sa posebnim
grobljima u koja se sahranjuju samo nai iseljenici.464 U naselju
Kuuk koj, u Istanbulu, postoji zajedniko, muhadirsko groblje,
doseljenika sa prostora nekadanje Jugoslavije. Ono je unutar
podijeljeno prema etnikoj pripadnosti preminulih.
Osjeaj za zaviaj, napisao je dr. Rasim Muminovi, razvija
se u nama i zato ga nosimo uvijek sa sobom upravo zato to smo ga
ugradili u svoje bie. U povezanost iseljenika sa starim krajevima,
u njihovo uvanje starih obiaja i ivi interes za sve ono to je
otuda dolazilo mogli su se uvjeriti svi oni koji su ih obilazili po
Turskoj.465 Stare krajeve iz kojih su potekli nisu zaboravljali.466
B. Muovi, Obiaji sandakih Muslimana u Turskoj, 266-271.
R. Ilova (engi), Alibegovica, Takvim, Sarajevo 1967, 187. Ininjer F.
Beiroglu, potomak bosanskih muhadira, pie sarajevskom Preporodu 1972.
godine: Mi ovdje nismo izgubili naa nacionalna obiljeja... Nas ovdje ima iz svih
krajeva Bosne i Hercegovine, Sandaka, pa i sa Kosova i iz Makedonije. Raznih
engia, Ljubovia, Muovia, Kapetanovia, Filipovia, Ceria, Beirovia,
ahinpaia, Nania, Barjaktarevia, Selimbegovia, Ferizbegovia, Kuukalia,
Hajdarevia - cit. prema: Preporod, br. 49, Sarajevo 15. septembar 1972.
465
Ajdin Raki, opisujui sudbinu muhadira iz Crne Gore, navodi da su
mnogi umirali od elje za domovinom ali nisu nikako imali hrabrosti da dou: kada
se poznati Podgorianin Dr. Koristovi vratio iz jedne posjete Turskoj, danima su
dolazili ljudi da se informiu o svojim najbliima. Srena to e nakon dugo go
dina uti neto o svom bratu Gonda Kerovi je bila meu prvim radoznalcima.
Meutim vijest da je njen jedini brat, Alija, koji je iz Podgorice otiao 1925. umro
u 33. godini i za sobom ostavio troje male djece, bila je presudna za njen ivot: I
danas nakon toliko godina, sastavljaju se srodnici, koji jedni o drugima nijesu nita
znali. Moda je primjer Fate Hadiablahovi jedan od najtunijih kojeg sam do sada
zabiljeio. Svoje sestre Feridu Dervievi, Bahriju Bibezi i Sebiju Kolarevi nikada
nije mogla zaboraviti. Nakon to su joj umrla dva mua ostala je sama sa petoro
djece. Bez rodbine i bez poznavanja turskog jezika. Njeni stihovi koje je satkala
u pjesmi domovini Da e se ovo brdo spustiti malo, pa da vidim moje najdrae
tamo, bude u meni tugu. A brdo kao da je bilo od kamena pa nije ulo ni Fatine ni
elje mnogih drugih nav. prema: A. Raki, Turska u srcu, Crna Gora u dui, 50.
466
Opir. vid. radove S. Smlatia, Kalafat koy kod Bige-naselje bosanskih
iseljenika-Muslimana, Geografski pregled, XI-XII, Sarajevo 1969; Maternji jezik463
464

153

Ma kako uvali jezik, narodnu predaju i obiaje starog kraja, pod

uticajem kole, gdje je nastava iskljuivo na turskom jeziku, i ivota
u iroj socijalnoj sredini, mlai narataji se udaljavaju od svoga
korijena. Sve rjee i tee govore jezikom svojih roditelja i djedova.
Samo u pojedinim selima (dakle u niim drutvenim slojevima),
komunikacijski udaljenim od veih gradova, nacionalna obiljeja
jo se uspjeno uvaju.467 Muhadiri uoavaju i meusobne razlike
u dijalektu. U selima u kojima su pomijeani doseljenici ikavci i
ijekavci preovladavala je ijekavtina.468 Znatan broj, naroito
poratnih iseljenika, poput onih od ranije, ostajao je svijet za sebe,
borei se i odupirui u poetnim, nezavidnim uslovima ivljenja
novoj asimilaciji. Ljubav prema Bosni i Hercegovini, Sandaku,
Crnoj Gori, Kosovu i Makedoniji, kao uem zaviaju - izraava se
u mnogim iseljenikim naseobinama, odnosno u veim i manjim
grupama ili pojedinanim porodicama naih iseljenika i njihovih
potomaka, na razne naine.469 Posebne oblike izraavanja ljubavi,
najvee blago (kako nai iseljenici u Turskoj njeguju nau narodnu tradiciju i
kulturu), Iseljeniki kalendar, Sarajevo 1971; U Kalabaku kraj Izmira, Iseljeniki
almanah, Sarajevo 1972, 11-113; Muslimani srpskohrvatskog jezika u Turskoj, IX
kongres geografa Jugoslavije, Sarajevo 1974.
467
S. Halilovi, Bosanski jezik, Sarajevo 1991, 31; H. Vajzovi, Priam ti
priu, Osloboenje, Sarajevo 18. april 1988; Sandake novine, br. 24, Novi
Pazar 6. novembar 1996.
468
Upor. A. Nametak, Jezik naih iseljenika u Turskoj, 49; N. Valjevac,
Ekstralingvistiki faktori u bosanskom jeziku, Forum Bosnae, br. 5, Sarajevo 1999,
257, nap. 27. Dr. Naila Valjevac smatra da se govor iseljenika u Turskoj uva u
sutini u gotovo neizmijenjenoj formi u kojoj je ponijet iz domovine, a prirodne
inovacije u njemu vjeito ukazuju na njegovo jeziko okruenje.
469
Dr. Avdul Kurpejovi pie 2011. da je briga dravnih organa i drugih
dravnih institucija o iseljenim Muslimanima u Turskoj izostala: Oni se nala
ze u diskriminatorskom poloaju u odnosu na iseljenike crnogorske i albanske
nacionalnosti u drugim dravama. Iako je pokretano i stalno se pokree pitanje
uspostavljanja saradnje sa iseljenim Muslimanima kakva je uspostavljena sa is
eljenim Crnogorcima i Albancima, to se ne prihvata. Ranija Komisija za iseljen
ike i sadanji Centar za iseljenike Crne Gore nijesu uspostavili nikakvu zvaninu
saradnju sa iseljenim Muslimanima u Turskoj, iako su oni privreni Crnoj Gori,
nita manje od drugih iseljenih naroda Crne Gore. Ni organi optine Roaje nijesu
pokazali nunu brigu o iseljenim njihovim nekadanjim sugraanima, iako oni
odravaju porodine veze, interesuju se o razvoju optine i drutvenom, eko
nomskom i politikom poloaju i statusu svojih nekadanjih sunarodnika, bolje
rei srodnika prema: A. Kurpejovi, Opti osvrt na osnovne uzroke iseljavanja
Muslimana Crne Gore u Tursku (1946-1970).

154

kao i posebne saradnje i veza sa starom domovinom, predstavljaju

svojevrsni sastanci, sijela, teferii, dan gostiju, svadbe, mevludi,
po kuama ili imanjima iseljenika i njihovih potomaka, na kojima
se okupljaju gotovo iskljuivo porodice iseljenika i njihovih
potomaka, te eventualno rijetke porodice Turaka, Kurda, erkeza,
Lazova, Arapa i drugih narodnosti koje su u rodbinskim vezama sa
porodicama naih iseljenika.
Iseljenici su se lake prilagoavali prirodnoj nego drutvenoj
sredini, pogotovo stanovnitvo u seoskim naseljima.470 Senahid
Halilovi istie da su iseljenici bilingvi: Uz na jezik mnogi
poznaju i turski. Maternji jezik najee nazivaju bosanskim, a neki
i jugoslavskim i jugoslovenskim.471 Iseljenici starijih narataja
nijesu zaboravili mnotvo jezikog folklora (narodne pjesme,
doskoice, ale, prie, zagonetke i dr.) koje su donijeli iz rodne
zemlje, pamtei ih i prepriavajui na sijelima i sastancima. U to su
se mogli uvjeriti svi oni koji su ih obilazili.472 Nekadanja sumorna,
beznadena udaljenost nije se inila vie toliko strana i pogubna,
niti je Turska bila vie toliko daleka. Daljine ipak nijesu potpuno
raspolutile svijest.473 Svemu je tome prethodila duga, potresna dra
ma o razdvojenosti jednog naroda, ispunjena mnogim znanim i
neznanim generacijskim, pojedinanim i porodinim sudbinama,
koje su sadrajno obiljeile njegovu istoriju tokom posljednjih
burnih decenija XIX kao i cijelog XX vijeka.
S. Smlati, Iseljavanje jugoslovenskih Muslimana u Tursku i njihovo
prilagoavanje novoj sredini, 8.
471
S. Halilovi, Bosanski jezik, 32.
472
F. anti, Zapisi iz Anadolije, Sandak, br. 7-8, Sarajevo februar 1991.
Knjievnik Refik Liina pie kako se, po evropskim zemljama, deava da strani
doseljenici, negdje pred kraj ivota (najee u bolesti), pretrpe zanimljive jezike
izmjene. Zaboravljaju potpuno jezik domaina i progovaraju na maternjem, mada
su ga bili, inilo se izgubili; opir. vidi R. Liina, Skonski epigrami, Novi Pazar
1997.
473
Rizah Gruda pisao je 1994. o starom Jusufu Alijagiu iz sela Lepenac,
nedaleko od Mojkovca, ija se porodica iselila 1914. i naselila na obali Egejskog
mora, u gradiu Alaeta: Sjea se stari Jusuf svake brazde, livade, potoka, izvora,
voke, svih njegovih komija Dok stari Jusuf pria u njegovim oima suze teku
i veli: vidi sine imam veliko imanje, velik je beriket, velike kue, dobro ivljenje,
ali nema neto drugo, nema nae vode i vazduha, have, naih planina, naeg uku
snog i lijepog sira i kajmaka i naeg mesa. Sve bih ti ja ovo dao za moj Lepenac.
Svake noi sanjam moj zaviaj cit. prema: R. Gruda, Od Mojkovca do Izmira,
Sandak, br. 53, Novi Pazar 1-31. oktobar 1994, 32.
470

155

156

REZIME
Migracije stanovnitva ine veoma sloenu naunu proble
matiku. Iseljeniki pokreti su jedan od temeljnih i traginih simbola
istorije muslimana na Balkanu, bilo da je rije o dugotrajnom,
iscrpljujuem razdoblju povlaenja Osmanskog carstva iz Evrope
zapoetom u XVII vijeku sa Bekim ratom, to je dovelo do
nasilnih i krupnih demografskih pregrupiranja naroda i vjerskih
zajednica, ili o periodu krajem XIX i tokom XX vijeka, kada se
ova kretanja burno odvijaju u novonastalim uslovima, u pojedinim
regijama, sa vie ili manje inteziteta. Pratei element iseljavanja je
bilo i sticanje velike dobiti - prisvajanjem i oduzimanjem imovine
protjeranih vlasnika. Prisilne migracije, istjerivanje, egzodusi,
deportacije na nacionalnoj i vjerskoj osnovi, liile su stotine hiljada
ljudi graanskih prava i osnovne egzistencije. Sutinska dimenzija u
odnosima razliitih etnikih i vjerskih zajednica je odnos jednakosti,
odnosno nejednakosti. U balkanskom etnikom kaleidoskopu
naelo nacionalnosti u XIX stoljeu nadasve je bilo recept za nasilje.
Muslimani su bili prva rtva nastanka i ekspanzije nacionalnih drava
na Balkanu. Nacionalne drave su nastajale u krvi, na razvalinama
Osmanskog carstva, putem vjerskih i etnikih ienja, progona
nepoeljnog stanovnitva, posebno muslimana. Pokrtavanja
su esto bila alternativa smrti. Trend ka protjerivanju muslimana
prisutan je u cijeloj istoriji balkanskih nacionalnih drava u XIX
stoljeu, koje su teile primjenjenim rjeenjima prije da eliminiu,
nego da reguliu muslimansko pitanje.
Nastala, tzv. turska ostrva na Balkanu su, naroito nakon
1878. i prelomnog Berlinskog kongresa, sve vie suavana, ili su
potpuno iezla sa povrine zbog iseljavanja muslimana i prodora
157

hrianskog stanovnitva. Neki istoriari ta preostala ostrva danas

nazivaju rezervatima. Deosmanizacija Balkana je ostala pojava
dugog trajanja. Istorija muslimana Balkana i tokom XX stoljea, tog
doba ekstremizma, protekla je u znaku masovnih egzodusa, nasilnih
deportacija, kontinuiranih asimilatorskih pritisaka, nedefinisanog
manjinskog statusa u okviru balkanskih drava, latentne ili otvorene
diskriminacije, represije i neizvjesnosti. Prohujalo vrijeme je doista
bilo istorija bez previe pozitivnih naznaka. Ratovi, iseljavanja,
pokuaji asimilacije i denacionalizacije, bili su preovlaujue teme.
Republika Turska, nastala nakon Prvog svjetskog rata na razvalinama
Osmanskog carstva, smatrala je legitimnim prava muslimana sa
Balkana da se nasele u njoj i uivaju prava, poput ostalih njenih
graana, to je svakako odgovaralo iseljenikim planovima balkanskih
drava koje su imale muslimanske manjine. Fragmentiranje teritorija
koje su naseljavali muslimani na Balkanu i pojava novog, ueg
definisanja identiteta, dovela je do diskontunuiteta i parceliziranja
njihove svijesti. Ova isparceliziranost se manifestovala i u
odsustvu potpunijeg saznanja o meusobnoj istorijskoj povezanosti
muslimanskih zajednica. Velike rtve i materijalni gubici ne mogu
a da ne izazovu dublja razmiljanja. Procjene da je danas vie
potomaka junoslovenskih muhadira u Turskoj, uzimajui u obzir
sve muhadirske pokrete tokom XIX i XX stoljea, nego onih istog
porijekla u dananjim postjugoslovenskim zemljama, izazivaju
itav niz dubokih promiljanja o sudbini muslimana nakon nestanka
osmanske uprave na Balkanu, o usudu onih koji su ostali, o ostatku
iseljenog naroda, o tome da je svaka njihova generacija bila izloena
ratovima i stradanjima, brojnim iskuenjima.
Pitanja istorije kao iskustva i istorije kao svjedoanstva moraju
se povezivati i zajedno razmatrati. Kada bi se istorija Balkana pisala
iz perspektive istorije seoba, stekla bi se mnogo realnija, stvarnosti
blia slika od one koje pruaju izobliene i ekstremno konstruirane
nacionalne istorije (H. Zundhausen). Iseljavanja muslimanskog
stanovnitva iz pojedinih drava na Balkanu se ne mogu posmatrati
izolovano od irih tokova zbivanja, ve ih treba uklapati u neophodni
geografsko-istorijski kontekst, uz analizu svih njihovih uzroka.
Balkanske nacionalne istoriografije e (u velikoj mjeri nenaklonjene
muslimanima) pitanje njihovog iseljavanja i nestanka sa odreenih
prostora jednostrano, kontinuirano minimizirati i potiskivati. Svaka
158

vladajua istorija u biti je istorija pobjednika, u kojoj su teme samo

vlastite rtve (V. Benjamin). Muhadirski pokreti muslimanskog
stanovnitva sa prostora dananje Crne Gore, zapoeti posljednjih
decenija XVII vijeka, obiljeie njegovu istoriju i u narednim
vjekovima. Potomci tih muhadira danas ive u Bosni i Hercegovini,
Srbiji, na Kosovu, Makedoniji, Albaniji, Turskoj.
Emigracija muslimanskog stanovnitva iz Crne Gore tokom
XIX stoljea u druge krajeve na Balkanu pod osmanskom do
minacijom, pa potom u Tursku nakon njenog stvaranja u godinama
po okonanju Prvog svjetskog rata, kao sastavni dio dugotrajnog
procesa iseljavanja muslimana sa Balkana, predstavlja jedan kon
tinuirani iseljeniki pokret koji je, obiljeavajui ivot vie ge
neracija, bio, u vie faza, izazvan djelovanjem niza politikih,
drutvenih, ekonomskih i drugih inilaca. Ovim iseljavanjima, za
poetim posljednjih decenija XIX stoljea, trajno se gubio znatan
dio naroda sa balkanskog i junoslovenskog prostora koji se u
turskim krajevima, u promijenjenim okolnostima ivljenja teko i
bolno prilagoavao novim uslovima ivota, kidajui veze sa rodnim
krajevima, uvajui predanja o svom pravom porijeklu i zaviaju.
irom Turske ivi razasut veliki svijet tih iseljenika i njihovih
potomaka, dio tijela jednog naroda isjeen usudom istorije. Neophodna
su dalja multiperspektivna istraivanja i novi prilozi za shvatanje i
drugaije itanje istorije junoslovenskog prostora, vieno, izmeu
ostalog, i iz ugla onih koji su, iz raznih razloga, morali da napuste taj
prostor. Njihov odlazak, posebno bogatijih i obrazovanijih slojeva
stanovnitva, e imati dalekosene, teke posljedice, ne samo na
demografsko-ekonomskom, ve i na kulturnom polju. Bez elite, davno
je ve napisano, nema bogatstva ni tradicije. Neophodna su nauno
utemeljena djela protiv logike kratkog pamenja, viedecenijskog
istoriografskog organizovanog zaborava, skrivenih strana isto
rije, kulture zaborava i selektivnog drutvenog sjeanja. Tabui
pripadaju ideologijama.
Stradanja muslimanskog stanovnitva u Drugom svjetskom
ratu, opti poloaj nakon njega, razne poratne diskiriminatorske
mjere, uticae na nastavak iseljavanja. Muslimani ni tada, kao ni
u prethodnim periodima, izloeni raznovrsnim popisnim kom
binatorikama nisu samostalno odluivali o svom identitetu i
nacionalnosti. Proces iseljavanja muslimanskog stanovnitva nakon
159

Drugog svjetskog rata proao je kroz vie faza do 1970. kada je

opao. Vlade Jugoslavije i Turske su 1954. aktuelizirale konvenciju
iz 1938. o iseljavanju Turaka iz Jugoslavije u Tursku. Poto ona nije
nikada ratifikovana, dolo je do novog - dentlmenskog sporazuma
o blagonaklonom stavu Turske za prijem Turaka iz Jugoslavije.
Mada u poratnom periodu nije bilo masovnog terora i ubijanja, kao
u prethodnim periodima, iseljavanje je bilo izazvano djelovanjem
niza sloenih faktora: od diskriminatorskih, politikih, vjerskih do
ekonomskih (viak radne snage), propagandno-psiholokih, koji su
kao cjelina pospjeivali njegov intezitet. Poratni iseljenici, za razliku
od onih nakon balkanskih ratova, i meuratnog perioda, mahom nisu
bili roeni u osmanskoj dravi, niti su je pamtili, selili ka onome
ta je od nje preostalo, u nadi da e tu nai svoj blagostanje, mir i
sigurnost. Bez ekonomske moi, ali i bez intelektualne snage koja
bi otvorila nove vidike, u svijetu izolacije na koju se odgovaralo
samoizolacijom, rjeenja su traena u nastavku iseljavanja. Kod
mnogih ljudi e se javiti potreba da odu to prije. To je psiholoki
bilo opravdano injenicom da ih je ostanak vezivao za traumu, dok
ih je prostorno odvajanje dovodilo u sigurnost. Poratna iseljavanja
u Tursku su u Crnoj Gori najvie pogodila roajski i bjelopoljski
kraj. U odreenim periodima, krajem pedesetih godina, zbog
administrativnih zabrana, iseljenici su se selili u Makedoniju, gdje su,
nakon privremenog boravka i dobijanja makedonskog republikog
dravljanstva, lake dobijali potrebna dokumenta za iseljenje.
Odlazili su, zajedno sa muslimanima raznorodnog porijekla, kao
Turci, po dokumentima koje su posjedovali. Manji dio je ostao da
ivi u Makedoniji.
Iseljenici su svojim odlaskom u Tursku izgubili, kao
i u prethodnim periodima shodno ugovorima sa Turskom,
dravljanstvo Kraljevine Srbije, Kraljevine Crne Gore, Kraljevine
Jugoslavije, odnosno socijalistike Jugoslavije. Time je mnogima,
koji se nijesu uspjeli snai, bilo, zbog sloene i duge procedure
povratka dravljanstva, onemoguen povratak u zemlju. Iseljenici
iz Jugoslavije u druge zemlje nijesu morali, za razliku od ovih
iseljenika, da se odriu jugoslovenskog dravljanstva. Veoma je
teko utvrditi sve segmente iseljenike drame i odgonetnuti taan broj
muslimana iz Jugoslavije, koji su se iselili u Tursku, zbog nedostatka
primarnih i vjerodostojnih izvora. Neophodno je zato i traganje za
160

ivim dokumentima - protivteom zvaninim izvorima. Svako

lino svjedoenje je djelimino i njegov znaaj postaje mjerljiv u
kontekstu drugih istorijskih izvora. Individualna sjeanja su dio
onog korpusa istorijskih izvora kroz koje se prolazi krenjem puta
saznanju i shvatanju prolosti.
Najodgovorniji dravno-partijski organi nijesu ezdesetih go
dina XX vijeka imali prave podatke o iseljavanju, nego su, kada je
razmatrana iseljenika problematika, uvijek govorili o procjenama.
Prema zvaninim rezultatima popisa stanovnitva iz 1965. u Turskoj
je bilo 240.469 iseljenika porijeklom iz Jugoslavije. Turska zvanina
politika je od poetka bila usmjerena na njihovu punu asimilaciju.
Po podacima Konzularne uprave Saveznog sekretarijata za inostrane
poslove Jugoslavije iz marta 1970. u Republici Turskoj se nalazilo
300.000 tzv. Gemena, poratnih doseljenika iz socijalistike
Jugoslavije. Na velike administrativne prepreke su nailazili oni koji
su, razoarani u ivot u Turskoj, htjeli da se vrate. Njih je uspio
prebroditi tek manji broj iseljenika.
Tabuizirani proces iseljavanja u Tursku, i pored svoje izazo
vnosti i nezaobilaznosti, nije dugo bio u fokusu naune panje. O
pravim i sveobuhvatnim motivima koji su uticali na iseljavanje, s
obzirom na skopanost sa politikim i drutvenim prilikama, nije se
mnogo govorilo. Kada se poelo o tome skoro stidljivo pisati onda
se nije pratio njegov kontinuitet, niti njegovo obuhvatanje ireg
prostora, pogotovo utabanog puta i sudbine iseljenika u Turskoj.
Zvanino se govorilo da su seobe bile uslovljene ekonomskim
motivima, iako je tada Jugoslavija bila ekonomski razvijenija od
Turske. Pored ekonomskih faktora isticane su i propagandne akcije
vjerskih slubenika, reakcionara i unutranjih neprijatelja.
Na talasu iseljavanja su se naroito nale optine u Srbiji i Crnoj
Gori sa muslimanskom veinom. Sa promjenom drutvene klime u
Jugoslaviji krajem ezdesetih godina XX vijeka, pogotovo nakon
pada Aleksandra Rankovia, dolazi i do prestanka olakog izdavanja
dokumenata o turskom porijeklu, zamiranja iseljenikog pokreta,
do izvjesne demokratizacije i uspostavljanja boljeg poloaja musli
manskih zajednica.
U naunim krugovima, pod uticajem tehnologije organizo
vanog zaborava i minimiziranja ove tematike, ipak su izostala sve
obuhvatnija, analitika istraivanja, liena straha od uticaja politike.
161

Pored velikog demografskog pada ovog naroda ona su ujedno znaila

u velikoj mjeri i promjenu duha i kulture gradova i naselja u kojima
su nekada ivjeli i koji su njihovim definitivnim odlaskom, po uzoru
na metode i iskustva ranijih vremena, bili izloeni sistematskom
potiranju tragova njihove bogate, vievjekovne materijalne i
duhovne kulture, zapravo definitivno gubei brojne spomenike i
svjedoanstva svog prisustva, svoje bogate prolosti i tradicije.
Modernizam i univerzalnost su danas istoriografiji postali
prijeko potrebni. Na Balkanu, gdje su paraistoriografije, agresivne
nacionalne ideologije, mitska i istorijska svijest ispunjeni velikim
vremenima, dijalektiktikom povezanou klanja i oranja,
egzistiraju zasebni modeli kolektivnih memorija, kao i razliiti datumi
i prie unutar njih. Neprijatne istine se zaboravljaju ili prepravljaju
u pojedinanoj i kolektivnoj svijesti. Svaki autor mora biti svjestan
da e ga razliito itati i doivljavati. Opasno je jednoznano
svoenje istorijskog totaliteta na jednu dimenziju. Nema vjeite
naune paradigme. Realna istorija ima vie perspektiva. Nuno je
suoavanje i analiza razliitih vienja o istim dogaajima. Savremeni
naunik, kritian prema slubenim verzijama prolosti, mora, svjestan
da ono to se zbilo ima vie perspektiva, uz prihvatanje legitimnosti
drugaijeg miljenja, dosegnuti kompetencije multidisciplinarnog
pristupa ukoliko eli da njegova misija ima smisao. Saznavanje
tanije slike prolosti, na osnovu istraivanja arhivske grae, upo
reivanja i kritikog vrednovanja izvora i istoriografije, smanjuje
mogunosti manipulacije, demagogije i iracionalnog emocionalnog
opredjeljivanja. Nuno je i podsjeanje na socioloke upute ka
ko uravnoteeniji odnos prema sadanjici i umjerenije nade u bu
dunost jesu uslov i odmjerenijeg vienja prolosti. Nestankom
nametnutog istoriografskog monolitnog jednozvuja i procesima
detabuiziranja, deideologizovanja i prevazilaenja preutkivanja
kao oblika potiranja nepoeljne prolosti, ovakve slojevite teme ve
zane za subinu muslimanskog stanovnitva, mogu se studioznije
istraivati i ulaziti u sve njene detalje, kako bi se, razlono i trezveno,
osvijetlila jedna od najznaajnijih dionica istorije crnogorskog,
junoslovenskog i balkanskog prostora.

162

LITERATURA
a) Knjige - Posebna izdanja
ABC Muslimana, prired. A. Purivatra-M. Hadijahi, Sa
rajevo 1990.
B. Agovi, Damije u Crnoj Gori, Podgorica 2001.
S. Adrovi, Gornji Bihor, Berane 1994.
. Andrijaevi -Z . Stanojevi, Pokrtavanje muslimana
1913. godine, Podgorica 2003.
. Andrijaevi-. Rastoder, Istorija Crne Gore, Podgorica
2006.
I. Andri, Diplomatski spisi, Beograd 1992.
J. Cviji -I. Andri, O balkanskim psihikim tipovima,
Beograd 1996.
H. Avdi, Poloaj Muslimana u Sandaku, Sarajevo 1991.
H. Avdi, Genocid nad Muslimanima u Donjem Kolainu,
Stockholm 1997.
Z. Azemovi, Selo Bukovica kod Roaja, Roaje (bez godine
izdanja).
B. Babi, Politika Crne Gore u novoosloboenim krajevima
1912-1913, Beograd 1984.
H. Bajrami, Rrethanat shoqerore dhe politike ne Kosove
1918-1941, Prishtine 1981.
S. Bali, Kultura Bonjaka. Muslimanska komponenta, II
izdanje, Zagreb 1994.
M. Balti, Duvarine, Sarajevo 1991.
, 2002.
Balkanski ugovorni odnosi 1876-1996. Dvostrani i viestrani
meunarodni ugovori i drugi diplomatski akti o dravnim granicama,
163

politikoj i vojnoj saradnji, verskim i etnikim manjinama, prired.

M. Stojkovi, I-III, Beograd 1998.
H. Bajrami, Debimi dhe shperngulja e Shqipatereve ne Turqi,
Dokumente, Prishtine 1996.
S. Bandovi, Iseljavanje Muslimana iz Sandaka, Sarajevo
1991.
S. Bandovi, Ratna tragedija Muslimana 1941-1945, Novi
Pazar 1992.
S. Bandovi, Iskuenja historije, Novi Pazar 1993.
S. Bandovi, Ratne tragedije Muslimana, Novi Pazar 1993.
S. Bandovi, Slovo otpora, Novi Pazar 1994.
S. Bandovi, Sandaki zapisi, Novi Pazar 1994.
S. Bandovi, Sandake teme, Novi Pazar 1996.
S. Bandovi, Iseljavanje muslimanskog stanovnitva iz Srbije
i Crne Gore tokom XIX stoljea, Sarajevo 1998.
S. Bandovi, Kameni svjedok, Novi Pazar 1999.
S. Bandovi, Iseljavanje Bonjaka u Tursku, Sarajevo 2006.
S. Bandovi, Bonjaci i antifaizam, Sarajevo 2010.
P. Bartl, Albanci, Beograd 2001.
M. Barto, Meunarodno javno pravo, Beograd 1954.
G. Bai, Poloaj Bonjaka u Sandaku, Beograd 2002.
H. Bai, Krivice, Sarajevo 1986.
H. Bai, Crnoturci, Podgorica 1996.
G. Bai, Poloaj Bonjaka u Sandaku, Beograd 2002.
U. Beovi, Pljevlja. Tragom vremena, Pljevlja 1996.
Bijelo Polje, Beograd 1987.
. ,
(1875-1881), 1982.
M. Boji, Historija Bosne i Bonjaka, Sarajevo 2001.
Lj. Dimi-. Borozan, Jugoslovenska drava i Albanci, I,
Beograd 1998.
I. Bonjovi, Demografska crna jama, Sarajevo 1990.
D. Bogdanovi, Knjiga o Kosovu, Beograd 1990.
M. Borisavljevi, Agrarna reforma u Novo-Pazarskom San
daku (Staroj Rasiji-Rakoj), Beograd 1928.
Bosanski pogledi 1960-1967, London 1984.
Bosna i bonjatvo, Zbornik radova, Sarajevo 1990.
S. Braha, Gjenocidi serbomadh dhe Qendresa shqiptare
(1844-1990), Tirane 1991.
164

D. Breznik, Demografija, Beograd 1988.

. ,
, tekovi, 1990.
. Bulaji, Agrarni odnosi u Crnoj Gori (1878-1912), Titograd
1959.
M. Busuladi, Muslimani u Evropi, Sarajevo 1997.
B. Cani-C. Milivojevi, Kosmet ili Kosova, Beograd 1996.
G. Cevat, Turkie den ve Turkie ve gocler ve Gocmelerin iskam
(1923-1960), Ankara 1962.
E. Cveti, Novopazarski sandak, Jagodina 1909.
B. Cvetkovi-M. Burii - S. Skoko, Srbija i Crna Gora u
balkanskim ratovima 1912-1913, Beograd 1972.
J. Cviji, Sabrana dela, I-IV, Beograd 1987.
R. Crnianin, Tijesna arija, ITP Damad, Novi Pazar
1992.
R. Crnianin, Prie iz Tijesne arije, Beograd 1995.
R. Crnianin, Rasprave, Beograd 1999.
R. Crnianin, Linosti i dogaanja, Novi Pazar 2005.
R. Crnianin, Kazivanja Hadi Jonuza Hamzagia, Novi
Pazar 2007.
H. Crnovranin-N. Sadikovi, Sinovi Sandaka, Frankfurt
1996.
H. CrnovraninN. Sadikovi, Sandak porobljena zemlja,
Tuzla 2001.
M. Dai, Vasojevii od pomena do 1860, Beograd 1986.
J. Dedijer, Nova Srbija, Beograd 1913.
J. Dedijer, Hercegovina i Hercegovci, Beograd 2000.
V. Dedijer - A. Mileti, Genocid nad Muslimanima 19411945: Zbornik dokumenata i svjedoenja, Sarajevo 1990.
V. Dedijer, Veliki buntovnik Milovan ilas, Beograd 1991.
A. Deliorman, Buyuk Darbe, Istanbul 1973.
H. Derdemez, Derdemezi i prijatelji, Tutin 1994.
Lj. Dimi, Srbi i Jugoslavija, Beograd 1998.
Lj. Dimi-. Borozan, Jugoslovenska drava i Albanci, I-II,
Beograd 1998.
M. Dimitrijevi, Privreda i trgovina u Novoj Srbiji, Beograd
1913.
Lj. Doklesti, Kroz historiju Makedonije. Izabrani izvori,
Zagreb 1964.
165

Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije 1903-1914,

knj. V, sv. 3, SANU, Beograd 1986; knj. VII, sv. 2, Beograd 1980;
knj. VI, sv. 1 i 2, Beograd 1981.
Dokumenti o spoljnoj politici SFRJ 1948, Beograd 1989.
R. J. Donia, Islam pod Dvoglavim orlom: Muslimani Bosne i
Hercegovine 1878.-1914, Sarajevo 2000.
R. Dupljak, Mladi muslimani u Sandaku, Novi Pazar 2003.
J. Durgut, Bukovica 1992-1995: etniko ienje, zloini i
nasilja, Podgorica 2003.
V. Dvornikovi, Karakterologija Jugoslovena, fototipsko
izdanje iz 1939, Beograd 2000.
Drutveni i dravno-pravni kontinuitet Sandaka, Zbornik
radova, Sarajevo 1996.
N. Durakovi, Prokletstvo Muslimana, Sarajevo 1993.
T. Duda, Srbi: Istorija, mit i razaranje Jugoslavije, Beograd
2003.
M. Ekmei, Stvaranje Jugoslavije 1790-1918, I-II, Beograd
1989.
M. Ekmei, Dugo kretanje izmeu klanja i oranje: Istorija
Srba u Novom Veku 1492-1992, Beograd 2007.
J. Erdeljanovi, Stara Crna Gora, Beograd 1978.
J. Erdeljanovi, Kui, Bratonoii, Piperi, Beograd 1981.
F. Fazlagi, S Bonjacima u Turskoj, Zenica 2010.
M. Femi, Prijepoljski kraj u prolosti i vremenu, BeogradPrijepolje 1999.
. Filandra, Bonjaka politika u XX. stoljeu, Sarajevo 1998.
Z. Foli, Vjerske zajednice u Crnoj Gori 1918-1953, Podgorica
2001.
Z. Foli, Drava i vjerske zajednice u Crnoj Gori 1945-1965,
Podgorica 2007.
M. Gleni, Balkan 1804-1999. (Nacionalizam, rat i velike sile),
I-II, Beograd 2001.
B. Gligorijevi, Parlament i politike stranke u Jugoslaviji
1919-1929, Beograd 1979.
B. Gligorijevi, Kralj Aleksandar Karaorevi, knj. 1, Be
ograd 1996.
M. Gligorijevi, Rat i mir Vladimira Dedijera, Beograd 1986.
M. Gjurgjevi, Memoari sa Balkana (1858-1878), Sarajevo
1997.
166

G. Gravier, Novopazarski Sandak, Beograd 1913; Zaviajni

muzej, Novi Pazar 1977. (reprint)
R. Gruda, Sandak u sjenci topova, Novi Pazar 1997.
R. Gruda, Muslimanska bratstva u Crnoj Gori i zapadnom
Sandaku u vrijeme osmanske vladavine, Novi Pazar 2001.
R. Guberini, Seobe sa Gornjeg Lima, Ibra i Tare, Ivangrad
1976.
M. ilas, Land Without Justice, London 1958.
M. ilas, Crna Gora, Beograd 1989.
M. ilas, Svjetovi i mostovi, Beograd 2002.
A. ogovi, Bonjaci Vitomirice, Pe 2001.
D. orevi, Ogledi iz balkanske istorije, Beograd 1989.
D. orevi, Nacionalne revolucije balkanskih naroda 19041914, Beograd 1995.
J. Hadi-Vasiljevi, Muslimani nae krvi u junoj Srbiji,
Beograd 1924.
M. Hadijahi, Od tradicije do identiteta. Geneza nacionalnog
pitanja bosanskih Muslimana, Sarajevo 1974.
M. Hadijahi, Porijeklo Bosanskih Muslimana, Sarajevo
1990.
M. Hadijahi, Posebnost Bosne i Hercegovine i stradanje
Muslimana, Sarajevo 1991.
M. Hadijahi-M. Tralji, Islam i Muslimani u Bosni i
Hercegovini, Istanbul 1996.
M. Hadiehovi, Muslimanka, Clifton, New Jersey 1997.
R. Hajdarpai, Kolainska kapetanija i bonjaki narod,
Sarajevo 1996.
H. Halid, Borba polumjeseca i krsta, s turskog preveo Musa
azim ati, Mostar 1913.
R. Halilagi, Bosna i Hercegovina i Crna Gora (1790.-1918.):
Teritorijalno formiranje u svjetlu meusobnih politikih odnosa,
Sarajevo 2001.
S. Halilovi, Bosanski jezik, Sarajevo 1991.
J. Hammer, Historija Turskog (Osmanskog) Carstva, I-III,
Zagreb 1979.
H. Hasandedi, Muslimanska batina Bonjaka, II, Herceg
Novi i okolina, Vrgorac i okolina, Imotska Krajina, Makarsko
primorje, Zapadna Hercegovina, Mostar 1999.
167

S. Huntington, Sukob civilizacija i preustroj svjetskog

poretka, Zagreb 1998.
Historija Osmanske drave i civilizacije, priredio E.
Ihsanoglu, Sarajevo 2004.
E. Hobsbaum, Doba extrema: Istorija Kratkog dvadesetog
veka 1914-1991, Beograd 2002.
V. Holjevac, Hrvati izvan domovine, Zagreb 1968.
B. Horvat, Kosovsko pitanje, Zagreb 1988.
B. Hrabak, Arbanaki upadi i pobune na Kosovu i u Makedoniji
od kraja 1912. do kraja 1915. godine, Vranje 1988.
B. Hrabak, Demijet. Organizacija muslimana Makedonije,
Kosova, Metohije i Sandaka, Beograd 2002.
S. eri, Muslimani srpskohrvatskog jezika, Sarajevo 1968.
M. orovi, or-pain odak, Istanbul 1996.
S. orovi, Ibrahimbegov oak, Sarajevo 1964.
V. orovi, Borba za nezavisnost Balkana, Beograd 1937.
M. ukovi, Sandak, Beograd 1964.
S. eki, Genocid nad Bonjacima u Drugom svjetskom ratu.
Dokumenta, Sarajevo 1996.
H. engi, O genocidu nad Bonjacima (Muslimanima) u
zapadnom dijelu Sandaka 1943. godine, Sarajevo 1994.
H. engi, Borba za opstanak Bonjaka u Sandaku 19191926, Sarajevo 1999.
V. ubrilovi, Odabrani istorijski radovi, Beograd 1983.
F. ulinovi, Dokumenti o Jugoslaviji, Zagreb 1958.
P. Imami, Srbi i Albanci kroz vekove, Beograd 2000.
E. Imamovi, Porijeklo i pripadnost stanovnitva Bosne i
Hercegovine, Sarajevo 1998.
M. Imamovi, Bonjaci u emigraciji. Monografija Bosanskih
pogleda 1955-1967, Sarajevo 1996.
M. Imamovi, Historija Bonjaka, Sarajevo 1997.
Imperial Legacy: The Ottoman Imprint on the Balkans and
the Middle East, Columbia University Press, New York 1996.
T. Ipen, Novibazar und Kossovo, Wien 1892.
Iseljenitvo naroda i narodnosti Jugoslavije i njegove uzajamne
veze sa domovinom, Zbornik radova, Zagreb 1978.
Islam, Balkan i velike sile (XIV-XX vek), Zbornik radova,
Beograd 1997.
168

2002.

Istorija Osmanskog carstva, priredio R. Mantran, Beograd

Istona Bosna i Sandak, Zbornik radova, Sarajevo 1996.

Istorija makedonskog naroda, I-III, Beograd 1970.
Istorija Jugoslavije, Beograd 1972.
Istorija srpskog naroda, knj. VI, tom I, Beograd 1983.
Istorijski leksikon Crne Gore, knj. 1-5, Podgorica 2006.
M. Jagodi, Naseljavanje Kneevine Srbije 1861-1880,
Beograd 2004.
Z. Janjetovi, Deca careva, pastorad kraljeva, Beograd
2005.
D. Jankovi-M. Mirkovi, Dravnopravna istorija
Jugoslavije, Beograd 1987.
. , , I-II, 1999.
. Jeleni, Novopazarski Sandak i politika ravnotea na
Balkanu, Beograd 1910.
D. Jeremi, O problemu emigracije i imigracije i o meu
narodnim sporazumima za njegovo ureenje, Beograd 1928.
B. Jezernik, Zemlja u kojoj je sve naopako: Prilozi za
etnologiju Balkana, Sarajevo 2000.
. Joksimovi, Bihor i Donji Kolain, Prilep 1934.
K. Joni, Nacionalne manjine u Jugoslaviji, Beograd 1962.
J. Jovanovi, Juna Srbija, reprint izdanje iz 1938, Beograd
1990.
J. Jovanovi, Stvaranje crnogorske drave i razvoj crnogorske
nacionalnosti, Cetinje 1948.
B. Jovanovi-M. Radovi-S. Medenica-N. Rakoevi,
Kolain, Beograd (bez godine izdanja).
S. Jovanovi, Sabrana dela, Beograd 1990.
V. Jovanovi, Jugoslovenska drava i Juna Srbija 19181929: Makedonija, Sandak, Kosovo i Metohija u Kraljevini SHS,
Beograd 2002.
A. Jovievi, Plavsko-gusinjska oblast (Polimlje, Velika i
ekular), Naselja srpskih zemalja, knj. X, Beograd 1921.
I. F. Juki, Putopisi i istorisko-etnografski radovi, Sarajevo
1953.
O. Junghann, National Minorities in Europe, New York
1932.
169

1985.

S. Kaar, Zarozavanje zara, Podgorica 2000.

F. Kanic, Srbija. Zemlja i stanovnitvo, knj. I-II, Beograd

H. Kapidi, Hercegovaki ustanak 1882, Sarajevo 1958.

V. Stefanovi Karadi, Crna Gora i Boka Kotorska,
Beograd 1953.
K. H. Karpat, The Ottoman State and Its Place in World
History, Brill 1974.
K. H. Karpat, Ottoman Population 1830-1914: Demographic
and Social Characteristics, University of Wisconsin Press, Madison
1985.
K. H. Karpat, The Turks of Bulgaria: The History, Culture,
and Political Fate of a Minority, Madison 1991.
K. H. Karpat, Osmanli Nfusu (1830-1914). Demografik ve
Sosyal zelikleri, Istanbul 2003.
K. H. Karpat, Balkanlarda Osmanli Mirasi ve Ulusiuluk,
Ankara 2004.
V. Kazimirovi, Srbija i Jugoslavija 1914-1945, I-IV,
Kragujevac 1995.
D. Kicikis, Osmanlijsko Carstvo, Beograd 1999.
. ,
(1913-1995), 2000.
Knjiga o Balkanu, I-II, Balkanski institut, Beograd 1936-1937.
. , :
1912-1913,
, 2010.
B. Koovi, rtve Drugog svetskog rata u Jugoslaviji,
Sarajevo 1990.
B. Koji, Stari balkanski gradovi, varoi i varoice, Beograd
1976.
I. Kosani, Novopazarski Sandak i njegov etniki problem,
Beograd 1912.
K. Kosti, Nai novi gradovi na jugu, Srpska knjievna
zadruga, Beograd 1922.
A. Kurpejovi, Razvoj manje razvijenih optina u Sr Crnoj
Gori od 1971. do 1985. godine, Titograd 1983.
A. Kurpejovi, Muslimani Crne Gore: (znaajna istorijska)
saznanja, dokumenti, institucije i dogaaji, Podgorica 2008.
170

S. P. Lades, The Exchange of Minorities: Bulgaria, Greece,

and Turkey, New York 1932.
S. Ladas, The Excange of Minorities: Bulgaria. Greece and
Turkey, New York 1932.
A. Lainovi, Kratak pogled na prolost Titograda, Cetinje
1950.
V. Laker, Istorija Evrope 1945-1992, Beograd 1999.
. ,
, . II, 1976.
. -. ,
, 1991.
M. Lorkovi, Narod i zemlja Hrvata, Zagreb 1939.
J. Lluka, Shperngulja e Shqiptareve nga Peja e rrethina ne
vitet 1912-1994, Prishtine 1997.
M. Lutovac, Ivangradska (Beranska) kotlina, SAN, knj.
CCLXIX, Beograd 1957.
M. Lutovac, Roaje i tavica. Antropogeografska ispitivanja,
Srpski etnografski zbornik, LXXV, Naselja i poreklo stanovnitva,
knj. 37, Srpski etnografski institut SANU, Beograd 1960.
M. Lutovac, Bihor i Korita. Antropogeografska ispitivanja,
Srpski etnografski zbornik SANU, LXXXI, Beograd 1967.
R. Ljui, Istorija srpske dravnosti, Novi Sad 2001.
C. A. Macartney, National states and national minorities,
London 1934.
N. Malcolm, Povijest Bosne, Zagreb-Sarajevo 1995.
N. Malcolm, Kosovo. Kratka povijest, Sarajevo 2000.
L. Mates, Meunarodni odnosi socijalistike Jugoslavije,
Beograd 1976.
M. Mazower, Balkan: Kratka povijest, Zagreb 2003.
. ,
, 1975.
J. McCarthy, Muslims and Minorities: The Population of
Ottoman Anatolia at the End of the Empire, New York 1983.
J. McCarthy, Deat and Exile. The Ethnic Cleansing of
Ottoman Muslims 1821-1922, The Darwin Press, New Jersey 1996.
J. Medojevi, Muslimani u bjelopoljskom kraju: Demografska
studija 1477-2002, Podgorica 2003.
M. Memi, Plav i Gusinje u prolosti, Beograd 1989.
171

M. Memi, Bonjaci-Muslimani Sandaka i Crne Gore, Sara

jevo 1996.
M. Memi, Poznati Bonjaci iz Sandaka i Crne Gore, Sara
jevo 1998.
M. Memi, Korjeni zla i nasilja, Sarajevo 2000.
M. Memi, Bonjaci (Muslimani) Crne Gore, Podgorica 2003.
M. Memi, Pojave prozelitizma u plavsko-gusinjskom kraju
1913. i 1919. godine, Sarajevo 2004.
M. Memi, Gusinjsko-plavska krajina u vrtlogu historije,
Sarajevo 2008.
Migracije u istoriji Balkana, Zbornik radova, Beograd 1989.
O. Milosavljevi, U tradiciji nacionalizma, Beograd 2002.
M. Mirkovi, Ekonomska struktura Jugoslavije 1918-1941,
Zagreb 1952.
S. Medenica, Privredni razvitak Crne Gore 1918-1941,
Titograd 1959.
Memoarska proza XVIII i XIX veka, knj. I-II, priredio D.
Ivani, Beograd 1989.
D. Mihajlovi, Privreda savremene Turske, Beograd 1937.
. Miki, Austro-Ugarska i Mladoturci 1908-1912, Banjaluka
1983.
M. Milievi, Kraljevina Srbija, Beograd 1886.
J. Miri, Kakvi smo mi Srbi? Prilozi za karakterologiju Srba,
Beograd 1998.
. Mitrinovi, Nai Muslimani, Beograd 1926.
. Mitrinovi, Kolonizacija junih krajeva, Beograd 1939.
P. Mrkonji (T. Pejatovi), Srednje Polimlje i Potarje, Srpski
etnografski zbornik, Naselja srpskih zemalja, I, Beograd 1902.
Muhacirlerin Izinde Bonaklarin Trajik Go Tarihinden
Kesitler, Derleyen: Hayri Kolainli, Lotus Yayinevi, Ankara
2003, (II izdanje 2004.; III izdanje 2004.).
M. Muminovi, Moji Tuzi, Podgorica 1998.
Muslim Identity and the Balkan State, editors H. Poulton- S.
Taji-Farouki, London 1997.
J. Muli, Velika Srbija, Muslimani i Bosna: od poetka Prvog
srpskog ustanka 1804. do poetka Drugog svjetskog rata 1941.
godine, Sarajevo 2006.
Z. Muratovi, Sandaki gazija Osman Rastoder, Sarajevo
2002.
172

2003.

Z. Muratovi, Bihor i bratstvo Muratovia u njemu, Sarajevo

E. Muovi, Etniki procesi i etnika struktura stanovnitva

Novog Pazara, Beograd 1979.
E. Muovi, Tutin i okolina, Beograd 1985.
E. Muovi, Stanovnitvo sjenikog i tutinskog kraja, Beograd
1989.
E. Muovi, Muslimansko stanovnitvo Srbije od pada De
spotovine (1459) i njegova sudbina, Kraljevo 1992.
E. Muovi, Muslimani Crne Gore, Novi Pazar 1997.
Muslimani Balkana: Istono pitanje u XX. vijeku, priredio
F. Kari, Tuzla 2001.
Narodi Jugoslavije, Beograd 1965.
M. Nedeljkovi, Krst i polumesec-najstranija srpska
razdeoba, Beograd-Bijelo Polje 1993.
Nedovreni mir. Izvetaj Meunarodne komisije za Balkan,
Beograd 1998.
V. Nikevi, Istraga poturica: Mit ili stvarnost, Podgorica
2001.
R. Nikoli, irenje Arnauta u srpske zemlje, reprint izdanje iz
1938., Beograd 1999.
S. Novakovi, Balkanska pitanja i manje istorijsko-politike
beleke o Balkanskom poluostrvu 1886-1905, Beograd 1906.
Novovaroki kraj kroz istoriju. Od neolita do 1941, Nova
Varo 1991.
B. Nui, Kosovo, Beograd 1986.
Oblasti stare Rake krajem XIX i poetkom XX veka, Zbornik
radova, Prijepolje 1995.
. Obradovi, Manjine na Balkanu, Beograd 2002.
. , , 1998.
. , 18761881, 1993.
J. Pavlovi, Maleevo i Maleevci, Beograd 1929.
S. Pavlovi, Istorija Balkana, Beograd 2001.
. Pejanovi, Stanovnitvo Bosne i Hercegovine, Beograd
1955.
. Pejovi, Iseljavanje Crnogoraca u XIX veku, Titograd
1962.
173

. Pejovi, Politika Crne Gore u Zatarju i Gornjem Polimlju

1878-1912, Titograd 1973.
M. Pelesi, Bonjaci na svjetskim ratitima, Sarajevo 1996.
E. Pelidija, Bonjaci u inozemstvu, Sarajevo 1996.
B. Perunii, Zulumi aga i begova u Kosovskom vilajetu,
Beograd 1989.
G. Perazi-R. Raspopovi, Meunarodni ugovori Crne Gore
1878-1918, Zbornik dokumenata sa komentarima, Podgorica
1992.
M. F. Petrovi, Dokumenti o Rakoj oblasti 1900-1912, Be
ograd 1995.
M. F. Petrovi, Dokumenta o Rakoj oblasti 1880-1899,
Beograd 1997
R. Petkovi, XX vek na Balkanu, Versaj, Jalta, Dejton,
Beograd 1996.
B. Petranovi-G. trbac, Istorija socijalistike Jugoslavije,
I-III, Beograd 1977.
B. Petranovi-M. Zeevi, Jugoslavija 1918-1984, Zbirka
dokumenata, Beograd 1985.
B. Petranovi, Istorija Jugoslavije 1918-1988, I-III, Beograd
1988.
B. Petranovi-M. Zeevi, Agonija dve Jugoslavije, Beograd
1991.
B. Petranovi, Jugoslovensko iskustvo srpske nacionalne
integracije, Beograd 1993.
D. S. Petrovi, Konstituisanje federalne Srbije, Beograd
1988.
P. Petrovi Njego, Gorski vijenac, Beograd 1968.
R. Petrovi, Migracije u Jugoslaviji, Beograd 1987.
M. Pilav, U ustakoj emigraciji s Paveliem. Sjeanja vjeitog
pobunjenika, zatvorenika, bjegunca, Cirih 1996.
H. Pilica, Bosna i Bonjaci, New York 1997.
Poloaj manjina u Saveznoj Republici Jugoslaviji, Zbornik
radova sa naunog skupa odranog 11, 12. i 13. januara 1995,
Beograd 1996.
J. Popovi, Novopazarski Sandak, Ni 1896.
M. Popovi, Vidovdan i asni krst, Beograd 1998.
V. Popovi, Istono pitanje, III izdanje, Beograd 1996.
174

A. Purivatra, Nacionalni i politiki razvitak Muslimana,

Sarajevo 1969.
A. Purivatra, Jugoslovenska Muslimanska Organizacija u
politikom ivotu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Sarajevo
1977.
A. Purivatra-M. Imamovi - R. Mahmutehaji, Muslimani
i bonjatvo, Sarajevo 1991.
I. Pri, Zatita manjina, Beograd 1933.
R. Radi, Drava i verske zajednice 1945-1970, I-II, Beograd
2002.
M. Radovi, Efendijina seanja i kazivanja, Novi Pazar 1998.
M. Raki, Konzulska pisma 1905-1911, Beograd 1985.
B. Rakoevi, Staro Bijelo Polje, Podgorica 1999.
B. Ralevi, Kaludra, Beograd 1976.
Razvoj privrede Sandaka u periodu 1956-1966, Sluba
drutvenog knjigovodstva, Beograd decembar 1967.
L. Ranke, Srbija i Turska u XIX veku, prevod S. Novakovi,
Beograd 1892.
. Rastoder, ivotna pitanja Crne Gore 1918-1929, knj. I,
Bar 1995.
. Rastoder, Politike stranke u Crnoj Gori 1918-1929, Bar
2000.
. Rastoder, Bonjaci/Muslimani Crne Gore: izmeu prolosti
i sadanjosti, Podgorica 2010.
B. Ratkovi, Prvi balkanski rat 1912-1913, Beograd 1975.
Razvitak stanovnitva Jugoslavije u posleratnom periodu,
Beograd 1974.
S. Redepagi, Bonjaci Kosova - poloaj i identitet, izd.
VKBI, Sarajevo 1997.
E. Redi, Sto godina muslimanske politike u tezama i
kontroverzama istorijske nauke, Sarajevo 2000.
M. Rizvi, Kroz Gorski vijenac. Interpretacija i tekstualnokomparativne studije o strukturi, Sarajevo 1985.
P. A. Rovinski, Crna Gora u prolosti i sadanjosti, tom IV,
Cetinje 1994.
P. Rudi, Isakovci - novo nacionalno ime Muslimana srpsko
hrvatskog jezika, Bijelo Polje 1987.
S. Salahi, Minorities and the destruction of the Ottoman
Empire, Ankara 1993.
175

F. Saltaga, Muslimanska nacija u Jugoslaviji. Porijeklo, islam

kultura, povijest, politika, Sarajevo 1991.
F. Saltaga, Da li je genocid sudbina Bonjaka?, Sarajevo
1996.
Sandak jue, danas i sutra, Zbornik radova, Novi Pazar
2005.
M. Savi, Trgovina i privreda u novoosloboenim i pripojenim
krajevima, Beograd 1913.
L. Savadijan, Izbegliko pitanje u Grkoj, Beograd 1925.
C. J. Shaw - E. K. Shaw, History of the Ottoman Empire and
Modern Turkey, II, Cambridge University Press 1977.
F. Shehu - S. Shehu, Pastrimet etnike te trojeve Shqiptare
1953-1957, Prishtine 1993.
F. Sebeevac, Duga Poljana i okolina, Novi Pazar 1993.
F. Sebeevac-S. airovi, Naselja novopazarskog kraja,
Beograd 1995.
K. Sejfula, Savez komunista Jugoslavije i nacionalne manjine,
Beograd 1959.
Seobe srpskog naroda od XIV do XX veka, Zbornik radova,
Beograd 1990.
Seobe kao sudbina: Istorijska itanka za potomke bonjakih
muhadira u Makedoniji, Zbornik radova, Skoplje 2011.
. Sijari, Bihorci, Sarajevo 1981.
B. Simsir, Turkish Emigrations from the Balkans, Documents,
I, A Turkish Exodus 1877-1878, Ankara 1989.
B. Simsir, Turkish Emigrations from the Balkans, Documents,
II, A Year of transition 1879, Ankara 1989.
B. Simsir, Turkish Emigrations from the Balkans, Documents,
III, (1880-1885), Ankara 1989.
Srbija 1878. Dokumenti, Beograd 1978.
M. Skakun, Balkan i velike sile, Zemun 1986.
S. Skoko, Drugi balkanski rat 1913, I-II, Beograd 1968.
Lj. Stojkovi-M. Marti, Nacionalne manjine u Jugoslaviji,
Beograd 1953.
T. Stankovi, Putne beleke po Staroj Srbiji 1871-1898,
Beograd 1910.
J. V. Stanojevi, Istorija ratova za osloboenje i ujedinjenje
1912-1918, Beograd (bez godine izdanja).
176

S. Stanojevi, Istorija srpskog naroda, Beograd 1926.

Shperngulja e Shqiptereve gjate shekujve, II, Prishtine 1997.
V. Stojanevi, Srbi i Arbanasi 1804-1912, Novi Sad 1994.
T. Stojanovi, Balkanska civilizacija, Beograd 1995.
A. Sueska, Bonjaci u osmanskoj dravi, Sarajevo 1995.
B. Suljevi, Kanje i okolina, Bijelo Polje 2003.
K. Suljevi, Nacionalnost Muslimana. Izmeu teorije i prakse,
Rijeka 1982.
Susret ili sukob civilizacija na Balkanu, Zbornik radova,
Beograd 1998.
H. abanovi, Bosanski paaluk, Sarajevo 1982.
V. alipurovi, Ustanak u zapadnom delu Stare Srbije 18751878, Titovo Uice 1968.
V. alipurovi, Raonika buna. Agrarni pokret u zapadnim
krajevima Stare Srbije 1903-1905, knj. I, Sjenica 1969.
V. alipurovi, Raonika buna. Agrarni pokret u zapadnim
krajevima Stare Srbije 1903-1905, knj. II, Priboj 1970.
M. ai, Vuji tragovi, Beograd 1996.
M. ai, Omeraga ai i Salihaga Forta u Hercegovakom
ustanku 1882. godine, Beograd 1997.
M. ai, Pleme Kui u abrene, Beograd 1999.
M. ai, Kolainci, Beograd 2000.
. ,
(1875-1901), 2006.
. epanovi, Srednje Polimlje i Potarje, Istorijsko-etnoloka
rasprava, Etnografski institut, SANU, Beograd 1979.
P. obaji, Niki. Onogot, Beograd 1925.
S. obaji, Crnogorci, faksimil izdanja iz 1928, Beograd
1996.
Tajne Balkana. Monografija o geopolitici, Beograd 1995.
D. Tanaskovi, U dijalogu sa islamom, Beograd 1992.
D. Tanaskovi, Islam i mi, Beograd 2000.
D. Tanaskovi, Neoosmanizam: doktrina i spoljnopolitika
praksa, Beograd 2010.
The Other Balkan Wars: A 1913. Carnegie Endowment Inqury
in Retrospect with a New Introduction and Reflection on the Present
Conflict by George F. Kennan, Washington, D. C., Carnegie
Endowment for International Peace 1993.
177

The Ottoman Imprint in the Balkans and the Middle East,

Columbia University Press, New York 1995.
M. Teodosijevi, Mustafa Kemal Ataturk u jugoslovenskoj
javnosti, Beograd 1998.
M. Todorova, Imaginarni Balkan, Beograd 1999.
. , 1912/131915, 1995
. ,

: ,
2001.
J. Tomi, O Arnautima u Staroj Srbiji i Sandaku, reprint
izdanje iz 1913., Beograd 1995.
J. Tomi, Rat na Kosovu i Staroj Srbiji 1912. godine, Novi
Sad 1913.
A. Toumarkine, Les Migrations des Populations Muslimanes
Balkanique en Anatolie (1876-1913), Istanbul 1995.
J. Trifunovski, Albansko stanovnitvo u Makedoniji, Beograd
1988.
L. Trnjegorski, Jugoslovenske manjine u inostranstvu,
Beograd 1938.
L. Trotsky, The Balkan War 1912-1913: The War Corre
spondence of Leon Trotsky, Monad Press, New York 1980.
D. Tucovi, Sabrana dela, knj. 7, Beograd 1980.
A. Uroevi, Kosovo, Beograd 1965.
A. Uroevi, Etniki procesi na Kosovu tokom turske
vladavine, Beograd 1987.
M. Veruovi, Polimska vienja, Novi Sad 1969.
M. Veovi, Smrt je majstor iz Srbije, Sarajevo 1994.
D. Vlahov, Iz istorije makedonskog naroda, Beograd 1950.
P. Vlahovi, Brodarevo i njegova okolina, Beograd 1968.
B. Vukas, Etnike manjine i meunarodni donosi, Zagreb
1978.
M. Vukevi, Crna Gora i Hercegovina uoi rata 1874-1876,
Cetinje 1950.
S. Vukosavljevi, Istorija seljakog drutva, knj. I, Beograd
1953.
G. Vukovi, Memoari, II, Cetinje-Titograd 1985.
178

D. Vuleti, Polica kod Berana, Beograd 1998.

Zbornik radova/Nauni skupovi Migracije u Bosni i
Hercegovini odrani 19.01.2010. i 12.09. 2011. u Tuzli, izd. BZK
Preporod, Tuzla 2011.
O. Zirojevi, Konvertiti - kako su se zvali, Podgorica 2001.
H. Zundhausen, Istorija Srbije od 19. do 21. veka, Beograd
2008.
D. ivkovi, Istorija crnogorskog naroda, I-III, Cetinje 1989.
D. Quataert, The Ottoman Empire 1700-1912, Cambridge
University Press, Cambridge 2000.
R. West, Crno jagnje i sivi soko, Beograd-Sarajevo 1989.
b) lanci i rasprave
F. Adanir, The Macedonians in the Ottoman Empire 18781912, u: Comparative Studies on Governmentes and Non-Dominant
ethnic Groups in Europe 1850-1940, vol. V, European Science
Foundation, New York 1993.
S. Abedpour, Masovno stradanje Ermena 1915. godine,
Znakovi vremena, br. 37, Sarajevo 2007.
F. Ademovi, Poloaj Bonjaka-muslimana u periodu izmeu
dva rata (1918.-1941.), Takvim za 2000, Rijaset IZ u BiH, Sa
rajevo 1999.
B. Aleksov, Vienje verskih preobraenja u formiranju srpske
nacionalne svesti, u: Religija, drutvo i politika: Kontroverzna
tumaenja i pribliavanja, Bonn 2002.
B. Aleksov, Poturica gori od Turina: Srpski istoriari o
verskim preobraenjima, u: Historijski mitovi na Balkanu, Sarajevo
2003.
. Andrijaevi, O ciljevima dravne politike Knjaevine
Crne Gore (1852-1878), Istorijski zapisi, br. 3, Podgorica 1997.
. Andrijaevi, Crnogorci i Turci, Almanah, br. 7-8, Pod
gorica 1999.
. Andrijaevi, Neki podaci o zagraninoj politici Crne
Gore (1878-1912), Istorijski zapisi, br. 1-4, Podgorica 2003.
. Andrijaevi, Crnogorska drava prema muslimanima
(1878-1912), Almanah, br. 25-26, Podgorica 2004.
179

A. Ani, Evolucija i uloga tri kompleksa istorijskih mitova u

srpskom akademskom i javnom mnjenju u poslednjih deset godina,
u: Historijski mitovi na Balkanu, Sarajevo 2003
S. Antoljak - I. Dermaku, Izvetaj austrougarskog uhode o
prilikama izmeu Pljevalja i Pei 1903. godine, Godinjak Arhiva
Kosova, II-III, Pritina 1970.
. ,
XIX
1912. , , . 1-2, 1960.
. ,
,
, . 15,
1963.
A. Avdi, Politike prilike u novopazarskom Sandaku krajem
XIX i poetkom XX veka, Novopazarski zbornik, br. 3, Novi Pazar
1979.
A. Avdi, Novopazarski Sandak u svetlu dogaaja velike
istone krize (1875-1878), Novopazarski zbornik, br. 8, Novi
Pazar 1984.
A. Avdi, Opti pogled na migraciona kretanja muslimanskog
stanovnitva na Balkanu od kraja XIX veka do zakljuenja
jugoslovensko-turske konvencije (11. jula 1938. godine),
Novopazarski zbornik, br. 9, Novi Pazar 1985.
A. Avdi, Sporovi izmeu srpskih i crnogorskih vlasti u
Sandaku posle zaposedanja 1912. godine, Novopazarski zbornik,
br. 10, Novi Pazar 1986.
A. Avdi, Hajduka i komitska delatnost u Sandaku (18781925), Novopazarski zbornik, br. 11, Novi Pazar 1987.
A. Avdi, Prilog prouavanju iseljavanja Srba iz
Novopazarskog Sandaka 1850-1912, Novopazarski zbornik, br
13, Novi Pazar 1989.
A. Avdi, Transmigracije Crnogoraca preko Novopazarskog
sandaka 1889. i 1890. godine, Novopazarski zbornik, br. 30,
Novi Pazar 2007.
A. Avdi, Jugoslovensko-turski pregovori o iseljavanju
muslimanskog stanovnitva u periodu izmeu dva svjetska rata,
Novopazarski zbornik, br. 15, Novi Pazar 1991.
180

. Avramovski, Prilog pitanju talijansko-albanske ireden

tistike propagande na Kosovu i Metohiji u vreme minhenske krize i
okupacije Albanije, Istorjski glasnik, br. 2-3, Beograd 1964.
B. Babi, Migracije u novoosloboenim krajevima Crne Gore
1912-1915, Jugoslovenski istorijski asopis, br. 3-4, Beograd
1973.
B. Babi, Iseljavanje muslimana iz novih krajeva Crne Gore
u proljee 1914. godine, Jugoslovenski istorijski asopis, br. 1-4,
Beograd 1978.
B. Babi, Prilog istoriji Roaja od Balkanskog rata do I
svetskog rata, Roajski zbornik, br. 5, Roaje 1986.
B. Babi, Arhivska graa o formiranju politikih optina i
sastavu inovnitva u Roajskoj oblasti krajem 1912. i poetkom
1913. godine, Roajski zbornik, br. 6, Roaje 1987.
B. Babi, Osnovno obrazovanje muslimanske i katolike
djece u novoosloboenim krajevima Crne Gore 1913-1914. godine,
Roajski zbornik, br. 6, Roaje 1987.
S. Bali, Bonjaci u inostranstvu, Glasnik, Rijaset IZ u BiH,
br. 5-6, Sarajevo 1999.
S. Bandovi, Marginalije o stanovnitvu Novog Pazara i
okoline prema statistikim podacima izmeu dva rata (1918-1941),
Novopazarski zbornik, br. 11, Novi Pazar 1987.
S. Bandovi, Prilog prouavanju etnikog genocida
nad Muslimanima u istonoj Bosni, Istorijski zbornik, br. 10,
Banjaluka 1989.
S. Bandovi, O ivotu Muslimana u Sandaku izmeu dva
svjetska rata, Zbornik Sjenice, br. 6-7, Sjenica 1991.
S. Bandovi, Tokovi iseljavanja Muslimana iz Bosne i
Hercegovine i Sandaka u Tursku, Novopazarski zbornik, br. 17,
Novi Pazar 1993.
S. Bandovi, Emigracija Muslimana iz Bosne i Hercegovine
i Sandaka u Tursku (1878-1941), Simpozijum Seoski dani
Sretena Vukosavljevia, XV, Prijepolje 1993.
S. Bandovi, Iseljavanje Muslimana iz Bosne i Hercegovine
i Sandaka u Tursku (1878-1941), Almanah, br. 1-2, Podgorica
1994.
S. Bandovi, Iseljavanje Bonjaka-Muslimana iz BiH i
Sandaka u Tursku, Takvim, 1414/15, Novi Pazar 1994.
181

S. Bandovi, Seobe Bonjaka-Muslimana u Tursku, Mak, br.

4, Novi Pazar 1994.
S. Bandovi, Drutveno-ekonomske i kulturno-prosvjetne
prilike u Sandaku izmeu dva rata, Takvim, 1415/16, Novi Pazar
1995.
S. Bandovi, Iseljavanje Muslimana iz Srbije i Crne Gore
tokom XX vijeka u Tursku, u: Identitet Bonjaka-Muslimana, Plav
1995; Isto, Almanah, br. 5-6, Podgorica 1999.
S. Bandovi, Poslijeratno iseljavanje Muslimana iz Sandaka
u Tursku, Simpozijum Seoski dani Sretena Vukosavljevia,
XVI, Prijepolje 1995.
S. Bandovi, Drutveno-ekonomska obiljeja Sandaka u
meuratnom vremenu (1918-1941), Novopazarski zbornik, br. 19,
Novi Pazar 1995.
S. Bandovi, Bonjako iseljenitvo u Turskoj, Takvim,
1416/17, Novi Pazar 1996.
S. Bandovi, Muhadirska bespua 1878. godine, Mak, br.
12, Novi Pazar 1996.
S. Bandovi, Tegoba opstanka, Mak, br. 13-14, Novi Pazar
1996.
S. Bandovi, Iseljenici iz Sandaka u Turskoj, Novopazarski
zbornik, br. 20, Novi Pazar 1996.
S. Bandovi, Muhadirska kretanja na Balkanu krajem XIX
stoljea, Takvim, 1417/18, Novi Pazar 1997.
S. Bandovi, Balkanski muhadirluk (Muhadirska kretanja
krajem XIX i poetkom XX stoljea), Mak, br. 15-16, Novi Pazar
1997.
S. Bandovi, Djelo dr Ejupa Muovia, Mak, br. 18-19,
Novi Pazar 1997.
S. Bandovi, Iseljenitvo iz Sandaka u Turskoj, Simpozijum
Seoski dani Sretena Vukosavljevia, XVII, Prijepolje 1997.
S. Bandovi, Privredne prilike u Sandaku s posebnim
osvrtom na roajski kraj (1918-1941), Roajski zbornik, br. 8,
Roaje 1998.
S. Bandovi, Migracioni pokreti na Balkanu (1877-1879),
Simpozijum Seoski dani Sretena Vukosavljevia, XVIII,
Prijepolje 1998.
182

S. Bandovi, Iseljeniki pokreti na Balkanu krajem XIX i

poetkom XX stoljea, Almanah, br. 3-4, Podgorica 1998.
S. Bandovi, Zov istrage, u: Rasizam i ksenofobija, Beograd
1998.
S. Bandovi, U sjeni pobjede, Mak, br. 21-22, Novi Pazar
1998.
S. Bandovi, Iseljavanje muslimanskog stanovnitva iz Crne
Gore 1878. godine, Mak, br. 24, Novi Pazar 1998.
S. Bandovi, Iseljavanje muslimanskog stanovnitva iz Srbije
i Crne Gore tokom XIX stoljea, Takvim, Novi Pazara 1999.
S. Bandovi, Muhadiri u Sandaku nakon 1878. godine,
Mak, br. 25, Novi Pazar 1999.
S. Bandovi, Muhadiri iz Crne Gore i BiH u Sandaku,
Glasnik, br. 3-4, br. 5-6, Rijaset IZ u BiH, Sarajevo 1999.
S. Bandovi, Iseljavanje muslimanskog stanovnitva iz Crne
Gore u XIX vijeku, Almanah, br. 7-8, Podgorica 1999.
S. Bandovi, Muhadirski pokreti, Mak, br. 26, Novi Pazar
1999.
S. Bandovi, Sjeniki kraj krajem XIX i poetkom XX stoljea
u svjetlu optih zbivanja u Sandaku, Zbornik Sjenice, br. 11,
Sjenica 2000.
S. Bandovi, Muhadiri iz Hercegovine u Sandaku nakon
1878. godine, Hercegovina, br. 13-14, Mostar 2001.
S. Bandovi, Iseljavanje muslimanskog stanovnitva iz
Kneevine Srbije u Bosanski vilajet (1862-1867), Znakovi vremena,
br. 12, Sarajevo 2001.
S. Bandovi, Koncepcije Srpskog kulturnog kluba o
preureenju Jugoslavije (1937.-1941.), Prilozi, br. 30, Sarajevo
2001.
S. Bandovi, Iseljavanje muslimanskog stanovnitva iz
Jugoslavije u Tursku izmeu dva svjetska rata, Almanah, br. 17-18,
Podgorica 2001.
S. Bandovi, Iseljavanje muslimanskog stanovnitva iz Srbije
tokom XX stoljea, Tutinski zbornik, br. 2, Tutin 2001.
S. Bandovi, Raseljavanje muslimana iz Nikia (1877. 1882.), Roajski zbornik, br. 10, Roaje 2001.
S. Bandovi, Muslimani u Makedoniji i Prvi balkanski rat,
Znakovi vremena, br. 13-14, Sarajevo 2001-2002.
183

S. Bandovi, Bonjaki muhadiri u Turskoj, Zbornik

Sjenice, br. 12-13, Sjenica 2001-2002.
S. Bandovi, Migraciona kretanja kolainskih muslimana
tokom XIX i poetkom XX stoljea, Roajski zbornik, br. 11,
Roaje 2002.
S. Bandovi, Migraciona kretanja muslimanskog
stanovnitva na Balkanu krajem XIX stoljea, Znakovi vremena,
br. 15, Sarajevo 2002.
S. Bandovi, Bosanskohercegovaki muhadiri u Sandaku,
na Kosovu i u Makedoniji (1878.-1912.), Tutinski zbornik, br. 3,
Tutin 2002.
S. Bandovi, Balkan i historiografski stereotipi, Beharistan,
br. 7-8, Sarajevo 2002, 179-201.
S. Bandovi, Bonjaki muhadiri u Makedoniji krajem XIX i
tokom XX stoljea, Almanah, br.21-22, Podgorica 2003.
S. Bandovi, Mslmanlarin Karadadan 19. Yzyildaki
G, u: Muhacirlerin Izinde Bonaklarin Trajik Go Tarihinden
Kesitler, Derleyen: Hayri Kolainli, Lotus Yayinevi, Ankara
2003, (II izdanje 2004.; III izdanje 2004.).
S. Bandovi, Birinci Balkan Harbi Sonrasi Sirbistan Ve
Karadaa Birakilan Blgelerdeki Mslman Nfusun Trkiyeve
G, u: Muhacirlerin Izinde Bonaklarin Trajik Go Tarihinden
Kesitler, Derleyen: Hayri Kolainli, Lotus Yayinevi, Ankara
2003, (II izdanje 2004.; III izdanje 2004.).
S. Bandovi, 20. Yzyilda Sirbistan Ve Karadadan
Mslman Gleri, u: Muhacirlerin Izinde Bonaklarin Trajik
Go Tarihinden Kesitler, Derleyen: Hayri Kolainli, Lotus
Yayinevi, Ankara 2003, (II izdanje 2004.; III izdanje 2004.).
S. Bandovi, Migracioni pokreti bosanskohercegovakih
muhadira preko Srbije krajem XIX i poetkom XX stoljea, No
vopazarski zbornik, br. 27, Novi Pazar 2003.
S. Bandovi, Muhadirski pokreti u spisima i svjedoenjima
savremenika tokom XIX i XX stoljea, Zbornik Sjenice, br. 14,
Sjenica 2003.
S. Bandovi, Bosanskohercegovaki muhadiri u Makedoniji
(1878-1912), Hercegovina, br. 15-16, Mostar 2003.
S. Bandovi, Ratovi i demografska deosmanizacija Balkana
(1912.-1941.), Prilozi, br. 32, Sarajevo 2003.
184

S. Bandovi, Sandak u balkanskim ratovima (1912.-1913.),

Tutinski zbornik, br. 4, Tutin 2003.
S. Bandovi, Demografska deosmanizacija Balkana krajem
XIX i poetkom XX stoljea, Novopazarski zbornik, br. 28, Novi
Pazar 2004.
S. Bandovi, Poloaj muhadira iz Bosne i Hercegovine u
Makedoniji krajem XIX i poetkom XX stoljea, Stav, br. 6-7, god.
III, Tuzla 2004.
S. Bandovi, Demografska deosmanizacija Balkana i kre
tanja bosanskohercegovakih muhadira (1878.-1914.), u: Bosna i
Hercegovina u okviru Austro-Ugarske 1878-1918. godine, Sarajevo
2011.
S. Bandovi, Muhadirski pokreti na Balkanu od kraja XIX
stoljea do Drugog svjetskog rata, u: Zbornik radova/Nauni
skupovi Migracije u Bosni i Hercegovini odrani 19.01.2010. i
12.09. 2011. u Tuzli, izd. BZK Preporod, Tuzla 2011.
M. Barjaktarevi, Etniki razvitak Gornjeg Polimlja, Glasnik
Cetinjskih muzeja, VI, Cetinje 1973.
M. Barjaktarevi, Uticaj Novog Pazara posredstvom
materijalne kulture na severoistone oblasti SR Crne Gore,
Novopazarski zbornik, br. 2, Novi Pazar 1978.
M. Barjaktarevi, O kretanju ljudi i njihovim posledicama,
Novopazarski zbornik, br. 18, Novi Pazar 1994.
D. Beirovi, Oduzimanje nadlenosti Islamskoj zajednici
Jugoslavije u pitanjima branog prava i voenja matinih knjiga
nakon zavretka Drugog svjetskog rata, Arhivska praksa, br. 13,
Tuzla 2010.
H. E. Berberovi, Posjeta reis-ul-uleme Muslimanima Crne
Gore, Sandaka, Kosmeta i Makedonije, Glasnik, VIS u SFRJ, br.
9-10, Sarajevo 1967.
H. E. Berberovi, Put Reis-ul-uleme po Kosmetu i Makedoniji,
Glasnik, VIS u SFRJ, br. 11-12, Sarajevo 1967.
Z. Beli, Prva nauna ekskurzija lanova udruenja ilmije u
inostranstvo, Glasnik, VIS u SFRJ, br. 9-10; br. 11-12, Sarajevo
1966.
. ,

XX , , . 1, 1982.
185

M. Bjelajac, Dva vienja rjeavanja pitanja nacionalnih

manjina u Kraljevini Jugoslaviji pred izbijanje Drugog svjetskog
rata, Tokovi, br. 1, Beograd 1989.
M. Blagojevi, Iseljavanje Srba sa Kosova: trauma i/ili
katarza, u: Srpska strana rata. Trauma i katarza u istorijskom
pamenju, Beograd 1996.
V. Bogievi, Emigracija Muslimana Bosne i Hercegovine
u Tursku u doba austro-ugarske vladavine 1878-1918, Historijski
zbornik, br. 1-4, god. III, Zagreb 1950; Isto: Glasnik, VIS, br.
7-9, Sarajevo 1951.
R. Bojovi, Neki dogaaji u pljevaljskom kraju izmeu dva
rata, Brezniki zapisi, br. 3, Pljevlja 1991.
. Borozan, Crna Gora u ratu protiv Osmanske imperije od
8. do 18. oktobra 1912. godine, Istorijski zapisi, god. LXXV, br.
1-2, Podgorica 2002.
T. Bokovi, Iseljavanje srpskog stanovnitva iz Rake oblasti
(Sandaka) u Crnu Goru od 1900. do 1912. godine, Simpozijum
Seoski dani Sretena Vukosavljevia, XVII, Prijepolje 1997.
I. Bonjovi, Dijaspora istorijski izazov Bosne i Hercegovine,
u: Bosna i Hercegovina i dijaspora, Sarajevo 1996.
S. Brankovi, Privreda Turske, Pregled, br. 2, Sarajevo
1954.
D. Breznik, Demografske odlike stanovnitva SR Jugoslavije
po nacionalnosti, Jugoslovenski pregled, br. 4, Beograd 1993.
. Bulaji, Jo jednom o agrarnim odnosima u Crnoj Gori
1878-1912, Istorijski zapisi, br. 1-2, Titograd 1983.
S. Burzanovi, Nekoliko neobjavljenih dokumenata iz line
arhive Jovana S. Plamenca o nasiljima, zloinima i pokrtavanju
muslimana 1912-1913. godine, Almanah, br. 25-26, Podgorica
2004.
J. Cviji, O iseljavanju bosanskih muhamedanaca, Srpski
knjievni glasnik, knj. 24, Beograd 1910.
J. Cviji, Balkanski rat i Srbija, Srpski knjievni glasnik,
Beograd 1912.
J. Cviji, Raspored balkanskih naroda, Glasnik Srpskog
geografskog drutva, sv. 2, Beograd 1913.
M. Dai, Postanak Berana i uticaj beranskog trita na razvoj
privrednih i drutvenih odnosa u Gornjem Polimlju ezdesetih i
186

sedamdesetih godina XIX vijeka, Istorijski zapisi, br. 1, Titograd

1977.
M. Dai, Hajduija i etovanje na gornjim tokovima Lima i
Tare od sredine XIX vijeka do poetka Velike istone krize (18751878), Istorijski zapisi, god. XXXII (LII), br. 1, Titograd 1979.
M. Dai, Oslobodilaki pokret u Donjim Vasojeviima 1861.
i 1862. i njegov odjek u Sandaku, Vranjski glasnik, knj. XIIVXV, Vranje 1982.
M. Dai, Istoriografski problemi prouavanja sjeverne Crne
Gore, Jugoslovenski istorijski asopis, br. 21, Beograd 1986.
M. Dai, Pregled teritorijalnog irenja crnogorske drave,
Istorijski zapisi, br. 1, Titograd 1987.
J. Dedijer, Porijeklo bosansko-hercegovakog stanovnitva,
Pregled, Sarajevo 15. januar 1911.
V. Degan, Meunarodno ureenje poloaja Muslimana sa
osvrtom na ureenje poloaja drugih vjerskih i narodnosnih skupina
na podruju Jugoslavije, Prilozi, god. VIII, br. 8, Sarajevo 1972.
V. Degan, Zatita manjina na Balkanu putem meunarodnih
ugovora, Pregled, br. 10, Sarajevo 1974.
M. Dogo, Balkanske nacionalne drave i pitanje muslimana,
Godinjak za drutvenu istoriju, god. II, br. 3, Beograd 1995.
M. Dogo, Neka zapaanja o turskom nasleu i seobama
Muslimana, u: Bosna i Hercegovina od srednjeg veka do novijeg
vremena, Beograd 1995.
M. Dogo, Odgovor na Razmiljanja prof. dr Mila
Lalkova, objavljena u Godinjaku za drutvenu istoriju III-3 (1996),
Godinjak za drutvenu istoriju, sv. 1, god. IV, Beograd 1997.
D. Drljaa, O etnikom sastavu gradskih i ostalih naselja
Rake oblasti, Glasnik, Etnografski institut, XLIV, Beograd 1995.
E. elebi, Nai u Turskoj, Svijest, I, Sarajevo 1935.
Lj. oli, Partija Demijet kao parlamentarna stranka u
Kraljevini SHS, Istorijski asopis, knj. XLII, Beograd 2002.
V. ubrilovi, Politiki uzroci seoba na Balkanu od 1860. do
1880. godine, Glasnik Geografskog drutva, sv. XVII, Beograd
1930.
D. okovi, Kralj Nikola i finansijski problemi Crne Gore u
periodu njegove vladavine, u: Kralj Nikola - linost, djelo i vrijeme,
I, Podgorica 1998.
187

H. ozo, Zapaanja sa puta po Sandaku, Kosmetu i Make

doniji, Glasnik, VIS u SFRJ, br. 9-10, Sarajevo 1967.
B. urev, Osnovna istorijsko-etnika pitanja u razvitku
junoslovenskih naroda do obrazovanja nacija, Pregled, br. 7-8,
Sarajevo 1960.
M. Demaludinovi (M. Hadijahi), Koliko ima u Jugoslaviji
muslimanskog stanovnitva, Takvim, Sarajevo 1967.
M. Ekmei, Internacionalni i interkontinentalni migracioni
pokreti iz jugoslovenskih zemalja od kraja XVIII vijeka do 1941.
godine, GDI BiH, XX, Sarajevo 1974.
M. Ekmei, Karakteristike Berlinskog kongresa 1878.
godine, Prilozi, br. 18, Sarajevo 1981.
M. Femi, Prilog prouavanju demografskih obeleja
stanovnitva prijepoljskog kraja, Uiki zbornik, br. 11, Titovo
Uice 1982.
A. J. Evans, Ilirska pisma, Almanah, br. 1-2, Podgorica
1994.
. Filandra, Crnogorski Bonjaci i renominacija nacije, u:
Rasprave o nacionalnom identitetu Bonjaka, Sarajevo 2009.
M. Filipovi, Bonjaci u okolini Skoplja, Pregled, sv. 9495, knj. VII, god. V, Sarajevo oktobar-novembar 1931.
S. Fier-Galati, Posledice balkanskih ratova na istona
srednjoevropska drutva, Markstistika misao, br. 4, Beograd
1985.
Z. Foli, Skidanje zara i ferede u Crnoj Gori, Almanah, br.
11-12, Podgorica 2000.
Z. Foli, Islamska vjerska zajednica u Crnoj Gori 1947-1953,
Almanah, br. 15-16, Podgorica 2001.
F. Friedman, Islam kao nacionalni identitet: bosansko
hercegovaki Muslimani slavenskog porijekla (s osvrtom na Mu
slimane Novopazarskog sandaka), Forum Bosnae, br. 18, Sa
rajevo 2002.
G. O. Gecer, Fenomen migracije i pokuaji sprijeavanja iste
nakon okupacije Bosne i Hercegovine, Saznanja, br. 3, Tuzla 2009.
B. Gligorijevi, Izmeu pravoslavlja i katolianstva - Islam u
Jugoslaviji 1918-1941, u: Islam, Balkan i velike sile (XIV-XX vek),
Beograd 1997.
188

V. Gluevi, Faktori migracionih kretanja stanovnitva Crne

Gore u XIX vijeku, Istorijski zapisi, br. 1-4, Podgorica 2005.
H. Golo, Skidanje zara i ferede u srezu deevskom 1951.
godine, Zbornik Sjenice, br. 12-13, Sjenica 2001-2002.
M. Gogi-Lutovac, Problemi savremenih spoljnih migracija
na primjeru optina Ivangrad, Plav i Roaje, Glasnik, Etnografski
institut, XXIV (1975), Beograd 1975.
G. Gravier, Emigracija Muslimana iz Bosne i Hercegovine,
Pregled, god. I, br. 7-8, Sarajevo 1911.
V. Grei, Spoljna migracija stanovnitva Jugoslavije, u:
Jugoslovenska drava 1918-1998, Beograd 1999.
K. Hadi, Brojnost i rasprostranjenost muslimana u
Jugoslaviji, Takvim, Sarajevo 1975.
F. Hadibajri, Murteza efendija Karauzovi muftija
crnogorskih muslimana, Glasnik, VIS, Sarajevo 1963.
H. Hadibegi, Opsada Nikia 1877. godine prema izvjetaju
nikikog naiba, Istorijski zapisi, br. 1-3, Cetinje 1949.
H. Hadibegi, Turski dokumenti o poetku ustanka u
Hercegovini i Bosni 1875., Prilozi za orijentalnu filologiju i
istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom, I,
Sarajevo 1950.
H. Hadibegi, Turski dokumenti u Dravnom muzeju na
Cetinju, Istorijski zapisi, br. 1-2, Cetinje 1955.
H. Hasandedi, etiri sluaja pokrtavanja muslimana u
Hercegovini za vrijeme austrougarske uprave, Glasnik, Rijaset IZ
u SFRJ, Sarajevo 1991.
M. Hadijahi, Uz prilog prof. Vojislava Bogievia, Hi
storijski zbornik, br. 3, Zagreb 1950.
M. Hadijahi, Turska komponenta u etnogenezi Bosanskih
muslimana, Pregled, 11-12, Sarajevo 1966.
M. Hadijahi, Politiko djelovanje bosanske emigracije u
Turskoj, Na svijet, Matica iseljenika BiH, god. II, br. 17-18,
Sarajevo oktobar-novembar 1966.
M. Hadijahi, O manjinskim etnikim skupinama u Bosni i
Hercegovini u XVIII i XIX stoljeu, do okupacije 1878, Prilozi, br.
18, Sarajevo 1981.
M. Hadijahi, Graa o posljednjim ostacima bosanice u
nas, Anali Gazi Husrev-begove biblioteke, knj. XI-XII, Sarajevo
1985.
189

M. E. Hadijahi, Nekoliko rijei o domovini i iseljavanju,

Socijaldemokrat, br. 9, Sarajevo 2002.
M. Hadibrahimovi, Razvitak muslimanske prosvjete i
kulture u Ulcinju od sredine XIX do poetka XX vijeka, Glasnik,
Rijaset IZ u SFRJ, br. 6, Sarajevo 1991.
U. Hadi, Balote, Roajski zbornik, br. 7, Roaje 1995.
R. Hajdarpai, Kolainski Muslimani u odbrani svojih
domova i bonjakih teritorija, u: Drutveni i dravno-pravni
kontinuitet Sandaka, Sarajevo 1996.
R. Hajdarpai, Sandak stjecite izbjeglica, Almanah, br.
37-38, Podgorica 2007.
E. Hasanagi, O autonomiji Sandaka, Libertas, br. 4, Novi
Pazar 1996.
H. Hasandedi, Spomenici islamske kulture u Heceg Novom,
Takvim, Sarajevo 1967.
A. Hastings, Juni Slaveni, Forum Bosnae, br. 1-2, Sarajevo
1998.
B. Hrabak, Osmanlijsko Carstvo Mladoturaka i Srbija 19081912. godine, Simpozijum Seoski dani Sretena Vukosavljevia,
III, Prijepolje 1976.
B. Hrabak, Arbanasi i njihova liga prema okupaciji Bosne i
Hercegovine 1878. godine, Prilozi, god. XV, br. 16, Sarajevo 1979.
B. Hrabak, Novopazarski Sandak u poslednjoj godini
osmanlijske vlasti, Simpozijum Seoski dani Sretena
Vukosavljevia, XII, Prijepolje 1988.
B. Hrabak, Sukobljavanje Austro-Ugarske, Prizrenske lige i
Sandaklija oko Sandaka 1878-1881, Istraivanja, XIV, Novi Sad
1992.
B. Hrabak, Novopazarski Sandak u poslednoj etapi oto
manske vladavine (1908-1912), u: Oblasti Stare Rake krajem XIX i
poetkom XX veka, Prijepolje 1994.
B. Hrabak, Jugoslovenska Muslimanska Organizacija
prema Muslimanima Sandaka, Kosmeta i Makedonije 1919-1929,
Novopazarski zbornik, br. 19, Novi Pazar 1995.
B. Hrabak, Kaaci u bivem Novopazarskom Sandaku
(Staroj Rakoj) 1918-1928. godine, Simpozijum Seoski dani
Sretena Vukosavljevia, XVII, Prijepolje 1997.
190

B. Hrabak, Prizrenska liga i Stara Raka, Novopazarski

zbornik, br. 22, Novi Pazar 1998.
B. Hrabak, Politiko okupljanje junih muslimana i
prethistorija organizacije Demijet, Tutinski zbornik, br. 1,
Tutin 2000.
B. Hrabak, Partijsko-politiki ivot na Kosovu, u Metohiji i
Rakoj 1919-1923. godine, Novopazarski zbornik, br. 24, Novi
Pazar 2000.
B. Hrabak, Privreda biveg Novopazarskog sandaka 19181931. godine, Novopazarski zbornik, br. 25, Novi Pazar 2001.
M. Imamovi, Nesporazumi oko Muslimana, Gledita, XII,
Beograd 1971.
M. Imamovi, Berlinski kongres i junoslavenski prostor,
Pregled, br. 10-11, Sarajevo 1978.
M. Imamovi, Pregled istorije genocida nad Muslimanima
u jugoslavenskim zemljama, Glasnik, Rijaset IZ u SFRJ, br. 6,
Sarajevo 1991.
M. Imamovi, Bonjaki etnos: identitet i ime, Prilozi, br. 32,
Sarajevo 2003.
K. Isovi, Austrougarsko zaposjedanje Novopazarskog
sandaka 1879. godine, Godinjak Istorijskog drutva BiH, knj.
IX, Sarajevo 1958.
J. Ivovi, Niki, mjesto naseljavanja i privremenog boravka
(1877-1897), Istorijski zapisi, br. 3-4, Cetinje 1948.
J. Ivovi, Raseljavanje nikikih muslimana, Istorijski zapisi,
br. 5-6, Cetinje 1948.
Jahja efendija Musi - plavski muftija i kadija Gusinjskog
okruga, Glasnik, Rijaset IVZ u SFRJ, Sarajevo 1980, (bez potpisa
autora)
Z. Janjetovi, Pitanje zatite nacionalnih manjina u Kraljevini
SHS na konferenciji mira u Parizu 1919-1920, Istorija 20. veka, br.
2, Beograd 2000.
Z. Janjetovi, Istorijski uzroci odnosa Hrvata i Srba prema
nacionalnim manjinama u jugoslovenskoj dravi 1918-1941. godine,
u. Dijalog povjesniara-istoriara, 2, Zagreb 2000.
M. Joksimovi, Doprinos narodu vojske Vasojevia u irenju
istone granice Crne Gore, u: Meunarodno priznanje Crne Gore,
Podgorica 1999.
191

. Jovanovi, Politiki i nacionalni program etnikog po

kreta Drae Mihailovia 1941-1945, Istorijski zapisi, br. 3-4,
Podgorica 1994.
S. Joanovi, Novopazarski Sandak 1878-1900, Novopazarski
zbornici, br. 7, 8, 9, 10, Novi Pazar 1983, 1984, 1985, 1986.
R. Jovanovi, Izvrenje razgranienja Crne Gore i Turske
1859-1860. godine, Istorijski zapisi, god. XXXIII (LIII), br. 4,
Titograd 1980.
R. Jovanovi, Kosovski mit u nacionalno-politikoj ideologiji
i strategiji Crne Gore polovinom XIX vijeka, Istorijski zapisi, br.
1-2, Titograd 1989.
R. Jovanovi, Osvrt na kretanje u etnikom sastavu
stanovnitva optina sa podruja Sandaka, Novopazarski zbornik,
br. 16, Novi Pazar 1992.
R. Jovanovi, Stanovnitvo optine Novi Pazar, Novopazarski
zbornik, br. 19, Novi Pazar 1995.
R. Jovanovi, Stanovnitvo optine Sjenica 1921-1991.
godine, Novopazarski zbornik, br. 22, Novi Pazar 1998.
V. Jovanovi, Interministerijalna konferencija Kraljevine
Jugoslavije o iseljenju neslovenskog elementa u Tursku (1935),
Prilozi, br. 35, Sarajevo 2006.
D. Juzbai, O iseljavanju iz Bosne i Hercegovine poslije
aneksije 1908. godine, u: Migracije i Bosna i Hercegovina, Sarajevo
1990.
D. Juzbai, Refleksije ratova na Balkanu 1912./13. godine
na dranje Muslimana u Bosni i Hercegovini, Anali, Gazi Husrevbegova biblioteka, knj. XIX-XX, Sarajevo 2001.
H. Jusufspahi, Istona dijaspora, Glasnik, VIS, br. 3,
Sarajevo 1979.
S. Kaar, Sudari svjetova, Almanah, br. 7-8, Podgorica
1999.
S. Kaar, U svijetu maina: O poratnom zapoljavanju ena u
industriji Sandaka, Almanah, br. 19-20, Podgorica 2002.
H. Kalei, O strukturi stanovnitva Kosovskog vilajeta u
drugoj polovini XIX veka, Obeleja, god. VI, br. 3, Pritina 1976.
F. Karai, Pitanje javnopravnog priznanja islama u
jugoslovenskim krajevima nakon prestanka osmanlijske vlasti,
Anali, Gazi Husrev-begova biblioteka, knj. XI-XII, Sarajevo
1985.
192

F. Kari-M. Jahi, Jedna vana fetva o pitanju iseljavanja

bosanskih muslimana u vrijeme austrougarske uprave, Prilozi,
Institut za istoriju, XXV, 27, Sarajevo 1991.
F. Kari, Muslimani Balkana na pragu 21. vijeka, Znakovi
vremena, br. 9-10, Sarajevo 2000.
K. Karpat, The Balkan National States and Nationalism:
Image and Reality, Islamic Studies, Vol. 36, Number 2-3, Islamic
Research Institute, Islamabad 1997.
K. H. Karpat, The migration of the Bosnian Muslims to the
Ottoman State, 1878-1914: an account based on Turkish sources, u:
Ottoman Bosnia: A History in Peril, Madison 2004.
K. Karpat, Hidret iz Rusije i s Balkana: Proces
samodefiniranja u kasnoj osmanlijskoj dravi, Znakovi vremena,
br. 12, Sarajevo 2001.
K. Kaser, Sukob religija i kultura na Balkanu: prolost i
perspektive, Almanah, br. 15-16, Podgorica 2001.
I. Kemura, Jedna znaajna akcija protiv iseljavanja
Muslimana, Glasnik, VIS, br. 1-2, Sarajevo 1971.
I. Kemura, Poloaj i uloga Islamske vjerske zajednice i
Gajreta u drutveno-politikom ivotu Muslimana poetkom 30ih godina ovog stoljea, Anali, Gazi Husrev-begova biblioteka,
knj. XI-XII, Sarajevo 1985.
. , ,

, , . 3, 1976.
S. Kiselinovski, Nacionalna struktura stanovnitva
Makedonije (1900-1913), asopis za suvremenu povijest, br. 1,
Zagreb 1979.
M. Kosti, Pregled bosansko-hercegovakih muhadira po
Kosovskom vilajetu 1883. godine, Istorijski asopis, br. 1, Beograd
1948.
M. Kosti, O brojnom, socijalno-ekonomskom i politikom
stanju Srba pod Turcima u Novopazarskom Sandaku, Istorijski
asopis, knj. XIV-XV, Beograd 1965.
S. Korkut, Dvije preuzete rezolucije, Socijaldemokrat, br. 5,
Sarajevo 2001.
B. Kovaevi, Muslimani-Bonjaci izmeu stvarnosti i
istorijske svijesti - istorijski grijeh i vjena krivica, Almanah, br.
13-14, Podgorica 2000.
193

T. Kraljai, Stav srpske vlade prema iseljavanju Muslimana

iz Bosne i Hercegovine u posljednjoj deceniji XIX vijeka, Godinjak
Drutva istoriara BiH, god. XXXIX, Sarajevo 1988.
T. Kraljai, Povratak muslimanskih iseljenika iz Bosne i
Hercegovine u toku Prvog balkanskog rata, u: Migracije i Bosna i
Hercegovina, Sarajevo 1990.
T. Kraljai, Iseljavanje iz Bosne i Hercegovine nakon ane
ksije, u: Nauni skup posveen 80. godinjici aneksije Bosne i
Hercegovine, ANU BiH, Sarajevo 1991.
T. Kraljai, Iseljavanje muslimana iz Bosne i Hercegovine
u Albaniju za vrijeme austrougarske uprave, u: Stanovnitvo slo
venskog porijekla u Albaniji, Titograd 1991.
B. Krizman, Elaborat dra Ive Andria o Albaniji iz 1939.
godine, asopis za suvremenu povijest, br. 2, Zagreb 1977.
D. Kujovi, Nekoliko svjedoanstava kao prilog ilustraciji
prosvjetnih prilika u novoosloboenim krajevima Crne Gore tokom
1913. godine, Istorijski zapisi, br. 1-4, Podgorica 2003.
. Kulii, Razmatranja o porijeklu Muslimana u Bosni i
Hercegovini, Glasnik Zemaljskog muzeja, VII, Sarajevo 1953.
Z. Laki-T. ugi, Poloaj jugoslovenskih manjina u Albaniji
od 1945. do danas, Mostovi, br. 122-123, Pljevlja 1992.
O. Lavi, Iseljavanje Bonjaka muslimana iz BiH za vrijeme
austro-ugarske vladavine i risala Mehmeda Teufika Azapagia,
Anali Gazi Husrev-begove biblioteke, knj. XVII-XVIII, Sarajevo
1996.
S. Lavi, Pusti krajolici: bonjaka prezimena (rodovi) u
povijesnom i prostornom kontekstu istone Bosne i Hercegovine,
Godinjak, BZK Preporod, god. VIII, Sarajevo 2008.
R. Levi, Nacionalne manjine u Albaniji, u: Seoba Srba nekad
i sad, Beograd 1990.
. Lui, Previranja u Rakoj oblasti krajem 19. i poetkom
20. vijeka, Istorijski zapisi, br. 3, Podgorica 1997.
- Lui, Raki pojas svesrpskih veza i znaaj Pljevalja u
njemu, Glasnik Zaviajnog muzeja, br. 1, Pljevlja 1999.
M. Lutovac, Migracije i kolonizacija u Jugoslaviji u prolosti i
sadanjosti, Glasnik Etnografskog instituta SANU, VII, Beograd
1958.
M. Lutovac, Ivangrad, Tokovi, br. 10-11, Ivangrad 1975.
194

M. Lutovac, Etnike promene u oblastima stare Rake, Glas

SANU, CCCVII, Odeljenje drutvenih nauka, 20, Beograd 1978.
R. Mahmutehaji, Trajnost stradanja, Glasnik, Rijaset IZ
u RBiH, br. 7-9, Sarajevo 1996.
D. Malikovi, Kaaki pokret na Kosovu i Metohiji 19181924. godine, Novopazarski zbornik, br. 25, Novi Pazar 2001.
D. Malikovi, Kaaki pokret u Crnoj Gori 1918-1924,
Novopazarski zbornik, br. 26, Novi Pazar 2002.
N. Martinovi, Novopazarski Sandak u aneksionoj krizi, u:
Velike sile i Srbija pred prvi svetski rat, SANU, Beograd 1976.
. , , ,
, , . 1, 1982.
A. Matovi, Roaje pod austrougarskom okupacijom, Roajski
zbornik, br. 4, Roaje 1985.
A. Matovi, Roajsko zdravstvo od 1912. do 1994. godine,
Roajski zbornik, br. 7, Roaje 1995.
J. McCarthy, Stanovnitvo osmanlijske Evrope prije i poslije
pada Carstva, Glasnik, br. 7-8, 9-10, Rijaset IZ u BiH, Sarajevo
1999.
H. Mehmedbai, Nai iseljenici u Turskoj Republici: Od
Jedrena od Iskenderuna, Iseljeniki alamanah 87, Sarajevo 1986.
H. Mehmedbai, Nezaboravna Bosna: Zapis o Huseinu
Islamu, Iseljeniki almanah, Matica iseljenika BiH, Sarajevo
1989.
A. Mehmedovi, O Nikiu - nekad i sad, Glasnik, Rijaset
IVZ, br. 4, Sarajevo 1983.
J. Memi, Vasika, O iseljavanju turske i iptarske manjine u
Anadoliju, Glasnik, IVZ, br. 6-8, Sarajevo 1958.
M. Memi, Karakteristika pokreta otpora protiv sprovoenja
odluka Berlinskog kongresa u gusinjskom okrugu (1878-1880),
Prilozi, god. XV, br. 16, Sarajevo 1979.
M. Memi, Nastanak i irenje islama u sadanjim granicama
Crne Gore, Prilozi za orijentalnu filologiju, br. 41, Sarajevo 1991.
M. Memi, Muslimani iz Crne Gore u Albaniji, u: Stanovnitvo
slovenskog porijekla u Albaniji, Titograd 1991.
M. Memi, Agresivne pretenzije Crne Gore prema Bosni i
Hercegovini i njena genocidna ponaanja prema Muslimanima,
Pravna misao, br. 5-8, Sarajevo 1992.
195

M. Memi, Sarajevo kao migracioni centar Muslimana iz

Crne Gore, u: Prilozi historiji Sarajeva, Sarajevo 1997.
. Miki, Izvetaji austrougarskih konzula u Prizrenu,
Mitrovici i Skoplju o prilikama na Kosovu u prvim mesecima
ustavnosti u Turskoj (avgust-decembar 1908), Godinjak Arhiva
Kosova, br. 8-9, Pritina 1975.
. Miki, Prizrenska liga i austrougarska okupacija Bosne i
Hercegovine i zaposedanje Novopazarskog sandaka (1878-1879),
Balcanica, IX, Beograd 1978.
. Miki, Austro-Ugarska i Novopazarski Sandak u
aneksionoj krizi, Novopazarski zbornik, br. 4, Novi Pazar 1980.
. Miki, Novopazarski Sandak u turskim parlamentarnim
izborima 1908. - 1912. godine, Novopazarski zbornik, br. 7, Novi
Pazar 1983.
. Miki, Albanci i Srbi u balkanskim ratovima 1912-1913.
godine, Istorijski glasnik, br. 1-2, Beograd 1985.
P. Miloevi, Operacije Istonog odreda crnogorske vojske
u Sandaku, Gornjem Polimlju i Metohiji 1912. godine, Istorijski
zapisi, knj. XXX, sv. 3-4, Titograd 1972.
P. Miloevi, Osloboenje Berana od turske vlasti 1912,
Tokovi, br. 10-11, Ivangrad 1975.
V. Miljani, Stodvadesetogodinjica osloboenja Nikia od
Turaka, Istorijski zapisi, br. 3, Podgorica 1997.
A. Mitrovi, Znaaj Istone krize 1875-1878. za istoriju
balkanskih naroda, Marksistika misao, br. 3, Beograd 1978.
R. Muminovi, Povijest i nacionalitet, ivot, god. XVIII, br.
6-7, Sarajevo juni-juli 1969.
I. Mui, Islamska vjerska zajednica u Kraljevini Jugoslaviji,
Islamska misao, br. 65, Sarajevo 1984.
E. Muovi, Peter i njegovo stanovnitvo u prolosti, Glasnik,
EI, god. XXIX, Beograd 1980.
E. Muovi, Muovii, Istorijski zapisi, god. LIV, br. 2,
Titograd 1981.
E. Muovi, Jugoslovensko iseljenitvo u Turskoj, Zbornik
radova, EI, br. 12, Beograd 1981.
E. Muovi, Nikiani i Kolainci u Sandaku, Novopazarski
zbornik, br. 7, Novi Pazar 1983.
196

E. Muovi, Demografske karakteristike prigradskih i drugih

sela u okolini Novog Pazara, Zbornik radova Etnografskog
instituta, knj. 14-16, Beograd 1984.
E. Muovi, Stanovnitvo MZ Suvi Do, Novopazarski zbo
rnik, br. 10, Novi Pazar 1986.
E. Muovi, Crnogorski muhaderi i njihova kretanja, Isto
rijski zapisi, 1-2, Titograd 1986.
E. Muovi, Stanovnitvo Sjenice, Glasnik Etnografskog
muzeja u Beogradu, knj. 52-53, Beograd 1989.
E. Muovi, Posleratne migracije i imigracije stanovnitva
novopazarskog kraja, Novopazarski zbornik, br. 13, Novi Pazar
1989.
E. Muovi, O posleratnim migracijama sandakih Mu
slimana u Tursku i Makedoniju, u: Migracije i Bosna i Hercegovina,
Sarajevo 1990.
E. Muovi, Makedonija kao most na putu iseljavanja
sandakih Muslimana i kao njihova nova domovina, Novopazarski
zbornik, br. 18, Novi Pazar 1994.
B. Muovi, Jugoslovenski muhaderi u Turskoj i njihova
sudbina, u: Identitet Bonjaka-Muslimana, Plav 1995.
B. Muovi, Obiaji sandakih Muslimana u Turskoj,
Simpozijum Seoski dani Sretena Vukosavljevia, XVI,
Prijepolje 1995.
B. Muovi, Neke karakteristike ivota i obiaja Muslimana
iz Novopazarskog Sandaka iseljenih u Tursku, Etnoantropoloki
problemi, sv. 11-12, Etnografski institut, Beograd 1996-1997.
A. Nametak, Narodni osjeaji bosansko-hercegovakih
muslimana iseljenih u Tursku, Napredak, br. 3-4, Sarajevo 1933.
A. Nametak, Nacionalno osjeanje bosansko-hercegovakih
muslimana iseljenih u Tursku, Ustaki godinjak 1942, Zagreb
1941.
A. Nametak, Neki narodni obiaji i lokalne tradicije
muslimana u Podgorici (Titogradu), Glasnik Etnografskog muzeja
na Cetinju, II, tom II, Cetinje 1962.
A. Nametak, Jezik naih iseljenika u Turskoj, Glasnik, Ri
jaset IZ u SFRJ, br. 3, Sarajevo 1990.
S. Nurkovi, Razvitak stanovnitva Roaja u poslijeratnom
periodu, Roajski zbornik, br. 3, Roaje 1984.
197

S. Nurkovi, Osvrt na depopulaciju sela sjeveroistone Crne

Gore, Roajski zbornik, br. 5, Roaje 1986.
M. Obradovi, Agrarni odnosi na Kosovu 1918-1941. godine,
JI, br. 1-4, Beograd 1978.
. ,
, u: , 2002.
R. Pavlovi, Seoba Srba i Arbanasa u ratovima 1876. i 18771878. godine, Glasnik, Etnografski institut, SANU, IV-VI, (19551957), Beograd 1957.
R. Pavlovi, Ukupno kretanje stanovnitva optina Novog
Pazara, Tutina, Sjenice i Rake u periodu od 1961-1981. godine,
Novopazarski zbornik, br. 5, Novi Pazar 1981.
R. Pajovi, Pokolj Muslimana u Sandaku i dijelu istone
Bosne u januaru i februaru 1943. godine, u: Neretva-Sutjeska 1943,
Beograd 1969.
R. Pajovi, O nekim istorijskim pogledima i tretmanu
Muslimana Crne Gore, Almanah, br. 13-14, Podgorica 2000.
N. Pai, Faktori formiranja nacija na Balkanu i kod Junih
Slovena, Pregled, br. 5, Sarajevo 1971.
B. Pejovi, Transformacija naselja u Crnoj Gori poslije
drugog svjetskog rata, Zbornik XI kongresa geografa Jugoslavije,
Titograd 1983.
. Pejovi, Agrarna politika crnogorske vlade u krajevima
osloboenim u Balkanskom ratu 1912. godine, Istorijski zapisi, br.
1-2, Cetinje 1955.
. Pejovi, Naseljavanje Gornjeg Kolaina i Polja (18791886), Istorijski zapisi, br. 3, Titograd 1961.
. Pejovi, Uzroci masovnog iseljavanja stanovnitva iz Crne
Gore (1878-1916), Istorijski zapisi, br. 2, Titograd 1962.
. Pejovi, Naseljavanje Zete i neposrednije okoline Podgorice
i nain regulisanja odnosa na zemlji iseljenika-muhadira (poslije
1878. godine), Istorijski zapisi, br. 1-2, Titograd 1973.
. Pejovi, Naseljavanje Spua i nain regulisanja agrarnih
odnosa (poslije 1878. godine), Istorijski zapisi, br. 3-4, Titograd
1973.
M. Pelesi, Predstave Bonjaka o Bliskom istoku izmeu dva
svjetska rata, u: Bosna i svijet, Institut za istoriju, Sarajevo 1996.
198

L. Perovi, Politiko-istorijska percepcija muslimana u mode

rnoj Srbiji, u: Sandak: identitet u procepu starog i novog, Helsinke
sveske, br. 28, Beograd 2008.
B. Perunii, Izvetaj o stanju u okrugu pljevaljskom 1913.
godine, Istorijski zapisi, br. 3-4, Titograd 1962.
B. Perunii, Putopis mitropolita Niifora Peria kroz Kosovo
i Sandak 1906. godine, Arhivski pregled, br. 1-2, Beograd 1986.
R. Petkovi, Nacionalne manjine na Balkanu, Pregled, god.
LXVIII, br. 4, Sarajevo 1978.
M. Petrovi, Istorijski izvori o Prijepolju i Srednjem Polimlju
krajem XIX i poetkom XX veka, Mileevski zapisi, br. 2, Prijepolje
1996.
A. Preki, Islamska zajednica u Pljevljima, Almanah, br. 2526, Podgorica 2004.
A. Purivatra, AVNOJ i nacionalna afirmacija Muslimana,
Opredjeljenja, br. 10, Sarajevo 1983.
A. Purivatra, O problemima iseljavanja Muslimana, u: Mi
gracije i Bosna i Hercegovina, Sarajevo 1990.
R. Radi, Iseljavanje stanovnitva sa jugoslovenskog prostora
sredinom pedesetih godina, Istorijski zapisi, br. 1-2, Podgorica
1999.
J. Radoni, Crna Gora na Berlinskom kongresu 1878, Isto
rijski zapisi, br. 1-2, Cetinje 1955.
Lj. Radovi, Kretanje, struktura i porijeklo stanovnitva
sjeverne Crne Gore, Pravni zbornik, br. 1-2, Titograd 1970.
Z. Radovi, Poloaj jugoslovenskih naroda u Albaniji, u:
Jugoslovenske manjine u susednim zemljama i njihova prava,
Institut za uporedno pravo, Beograd 1992.
M. Radusinovi, Dranje crnogorskog muslimanskog ivlja
za vrijeme aneksione krize 1908-1909. godine, Istorijski zapisi, br.
3-4, Titograd 1989.
N. Rakoevi, Iseljavanje Muslimana i razgranienje Crne
Gore i Turske u oblasti Kolaina poslije Berlinskog ugovora,
Istorijski zapisi, god. XV, knj. XIX, 2, Titograd 1962.
N. Rakoevi, Stanje na crnogorsko-turskoj granici uoi
Balkanskog rata (1908-1912), Istorijski zapisi, br. 3-4, Titograd
1962.
199

N. Rakoevi, Bune u Pljevaljskom sandaku i Donjokolainskoj

kazi 1905-1906, Tokovi, br. 10-11, Ivangrad 1975.
N. Rakoevi, Nacionalna politika i politika misao u Crnoj
Gori u ustavnom periodu, u: Oslobodilaki pokreti jugoslovenskih
naroda od XVI veka do poetka Prvog svetskog rata, Beograd 1976.
N. Rakoevi, Borbe Crnogoraca za Kolain i iseljavanje
muslimana iz Kolaina i okoline 1878-1886, u: Stogodinjica
crnogorsko-turskog rata 1876-1878, Titograd 1978.
N. Rakoevi, Sandak na stranicama Cetinjskog vjesnika
od izbora jula 1908. do balkanskog rata, Simpozijum Seoski dani
Sretena Vukosavljevia, VI, Prijepolje 1978.
N. Rakoevi, Oslobaanje Pljevalja i Kamene Gore u
balkanskom ratu 1912. godine, Simpozijum Seoski dani Sretena
Vukosavljevia, VII, Prijepolje 1979.
N. Rakoevi, Prilozi ekonomskoj istoriji Sandaka u me
uratnom periodu, Simpozijum Seoski dani Sretena Vuko
savljevia, X, Prijepolje 1982.
N. Rakoevi, Prilog prouavanju nacionalne svijesti
Crnogoraca u periodu od 1878. godine do poetka XX vijeka,
Godinjak drutva istoriara BiH, god. XXXIX, Sarajevo 1988.
N. Rakoevi, Crnogorsko-albanski odnosi 1878-1914.
godine, u: Srbija i Albanci u XIX i poetkom XX veka, Beograd 1990.
M. Ramadanovi, Bosanska emigracija u Osmanskom carstvu
i sultanov suverenitet u Bosni i Hercegovini, Znakovi vremena, br.
9-10, Sarajevo 2000.
R. Raspopovi, Prilike u pljevaljskom kraju uoi osloboenja
1912., Glasnik Zaviajnog muzeja, br. 1, Pljevlja 1999.
J. Rastoder, Spiskovi iseljenih u Tursku iz Sandaka iz avgusta
i oktobra 1935. godine, Almanah, br. 7-8, Podgorica 1999.
. Rastoder, Vjerska politika kralja Nikole 1878-1912 (odnos
prema muslimanima), u: Kralj Nikola - linost, djelo i vrijeme, I,
Podgorica 1998.
. Rastoder, Vakufi u Crnoj Gori krajem XIX i u prvoj polovini
XX vijeka, Roajski zbornik, br. 8, Roaje 1998.
. Rastoder, est nepoznatih dokumenata o Muslimanima u
Crnoj Gori 1878-1879, Almanah, br. 5-6, Podgorica 1999.
200

. Rastoder, Istorijsko-metodoloki okvir izuavanja istorije

Muslimana u Crnoj Gori 1878-1912, I-II, Almanah, br. 6-7, br.
7-8, Podgorica 1999.
. Rastoder, Tri svjedoanstva o pokolju nad Muslimanima u
ahoviima novembra 1924. godine, Almanah, br. 7-8, Podgorica
1999.
. Rastoder, Istorijska osnova romana Huseina Baia Zamjene I-V (Tue gnijezdo; Kapija bez kljua; Kosti i vrane; Pusto
tursko, Bijeli Azijati), Almanah, br. 15-16, Podgorica 2001.
. Rastoder, Policijski i vojni izvori o pljakanju i teroru nad
muslimanskim stanovnitvom iz 1919. godine, Almanah, br. 15-16,
Podgorica 2001.
. Rastoder, Nekoliko dokumenata iz bekih arhiva o po
krtavanju i iseljavanju muslimanskog stanovnitva iz oblasti koje je
Crna Gora oslobodila u balkanskim ratovima 1912/1914,Almanah,
br. 41-42, Podgorica 2008.
. Rastoder, Kratak pregled iseljavanja muslimana iz Crne
Gore u Tursku, Zbornik izlaganja sa Okruglog stola o crnogorskoturskim kulturolokim i ukupnim civilizacijskim proimanjima
(Podgorica 16. maj 2009.), Forum Bonjaka/Muslimana Crne
Gore, specijalno izdanje, Podgorica decembar 2009.
Ratni izvjetaji Lava Trockog balkanski ratovi 1912-1913,
Znakovi vremena, br. 11, Sarajevo 2001.
N. Ranatovi, Izvrenje odluke Berlinskog kongresa o predaji
Podgorice Crnoj Gori, Istorijski zapisi, br. 1, Titograd 1963.
N. Ranatovi, Crna Gora na Berlinskom kongresu, Istorijski
zapisi, br. 3-4, Titograd 1973.
N. Ranatovi, O razgranienju Crne Gore i Turske (18811887), Istorijski zapisi, br. 1, Titograd 1987.
H. Rebac, Islam u Kraljevini Jugoslaviji, Jubilarni zbornik
ivota i rada Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, knj. II,
Beograd 1929.
J. Redepagi, Prilog istraivanju duhovnog razvoja i ide
ntiteta muslimanskog stanovnitva na prostorima Balkana, Alma
nah, br. 3-4, Podgorica 1998.
S. Rizaj, Ustrojstvo Turske carevine u 1911. godini - Kosovski,
Skadarski i Bitoljski vilajet, Zbornik Filozofskog fakulteta u Pri
tini, knj. IV, Pritina 1966-1967.
201

S. Rizaj, Novopazarski sandak u 1900/1. godini, Naa pro

lost, IV-V, Kraljevo 1971.
S. Rizaj, Struktura stanovnitva Kosovskog vilajeta u II
polovini XIX veka, Vranjski glasnik, VIII, Vranje 1972.
S. Rizaj, O migracionim kretanjima na Balkanu (1877-1879),
Meunarodni nauni skup povodom 100-godinjice ustanka u
Bosni i Hercegovini, drugim balkanskim zemljama i istonoj
krizi 1875-1878. godine, ANU BiH, pos. izdanja, knjiga XXX,
Sarajevo 1977.
U. Ruii, Put za orlom. Pria o jednom bosanskom mu
haderu, Mostovi, br. 122-123, Pljevlja 1992.
V. Rudi, Sociogeografske karakteristike Brodareva, Uiki
zbornik, br. 16, Uice 1987.
V. Rudi-M. Stepi, Etnike promene u Rakoj oblasti posle
Drugog svetskog rata, u: Etniki sastav stanovnitva Srbije i Crne
Gore i Srbi u SFR Jugoslaviji, Beograd 1993.
M. Sari, Migraciona kretanja u nikikoj oblasti, u: Deseti
kongres istoriara Jugoslavije, Beograd 1998.
N. Seferovi, Kolonija hercegovakih Muslimana u Kajzeriju
u Palestini, Zbornik radova Etnografskog instituta, knj. 12,
Beogarad 1981.
S. Selimovi, Neke karakteristike porekla i migracione di
namike stanovnitva na podruju Sjenice, Novopazarski zbornik,
br. 24, Novi Pazar 2000.
M. Senti, Znaaj Cvijievog rada za savremena istraivanja
migracija, Stanovnitvo, br. 4, Beograd 1965.
. , 1912. 1971.

, u: Iseljenitvo naroda i narodnosti Jugoslavije
i njegove uzajamne veze s domovinom, Zagreb 1978.
. ,
, u: Oslobodilaki
pokreti jugoslovenskih naroda od XVI do poetka Prvog svetskog
rata, Beograd 1976.
E. Skopetea, Orijentalizam i Balkan, Istorijski asopis, knj.
XXXVIII, Beograd 1991.
S. Smlati, Kalafat koy kod Bige-naselje bosanskih iseljenikaMuslimana, Geografski pregled, XI-XII, Sarajevo 1969.
202

S. Smlati, Yazlik-koy - najvee bosansko selo u Adapazarskom

vilajetu, Geografski pregled, XIII, Sarajevo 1970.
S. Smlati, Maternji jezik-najvee blago (kako nai iseljenici
u Turskoj njeguju nau narodnu tradiciju i kulturu), Iseljeniki
kalendar, Sarajevo 1971.
S. Smlati, U Kalabaku kraj Izmira, Iseljeniki almanah,
Sarajevo 1972.
S. Smlati, Muslimani srpskohrvatskog jezika u Turskoj, IX
Kongres geografa Jugoslavije, Sarajevo 1974.
S. Smlati, Iseljavanje jugoslovenskih Muslimana u Tursku
i njihovo prilagoavanje novoj sredini, u: Iseljenitvo naroda i
narodnosti Jugoslavije i njegove uzajamne veze s domovinom,
Zagreb 1978.
M. Sobolevski, Nacionalne manjine u Kraljevini Jugoslaviji,
u: Dijalog povjesniara-istoriara, 2, Zagreb 2000.
H. Somun, Bosanskohercegovaka dijaspora, Forum Bosnae,
br. 6, Sarajevo 1999.
M. Spasovski, Teritorijalni razmetaj naroda i nacionalnih
manjina u SR Jugoslaviji, Jugoslovenski pregled, br. 1, Beograd
1994.
K. Spehnjak, Veeslav Holjevac u politikim dogaajima u
Hrvatskoj 1967. godine, asopis za suvremenu povijest, br. 3,
Zagreb 2000.
G. Stanojevi, Prilozi za diplomatsku istoriju Crne Gore od
Berlinskog kongresa do kraja XIX vijeka, Istorijski asopis, knj.
XI, Beograd 1961.
Z. Stanojevi - . Andrijaevi, Izvjetaj crnogorske istrane
komisije o nasilnom pokrtavanju muslimana u novoosloboenim
oblastima 1913. godine, Almanah, br. 17-18, Podgorica 2001.
V. Stojanevi, Prilike u zapadnom kraju Kosovskog vilajeta
prema izvjetajima austrougarskog konzulata u Skoplju 1910,
Istorijski asopis, knj. XII-XIII, Beograd 1963.
V. Stojanevi, Zajednike politike radnje balkanskih
naroda u 19. i 20. veku na obaranju vlasti Turske carevine, Istorijski
asopis, knj. XVI-XVII, Beograd 1970.
V. Stojanevi, Savremena politika, istorija i kartografija o
balkanskim ratovima 1912. i 1913. godine: metodoloko-istoriogra
fski pristup, Istorijski asopis, knj. XXXI, Beograd 1984.
203

V. Nikoli-Stojanevi, Jovan Risti o pitanjima ratnih mi

gracija 1876-1878. godine u novim pograninim etnikim zonama
Srbije posle Berlinskog kongresa, u: ivot i rad Jovana Ristia,
Beograd 1985.
P. Stojanovi, Obiaji sjee glava i kidanja nosa u crnogorskoturskom ratovanju (osvrti na stanje u XVIII, XIX i na poetak XX
vijeka), Istorijski zapisi, br. 2, Titograd 1979.
M. Stojkovi, Istorijska iskustva balkanskih odnosa, u: Balkan
krajem 80-tih godina, Beograd 1987.
M. Stojkovi, Albanska politika asimilacije jugoslovenskih
nacionalnih manjina, Marksistika misao, br. 3-4, Beograd 1989.
M. Stojkovi, Istorijski razvoj zatite manjina i savremena
meunarodna aktuelnost manjinskog pitanja u balkanskim odnosima,
u: Poloaj manjina u Saveznoj Republici Jugoslaviji, Beograd 1996.
P. Strugar, Jedno suenje grupi muslimana u Podgorici 1880.
godine, Istorijski zapisi, br. 3, Titograd 1968.
A. Sueska, Historijski korijeni genocida, u: Bonjaci i islam,
Sarajevo 1998.
V. alipurovi, Putopisi Teodora Ipena - Novi Pazar i Kosovo,
Mostovi, br. 35, br. 36, Pljevlja 1977.
B. ekularac, Migracije iz prolosti i sadanjosti iz Crne Go
re u Bosnu i Hercegovinu, u: Migracije i Bosna i Hercegovina, Sa
rajevo 1990.
S. epanovi, Porijeklo kolainskih Muslimana, Almanah,
br. 5-6, Podgorica 1999.
. epanovi, Drutveno-politike prilike u Bijelom Polju i
okolini poetkom XX vijeka, Odzivi, br. 6, Bijelo Polje 1973.
. epanovi, Drutveno-ekonomske prilike u Zatarju uoi
i za vrijeme Istone krize 1875-1878, Istorijski zapisi, br. 1-2,
Titograd 1974.
. epanovi, Drutveno-politike prilike u Potarju i Za
tarju uoi ustanka 1875. i prva ustanika godina u tom kraju, u:
Meunarodni nauni skup povodu 100-godinjice ustanka u Bosni
i Hercegovini, drugim balkanskim zemljama i istonoj krizi 18751878. godine, II, Sarajevo 1977.
. epanovi, Naseljavanje i podjela zemlje u kolainskom
kraju (1879-1886), Istorijski zapisi, br. 2, Titograd 1985.
204

. epanovi, Osloboenje Bijelog Polja 1912. godine i

organizacija vlasti, Istorijski zapisi, br. 1-2, Titograd 1986.
. epanovi, Bjelopoljska brigada crnogorske vojske u I
svjetskom ratu, Istorijski zapisi, br. 2-3, Titograd 1987.
R. krijelj, Bonjaci roajskog kraja u Republici Makedoniji,
Roajski zbornik, br. 10, Roaje 2001.
R. krijelj, Enklave bonjakih muhadira na Kosovu,
Tutinski zbornik, br. 2, Tutin 2001.
R. krijelj, Muhadiri Nikia u Makedoniji, Almanah, br.
21-22, Podgorica 2003.
R. krijelj, Sandaki Bonjaci u Makedoniji (1918-1945),
Almanah, br. 27-28, Podgorica 2004.
M. obaji, Muhamedanizam hercegovaki, karakteristika
poturica, Almanah, br. 7-8, Podgorica 1999.
A. ori, Nacionalne manjine u Jugoslaviji, Nae teme, god.
IV, Zagreb 1960.
D. Tanaskovi, Srbi turskog zakona ili Turci srpskog je
zika, u: Serbia i komentari, Beograd 1991.
D. Tanaskovi, Srbi i islam na izmaku XX veka, Letopis
Matice srpske, knj. 453, sv. 1, Novi Sad 1994.
. Tankovi, Bonjaka dijaspora u novim uvjetima, Mak, br.
23, Novi Pazar 1998.
M. Teodosijevi, Jezik tampe turske narodnosti u Jugoslaviji
(list Tan), POF, br. 37, Sarajevo 1987.
M. Teodosijevi, Poznavaoci turskog jezika kod Srba,
Orijentalistika, Zbornik radova, Filoloki fakultet, Beograd
1997.
S. Terzi, Raka ili Sandak, Mileevski zapisi, br. 2, Pri
jepolje 1996.
S. Terzi, Stara Srbija nastanak imena i znanja o njoj,
Istorijski asopis, knj. XLII-XLIII (1995-1996), Beograd 1997.
E. Todorovac, U Turskoj, uz ramazan, Takvim, Sarajevo
1977.
D. Todorovi, Stav Kraljevine SHS prema mirovnom ugovoru
sa Turskom u Sevru 1920. godine, Istorija XX veka, knj. XI,
Beograd 1970.
. ,
1878-1912. , ,
205

 , . 1, .
III, 1967.
. ,
(1912-1915), , . 3,
1968.
G. Todorovski, Migracioni pokreti u Makedoniji od Berlinskog
kongresa do poetka Prvog balkanskog rata 1912. godine, JI, br.
3-4, Beograd 1970.
. oo, o
()
, , . 2-3, 1982.
. oo,
(1906-1911), , . 2-3,
1982.
. ,

, , . 2, 1996.
. ,
,
, , . 41, . 1-2, 1997.
D. Toholj-T. Burzanovi, Prilog bibliografiji seoba i
migracija u Jugoslaviji, Godinjak Drutva istoriara BiH, god.
XL-XLI, Sarajevo 1990.
S. Tomovi, Konstruktivni realizam starih Crnogoraca, To
kovi, br. 10-11, Ivangrad 1975.
. Topalovi, Roaje i okolina 1941-1945, Roajski zbornik,
br. 4, Roaje 1985.
Z. Topi, U Stambolu na Bosforu, Mak, br. 18-19, Novi
Pazar 1997.
J. Trifunovski, Bosansko-hercegovaki muslimani u Skopskom
polju, Zbornik radova, III kongres geografa Jugoslavije, Sa
rajevo 1954.
J. Trifunovski, Preseljavanje sandakih muslimana u
Makedoniju, Glasnik Srpskog geografskog drutva, XXXVI, br.
1, Beograd 1956.
J. Trifunovski, O muhadirima u Koanskoj kotlini, Etnoloki
pregled, br. 3, Beograd 1961.
206

J. Trifunovski, Bonjaci u Makedoniji prilog prouavanju

posleratnih migracija stanovnitva u FNRJ, Geografski pregled, V,
Sarajevo 1961.
J. Trifunovski, Posleratne migracije stanovnitva u Narodnoj
Republici Makedoniji, Etnografski institut, knj. LXXV, Zbornik
radova, knj. 4, Beograd 1962.
J. Trifunovski, Bonjaci u oblasti Babune i Topolke, Ge
ografski pregled, X, Sarajevo 1966.
J. Trifunovski, Novi podaci o bosanskim muhadirima
naseljavanim u Makedoniji, Geografski pregled, XI-XII, Sarajevo
1967-1968.
J. Trifunovski, Posleratni sandaki doseljenici u Make
doniju, Simpozijum Seoski dani Sretena Vukosavljevia, VIII,
Prijepolje 1981.
J. Trifunovski, Tursko stanovnitvo u Makedoniji, Novo
pazarski zbornik, br. 10, Novi Pazar 1986.
N. Valjevac, Ekstralingvistiki faktori u bosanskom jeziku,
Forum Bosnae, br. 5, Sarajevo 1999.
M. Vasi, Islamizacija u jugoslovenskim zemljama, POF, br.
41, Sarajevo 1991.
M. Veruovi, Sreten Vukosavljevi u predratnoj tampi
Sandaka, Mostovi, br. 72, Pljevlja 1983.
D. Vejzovi, tampa o iseljavanju Muslimana, Iseljeniki
almanah, Sarajevo 1972.
M. Velimirovi, Vasojevii, Polimlje i Metohija, Godinjica
Nikole upia, knj. XVIII, Beograd 1894.
M. Velimirovi, Gusinjska nahija s pogledom na Malesiju,
Godinjica Nikole upia, knj. XXXII, Beograd 1913.
R. Vilotijevi, Doseljene porodice u Novi Pazar od 19131920, Novopazarski zbornik, br. 18, Novi Pazar 1994.
P. Vlahovi, Etniki procesi u Makedoniji, Glasnik, br. 36,
Etnografski muzej, Beograd 1973.
P. Vlahovi, Neki elementi spajanja i meusobnog proimanja
razliitih etnikih zajednica u oblastima Stare Rake, Simpozijum
Seoski dani Sretena Vukosavljevia, II, Prijepolje 1974.
P. Vlahovi, Etnoloki znaaj nekih novijih migracionih kre
tanja u Jugoslaviji, Glasnik, br. 37, Etnografski muzej, Beograd
1974.
207

P. Vlahovi, Etniki procesi i etnike odrednice Muslimana

u Rakoj oblasti, u: Etniki sastav stanovnitva Srbije i Crne Gore i
Srbi u SFR Jugoslaviji, Beograd 1993.
P. Vlahovi, Selo u oblastima Stare Rake krajem XX i
poetkom XX veka, u: Oblasti Stare Rake krajem XIX i poetkom
XX veka, Prijepolje 1994.
P. Vlahovi, Etnike grupe Crne Gore u svetlu osnovnih
etnolokih odrednica, Glasnik, br. 60, Etnografski muzej, Beograd
1996.
P. Vlahovi, Etnika istorija u naunom delu Ejupa Muovia,
Novopazarski zbornik,, br. 29, Novi Pazar 2006.
V. Vrane, Pljevlja pod austrijskom okupacijom, Mostovi,
br. 22, Pljevlja 1974.
D. Vujovi, Zahtjev knjaza Danila za uspostavljanje direktnih
diplomatskih veza izmeu Crne Gore i Turske, Istorijski zapisi, br.
1, Titograd 1965.
T. Vukanovi, Etnogeneza Junih Slovena, Vranjski glasnik,
knj. X, Vranje 1974.
P. Vuki, Iseljavanje podgorikih muslimana u Berane u toku
1910. i 1911., Almanah, br. 35-36, Podgorica 2006.
B. Vukovi, Etiki odnos kralja Nikole prema protivniku, u:
Kralj Nikola, linost, djelo i vrijeme, II, Podgorica 1998.
M. Vulevi, Turci i poturice u Gorskom vijencu, Stvaranje,
br. 10-12, Podgorica 2001.
O. Zirojevi, Turci u naem ogledalu, u: Etniki odnosi Srba
sa drugim narodima i etnikim zajednicama, EI, SANU, Beograd
1998.
c) Statistiki izvori
Almanah Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, sv. I, dio I-III,
Zagreb 1921-1922.
Almanah Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, sv. III, dio VI,
Zagreb 1921-1922.
Almanah Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, III, sv. III, dio
7,8,9, 1927-1928, Zagreb 1927.
Almanah Kraljevine Jugoslavije, (IV) svezak, Beograd 1931.
Atlas islamskog svijeta, Sarajevo 2003.
208

Definitivni rezultati popisa stanovnitva od 31. januara 1921.

godine, Sarajevo 1932.
Definitivni rezultati popisa od 31. marta 1931. godine, knj.
I-IV, Beograd 1939.
Konani rezultati popisa stanovnitva od 15. marta 1948.
godine, Savezni zavod za statistiku, knj. VI, Beograd 1955.
Popis stanovnitva 1953. Vitalna i etnika obeleja, Savezni
zavod za statistiku, knj. I, Beograd 1959.
Popis stanovnitva 1961. Vitalna, etnika i migraciona
obeleja, Savezni zavod za statistiku, knj. I, Beograd 1970.
Popis stanovnitva i stanova 1971: Migraciona obeleja, knj.
IX, Beograd 1973
,
1996.

209

210

RECENZIJA

U sklopu ireg Projekta Iseljavanje Muslimana Crne Gore u

Tursku, Matica muslimanska Crne Gore, angaovala je poznatog
istoriara, vieg naunog saradnika na Institutu u Sarajevu, dr Safe
ta Bandovia, da obavi istraivanje iseljavanja Muslimana Crne
Gore u Tursku u periodu od 1946 -1970. godine. Autor je, u maniru
iskusnog istraivaa, konsultovao veoma obimnu literaturu, koju je
svrstao u tri grupe: a) Knjige posebna izdanja, b) lanci i rasprave
i c) Statistiki izvori, i o tome dostavio rukopis obima 218 strana, od
ega se 162 strane odnose na rezultate istraivanja.
Rukopis knjige strukturiran je u dva dijela: prvi, Iseljavanje
Muslimana iz Crne Gore u Tursku od 1946 - 1970. godine, i drugi
Iseljenitvo u Turskoj. Prvi dio ine: Muslimani u Socijalistikoj
Jugoslaviji, Ukidanje ZAVNOS-a, Drutveno ekonomski poloaj
Muslimana, Nastavak iseljenikog pokreta, Put preko Makedonije,
Novi - direktni put i Odnos vlasti prema iseljavanju. Drugi dio ru
kopisa prezentiran je preko strukture: Pod novim podnebljem, Te
gobe i iskuenja, Naseobine i brojnost iseljenika i ivot i obiaji.
Ovako postavljena struktura u osnovi je usaglaena sa ciljevima
istraivanja postavljenim pomenutim projektom.
Na poetku rukopisa, autor istie da se opredijelio za ideju vo
dilju da proces evropskih intergracija trai zajedniki koncept i
sjeanje koje e sprijeiti obnavljanje i verifikaciju ideja etnikog
ienja i progona, te i da propitivanje istorije i njena interpre
tacija, trebaju da budu liena svakog ideolokog dogmatizma
(str.8). Takvo opredjeljenje autora, kao i da preutkivanje tragedi
211

je bilo koje vjerske i etnike grupe, jednako je samoj toj tragediji

(str.11), je za potovanje, s tim da istraiva u svojim ocjenama, u
tom pravcu, do kraja uspije, a dr Bandovi nije alio truda da bi to
postigao. Sasvim pouzdano moe se konstatovati da bi on u tome
imao vie uspjeha da se konkretnije bavio uzrocima i obimom isel
javanja Muslimana iz Crne Gore, a ne i uzrocima i obimom iselja
vanja sa prostora bive Jugoslavije, pa i Balkana. Zbog takve ori
jentacije, a vjerovatno i zbog toga to nije doao do svih relevantnih
podataka, autor bi bio uspjeniji da je prikazao obim iseljavanja po
optinama i izvrio konkretniju analizu uzroka koji su, u uslovima
Crne Gore, izazvali iseljavanje Muslimana u Tursku. Valja istai da
je za istraivaa i analitiara ponekad opasno ako se opredijeli za
iri kontekst okolnosti, a zapostavi elemente blie konkretizacije.
Otuda je iznoenje podataka o obimu iseljavanja i njihovim uzro
cima sa podruja pribojskog, sjenikog, novopazarskog i tutinskog
kraja, kao i iz Bosne i Hercegovine i Kosova i Metohije, pa i itave
bive Jugoslavije, za ovaj projekat irelevantno, a u nekim aspektima
i neprihatljivo. Osim toga, ne vidi se potreba istraivanja iseljavanja
u Bosnu i Sarajevo, jer su migraciona kretanja iz Crne Gore, u tre
tiranom periodu, prema razvijenim centrima Jugoslavije, posebno:
Beogradu, Zagrebu, Sarajevu, Skoplju, Niu, Novom Sadu, Pritini,
i drugima, bila karakteristina za sve konfesije, kao to su bila in
tenzivna i migraciona kretanja iz nerazvijenih prema krajevima koji
su se bre razvijali i da su mnoga ira ruralna podruja Crne Gore,
doivjela demografsku eroziju i ostala bez demografsko populacione
snage, te da su i ekonomski osiromaila.
Blii prikaz po optinama dao bi vie svijetla na uzroke is
eljavanja Muslimana iz Crne Gore u Tursku na osnovu ega bi, na
najbolji nain, konkretizovao svoje poetno opredjeljenje, o neo
phodnoj osudi etnikog ienje i progona stanovnitva sa svojih
ognjita bilo koje vjerske i etnike grupe. Zbog toga su neke njego
ve ocjene vie rezultat optosti do koje je doao istraivanjem van
Crne Gore, nego to se prevashodno odnose na stanje drutvenih,
ekonomskih, politikih, psiholokih i religijskih prilika, koje su bile
karakteristine za Crnu Goru i njene optine u kojima ive Musli
mani.
212

Nepotrebno je bilo i to to se autor bavio etnogenezom Mu

slimana sa osloncem na krvne grupe, ime se izloio opasnosti da
uplovi u vode koje su veoma mutne i iz kojih se ne mogu nazreti
jasni pravci izlaza. Ipak, autor se sauvao od te opasnosti, pri emu
je otklon od toga trebao biti sasvim odreen.
Ako se vri analiza, iseljavanja Muslimana iz Crne Gore u
Tursku u periodu od 1946. do 1970. godine, i uzroci trae u zlodje
lima tokom drugog svjetskog rata, to je opravdano, ne mogu se
zaobii ni ukupna stradanja koju su nastala uslijed podjele na one
koji su bili na strani faizma i onih na strani antifaizma, bez obzira
na vjersku i nacionalnu pripadnost, kao i uinjena zlodjela jednih
prema drugima. Osim toga, ini se da autor nije trebao biti kritian
prema onima koji su u ratnom, a naroito u poslijeratnom periodu,
bili nosioci meusobnog zbliavanja, pa i pokretaima progresivnih
promjena, osobito meu mladim ljudima uesnicima antifaistikog
pokreta kao reprezentima nove vlasti, pa i vjerskim poglavarima
zbog saradnje sa dravnim organima, uvjerenim da ine najbolje za
svoje vjernike kao i za ukupno stanje meusobnih odnosa.
Autor je uspjeno prikazao sve tekoe sa kojima su se migranti
suoavali, poev od rastanka sa rodnim krajem, opratanjem od svo
jih najbliih koji su ostajali na rodnoj grudi, svojih roaka i komija,
preko tekoa vezanih za tok svog putovanja, korienje Makedonije
kao etapne stanice, djelovanje gulikoa kod obezbjeivanja papira
za odlazak, kako iz rodnog kraja, tako i iz Makedonije, zadravanje
pa i trajni opstanak znaajnog broja porodica u Skoplju, i selima oko
Skoplja i drugih makedonskih gradova i slino. On je sa uspjehom
prikazao i sve tekoe na koje su migranti nailazili u novim sredina
ma, esto movarnim i surovim, pri uenju jezika, odnosa starosjedi
oca prema njima, obavljanju najteih fizikih poslova, diskriminaciji
kod zapoljavanja, kolovanja djece, privremeni odlazak iz Turske u
zemlje zapadne Evrope u potrazi za zaradom, tugu za rodnim kra
jem, procese asimilacije itd. Sve su to esencijalna pitanja na koja tre
ba usmjeriti dalja nauna istraivanja, kao to treba dublje istraivati
uzroke iseljavanja iz Crne Gore u Tursku i doi do preciznih podata
ka po optinama, kao i validnih ocjena ove pojave, kako nam se vie
nikada ne bi deavala. U tom smislu autor je dao nesporan doprinos.
Posebno treba istai i rezultate do kojih je dr Bandovi doao i u
213

afirmaciji Muslimana u Turskoj, njihovom ueu u privrednom i ja

vnom ivotu Turske, a naroito njihovo pozitivno djelovanje prema
krajevima iz kojih potiu, osjeanjima koja u sebi nose, i trud da
te veze ouvaju i to je mogue vie sauvaju od zaborava jezik i
obiaje krajeva iz kojih potiu.
Kao rezultat istraivanja dr Bandovia valja istai i nesporne
injenice da iseljavanje Muslimana u Tursku nijesu pokrenuli
samo ekonomski i vjerski razlozi, ve i oni koji su bili politike
i psiholoke prirode, kao i razlozi vezani za institucionalno
djelovanje, pa i primjeri pojedinanog ekstremnog djelovanja,
tim prije to ni ovovremene prilike, pa i u Crnoj Gori, nijesu
imune od tih pojava u mjeovitim vjerskim i etnikim sredinama. Iz ovakvih i slinih istraivanja treba izvlaiti poruke i pouke da
se korijeni toga zla blagovremeno eliminiu, jer kako je, na poetku
ovog rukopisa knjige autor istakao da preutkivanje uzroka tragedi
ja, a ovo jesu tragedije, jednako je samoj tragediji.
Polazei od naprijed izloenog, predlaem da Matica musli
manska, kao naruilac ovog projekta, prihvati rezultate istraivanja
o Iseljavanju Muslimana Crne Gore u Tursku od 1946 -1970.
godine, autora dr Safeta Bandovia, i nastavi sa daljim i dubljim
istraivanjima ove i sline problematike.
Prof. dr Radovan Baki

Decembra, 2011. godine

214

BIOGRAFIJA AUTORA

Safet BANDOVI (1961.), doktor istorijskih nauka, vii

nauni saradnik na Institutu za istoriju u Sarajevu. Posebno se
bavi istraivanjima migracija i drutvenih odnosa u novijoj istoriji
junoslovenskog i balkanskog prostora. Na Univerzitetu Lomono
sov u Moskvi obavio je struno usavravanje iz oblasti istorijske
demografije. Magistrirao je na tematici demografskih kretanja u
Bosni i Hercegovini u Drugom svjetskom ratu, a doktorirao na ise
ljavanju junoslovenskog muslimanskog stanovnitva u Tursku u
XX stoljeu.
Autor je dvanaest knjiga kao i veeg broja naunih i strunih
radova mahom vezanih za migracione i muhadirske pokrete na Ba
lkanu i junoslovenskom prostoru tokom XIX i XX stoljea.

215

216

IZDANJA
MATICE MUSLIMANSKE CRNE GORE
U periodu 1998-2011 godine
1. Dr Avdul Kurpejovi, Program nacionalne afirmacije Muslimana u Crnoj Gori, Podgorica,1998.
2. Kulturni identitet muslimanskog naroda u Crnoj Gori, zbo
rnik, Podgorica, 2001.
3. Dr Avdul Kurpejovi, Etnoloke odlike muslimanskog naroda u Crnoj Gori, Podgorica, 2001.
4. Ljiljana Lipovina , Bibliografija muslimanskog naroda Crne
Gore, Podgorica, 2004.
5. Kulturna batina muslimanskog naroda Crne Gore, zborn
ik, Podgorica, 2006.
6. Dr Avdul Kurpejovi , Slovenski Muslimani zapadnog Ba
lkana, Podgorica, 2006.
7. Dr Avdul Kurpejovi, Vjerske, kulturne i etnoloke odlike
tradicionalnog braka i porodice muslimanskog naroda
Crne Gore, Podgorica,2007.
8. Dr Avdul Kurpejovi, Muslimani Crne Gore - Znaajna istorijska saznanja, dokumenta, institucije i dogaaji, Pod
gorica,2008.
9. Dr Avdul Kurpejovi,Osman Grgurevi, Matica muslimanska Crne Gore Informativni vodi, Podgorica,2010.
10. OSVIT - glas Muslimana Crne Gore, 1, Podgorica, 2010.
217

11. OSVIT - glas Muslimana Crne Gore, 2, Zbornik radova

sa naunog skupa Ouvanje kulturnog identiteta i batine
Muslimana Crne Gore, Podgorica, 2010.
12. Dr Safet Bandovi, Iseljavanje Muslimana Crne Gore u
Tursku, Knjiga I, Podgorica, 2011.
13. Vjersko i kulturno u nacionalnom identitetu Muslimana
Crne Gore, zbornik, Podgorica, 2011
14. Dr Avdul Kurpejovi, Kulturni i nacionalni status i poloaj
Muslimana Crne Gore, Podgorica, 2011
15. OSVIT - glas Muslimana Crne Gore, 3, Podgorica, 2011.

218

SADRAJ
PREDGOVOR ............................................................................. 5
I
PORATNA ISELJAVANJA MUSLIMANA
IZ CRNE GORE U TURSKU ..................................................... 9
Muslimani u socijalistikoj Jugoslaviji ........................................ 27
Ukidanje ZAVNOS-a .................................................................. 45
Drutveno-ekonomski poloaj Muslimana .................................. 52
Nastavak iseljenikog pokreta ..................................................... 64
Put preko Makedonije .................................................................. 84
Novi-direktni put .......................................................................... 95
Odnos vlasti prema iseljavanju ................................................... 102
II
ISELJENITVO U TURSKOJ ............................................... 125
Pod novim podnebljem ............................................................... 127
Tegobe i iskuenja ...................................................................... 133
Naseobine i brojnost iseljenika ................................................... 145
ivot i obiaji ............................................................................. 151
219

Rezime ................................................................................... 157

Literatura ......................................................................... 163
Recenzija ............................................................................ 211
Biografija autora ........................................................ 215
Izdanja Matice ................................................................ 217
Sadraj ................................................................................. 219

220

CIP
,
ISBN 978-86-907277-9-7 (Knj. 2)
COBISS.CG-ID 17590288
221

222