1.

RUDE ALUMINIJUMA

Pod rudom aluminijuma, sa gledi{ta njenog kori{}enja za

dobijanje glinice, odnosno aluminijuma, podrazumijeva se
prirodna sirovina koja ispunjava slede}e uslove:
1) da ima visok sadr`aj aluminijevog oksida koji omogu}uje
preradu po prihvatljivoj cijeni
2) da je aluminijev oksid prisutan u takvoj formi koja omogu}uje
njegovo izdvajanje u ~istom obliku
3) da se u prirodi nalazi u obliku velikih rudnih tijela, odnosno
le`i{ta
S navedenog stanovi{ta, aluminijeve rude pore|ane po ovim
zahtjevima su: boksiti, nefelini, aluniti, kaolini i gline.
1.1. BOKSITI
Boksiti su najva`nije rude iz kojih se danas dobija skoro
cjelokupna proizvodnaj glinice i aluminijuma. Po hemijskom
sastavu boksiti su slo`ene polikomponentne sirovine. Osnovne
komponente u njima su minerali: aluminijuma, `eljeza,
silicijuma, titana, kalcijuma i magnezijuma. Pored osnovnoh
komponenti, boksiti sadr`e u manjim koli~inama i minerale niza
drugih elemenata, kao na primjer: Na, K , P, V, Cr, Zn, Ni, Mn,
Ga i drugih. Kvalitet boksita u smislu kori{}enja za proizvodnju
glinice odre|uje se sadr`ajem Al2O3 i SiO2. [to je sadr`aj Al2O3
ve}i, a sadr`aj SiO2 manji, boksit je boljeg kvaliteta i obrnuto. U
odnosu na te dvije komponente kvalitet boksita defini{e se
takozvanim silicijumovim modulom, koji izra`ava procentualni
odnos Al2O3 i SiO2, odnosno:
Si= % Al2O3 / % SiO2
Sa stanovi{ta Bayerovog postupka proizvodnje glinice, danas se
smatra da su boksiti sa modulom ve}im od 10 kvalitetni, sa
modulom 8 do 10 takvog kvaliteta da se mogu prera|ivati i sa

modulom ispod 8 lo{eg kvaliteta ~ija prerada po pravilu nije

ekonomski opravdana.
Aluminijum je u boksitu uglavnom prisutan u obliku hidratisanih
oksida:
-hidrargilita ( gipsita ) tj. Al ( OH )3
-bemita tj. AlOOH
-diaspora tj AlOOH
U zavisnosti od mineralo{ke forme prisutnog aluminijuma kao
osnovnog minerala, boksiti se dijele na: hidrargilitne, bemitne,
diasporne i mje{ovite ( hidrargilitno-bemitne i bemitnodiasporne ).
Silicijum je u boksitima sadr`an u obliku slobodnog ili vezanog
oksida. Minerali slobodnog oksida su: razli~ite forme kristalnog
SiO2 (kvarc, kvarcit ), ili amorfnii SiO2 ( opal ). Vezani silicijum
oksid javlja se u formi alumo-silikata.
@eljezo se u boksitima javlja u obliku razli~itih minerala i ~ini
osnovnu komponentu jalovine.
Polaze}i od hemijskog sastava ,njih je mogu}e podijeliti na:
a) bezvodne i hidratisane okside u koje spadaju:
-hematit
-magnetit
-hidratisani hematit
-getit
-limonit
b) karbonate
c) silikate
d) sulfide i sulfate
Titan je prisutan skoro u svim boksitima, i to u obliku slobodnog
ili vezanog titan dioksida TiO2. Slobodan oksid titana javlja se u
tri alotropske modifikacije, i to: rutila, anatasa i brucita.
Kalcijum i magnezijum su prisutni u obliku razli~itih karbonata.
O na~inu nastanka
( genezi ) boksita postoje brojna
istra`ivanja i hipoteze. Prema genezi boksiti se mogu podijeliti u
dvije grupe i to na : lateratne i sedimentne boksite.

Lateratni boksiti nastali su raspadanjem alumo-silikata u

uslovima `arke klime i smenjivanja su{nih i ki{nih perioda.
Sedimentni boksiti obrazovani su u priobalnim pojasevimamora,
jezera i rije~nih dolinatalo`enjem iz rastvora i suspenzija
jedinjenja aluminijuma, `eljeza i drugih elemenata.
Najrasprostranjenija le`i{ta latetatnih boksita nalaze se u
Gvineji, Jamajki, Gani, Venecueli, a le`i{ta sedimentnih boksita
nalaze se u Francuskoj, Gr~koj, Jugoslaviji i Ma|arskoj.
Danas su utvr|ene rezerve boksita u svijetu od preko 15 milijardi
tona, a mogu}e rezerve se procjenjuju na preko 35 milijardi
tona.

1.2.NEFELINI
Nefelini su po zna~aju druga aluminijeva ruda, od koje se
kompleksnom preradom mo`e da proizvede glinica. Nefelini u
svom sastavu pored Al2O3 sadr`e i okside alkalnih metala Na2O
i K2O.Sadr`aj osnovnih komponenata u nefelinu kre}e se u
granicama: 39-45 % SiO2, 30-35 % Ai2O3, 14-18 % Na2O, i 3-7
% K2O. Najve}a nalazi{ta nefelina nalaze se u Ukrajini,
Norve{koj, Kanadi, Egiptu itd.
1.3. ALUNITI
Po svom sastavu predstavljaju dvojni sulfat aluminijuma i
kalijuma ( ili natrijuma ). Odnos Na i K je razli~it i kre}e se kod
natrijumovih alunita Na2O:K2O= ( 1,7-6 ) :1, a kod kalijumovih
alunita Na2O:K2O=1:2. Najpoznatija nalazi{ta alunitne rude
nalaze se u Azerbejd`anu i Ukrajini.
1.4. KAOLINI
Gline i kaolini su najrasprostranjenije sirovine koje sadr`e
aluminijum. Aluminijum je u glinama sadr`an u obliku alumosilikata kaolinita. Najve}a nalazi{ta kaolinita nalaze se u
Ukrajini, u Sibiru itd.

2. OSOBINE INDUSTRIJSKE GLINICE ZA

ELEKTROLITI^KO DOBIJANJE ALUMINIJUMA
Glinica za proizvodnju aluminijuma treba da ispuni odre|ene
uslove. Neophodno je da ima visok stepen ~isto}e, sa {to
manjim sadr`ajem oksida gvo`|a, silicijuma i titana, jer se ti
metali izdvajaju u procesu elektrolize zajedno sa aluminijumom
i time pogor{avaju njegove osobine.Isto tako sadr`aj oksida
natrijuma i vode mora biti ograni~en, jer mijenjaju sastav
elektrolita. U cilju uspje{nog rastvaranja, glinica mora da ima
odgovaraju}i granulometrijski i mineralo{ki sastav. Za
proizvodnju aluminijuma danas se u svijetu proizvode dva tipa
glinice i to : evropski tip Flyory ( sitnija i jako kalcinisana ) i
Sendy ( krupnija sa manjim stepenom kalcinacije i razvijenijom
povr{inom u odnosu na Flyory glinicu ). U tabeli 1. date su
uporedne karakteristike ova dva tipa glinica.

Tabela 1. Fizi~ko-hemijske karakteristike glinica koje se koriste

za proizvodnju
aluminijuma
Karakteristika
Sandy glinica
glinica
Granulometrija , ( % )
160m
0
45m
4-7
50
Spec.povr{ina ( m2/g)
35-55
5
Udeo -glinice ( % )
20
95
----------------------------------------------------------------

Flyory
7
35185-

Najve}i deo proizvedene glinice koristi se za proizvodnju

aluminijuma, a glinice iz kojih se proizvodi aluminijum se
zajedni~kim imenom nazivaju metalur{kim glinicama. Manji
deo glinice upotrebljava se za specijalne namjene, pa se ove
glinice nazivaju zajedni~kim imenom specijalne glinice. S
obzirom na podru~je primjene, specijalne glinice su razvrstane
u slede}e grupe:
a) za proizvodnju vatrostalnih materijala
b) za proizvodnju elektroporcelana i oksidne keramike
c) za poliranje i proizvodnju polirnih pasti
d) za proizvodnju korunda
e) za proizvodnju specijalne keramike
U tabeli 2. prikazane su neke od karakteristika pojedinih vrsta
specijalnih glinica
Vrsta glinice

Za
vatrost.materijale
Za elektroporcelan
Za elektrokorund
Za poliranje
Za specijalnu
keramiku

Al2O
3
min
99.2

Na2
O
max
0.04

99.3

0.05

99.4
99.2
99.6
6

0.05
0.04
0.06

Sadr`aj ( % )
SiO2 Fe2O3
max
max

+63
m

-faza

0.03

15-30

80

30-60

95

15-50
30-50
30-40

90
99

0.045

0.02
5
0.02
0.02
5

0.04
0.04

3. KLASIFIKACIJA POSTUPAKA ZA PROIZVODNJU

GLINICE
Zna~aj aluminijuma, prisustvo razli~itih oblika njegovih sirovina
i razli~iti sadr`aj pojedinih komponenata u njima, uslovili su
veliki broj postupaka za proizvodnju glinice. Ipak mali broj tih
postupaka je na{ao i industrijsku primjenu.
Industrijski primijenjeni ili poluindustrijski razvijeni postupci za
proizvodnju glinice mogu se podijeliti na:
1) bazne

2) kombinovane
3) kisele
4) elektro-termijske, odnosno postupke redukcionog topljenja
Od navedenih postupaka naj{iru primjenu i najve}i zna~aj u
industrijskoj praksi proizvodnje glinice imaju bazni postupci.
Pomo}u njih se danas proizvodi preko 95 % ukupne proizvodnje
glinice u svijetu.
Kod baznih postupaka postoji ve}i broj varijanti od kojih su
najzna~ajnije:
1) hidro-metalur{ki ili tzv. Bayerov postupak i
2) suvi alkalni ili tzv.sinter postupak
Su{tina i jednog i drugog postupka svodi se na tretiranje
polazne sirovine (boksita) natrijumovim bazama ( NaOH ili
Na2CO3 ) u cvilju prevo|enja aluminijuma iz aluminijum-oksida
u natrijum-aluminat, koji je rastvoran u vodi. Aluminatni rastvor
se zatim odvaja od ostatka lu`enja ( crvenog mulja ) i
podvrgava procesu razlaganja sa izdvajanjem ~vrstog
aluminijum-hidroksida uz regeneraciju baze. Rastvor sa
regenerisanom bazom se vra}a u proces, dok se aluminijumhidroksid prevodi u bezvodnu glinicu.
Osnovne razlike izme|u Bayerovog i sinter postupka su u na~inu
prevo|enja Al2O3 iz polazne sirovine u aluminatni rastvor. Kod
Bayerovog postupka prevo|enje aluminijum-oksida iz boksita u
aluminatni rastvor vr{i se direktno lu`enjem boksita rastvorom
NaOH na povi{enim temperaturama u autoklavima. Kod sinter
postupka prethodno se boksit sinteruje uz dodatak kre~a i
Na2CO3, pri ~emu se natrijum-aluminat stvara u ~vrstom
stanju, a iz tog rastvaranjem prevodi u aluminatni rastvor.
Kombinovani postupci obuhvataju kombinaciju Bayerovog i
sinter-postupka i imaju za cilj da omogu}e preradu nisko
kvalitetnih boksita, ili da dovedu do smanjenja potro{nje baze.
Kiselim postupcima sirovina se lu`i rastvorima mineralnih
kiselina ( HCl, HNO3, H2SO4 i druge ), pri ~emu se glinica
prevodi
u
rastvor
soli
odgovaraju}e
kiseline.
Posle
pre~i{}avanja rastvora vr{i se talo`enje odgovaraju}e soli,
~ijim termi~kim tretmanom se omogu}uje regeneracija kiseline

i dobijanje bezvodne glinice. Ograni~enja primjene kiselih

postupaka u proizvodnji glinice sastoje se u slede}em:
-dobijanje glinice u ~istom obliku ote`ano je zbog prisustva
gvo`|a. Ove pote{ko}e poti~u otuda {to se pri lu`enju polazne
sirovine u cilju prevo|enja glinice u rastvor istovremeno prevodi
i `eljezo, a njihovo izdvajanje iz rastvora je ote`ano zbog
sli~nosti u hemijskim osobinama
-aparati u kojima se izvodi proces moraju biti izra|eni od visoko
kvalitetnih materijala
-regeneracija kiseline je ote`ana
Elektro-termijski ili postupci redukcionog topljenja sastoje se u
topljenju sirovine zajedno sa ugljem, pri ~emu se drugi metali
redukuju do elementarnog oblika, a oksid aluminijuma prevodi u
te~nu glinicu. Osnovno obele`je elektro-termijskog postupka je
velika potro{naj elektri~ne energije, {to ove postupke ~ini
neekonomi~nim.
U fabrici glinice u Zvorniku glinica se proizvodi po po baznom
hidro-metalur{kom postupku ili po Bayerovom postupku.
4. BAYEROV POSTUPAK ZA PROIZVODNJU GLINICE
Hidrometalur{ki Bayerov postupak danas je osnovni postupak
za proizvodnju glinice. njegovom primjenom se proizvodi preko
90 % glinice u svijetu. Ovakva masovna zastupnjenost
Bayerovog postupka mo`e se objasniti ~injenicom da se u
prirodi jo{ uvijek nalaze velike zalihe kvalitetnih boksita. Za
preradu takvih boksita Bayerov postupak je najekonomi~niji,
relativno jednostavan i obezbe|uje proizvodnju glinice visokog
kvaliteta.
Bayerov postupak razradio je u periodu 1887-1892 godine
austrijski hemi~ar Karl Josef Bayer, po kome je i dobio ime.
Bayer je patentirao dva otkri}a koja ~ine osnovu ovog
postupka.
Prvi patent odnosi se na otkri}e procesa spontanog razlaganja
rastvora
natrijum-aluminata
u
prisustvu
svje`ih
klica
aluminijum-hidroksida, pri ~emu se izdvaja ~vrst aluminijumhidroksid i rastvoreni natrijum hidroksid.
Drugi patent vezan je za Bayerovo otkri}e da se rastvor
natrijum-aluminata
mo`e
dobiti
lu`enjem
hidratisanih

aluminijevih oksida iz bokita rastvorom natrijum hidroksida na

povi{enim temperaturama u autoklavu i da se lu`enje mo`e
koristiti rastvor NaOH dobijen spontanim razlaganjem
aluminatnog rastvora.
Prema tome me|usobno povezana dva procesa : lu`enje boksita
rastvorom NaOH u cilju dobijanja rastvora natrijum-aluminata i
spontano razlaganje rastvora natrijum-aluminata uz izdvajanje
~vrstog aluminijum-hidroksida i regeneraciju NaOH ~ine
osnovu i su{tinu Bayerovog procesa.
4.1. TEHNOLO[KA [EMA BAYEROVOG POSTUPKA
Bayerov postupak je zatvoreni ciklus u odnosu na cirkulaciju
rastvora, ~ija je su{tina u odigravanju procesa koji karakteri{e
povratna reakcija:
Hidratisani aluminijumov + NaOH Rastvor natijum
oksid
aluminata
ili
Al2O3 nH2O + 2NaOH 2 NaAlO2 + ( n+1 )H2O
Pri lu`enju boksita ravnote`a navedene reakcije je pomjerena
slijeva na desno, a pri pri razlaganju aluminatnog
rastvorazdesna na lijevo.
pored navedenih
osnovnih procesa lu`enja i razlaganja,
Bayerov postupak sadr`i i niz drugih procesa i operacija
prikazanih na {emi sl.1.

Slika 1. Principijelna tehnolo{ka {ema Bayerovog postupka

4.2. CIKLUS BAYEROVOG POSTUPKA U SISTEMU Al 2O3Na2O-H2O
Kod proizvodnje glinice po Bayerovom postupku aluminatni
rastvor prolazi kroz slede}e osnovne tehnolo{ke faze: lu`enje,
razbla`ivanje, razlaganje i upravanje.
Na granici izme|u svake od ovih faza mijenjaju se temperatura,
koncentracija i kausti~ni modul rastvora natrijum-aluminata.
Kausti~ni modul rastvora natrijum-aluminata definisan je kao
molski odnos Na2O i Al2O3 u rastvoru. Na slici 2. prikazan je
ciklus Bayerovog postupka u sistemu Al2O3-Na2O-H2O. Ciklus
po~inje lu`enjem boksita povratnim alkalnim rastvorom. Sastav
ovog rastvora na dijagramu dat je ta~kom A. Lu`enjem
aluminijuma iz boksita, glinica prelazi u rastvor, a sastav
rastvora mijenja se od ta~ke A prema ta~ki B. Kausti~ni modul
rastvora pri lu`enju se smanjuje. Linija AB po kojoj se mijenja
sastav rastvora u toku lu`enja, naziva se linija lu`enja. Ona je
usmjerena prema ta~ki Al2O3 3H2O na ordinati kada se lu`i

hidrargilitni boksit, a prema ta~ki Al2O3 H2O kada se lu`i

bemitni ili diasporni boksit.
Posle lu`enja suspenzija se razbla`uje. Sastav rastvora mijenja
se od ta~ke koja odgovara sastavu rastvora na kraju lu`enja do
ta~ke C, pri konstantnom kausti~nom odnosu. Linija BC
karakteri{e promjenu sastava rastvora u toku razbla`ivanja i
naziva se linija razbla`ivanja. Rastvor u ta~ki C nalazi se na
temperaturi 95-100C, {to zna~i da je u tim uslovima rastvor
postojan.
Mije{anjem
aluminatnog rastvora sa klicama aluminijumhidroksida mijenja se kausti~ni modul. Sastav rastvora se u
ovom slu~aju mijenja iz ta~ke C do ta~ke D, a linija CD se
naziva linijom dodavanja klica.
Pri razlaganju aluminatni rastvor se hladi ispod 50C i prelazi u
oblast presi}enih rastvora. Presi}eni rastvor se hidroliti~ki
razla`e, {to dovodi do smanjenja sadr`aja Al2O3 u njemu i
pove}anja kausti~nog modula u njemu. Promjena sastava
rastvora u toku razlaganja dobija se kada se ta~ka D, sa
sadr`ajem Al2O3 na ordinati koji odgovara trihidratu
aluminijuma, spoji do presjeka sa sa linijom kausti~nog odnosa,
gdje se razlaganje zavr{ava. TO je u posmatranom slu~aju
ta~ka E. Linija DE po kojoj se mijenja sastav rastvora u toku
razlaganja naziva se linija razlaganja.
U cilju zatvaranja Bayerovog ciklusa preostaje uparavanje
mati~nog rastvora. U toku uparavanja koncentracija rastvora
raste pri konstantnom kausti~nom odnosu, a sastav rastvora
mijenja se od ta~ke E do ta~ke F. Linija EF po kojoj se mijenja
sastav rastvora u toku uparavanja naziva se linijom uparavanja.
Kako se sastav aluminatnog rastvora posle uparavanja razlikuje
od sastava polaznog rastvora koji se koristi za lu`enje boksita
( ta~ka A ), potrebno je u cilju zatvaranja Bayerovog ciklusa
izvr{iti korekciju sastava rastvora dodatkom svje`ih koli~ina
NaOH. To mijenja njegov sastav po liniji FA koja se naziva linijom
korekcije.

Slika 2. Ciklus Bayerovog postupka u sistemu Al 2O3-Na2Ok-H2O

4.3. OSNOVNI PROCESI I OPERACIJE U BAYEROVOM
POSTUPKU DOBIJANJA GLINICE

Sa slike 1. se vidi da se polazna sirovina boksit, sa dodatkom

( ili bez dodatka) kre~a, prethodno priprema drobljenjem i
mljevenjem u cilju usitnjavanja. Mljevenje je mokro u suspenziji
sa povratnim rastvorom, koji sadr`i kausti~nu lu`inu sa 200235 g/l Na2Ok i kausti~nim modulom od 3-3.8.
Dobijena suspenzija samljevenog boksita i povratnog rastvora
odlazi u autoklave gdje se boksit, zavisno od mineralo{kog
sastava boksita, lu`i na temperaturi od 250C i pritisku 35 bara.
Lu`enjem se dobija suspenzija koju ~ine aluminatni rastvor i
ostatak od lu`enja, tzv.crveni mulj. U rastvoru natrijumaluminata sadr`ano je: 180-215 g/l Na2Ok i 180-250 g/l Al2O3
pri kausti~nom modulu od 1.4-1.6. Pulpa posle lu`enja, prvo se
hladi u ekspanderima a potom se razbla`uje vodom od ispiranja
crvenog mulja do koncentracije od 140-160 g/l Na2Ok i 130-160
g/l Al2O3.
Razbla`ena suspenzija se vodi na odvajanje crvenog mulja od
aluminatnog rastvora dekantacijom u zgu{njiva~ima. Odvojeni
mulj se zatim
vi{estepeno ispira vodom, a potom se ispran

deponuje na jalovi{te. Aluminatni rastvor dobijen dekantacijom,

kao preliv zgu{njiva~a, podvrgava se filtraciji u cilju izdvajanja
mehani~ki ponijetih ~estica crvenog mulja. Nakon toga hladi se
u izmjenjiva~ima toplote do 55-65 C, a zatim se {alje na
razlaganje u cilju dobijanja ~vrstog aluminijum-hidroksida.
Prije razlaganja aluminatni rastvor se mije{a sa ~vrstim Al (OH )
3, ~ije ~estice slu`e kao klice za kristalizaciju i na toj osnovi
ubrzavaju proces. Razlaganje se izvodi uz mije{anje i postepeno
hla|enje na temperaturu od 42-46 C i kausti~ni modul od 3.03.8. Suspenzija izdvojenog aluminijum-hidroksida i rastvora
posle razlaganja se dijeli na dva dijela. Prvi deo odlazi na
filtraciju sa disk vakum filtere, a izdvojeni aluminijum-hidroksid
se bez pranja, vra}a u proces razlaganja novih koli~ina
aluminatnog rastvora. Drugi deo se filtrira na dobo{ vakum
-filterima, a izdvojeni aluminijum-hidroksid posle pranja
upu}uje se na kalcinaciju u cilju dobijanja bezvodnog oksida
aluminijuma-glinice.
Rastvor posle razlaganja, tzv. mati~ni ili povratni rastvor, sa oko
50 % nerazlo`enog natrijum-aluminata i koli~inom slobodnog
NaOH odlazi zajedno sa vodom od ispiranja aluminijumhidroksida u proces uparavanja, radi pove}anja njegove
koncentracije do vrijednosti koja je neophodna za lu`enje
boksita. Upareni rastvor posle korekcije sadr`aja NaOH tj.
nadoknade njenih gubitaka, odlazi u proces lu`enja, odnosno
mokrog mljevenja boksita, ~ime je Bayerov ciklus zatvoren. Pri
uparavanju mati~nog rastvora ~esro dolazi do izdvajanja
kristalne sode, koja nastaje reakcijom NaOH sa karbonatima
prisutnim u boksitu, u procesu lu`enja. Izdvojena soda, posle
odvajanja od uparenog rastvora, naj~e{}e se podvrgava
kaustifikaciji sa Ca ( OH ) 2
radi regeneracije natrijumhidroksida.
Navedena principijelna {ema odnosi se na na lu`enje boksita
bemitnog i diasporovog tipa ili na tzv. evropsku varijantu
Bayerovog postupka. U ameri~kim fabrikama glinice prera|uju
se boksiti hidrargilitnog tipa. Takvi boksiti lu`e se sa rastvorima
ni`e koncentracije i na temperaturama koje se kre}u od 140145 C. Zbog ovakvih uslova kod ove varijante Bayerovog
postupka nije potrebno razbla`ivanje suspenzije posle lu`enja,
{to dovodi do toga da se i operacije pranja mulja i uparavanje
aluminatnog-rastvora razlikuju u odnosu na prethodan slu~aj.

4.3.1. PRIPREMA BOKSITA

Priprema boksita je zna~ajan deo tehnologije Bayerovog

postupka.Ona zavisi od sposobnosti boksita za preradu.
Najva`niji faktori od kojih zavisi sposobnost boksita za preradu
su: mineralo{ki sastav, fizi~ko-mehani~ke osobine i hemijski
sastav.
Usitnjavanje boksita u cilju njegove pripreme za Bayerov
postupak sastoji se u drobljenju, skladi{tenju i mljevenju.
Drobljenje se izvodi u drobilicama ~eki}arama, a mokro
mljevenje u mlinovima sa kuglama, koji rade u zatvorenom
ciklusu sa klasifikatorom. Kao klasifikatori koriste se
hidrocikloni. Klasifikatorima se odvajaju nedovoljno usitnjene
~estice boksita i ponovo vra}aju u mlin. Suspenzija koja se
dobija u toku mljevenja karakteri{e se hemijskim sastavom i
odnosom te~ne i ~vrste faze, ili sadr`ajem ~vrste faze u
jednom litru suspenzije. Radi obezbe|ivanja pogodnih uslova za
mljevenje, potrebno je u mlinu odr`avati odre|eni odnos ~vrte i
te~ne faze, ~emu se podre|uje i dodavanje boksita i povratnog
rastvora.
Neophodni stepen usitnjavanja zavisi od prirode boksita i uslova
za njegovo lu`enje.
4.3.2. LU@ENJE BOKSITA
Pod lu`enjem boksita podrazumijeva se proces prevo|enja
Al2O3 u rastvor, u ~ijoj osnovi le`i reakcija izme|u hidratisanih
oksida aluminijuma sadr`anih u boksitu i NaOH, uz obrazovanje
rastvora natrijum-aluminata. Radi obezbe|ivanja neophodnih
kineti~kih uslova za zadovoljavaju}u brzinu reakcije, proces se
izvodi na povi{enim temperaturama i pritiscima, koje obezbe|
uje primjena autoklava.
4.3.2.1. HEMIJSKO PONA[ANJE KOMPONENATA BOKSITA U
PROCESU LU@ENJA

Kao {to je poznato, boksiti sadr`e minerale slede}ih osnovnih

metala: aluminijuma, `eljeza, silicijuma, titana, kalcijuma i
magnezijuma, a pored njih u malim koli^inama prisutne su i
primjese, kao {to su organske supstance i jedinjenja sumpora,
fosfora, vanadijuma, galijuma, hroma i drugih elemenata.
Pona{anje aluminijuma
U boksitima aluminijum je uglavnom prisutan u obliku
hidratisanih oksida, koji u procesu lu`enja reaguje sa NaOH
obrazuju}i lako rastvoran natrijum-aluminat. Obrazovanje
natrijum-aluminata iz bemita i diaspora, sa jedne strane, i
hidrargilita, sa druge strane, odigrava se po reakcijama:
Za bemit i diaspor:
AlOOH + NaOH NaAlO2 + H2O
Za hidrargilit:
Al (OH)3 + NaOH NaAlO2 + 2 H2O
Pona{anje silicijuma
Silicijum je u boksitima prisutan u obliku oksida SiO2 , koji mo`e
biti slobodan kao kvarc i opal, ili vezan u kaolinu i drugim
alumosilikatima. U uslovima lu`enja boksita SiO2 reaguje sa
NaOH obrazuju}i rastvor natrijum-silikata:
SiO2 + 2NaOH Na2SiO3 + H2O
Posle prevo|enja u rastvor natrijum-silikat reaguje sa prisutnim
natrijum-aluminatom
obrazuju}i
nerastvorno
jedinjenje
natrijujum-alumo- silikat :
2NaAlO2 + 2Na2SiO3 + 4H2O Na2O Al2O32SiO2 2H2O +
4NaOH
Natrijumov hidro-alumo-silikat se ne rastvara u natrijumaluminatnom rastvoru zbog ~ega pada kao talog i na taj na~in
pre~i{}ava rastvor od silicijuma. Istovremeno, obrazovanje

hidratisanog natrijum-alumo-silikata vezano je za gubitak

glinice i lu`ine. Ovi gubici su ve}i {to je sadr`aj rastvornog
silicijuma u boksitu ve}i. U prisustvu kre~a deo silicijuma iz
rastvora se vezuje u te{ko rastvorni hidrogranat, koji ne sadr`i u
sebi lu`inu. Obrazovanje hidro-granata dovodi do smanjenja
gubitka lu`ine.
U toku lu`enja boksita sadr`aj Na2SiO3 i NaAlO2 u rastvoru
mijenja se na na~in prikazan na slici 3. Kona~an sadr`aj SiO2 u
aluminatnom rastvoru dobijen lu`enjem boksita zavisi od:
koncentracije i sastava povratnog rastvora, temperature,
vremena lu`enja,koncentracije aluminatnog rastvora posle
razbla`ivanja itd.

Slika 3. Promjena sadr`aja Al2O3 i SiO2 u rastvoru u toku izvo|

enja procesa
lu`enja
Pona{anje `eljeza
Osnovni zaklju~ak koji se mo`e izvesti za hemijsko pona{anje
`eljeza u procesu lu`enja boksita je taj da `eljezo neprelazi u
aluminatni rastvor, ve} da nezavisno od mineralo{ke forme u
kojoj se nalazi u boksitu, ostaje u ~vrstom ostatku od lu`enja,
tzv. crvenom mulju, ~iji naziv i poti~e od crvene boje `eljeznih
oksida.

Njihov {tetni uticaj se ispoljava samo onda kada boksiti sadr`e

ve}e koli~ine {amozita i siderita, jer reakcijom sa NaOH daju
vodonik, i time se pove}ava pritisak u autoklavima u toku
procesa lu`enja boksita.
Pona{anje titana

U prosjeku boksiti sadr`e oko 2,5 % TiO2. Mineralo{ki oblik

titana u boksitima nije jednozna~no odre|en, a u literaturi se
navode slede}i minerali:
-rutil ( TiO2 )
-anatas ( TiO2 )
-perovskit ( CaOTiO2 )
-slo`eni gel ( SiO2TiO2H2O )
-ilmenit ( FeOTiO2 ) i dr.
Titan koji je u boksitima obi~no prisutan u obliku TiO2, pri
autoklavnom lu`enju obrazuje nerastvorni meta-titanat
natrijuma:
TiO2 + 2NaOH NaHTiO3
Kod izvo|enja procesa lu`enja uz dodatak kre~a, umjesto
natrijum-meta-titanata obrazuje se kalcijum-meta-titanat:
TiO2 + 2CaO + nH2O TiO22CaOnH2O
Iz izlo`enog se vidi da TiO2 u toku procesa lu`enja dovodi do
gubitka NaOH. Ve}i i zna~ajniji uticaj TiO2 ispoljava se na
stepenu izlu`enja glinice iz diasporovih boksita. To poti~e od
toga ~to obrazovani natrijum-titanat formira nerastvorne opne
oko zrna diaspora.

Pona{anje organskih supstanci

Organske supstance se u boksitima naj~e{}e nalaze u koli~ini
od 0,6-0,7 %. Pored toga u aluminatni rastvor organske materije
dospijevaju i iz filter-platana i preko flokulanata koji se koriste za
lak{e talo`enje ~estica crvenog mulja. Da bi se izbjegla
koncentracija organskih materija u aluminatnom rastvoru, one
se ponekad povremeno uklanjaju. Najvi{e se odstranjuju sa
crvenim muljem, sa gotovim aluminijum-hidroksidom, sa
monohidratom sode koja se izdvaja u procesu kaustifikacije.
Organske supstance su {tetne u Bayerovom postupku
proizvodnje glinice. Smanjuju brzinu i stepen izlu`enja glinice,
pove}avaju viskozitet rastvora i zbog toga ote`avaju odvajanje i
ispiranje crvenog mulja, ote`avaju razlaganje aluminatnog
rastvora i uparavanje povratnog rastvora.
Iz navedenih razloga ako se dostigne koncentracija organskih
supstanci
u aluminatnom rastvoru iznad dopu{tene,
neophodno je njihovo dodatno odstranjivanje. Ono se mo`e
posti}i na vi{e na~ina:
a) zahla|ivanjem rastvora i njihovom adsorpcijom na aktivnoj
povr{ini
kristalizacijom izdvojenog monohidrata sode
b) adsorpcijom na povr{ini aktivnog uglja
4.3.2.2. UTICAJ RADNIH USLOVA NA BRZINU LU@ENJA
BOKSITA
Brzina lu`enja i izlu`enje glinice zavise od bronih parametara iz
oblasti uslova rada i to: temperatura, granulometrija boksita,
brzina mije{anja, koncentracija rastvora, kausti~ni odnos,
dodatak kre~a i dr.
Uticaj temperature na brzinu lu`enja boksita
Brzina i stepen izlu`enja glinice iz boksita rastu pri pove}anju
temperature, {to je posledica njenog trojakog uticaja:
1) Pove}anjem temperature pove}ava se brzina difuzije
reagensa odnosno NaOH, usled ~ega raste i brzina lu`enja

hidratisanih oksida aluminijuma. Uticaj temperature na brzinu

difuzije, definisan je jedna~inom zavisnosti koeficijenta difuzije
od temperature:
D=RT / 3Nd
gdje je: R-univerzalna gasna konstanta
N-Avogadrov broj
-viskozitet
d-pre~nik ~estice
2) Pove}anje brzine difuzije, odnosno brzine i stepena izlu`enja
glinice, ostvaruje i i posredno na bazi uticaja temperature na
viskozitet suspenzije rastvora i boksita.
3) Pove}anjem temperature raste rastvorljivost hidratisanih
oksida aluminijuma, {to dovodi do pove}anja brzine lu`enja.
Boksiti hidrargilitnog tipa lu`e se na temperaturi od 110-150C,
dok se boksiti bemitnog i diaspornog tipa lu`e na temperaturi
od 245-250C. Uticaj stepena izlu`enja glinice iz diasporovog
boksita
na razli~itim temperaturama
u funkciji vremena
lu`enja dat je na slici 4.

Slika 4. Zavisnost stepena izlu`enja glinice iz diasporovih

boksita na razli~itim temperaturama

Uticaj granulometrije samljevenog boksita na brzinu
lu`enja boksita
Brzina lu`enja boksita direktno je proprcionalna povr{ini dodira
hidratisanih aluminijevih oksida i rastvora za lu`enje. Iz tih
razloga boksit s eprije lu`enja usitnjava radi otvaranja zrna
minerala, odnosno pove}anja slobodne povr{ine ~vrste faze.
Stepen usitnjavanja boksita zavisi od njegovog hemijskog i
mineralo{kog
sastava
i
fizi~ko-mehani~kih
osobina.
Usitnjavanje boksita se izvodi do optimalne krupno}e ~estica ,
jer preterani stepen usitnjavanja smajuje kapacitet mlinova i
ote`ava odvajanje ~vrste od te~ne faze u procesu ispiranja
crvenog mulja.
Uticaj mije{anja suspenzije na brzinu lu`enja boksita
Kod heterogenih procesa sa difuzionim re`imom, kakvim se
smatra lu`enje boksita, mje{anje suspenzije pove}ava brzinu
difuzije i smanjuje debljinu grani~nog sloja. Saglasno sa ovim,
pove}anjem intenziteta mije{anja pove}ava se brzina lu`enja
boksita.
Uticaj koncentracije NaOH i kausti~nog odnosa
povratnog rastvora na brzinu lu`enja boksita
Pove}anje koncentracije NaOH u rastvoru za lu`enje, pri
konstantnim vrijednostima ostalih parametara pove}ava brzinu
lu`enja boksita, jer se time pove}ava koncentracija NaOH na
granici ~vrste i te~ne faze. Brzina lu`enja raste i sa
pove}anjem kausti~nog modula polaznog rastvora, ako je
konstantna vrijednost kaust~nog odnosa rastvora poslije
lu`enja. Uticaj kausti~nog modula rastvora poslije lu`enja na
brzinu lu`enja dat je na slici 5.

Slika 5 Uticaj kausti~nog modula rastvora poslije lu`enja na

brzinu lu`enja
(1-k=1,4; 2- k=1,6; 3- k=1,8)
Iz dijagrama se vidi da smanjenje kausti~nog modula reastvora
poslije lu`enja sastv aluminatnog rastvora se pribli`ava
ravnote`nom stanju, uslijed ~ega dolazi do smanjenja brzine
lu`enja i pove}anja vremena lu`enja. Zavisnost iskori{tenja
glinice od kausti~nog modula rastvora poslije lu`enja data je na
slici 6.
Sa slike 6 se vidi da u po~etnom periodu iskori{tenje glinice
brzo raste, a kausti~ni modul rastvora brzo opada. U toku
daljeg vremena krive imaju sve manje nagibe i na kraju postaju
horizontalne. Prema tome, brzina prelaska glinice u rastvor je
najve}a u po~etnom periodu lu`enja.

Slika 6. Promjena kausti~nog modula i iskori{tenje glinice u

procesu lu`enja (1-iskori{tenje glinice, 2- kausti~ni modul)
Uticaj dodavanja kre~a
Dodatak kre~a kod lu`enja diasporovih i bemitno-diasporovih
boksita pove}ava brzinu lu`enja i stepen iskori{}enja glinice.
Mehanizam uticaja kre~a na lu`enje diasporovih boksita
jo{ uvijek nije jednozna~no odre|en. Ispitivanja o ovoj
problematici mogu se svrstati u dvije grupe:
1. da kre~ aktivira povr{inu hidratisanih oksida svojim
kataliti~kim uticajem;
2. da kre~ razara nerastvorne opne natrijum-titanata, kojima su
obavijene
~estice
hidratisanih
aluminijevih
oksida,
omogu}uju}i tako njihov kontakt sa NaOH.

4.3.3. RAZBLA@IVANJE AUTOKLAVNE SUSPENZIJE,

ODVAJANJE I ISPIRANJE CRVENOG MULJA
Suspenzija aluminatnog rastvora i crvenog mulja, ohla|ena u
ekspanderima, prvo se razbla`uje do koncentracije Na2Ok od
140 do 160 g/l. Razbla`ivanje se izvodi vodom od ispiranja
crvenog mulja, koja sadr`i 60 do 70 g/l Na2Ok i 50 do 60 g/l
Al2O3 sa kausti~nim modulom od 1,7 do 2. Razbla`ivanje
suspenzije ima za osnovni cilj da smanji stabilnost aluminatnog
rastvora i da olak{a njegovo kasnije razlaganje. Razbla`ivanje
rasstvora prije odvajanja crvenog mulja izvodi se iz slijede}ih
dvaju razloga:
1. razbla`ivanje se smanjuje viskozitet suspenzije, {to pove}ava
brzinu talo`enja ~estica crvenog mulja
2. razbla`ivanjem aluminatnog rastvora dovodi do smanjenja
ravnote`ne rastvorljivosti natrijum-silikata i njegovog dodatnog
pre~i{}avanja od silicijuma.
Brzina talo`enja crvenog mulja zavisi od mnogih faktora, od
kojih su najva`niji: mineralo{ki sastav, velina ~estice mulja,
radni uslovi lu`enja boksita i dodatak koagulanata i flokulanata.
Posebno veliki uticaj na brzinu talo`enja crvenog mulja pokazuju
hidratisani `eljeznii oksidi getit i limonit. Ovi oksidi u procesu
lu`enja gube vodu, a njihova zrna se raspadaju u sitno
disperzne ~estice bezvodnog `eljeznog oksida. Pri hla|enju i
razbla`ivanju autoklavne suspenzije ~estice getita i limonita
ponovo primaju vodu, postaju hidrofilne i ne grade krupne
agregate. Iz ovih razloga getit i limonit pogor{avaju talo`enje
crvenog mulja.
Veli~ina ~estica crvenog mulja uti~e tako|e na njegovo
zgu{njavanje i talo`enje. Po pravilu, {to su ~estice sitnije, mulj
se te`e talo`i i obrnuto.
Radni uslovi lu`enja boksita uti~u na talo`enje crvenog mulja,
gdje posebno treba ista}i temperaturu i koncentraciju
aluminatnog rasrvora. Pove}anje temperature pove}ava brzinu
talo`enja crvenog mulja, dok pove}anje koncentracije
aluminatnog rastvora ima negativan wefekat na talo`enje
crvenog mulja uslijed pove}anja viskoziteta rastvora.

Radi pove}anja brzine talo`enja i olak{avanja odvajanja

crvenog mulja od aluminatnog rastvora, u praksi se njegovo
zgu{njavanje izvodi pomo}u razli~itih
supstanci koje se
nazivaju flokulantima. Pod dejstvom ovih supstanci nastaju
krupni aglomerati ~estica crvenog mulja - flokule, koje pod
dejstvom gravitacije br`e padaju.
4.3.4. RAZLAGANJE ALUMINATNOG RASTVORA
Poslije odvajanja crvenog mulja i hla|enja u izmjenjiva~ima
toplote aluminatni rastvor se podvrgava razlaganju. Po svojoj
su{tini, to je proces izdvajanja ~vrstog aluminijum-hidroksida i
regeneracije NaOH:
NaAlO2 + 2H2O Al(OH)3 + NaOH
Ovaj proces se izvodi ravnomjernim hla|enjem i mje{anjem
suspenzije rastvora i aluminijum-hidroksida, ~ije ~estice igraju
ulogu centara kristalizacije i na toj osnovi pove}avaju brzinu
razlaganja.
4.3.4.1. TEORIJSKE ZAKONITOSTI RAZLAGANJA
Mehanizam procesa razlaganja aluminatnih rastvora je slo`en i
nedovoljno razja{njen. Prihvatanjem ~injenice da su aluminatni
rastvori jonski, mogu}e je istovremeno usvojiti da se
mehanizam procesa razlaganja sastoji iz dva stupnja:
a) hidrolize rastvorenog natrijum-aluminata
b) kristalizacije aluminijum-hidroksida
Ukupna brzina procesa razlaganja odre|ena je brzinom sporijeg
stupnja. Dokazano je da je to stupanj kristalizacije ~ija je
brzina, a time i brzina procesa, definisana jedna~inom:
dC/d =KFC
gdje su:
K-konstanta brzine
F- povr{ina centara kristalizacije
C- koncentracija rastvora
- stepena presi}enja rastvora

Stepen presi}enja aluminatnog rastvora predstavlja odnos

sadr`aja Al2O3 u presi}enom i rwavnote`nom rastvoru.

4.3.4.2. UTICAJ RADNIH USLOVA NA RAZLAGANJE

ALUMINATNIH RASTVORA
Od radnih uslova najva`niji su: temperatura, koncentracija
rastvora, kausti~ni modula rastvora prije i poslije razlaganja,
koli~ina i kvalitet povratnog hidroksida (~ije ~estice igraju
ulogu centara kristalizacije ), brzina mije{anja, prisustvo
ne~isto}a i dr.
Uticaj temperature na razlaganje aluminatnog rastvora
Smanjenje temperature pove}ava presi}enost rastvora, uslijed
~ega se smanjuje njegova stabilnost, a pove}ava brzina
razlaganja. Zavisnost procenta razlaganja aluminatnog rastvora
od temperature i kausti~nog odnosa rastvora aluminata data je
na slici 7.

Slika 7. Politerme razlaganja aluminatnih rastvora

(1- k=1,4; 2-k=1,8; 3- k= 1,6).
Temperatura razlaganja bitno uti~e i na krupno}u ~estica
izdvojenog hidroksida. Smanjivanjem temperature, kada je
brzina razlaganja ve}a, izdvaja se sitniji aluminijum-hidroksid i
obrnuto.
Uticaj koncentracije rastvora aluminata na njegovo
razlaganje

Sa pove}anjem koncenracije Al2O3 u rastvoru, pri konstantnoj

vrijednosti kausti~nog modula smanjuje se brzina razlaganja
rastvora i obrnuto. Takva zavisnost prikazana je na slici 8.

Slika 8. Krive razlaganja aluminatnog rastvora razli~itih

koncentracija pri konstantnom modulu polaznog aluminatnog
rastvora (1-40g/l; 2-94g/l; 3-112 g/l; 4-130g/l; 5-192 g/l;
k=1,8).
Uticaj kausti~nog modula aluminata na njegovo
razlaganje
Kausti~ni modul polaznog rastvora aluminata znatno vi{e od
koncentracije uti~e na brzinu i stepoene razlaganja rastvora
aluminata. Njegovim smanjenjem, brzina i stepen razlaganja
rastu, {to je pokazano na slici 9. Smanjenje kausti~nog modula
polaznog rastvora aluminata dovodi do pove}anja sadr`aja
visoko disperznih ~estica u izdvojenom hidroksidu aluminijuma.
Naro~ito se pri maloj vrijednosti kausti~nog modula obrazuje
sitnozrni aluminijum - hidroksid.

Slika 9. Krive razlaganja aluminatnog rastvora za razli~ite

vrijednosti kausti~nih modula, a pri konstantnoj koncentraciji
rastvora od 110 g/l Al2O3 (1- k= 1,27; 2- k= 1,45; 3-k=
1,65; 4- k=1,81; 5-k=2,28).

Uticaj kvaliteta i koli~ine povratnog aluminijumhidroksida

Istra`ivanja pokazuju da pokazatelji procesa razlaganja zavise
od kvaliteta i koli~ine aluminijum-hidroksida. Kvalitet ili
aktivnost aluminijum - hidroksida odre|ena je njegovom
krupno}om, uslovima njegovog dobijanja, vremenom i na~inom
~uvanja, strukturom i povr{inom centara kristalizacije. Uticaj
koli~ine povratnog aluminijum-hidroksida na brzinu razlaganja
aluminatnih rastvora ispitivali su brojni autori. Osnovni
zaklju~ak je da pove}anje koli~ine povratnog aluminijumhidroksida dovodi do pove}anja brzine razlaganja aluminatnog
rastvora. Optimalna kolia~ina povratnog hidroksida mjenja se u
zavisnosti od njegove aktivnosti, sastava aluminatnog rastvora
itd, i za svaki konkretni slu~aj ona se mora posebno odrediti.
Uticaj brzine mije{anja
Brzina mije{anja tako|e na brzinu razlaganja aluminatnog
rastvora. Dokazano je da se bez mije{anja rastvori razla`u
sporo i da male i velike brzine mije{anja jako ubrzavaju proces.
Takvo pove}anje brzine razlaganja kod velikih brzina mije{anja
posljedica je usitnjavanja povratnog hidroksida aluminijuma, a
time i pove}anja njegove povr{ine.
Uticaj organskih materija na razlaganje rastvora
aluminata
Organske supstance usporavaju razlaganje aluminatnog
rastvora. Takav uticaj je izrazit kad sadr`aj organskih supstanci
dostigne kriti~nu vrijednost, koja se defini{e preko koli~ine
kiseonika potrebnog za njegovu potpunu oksidaciju. Ako takva
koli~ina kiseonika iznosi 0,6 do 1% od Na2Ouk. u rastvoru,
sadr`aj organskih supstanci odgovara kriti~noj vrijednosti. U
njihovom prisustvu se proces razlaganja usporava, a
iskori{tenje Al2O3 o{tro opada.Sadr`aj organskih supstanci u
aluminatnom rastvoru mo`e se smanjiti razli~itim postupcima.
4.3.5. UPARAVANJE POVRATNOG RASTVORA I
KAUSTIFIKACIJA IZDVOJENE SODE

Kod Bayerovog postupka proizvodnje glinice voda se u proces

unosi i istovremeno iz njega iznosi. Voda se unosi za potrebe
ispiranja crvenog mulja i aluminijum-hidroksida, zajedno sa
boksitom kao njegov sastavni dio. Istovremeno, voda se iznosi
iz ciklusa hla|enjem suspenzije poslije lu`enja u ekspanderima,
zajedno sa suspenzijom ispranog crvenog mulja i s vla`nim
aluminijum-hidroksidom. U proizvodnoj praksi bilans vode je
takav da je njena unijeta koli~ina ve}a od iznijete. Iz tih
razloga, razliku vode je neophodno odstraniti uparavanjem
povretnog rastvora. Uparavanjem se istovremeno pove}ava
koncentracija Na2O u povratnom rastvoru do vrijednosti koja je
potrebna za lu`enje boksita. Proces uparavanja povratnog
rastvora ~esto je pra}en i izdvajanjem sode i organskih
primjesa, koncentrisanih u aluminatnom rastvoru, uslijed
njegove cirkulacije u zatvorenom ciklusu. Iz izdvojene sode
NaOH regeneri{e se procesom kaustifikacije.
Kaustifikacija sode
Izdvojena soda pri uparavanju povratnog rastvora podvrgava se
procesu kaustifikacije u cilju regeneracije NaOH i njenog
ponovnog kori{}enja za potrebe proizvodnje glinice.
Kaustifikacija se izvodi tretiranjem rastvora sode kre~om, pri
~emu je u osnovi procesa prisutna reakcija:
Na2CO3+Ca(OH)2NaOH+ CaCO3
Kao {to se vidi reakcija je povratnog karaktera i pravac njenog
odigravanja zavisi od odnosa rastvorljivosti CaCO3 i Ca(OH)2.