OSMANSKO CARSTVO OD VREMENA MEHMED FATIHA II

Despot Dura je pobjegao u Ugarsku i jedino su Hunjadi i Kapistran bili

spremani boriti se protiv Osmanlija; Uz velike gubitke (20.000), Mehmed II
je morao da se povue i prekine opsadu Beograda; Nakon toga osmanska
vojska napada na Albaniju, ostatke grkih zemalja i Ugarsku, a potom i na
Trapezunt gdje je vladao poslednji predstavnik vizantijske vladarske kue
Komnena; Srpsku despotovinu Osmanlije osvajaju 1459. godine, a u
meuvremenu je osvojen i grki Peloponez, dok je Skenderbeg uspjeno
branio Albaniju; Ubrzo e osvojiti i Trapezunt, a 1462 ostrvo Lezbos, a
1463. kraljevstvo Bosnu. Neto ranije (1462.) izvrie pohod na Vlaku
protiv kneza Vlada Drakula koji je sklopio savez sa Ugarima.
Venecijski uticaj na Balkanu ugroava interes Osmanskog carstva.
Osmanlije su okupirale Moreju, a Venecija Skadar i Dra. Ugarska upada u
Bosnu i potiskuje Osmanlije sa sjeveroistonog dijela; Venecija pregovara
sa vladarem drave Ak-kojunlu Uzun Hasanom koji se mijeao u unutarnje
stvari Anadolije. Problem sa Uzun Hasanom bit e izraeniji nakon
osvajanja Karamanije 1471. godine. Sukob sa Uzun Hasanom e se
nastaviti, pa e on 1472. godine vratiti Karamaniju, ali e ga Mehmed II
poraziti u bici za Bakent kod Eufrata 1473. godine; Konano sultan
Mehmed II osvaja Skadar 1479. godine. No, time se nije oslobodio uticaja
Venecije i Ugarske. Pohod Gedik Ahmeda na Italiju (1480.); Sultan e
prijestonicu prenijeti iz Jedrena u Istambul, gdje e raditi na njegovom
utvrivanju i podizanju graevina. Tokom 1463. podie dva utvrenja u
anakaleu, kako bi zatitio Istambul sa Mramornog mora; Od 1459. do
1464. gradi Saraj u Istambulu, a 1478 zavrava zidine oko njega; Mehmed
II Osvaja je bio utemeljiva Osmanskog carstva. Isto je proirio na Aziju i
Evropu sa prijestonicom Istambulom;
Nakon njegove smrti izbila je velika pobuna janiara, te borba za prijesto
izmeu Bajazita i Dema. Gedik Ahmed se stavio na stranu Bajazita,
potukao je vojsku Dema i doveo Bajazita na vlast; Na Bajazita je veliki
uticaj imala istambulska ulema. Bajazit je organizirao ubitstvo Gedik
Ahmed pae i uklanjanje njegovog punca Ishak pae s poloaja; Poslije
poraza, Dem je pobjegao u Egipat, apotom na Rodos. Bajazit je plaao
45.000 dukata rodoskim vitezovima i papi da dre Dema u zatoenitvu;
Sultan Bajazit pokree vojsku na Moldaviju. Osvaja Akerman i Kiliju (1484),
a potom vodi rat protiv memlukog sultana , vladara Egipta i Sirije, gdje
doivljava neuspjeh. Osmanlije nastavljaju rat protiv Mameluka 1491.
godine, ali bez uspjeha, to e natjerati Bajazita II da reformie i
modernizuje svoju vojsku Poslije Demove smrti 1495. godine sultan
Bajazit II objavljuje rat Veneciji koji je trajao od 1499. do 1502. U ovom
ratu Osmanlije izlaze kao pobjednici. Nakon toga Osmanlije se sve vie

mijeaju u unutarnje stvari italijanskih drava i Evrope; Na unutarnjem

planu problem predstavlja ustanak u Anadoliji protiv sultana, te stalna
borba sa turkmenskim plemenima na ijem elu je bio Ismail Safavi koji je
ponudio savez Veneciji.;
Bajazit II zagovara osmansku sultansku ortodoksnost. Za vrijeme
njegove vladavine Osmansko carstvo ekonomski jaa, ime se stvaraju
preduslovi za dalje irenje; Sultan Bajazit II je konsolidovao prostor koji je
osvojio njegov otac sultan Mehmed II Osvaja, modernizovao kopnene i
pomorske snage, te ekonomski ojaao carstvo;
Posljednje godine
vladavine sultana Bajazita II odlikovane su borbom za prijesto njegovih
sinova Korkuta, Ahmeda
i Selima. U toj borbi pobijedio je princ
Selim.Sultan Bajazit je okonao ivot pod sumljivim okolnostima;
Doavi na vlast sultan Selim I se otro obraunao sa svojim
protivnicima. Likvidirao je brau Korkuta i Ahmeda i njihove sinove, te
uspostavio kontrolu u Istambulu; Sultan Selim I rijeio je da se obrauna sa
ahom Ismailom, kojeg pobjeuje kod Terbiza i aldirana. Nakon toga,
Selim I e pobiti vie od 40.000 ita; Sultan Selim I e ubrzo pokrenuti rat
protiv Mameluka koji su vladali Egiptom i Sirijom. Prvo je krenuo na Halep
(1516). Osmanska vojska je porazila Mameluke kod Mard Dabira, pri
emu je poginuo egipatski sultan Al-Gauri; Osvajanjem Halepa u damiji
je sultan Selim I je primio titulu sluge Meke i Medine. U svom pohodu
osmanska vojska e osvojiti Damask i Jerosalim, a potom napada Tumanbeja u Egiptu (1517); Iste godine (1517) poglavar Meke je sultanu Selimu
I poslao kljueve svetih gradova i pokorio mu se. Pripajanjem arapskih
zemalja posebno Meke i Medine obiljeava poetak novog doba;
Osmansko carstvo postaje islamski halifat. Osmanlije kontroliu
najbogatija sredita tranzitne trgovine u svijetu. Prihodi Osmanskog
carstva su se udvostruili; Nakon preuzimanja vlasti sultan Sulejman je
pokazao kako e vladati. Otpustio je robove, platio tetu trgovcima, objesio
komandanta mornarice Dafer-bega; Po dolasku na vlast dolazi do pobuna
u Damasku, Bejrutu. Pobune je uguio Ferhad paa; Sultan Sulejman je
iskoristio sukob izmeu Karla V i Fransoa I, te je 1521. godine pripremao
napad na Beograd. Beograd je zauzet 29.avgusta 1521. godine. Jo za
vrijeme pohoda na Beograd, sultana Sulejmana su zadesile brojne nesree
(umrlo mu je troje djece). Tada na scenu stupa Roksalana koja e mu rodiiti
etiri sina: Mehmeda, Selima, Bajazita i Dihangira, te ker Mikrimah.
Znaajnu ulogu u poetku vladavine sultana Sulejmana imao je veliki vezir
Piri Mehmed paa;

Pobjedom na Mohau i zauzimanjem Budima Osmanlije su zaprijetile

Austriji. Za vladara su ostavili Jovana Zapolju, elei Ugarsku pretvoriti u
vazalnu dravu, kao to su to uradili predhodno sa Moldavijom; Meutim,
pristalice Habzburgovaca su za kralja Ugarske postavili najvojvodu
Ferdinanda koji je naredne godine osvojio Budim i protjerao Zapolju; Sultan
Sulejman je 1529. ponovo osvojio Budim i vratio Zapolju na vlast. Te iste
godine osmanske snage (120.000) su krenule na Be, te potpuno opkolile
grad; Osmanske snage su izvrile etiri napada, ali Be nije osvojen. Jedini
rezultat pohoda bio je povratak Zapolje na elu Ugarske; Ovim sukobi
Habzburgovaca i Osmanlija nisu zavreni.Ve 1530. Ferdinand je upao u
Ugarsku i opseo Budim, to e potaknuti Sulejmana na novi pohod 1532.
godine. (200.000 i 300 topova). Osmanske snage nisu mogle osvojiti
tvravu Kiseg. U isto vrijeme snage Karla V su uspjele od Osmanlija oteti
Koron u Moreji; Ovo ratite sultan je prepustio Hajrudinu Barbarosi, koji je
osvojio Alir i nastavio dalje ratovanje u Sredozemlju; Sulejman je po
povratku sa Kisega nastavio pohod u Perziju protiv ita, gdje vojsku
predvodi veliki vezir Ibrahim.Tom prilikom osvojen je Irak i
Azerbejdan(1534), a neto kasnije e Osmanlije ovladati i Crvenim
morem;
Saraj e u tom periodu biti sve vie pod uticajem Rokselane sultanije, to e
dovesti do ubistva Ibrahim pae velikog vezira. Na taj nain zapoela je
borba za prijesto; Sledei pohod osmanske vojske bio je pohod na Valonu i
ostrvo Krf, ali bez uspjeha, ovaj pohod trebao je zajedniki da se izvri sa
Francuzima; Zapaane rezultate postie Hajrudin Barbarosa, koji zauzima
Tunis (1538) i unitava kransku flotu kod Preveza i konano gospodari
Sredozemljem; Sultan 1538. godine kree na Moldaviju protiv kneza Petra
Rarea dovodei njegovog brata Stefana na vlast; Nakon dvije godine
mirovanja, Sulejman e 1541. godine, poslije smrti Zapolje braniti Budim
od Ferdinanda i konano staviti Ugarsku pod svoju vlast osnivanjem
Budimskog ejaleta (1541); U meuvremenu Osmanlije su osvojile brojna
mjesta u Slavoniji, nakon ega e sa Austrijom potpisati mir (1547), Borba
za prijestolje e sve vie biti izraenija, a posebno nakon smrti princa
Mehmeda (1544), te ubistva princa Mustafe (1553), pri emu Rokselana
vodi glavnu rije, a za prijesto se bore prinevi Bajazit i Selim;
Sultan Sulejman vodi u to vrijeme otre borbe u Iranu, na istoku se
pojavljuje novi opasni neprijatelj Rusija. Ruski car Ivan IV je zauzeo
Kazanski (1552) i Astrahanski hanat (1555);
U poslednjih 10. godina sultan Sulejman nije iao na ratita.U ovom
vremenu veliki vezir je Mehmedpaa Sokolovi; Osmanlije su 1565. godine
u pohodu na Maltu doivjele neuspjeh. Stoga e sultan Sulejman 1566.
godine pokrenuti svoj poslednji pohod na Be; U bici kod Sigeta (Nikola

Zrinski) osmanska vojska je doivjela katastrofu iako je osvojila tvravu.

Pod Sigetom je stradalo oko 25.000 Osmanlija; Dan uoi osvajanja Sigeta
umro je sultan Sulejman (6-7.septembar 1566), tek krajem oktobra 1566.
godine objavljena je njegova smrt. Osmansko carstvo je za vrijeme sultana
Sulejmana doivjelo vrhunac u vojnom, teritorijalnom i ekonomskom
pogledu;
Sultana Sulejmana zamijent e sultan Selim II (1566-1574) Prva njegova
mjera bila je ubistvo brata Bajazita i njegovih pet sinova. Po dolasku na
vlast morao je da umiri nezadovoljne jeniare.
Sultan Selim II nije bio
zainteresiran za dravne poslove. Vlast je uglavnom prepustio velikom
veziru Mehmed pai Sokoloviu; Carstvo je sve vie pritiskano i sa zapada i
sa istoka. Na istoku je zadrao suverenitet nad Krimskim hanatom i
erkeskim zemljama na Kavkazu; Poslednji znaajniji uspjeh Osmanlija
jeste osvajanje Kipra 1570/71. godinu; Osmanske snage e doivjeti teak
poraz kod Lepanta (1571). 438 brodova je uestvovalo u ovoj bici.
Osmanlije su ostale bez 200 brodova. U bitci je stradalo oko 50.000 ljudi.
Kranska Evropa je proslavila ovu pobjedu. God. 1573. Osmanlije su
uspjele odbraniti Tunis i na prostoru sjeverne Afrike imae etiri ejaleta:
Tunis, Alir, Tripoli i Egipat; Pred kraj vladavine Selima II Istanbul e
zadesiti zemljotres, Meku poplave, a Saraj poar; Od 1578-do 1606. godine
Osmanlije su vodile nekoliko iscrpljujuih ratova sa Perzijancima na istoku
isa Hbzburgovcima u srednjoj Evropi; Sultana Selima II mijenja sultan
Murat III, koji e se prvo rijeeti svoje brae, a potom e raditi na umirenju
jeniera;
Vanu ulogu u prvim godinama vladavine sultana Murata III ima veliki
vezir Mehmed paa Sokolovi (1578), iako istog sultan ne trpi; Sultan je za
vrijeme svoje vladavine promijenio 11 vezira i 7 muftija; Sa Persijom
poinje rat (1578-1790). Perzijski rat u kojem su Osmanlije zauzele Gruziju
i Azerbejdan. Carstvo je bilo optereeno uovom periodu stalnim
pobunama jeniara, a 1593. godine su se pobunile i spahije;
Stalni pogranini iscindenti sa Austrijom doveli su do rata. Bosanski
namjesnik Hasan paa Predojevi je 1593.godine napao sa oko 25.000
vojnika Sisak. U pohoduna Sisak Hasan paa i osmanska vojska e doivjeti
teak poraz, to je natjeralo sultana da pokrene veliki rat protiv Austrije
1993. godine koji e trajati do1606.godine tzv. Dugi rat.
Rat se vodio u Ugarskoj, Slavoniji, Hrvatskoj, Bosni, a rat su protiv
Osmanskog carstva vodili Austrija, Moldavija, Vlaka i Erdelj; U poetku su
osmanske snage imale uspjeha, ali e doivjeti neuspjeh kod Komorana.
Osmanske trupe voene velikim vezirom Sinan paom imae vie
neuspjeha 1594/95. godine; Sultan Murat III je umro 1595. godine, a na

mjesto sultana dolazisultan Mehmed III (1595-1603) Obraunao se sa

svojom braom, smijenio dravne funkcionere i umjeto Sinan pae za
velikog vezira doveo Ibrahim pau; God. 1596. kreu naratite u Ugarsku,
gde osvajaju tvravu Eger i prekidaju vezu Moldavije i Vlake sa Austrijom;
Divanom i carstvom umjesto njega upravlja majka sultanija Safija Carstvo
je optereeno brojnim intrigama i pobunama Rat se sa Austrijom nastavlja
1600., tadae osmanske snage zauzeti Kanidu, dok e narednih godina
(1603.) biti znaajno ugroen Budim. U ovim godinama Carstvo potresaju
brojni nemiri i pobune, likvidirani su brojne voe, ai princ Mahmud. Krajem
XVI i poetkom XVII stoljea Osmansko carstvo e biti u najveoj krizi iako
je tada dostiglo najvee prostranstvo; Sultan Mehmed III je umro 1603.
godine a na prijesto e doi njegov sin Ahmed;
MAKEDONIJA U 15 I 16 ST

Krajem XIV i poetkom XV stoljea Makedonija je bila osmansko

krajite. Poslije pada Skoplja 1392. god. ono postaje sjedite krajita; Prvi
krajiki vojvoda Skopske oblasti bio je Jagit beg (1392-1414), a nakon toga
njegov posinak Ihak beg (1414-1444); Na prostoru Makedonije Osmanlije
su osnovali etiri sandaka: Skopski, ustendilski, Ohridski i Solunski. Ovi
sandaci pripadali su Rumelijskom ejaletu; Krajem XIV stoljea Osmanlije
e naseliti prostor Makedonije osmanskim i jurikim (stoarskim)
stanovnitvom. Pored toga, ovaj prostor naseljavaju i Jevreji, a jedan broj
domicilnog stanovnitva iseljava na druge prostore carstva; U ovom
periodu postepeno se mijenja fizionomija i struktura gradova. Kolonizacija
je dovela do porasta gradskog stanovnitva. U procesu poljoprivredne
proizvodnje uvode se nove povrtarske kulture; Najvei broj seljaka u
Makedoniji je bio ukljuen u proces timarsko-spahijskog sistema. Timare su
posjedovali i muslimani i hriani.
Proces prelaska na islam je vaan drutveni proces dugotrajnog karaktera.
Poinje dolaskom Osmanlija. Jedan broj plemstva prelazi na islam kako bi
ouvao timar, no evidentan
je prelazak na islam drugih kategorija
stanovnitva;
U XV i XVI stoljeu imamo velike posjednike, komadante krajita i
uglednike. Sin Isa bega Ishak-beg imao je velike hasove koje je zavjetao. I
njegov roak Mehmed-beg je zavjetao imanja, kao i drugi uglednici;
Dolaskom Osmanlija na prostoru Makedonije je uniten domai feudalni
sloj. Zaveden je timarski sistem. Zemljoradnja i stoarstvo su osnovne
privredne grane; Uvodi se novi nain privreivanja, sa novim kulturama.
Na jezerima se razvija ribolov; Osmanlije znaajnu panju poklanjaju
obnavljanju rudarstva. Ono e posebno doivjeti procvat za vrijeme
vladavine sultana Sulejmana (1520-1566); Posebno se rudarstvo razvija u
Kratovu, Koanima, Demir Hisaru i drugim sreditima. To e imati

znaajnog uticaja na razvoj ovih trgova-gradova; Trgovina e se posebno

razvijati u Solunu, Skoplju i Bitolju, zahhvaljujui posebno Jevrejima
pristiglim iz panjolske; U vjerskom ivotu pored prelaska na islam i
pravoslavlje je zadralo svoje instintucije. Na elu je bila Ohridska
arhiepiskopija. U okvirima ove arhiepiskopije u XV i XVI stoljeu (do 1557)
bila je Peka patrijarija. Poseban uticaj na pravoslavnu crkvu imalo je
grko svetenstvo; Timarski sistem je znaajno optereivao makedonsko
seljatvo, pa je esto dolazilo do otpora prilikom izvrenja poreskih
obaveza; U drugoj polovini XVI stoljea podignuta je velika Morihovskoprilepska buna. Prostor Makedonije je do kraja XVI stoljea biti potpuno
uklopljen i osmanski dravni sistem;
SRBIJA U 15 I 16 ST.

Osim Zete, padom Smedereva 1459. godine osvojene su sve zemlje

bive srpske Despotovine. Izvan Osmanskog carstva ostali su Beograd i
abac; Od oblasti Brankovia osnovano je nekoliko sandaka:Vuitrnski,
Prizrenski, Kruevaki. Isti su pripadali Rumelijskom ejaletu; Po osnivanju
Budimskog ejaleta Kruevaki sandak e ui u sastav ovog ejaleta, a dio
prostora Despotovine uao je u sastav Temivarskog ejaleta; Smederevski
sandak je osnovan 1459. godine i prvi njegov sandakbeg bio je Mehmed
beg Minetovi, a prvi sandakbeg sa sjeditem u Beogradu bio je Bali beg
(1527);
Godine 1541. Smederevski sandak je pripojen Budimskom ejaletu.
Istoni djelovi dananje Srbije pripadali su Vidinskom i Sofijskom sandaku,
a zapadni Zvornikom sandaku; Na prostoru nekadanje Despotovine
razvilo se nekoliko rudnika: Novo Brdo, Srebrenica, Trepa, Janjevo i dr.
Osmansko crstvo je ubiralo brojne prihode. Od Smederevskog sandaka
carine, mostarine, carskom hasu su pripadala i mnoga sela; Velike
prihode imali su sandak begovii uglednici:Mehmed beg Minetovi, Husref
beg, Bali beg, Mehmed beg Jahjapai i drugi; Jedan broj svojih posjeda
uveni krajinici su uvakufili. Isti su sagradili brojne objekte: moPlemstvo
ili feudalnu klasu predstavljali su spahije, zaimi i timarlije. Poetkom XVI
stoljea u Smederevskom sandaku bilo je 29 zaima, i 232 spahije, u
Kruevakom 22 zeameta i 540 timara;
U ovom periodu pored muslimana timarnici su bili i krani; Znaajnu
ulogu u ovom periodu imali su vojnuci i derbendije. Vojnuci su bili stoarivlasi. Derbendije su bile zaduene za uvanje klanaca, mostova, rijenih
tokova; Naseljavanje vlaha u zemljoradnike krajeve sjeverne Srbije imae
velikog znaaja po Osmanko carstvo; Znaajnu ulogu imali su i martolosi.

stove, damije, medrese i dr. Krajem XV i u XVI stoljeu sjeverne i

zapadne granice Osmankog carstva su bile vrsto organizirane. Tvrave
su predstavljale dobar sistem odbrane; Padom Banata 1552. godine
Smederevski sandak prestaje biti pogranini. Naseljavanje stoara u
zemljoradnike krajeve uslovilo je znaajan razvoj zemljoradnje; Vlasima i
raji u Smederevskom sandaku 1536. godine ukinute su odreene
privilegije. Taj poloaj je promijenjen uvrenjem Osmanlija u Sremu i
Slavoniji;
Tada je raja i vlasi u Smederevskom sandaku bili izjednaeni sa ostalim
podrujima Osmanskog carstva; U Smederevskom i drugim sandacima u
XV i XVI stoljeu dolazi do razvoja gradova i zanata. Posebno se razvija
Novo Brdo kao rudarsko mjesto, potom Prizren i Pritina na jugu. Posebno
je znaajani zanimljiv razvoj Smedereva. Ono je igralo za Osmansko
carstvo veliki znaaj sve do pada Banata; U gradovima dolazi do promjene
konfesionalne strukture stanovnitva. Sve vie je muslimanskih mahala. I
Beograd u XVI stoljeu ima vanu ulogu i sve vie dobija muslimanski
karakter (16 muslimanskih mahala 360 kua, hrianskih kua je bilo 60
kua);
Razvijaju se i drugi gradovi Ni, Uice, Valjevo o dr. i oni dobijaju
orijentalni karakter. U njima se znaajnije razvija zanatstvo. Stvaraju se
esnafske organizacije U gradovima su prisutni trgovci sa strane, posebno
Dubrovnika. Srpska pravoslavna crkva se odrala pod osmanskom vlau.
Osmanlije su priznale Peku patrijariju koja je bila u poetku pod
jurizdikcijom Ohridske arhiepiskopije; Odnos osmanske vlasti prema
pravoslavnoj crkvi je do 1525. godine bio tolerantan. Crkva je zadrala
neke svoje posjede. Manastiri su imali svoje timare (Manastir Ravnica,
Ljubostinja, manastir Mileevo, Deanski manastir i dr.) .Manastiri su imali
odreene obaveze prema Osmanskom carstvu; Buna smederevskog
episkopa Pavla zbog podvrgavanja Ohridskoj arhiepiskopiji. Pavle se u
jednom trenutku u Pei proglasio patrijarhom;
Na kraju je pobijedio Ohridski arhiepiskop Prohor 1532. Kako bi
zadovoljio pravoslavce sa prostora nekadanje Despotovine sultan
Sulejman je izdao nareenje za odobrenje Peke patrijarije (1557), zato
je veliki uticaj imao Mehmed paa Sokolovi; patrijarh je bio njegov brat
Makarije Sokolovi. Peka patrijarija je drala pod jurisdikcijom: sjevernu
Makedoniju, dio Bugarske, Srbiju, Crnu Goru, Vojvodinu, Bosnu,
pravoslavce u Ugarskoj, Hrvatskoj i Dalmaciji; I drugi patrijarhi crkve
Antonije i Gerasim kao i drugi svetenici bili su sinovci Mehmed pae
Sokolovia i iz porodice Sokolovi; Sredite crkvenih vlasti bilo je u
manastirima,a ubiranje crkvenih prihoda vrilo se uz pomo osmanskih

vlasti; Obnovljena srpska crkva nije bila samo vjerska ve i politika

organizacija pravoslavnog stanovnitva.
CRNA GORA U 15 I 16 ST
Od sredine XV stoljea osmanske snage su zaposjele najvei dio
dananje Crne Gore, oblasti: Kua, Meduna, Pipera, Morae i Zete; Jedan
dio ovog prostora pripadao je Hercegovakom sandaku. Ovaj prostor je
bio pod osmankom vlau, posebno nakon pada Skadra 1479. godine; Neki
od ovih prostora: Kui, Piperi i Bjelopavlii pripadali su Skadarskom
sandaku, a njihove dadbine pripadale su sandakbegovom hasu; U prvoj
polovini XV stolj. neki stoarski arbanaki katuni i katuni brdskih
crnogorskih bratstava obrazovali su male teritorijalne jedinice, pod istim
imenom (Kui, Kastrioti, Tuzi); Krajen XV stoljea zetska plemena
obrazovala su plemensku organizaciju iz bratstava: Bjelopavlia, Kua,
Pipera i Bratonoia;
Kod brdskih plemena u XVI stoljeu postoje plemenske organizacije,
plemenska skuptina, plemensko vojvodstvo, ustanova knezova i dr.;
Prostor stare Crne Gore, poslije pada Skadra imao je vazalni odnos spram
Osmanskog carstva. Poveanjem stoarskog stanovnitva na podruju
Zete, ali i drugih djelova doveo je do promjene u nainu ivota, to dovodi i
do drugih promjena, kako drutvenih, tako i prirodnih; Stoarstvo kao
grana potiskuje poljoprivredu.
Osmanska vlast se na razliit nain
nametala u brdskim podrujima, a posebno u ravniarskim kakvo je bila
Zeta i Stara Crna Gora; Priznavanje osmanske vlasti od strane crnogorskih
plemena je evidento. Starjeine u teritorijalnim plemenskim jedinicama
postale su spahije; Jedan broj zetskih starjeina zadrao je svoja imanja
inakon osmanskog osvajanja;
I na prostoru sjevera u okolini Plava postojalo je nekoliko hrianskih
spahija koji su imali svoje timare;
Nakon bjekstva ura Crnojevia (1495), Crna Gora e prestati biti
vazalna drava, te e se pripojiti kao posebna oblast Skadarskom
sandaku. Sjedite te oblasti i vojvode bio je na abljaku; Mali broj starih
posjednika postalo je spahijama. Ostali posjedi inile su zavisne zemlje sa
kojih su se davile dabine sandakbegu; Bilo je muselima (kneza) koji su
bili osloboeni dabina. Manastiri su zadrali posjede koje su ranije dobili u
svoje vlasnitvo; Grbalj sa solanama pripadao je carskom hasu. Seljaci su
bili podvrgnuti harau, a dadbine sa svojih imanja davale su spahijama i
sandakbegu. To je dovelo do bjeanja jednog broja seljaka na mletaku
teritoriju; Osim toga, crnogorski seljaci su dizali pobune zbog dadbina
(1513.).

Kako bi smirio narod, sultan je Crnu Goru odvojio u poseban sandak, a

na elu istog postavio je Skenderabega (Ivana Crnojevia); Po imenovanju
Skenderbega ukinut je hara, a uvedena filurija kao obaveza koja je
pripadala carskom hasu; Skenderbeg je od prihoda filurija imaoi prihode od
dobara Crnojevia, ribolova, mlinova, manastira i dr. Sandakbegove
hasove seljaci su drali u zakupu. Skenderbeg je titio crkvu, ali je za njega
ostali narod bio raja, te je nad istom veoma esto provodio represivne
mjere; Od 1523. godine Skenderbeg e uvesti nove filurije, a ukinut e
malobrojne timare koji su postojali u ranijem periodu; Uvoenjem filurije
umjesto haraa, seljako stanovnitvo imalo je status poluslobodnog
podanika Osmanskog carstva; Nakon smrti Skenderbega Crnojevia, Crna
Gora je pripojena Skadarskom sandaku, potom Dukainskom, pa opet od
1576. Skadarskom;
Krajen XVI stoljea Crna Gora e predstavljati poseban sandak
zahvaljujui Peancu Dervi Aliu zakupcu, koji je postao i sandakbeg.
Uovom periodu dolazilo je do sporova izmeu sandakbega, spahija i
manastira zbog preotimanja manastirskih posjeda i ribogojilita (Vladika
Pahomije iao u Istambul tim povodom); U ovom periodu dolazi do neto
obimnijeg prelaska na islam. Pravoslavno stanovnitvo e se povlaiti u
brdske krajeve (Cetinje-Katunska nahija) Do kraja XVI stoljea Crna Gora
e ostati u granicama kao pred pad pod osmansku vlast, podijeljena u vie
nahija. Veina nahija krajem XVI stoljea nema odlike plemenskog
ureenja. Prostor se dijeli na nizijski i brdski dio sa razliitim privrednim
opredjeljenjima;
Nizijski dio je bio znaajnije zahvaen procesom prelaska na islam i
razvojem zemljoradnje, a brdski razvojem stoarstva; Poetkom XVII stolj.
U Crnoj Gori postoji pet nahija: Katuni, Pjeivci, Rijeka, Ljeko-polje i
Crmnica; Potkraj XVI stoljea izdvajaju se neka bratstva u nahijama. Tada
dolazi do jaanja uticaja crkve i vladike, te ekonomskog jaanja Cetinjskog
manastira i slabljenja ostalih; Na crkvenim imanjima seljaci su davali
dadbine manastiru kao i za vrijeme vladavine Crnojevia. Crkva e krajem
XVI stoljea doi u sukob sa osmanskom vlau U niziskim podrujima
(Zeta) poeo je sistem ifluenja (timarski sistem).
VOJOVIDNA I SRIJEM U 15 I 16 ST.

Prostor dananje Vojvodine i Srema pao je pod osmansku vlast za

vrijeme vladavine sultana Sulejmana Velianstvenog; Podruje Srema
osvojeno je poslije pada Beograda 1521. (Petrovaradin, Ilok, Slankamen);

Poslije povlaenja Bali-bega sa podruja Srijema Ugari su ponovo zauzeli

ovo podruje; U pohodu Osmanlija na Ugarsku 1526. godine osmanska
vojska e zauzeti sve gradove do Osijeka. Ovaj prostor bio je pod upravom
Smederevskog sandakbega; Neto kasnije, jedan dio ovih prostora uspee
povratiti Stevan Berislavi, a dio Jovan Nenad. To e biti nakratko, jer e
Osmanlije brzo povratiti ovaj prostror. Oko prostora nekadanjih ugarskih
zemalja vodio se sukob izmeu Ferdinada i Jovana Zapolje, kojeg je sultan
postavio za ugarskog kralja.
Despot Stevan Berislavi kao Ferdinandov pristalica, dobio je neke
pogranine gradove u Sremu i Slavoniji na upravu, ali je iste morao
napustiti 1528.god. Ni Jovan Hoberdanec koji je od Ferdinanda dobio
despotove gradove nije ih mogao zadrati. Iste su Osmanlije zauzeli
1529.godine; U pohodu Sulejmana Velianstvenog na Be 1529. godine
zauzet je itav Srem i dio istone Slavonije, a ostale djelove u Slavoniji
drao je Stevan Berislavi; Sukob Gazi Husref-bega i Stevana Berislavia u
kojem je ubijen Stevan promjenie odnose na ovom podruju. Do 1536.
godine i srednja Slavonija e podpasti pod osmansku vlast; Prostorom
Srema i istone Slavonije upravljao je Smederevski sandabeg. Dok e
srednja Slavonija pripasti novo formiranom Poekom sandaku (1537/38).
Ferdinad e pokuati osvojiti Budim 1541. Meutim, doivio je poraz od
strane osmanske vojske. Sulejman e proiriti svoju vlast na Ugarsku i
Slavoniju; Od osvojenih prostora sultan Sulejman je osnovao novi Budimski
ejalet, koji je obuhvatao sjevernu Srbiju, sjeveroistonu Bosnu, Srem i
Slavoniju, te novoosvojene teritorije do Tise; Zapoljina udovica kraljica
Izabela izabrala je Erdelj. Imala je sa Ferdinandom primirje do 1545.
godine.
Ona e se povui iz Erdelja 1551.g. kojeg e zajedno sa banatskim
gradovima zaposjesti Ferdinand; Nakon toga, pohod e pokrenuti Mehmed
paa Sokolovi, koji je zauzeo sve gardove osim Temivara. Osmanlije e u
srednjem Banatu sa Bekerekom osnovati novi sandak. Jula 1552. godine
Ahmed paa je uspio osvojiti Tremivar i itavu oblast, nakon ega su
formirali Temivarski ejalet 1552. Po osnivanju Budimskog i Temivarskog
ejaleta prostor Srema, Bake i Slavonije bio je sastavni dio ovih ejaleta; U
okviru ovih ejaleta bit e vie sandaka: Sremski sa sjeditem u Osijeku i
Iloku, Segedinski sandak, Temivarski sandak, anadski sandak. U
okviru sandaka bit e uspostavljene nahije; U ovom periodu ovaj prostor
(Srem, Baka i Banat) su masovno naselili pravoslavci (Srbi) iz drugih
krajeva Osmanskog carstva.Tome su doprinijeli srpski despoti u Ugarskoj i
Jakii;
Poslije 1529. godine poinje naseljavanje Srema iz sjeverne Srbije i
sjeveroistone Bosne. Takvo stanje e ostati do kraja XVI stoljea. Ovaj

prostor naseljavali su i vlasi koji vie nisu bili stoari ve zemljoradnici;

Istovremeno u gradovima, osim Karlovaca dominiralo je muslimansko
stanovnitvo. Zanaajnu ulogu u obezbjeenju tvrava imae martolosi.
Osmanlije su u nekadanjim ugarskim zemljama uvele svoj sistem uprave i
svoje agrarno ureenje. Hriani seljaci u XVI stolj. plaali su na ime
haraa porez. U Sremu raja je umjesto haraa plaala urevdansku
filuriju po kuama. I u Segedinskom sandaku umjesto haraa plaao se
poseban pores, kao olakica raji; U Temivarskom ejaletu plaala se tzv.
maarska filurija. Druge dabine i obaveze bile su sline onima u drugim
djelovima Osmanskog carstva;
Stanovnici gradova i osmanski vojnici u Budimskom i Temivarskom
ejaletu drali su vinograde, livade i njive, kao ifluke ili kao mulkovna
dobra; Pae i begovi su takoe sticali ifluke i mulkovna dobra za vrijeme
slubovanja.
Jedan broj istih je uvakufljen. Zakupci ifluka imali su
utvrene obaveze prema spahijama; Vani sultanovi prihodi dolazili su od
mostarine, skelarine, carine i dr. Stanovnici u gradovima i mjestima pored
rijeka bili su zadueni za uvanje mostova,odravanje skela. Hriansko
stanovnitvo koje je obavljalo ove poslove bilo je osloboeno nekih poreza
i imali su poloaj deberdija; U Bakoj i Banatu u nekim tvravama
slubovali su pravoslavni podanici. Jedan broj pravoslavaca, posebno
martolosa obavljao je vojnu slubu o Osmanskom carstvu;Naseljavanjem
pravoslavaca na ovaj prostor donesena je kneevska organizacija koja je
posebno bila izraena u Sremskom sandaku. Neki su knezovi doli do
ifluka, za vrijeme rata ili su u vojsku, te po toj osnovi bili osloboeni
nekih poreza;
Zvanje kneza i primiura dolo je sa valsima koji su naseljavali ovaj
prostor; Kao i u drugim zemljama Osmanskog srstva i na ovom prostoru
bilo je hriana spahija. To potvruju brojni defteri iz ovog perioda,
Gradska naselja na ovom prostoru dobila su karakter muslimanskih varoi.
Posebno su taj karakter i razvoj imali gradovi sjedita sandaka. Gradovi sa
veinskim pravoslavnim stanovnitvom bili su Karlovci, Slankamen,
Panevo i Vrac. U gradovima dolazi do razvoja zanatstva i trgovine, to je
povezano sa potrebama Osmanskog crstva. Tako se kao
zanimanja
javljaju: tokari, sarai, kovai, kujundije, zlatari, duneri, zidari, grnari,
ribari, koari, i dr. U drugoj polovini XVI stolj. i na selu jedan broj seljaka
se bavi zanatstvom i trgovinom i naputa zemljoradnju. Pravoslavna crkva
na ovim prostorima imala je povlateniji odnos od katolike crkve.
Katolike biskupe postavljali su habzburki vladari koji su bili neprijatelji
Osmanskom carstvu; Naseljavanjem pravoslavaca na ovim prostorima
jaala je i pravoslavna
crkva koja je bila podreena Beogradskoj
mitropoliji.

Ohridska arhiepiskopia je bila nadlena pravoslavna ustanova do obnove

Peke patrijarije (1557). Manastiri su zadrali svoje posjede i imali
povlaten odnos u plaanju obaveza prema Carstvu. U ovom periodu
ouvani su stari i sagraen jedan broj novih manastira; Kao i u drugim
djelovima Osmanskog carstva i na ovom prostoru krajem XVI stolj. e doi
do pogoranja ekonomskog stanja, zbog stalnih ratova i uveanih obaveza
stanovnitva prema sultanu i carstvu.
HRVATSKA U 15 I 16 ST.

Nakon pada Bosne (1463), osmanske snage su sve ee upadale na

prostor dananje Hrvatske, a posebno Slavonije koja je bila pod vlau
Ugarske i Austrije; Ti pohodi bili su sve izraeniji poetkom 16. stoljea.
Godine 1536. Mehmed beg Jahja-paa predvodio je osmanske snage, kada
je osvojena itava Poeka upa i sama varo Poega. Od osvojenih
teritorija Osmansko carstvo je osnovalo 1537/1538 novi Poeki sandak.
Od proljea 1543. do jeseni 1544. godine, Osmansko carstvo je osvojilo
skoro itavu Slavoniju. Jedan dio novoosvojinih prostora pripao je
Poekom, jedan Bosanskom, a jedan novoosnovanom Pakrakom
sandaku; Tek 1552. godine u novom pohodu Osmanlija, Slavonija je bila
konano osvojena (Virovitica, azma, Dubrava i dr.).
Godine 1557. osnovan je novi sandak Pakraki, sa sjeditem u azmi.
Prvi sandakbeg Pakrakog sandaka bio je Ferhat- beg Vukovi; Od 1560.
god. nema vie na ovim prostorima ratnih pokreta koji su uticali na
promjenu teritorijalnih odnosa; Osmanskim osvajanjima nastale su u
Slavoniji znatne promjene u etnikom i vjerskom sastavu stanovnitva.
Pored katolikog elementa, koji je bio dominantan prije osvajanja
Osmanlija, ovaj prostor su naselili pravoslavci, ali i muslimani iz susjednih
podruja. No katolici su ostali najbrojniji; Osmanlije su vrili sistematsko
naseljavanje opustjelih krajeva svojim podanicima iz unutranjosti. Za
naseljavanje su posebno bili pogodni lako pokretljivi Vlasi, kao vojnuci i
martalosi, koji su imali povlaten poloaj u Osmanskom carstvu; Naseljeni
prostor od Poekog polja do Pakraca, te od Subotice do Voina nazvan je
Mala Vlaka;
Neto drugaiji poloaj i status imalo je ostalo pravoslavno stanovnitvo
u zapadnoj Slavoniji. U slavonskim gradovima uglavnom je naseljavano
muslimansko stanovnitvo, koje je bilo preteno iz Bosanskog i
Smederevskog sandaka; Jedan broj domicilnog stanovnitva prelazio je na
islam. Meutim, taj se proces u Slavoniji odvijao veoma sporo. Kao i u
drugim djelovima carstva i u Slavoniji je bilo spahija krana, koji su imali

timare i zijamete (Krsto Svetaki); Vlasi su imali povlaten poloaj i plaali

su tzv. vlaku filuriju Promjene u strukturi stanovnitva imale su uticaj na
promjene u govoru (kajkavski i tokavski) Zaposjednuta oblast Slavonije
dijelila se na dva sandaka: Poeki i Pakraki, a oni na nahije i kadiluke;
Poeki sandak je do 1541. godine pripadao Rumelijskom ejaletu, a od
tada Budimskom, a od 1580. god. Bosanskom ejaletu; U Pakrakom
sandaku dogodile su se XVI stolj. brojne promjene. Od 1563. godine ovaj
sandak se dijelio na 13 nahija. Od osnivanja do1580. god. pripadao je
Rumelijskom ejaletu, a od tada Bosanskom.
U ovim sandacima postajala je vra samouprava u pravoslavnim i
vlakim naseljima. Predstavnici tih samouprava bili su knezovi,
a
starjeine sela primiuri.
Na ovom prostoru postojale su dvije ustanove
specifine za osmanske krajne: kapetanije-agiluci, te organizacija vlaha
kao osmanskih krajita; Kapetanije su postojale samo u Poekom
sandaku, a organizacija vlaha u oba sandaka; Posebno je bila znaajna
Virovitika kapetanija (3.000 pjeaka i konjanika). Svi vlasi u Maloj
Vlakoj, kao i u nekim drugim mjestima predstavljali su posebnu vrstu
vojnuka, koji su se zvali martolosi;
Oni su imali vanu vojnu ulogu, zato su bili osloboeni svih nameta i
poreza, osim filurije. Vlasi su u ovim sandacima imali iroku unutranju
smoupravu i zasebnu vojnu organizaciju, podvrgnutu sandakbegovima; U
XVI stoljeu na podruju Pakrakog sandaka, vlasi su predstavljali
znaajan procenat stanovnitva.
I na ovom podruju Osmanlije su
podijelili najvei dio zemlje na timare i zijamete svojim spahijama; Dva
timara su se nalazila u rukama spahija krana (Juraj Kati, Stjepan sin
Krste Svetakog); Zemlje koje nisu pripadale spahijama pripadale su
carskom hasu, ali u ovim sandacima svoje zijamete imali su i druge pae i
veziri (Pijale-paa, Sinan-paa) i dostojanstvenici budimskog i bosanskog
divana. U Slavoniji nisu svi osmanski porezi bili jednaki, to je zavisilo od
poloaja i uloge pojedinih drutvenih redova; Ostavili su neke zateene
institucije, koje nisu bili u suprotnosti sa njihovim interesima i ureenjem;
Odreenim drutvenim kategorijama, posebno vlasima i drugim
doseljenicima davali su privilegije.
Raja je umjesto haraa i dizije plaala filurija od svake kue.Od
zateenog poreskog sistema Osmanlije su preuzeli vojnucu (ratnu filurijutroak); Ostale obaveze raje su bile uglavnom kao i u drugim krajevima
Carstva. Novina je u Slavoniji bila taksa na kapiju uvedena 1579. god.; U
Poekom sandaku plaao se na zemlju porez nazvan plug resmi (taksa
na plug). Obaveze prema Osmanskom carstvu bile su za raju blai u ovom
vremenu, nego prema bivoj vlasteli. Oteavajuu okolnost predstavljale

su brojne
zloupotrebe, mjesnih starjeina, emu se centralna vlast
suprostavljala.
DUBROVNIK I HRVATSKO PRIMORJE U 15 I 16 ST.

Dubrovaka republika je krajem XV i poetkom XVi stoljea ivjela u

dobrim odnosima sa Osmanskim carstvom i panjolskom; Osmanskom
carstvu je na ime haraa godinje plaala 12.500 dukata. panija je vie
od dva stoljea bila glavni zatitnik Dubrovnika na zapadu; Ureeni odnosi
sa ovim dravama uticali su na politike i privredne prilike u Dubrovniku
poetkom XVI stoljea. Dobre odnose Dubrovnik je imao i sa Mletakom
republikom.Ti odnosi su pogorani u osmansko-mletakom ratu (1538.1540.). No, Dubrovani su ostali neutralni i nastavili su sa dobrim
trgovakim odnosima sa Osmanlijama; Dubrovniku je prijetila opasnost od
sukoba sa Mleanima u osmansko-hrianskom ratu voenom (15701573). Mleani su planirali zauzeti Dubrovnik. Mleani su u ovom periodu
ometali trgovinu Dubrovana i nanosili im veliku tetu;
U XV i XVI stoljeu dolo je do enormnog porasta trgovine Dubrovnika.
Dubrovani su na Balkanu imali jedinstveno carinsko podruje; Svoju
trgovinu Dubrovnik je uglavnom razvijao preko teritorije Osmanskog
carstva. Oni su bili i posrednici u trgovini izmeu Osmankog carstva i
zapadnih zemalja; Dubrovaki trgovci su u XVI stoljeu na uvezenu i
izvezenu robu plaali 2% od njene vrijednosti. U mnogim osmanskim
varoima bilo je dosta dubrovakih trgovaca, koji su imali svoje kolonije; U
veim sreditima Dubrovani su posjedovali svoje kue sa duanima i
magazinima, ali i ifluke.Bilo je i zanatlija Dubrovana u ovim kolonijama;
Dubrovani su izvozili u Osmansko carstvo raznovrsnu robu, a uvozili
brojne sirovine poput:vune, stoke, koe, krzna i slino. U XVI stoljeu
Dubrovnik je imao veliku trgovaku flotu,
jednu od najveih u
Sredozemlju; Pomorstvo je predstavljalo znaajnu granu privrede
Dubrovnka. Dubrovaki brodovi su prvozili robu brojnih drava; U svim
veim lukama u Sredozemlju i Antlantiku pristajali su brodovi Dubrovnika;
Razvoj zanatstva u Dubrovniku je u XVI stoljeu bio na zavidnom nivou.
Bilo je oko 20 bratovtina (esnafa). Razvijen je bio tkalaki i obuarski
zanat, ali i drugi. Dubrovaka brodogradnja je bila nadaleko uvena i
pruali su usluge brojnim zemljama. Dubrovani su razvojem trgovine,
pomorstva i zanatstva stvorili pozamane svote novca. Taj su novac
davali na zajam trgovcima, ne samo iz Dubrovnika ve i iz drugih drava;
Dubrovani su odravali poslovne veze s velikim trgovakim i bankarskim
kuama Venecije, Rima, Napulja, Istambula, Anversa i dr. Ovi poslovi

donosili su veliku dobit jednom dijelu dubrovake vlastele. Svoje dobiti

Dubrovani su ulagali u banke drugih zemalja, to je slabilo dubrovaku
trgovinu; Poljoprivreda je takoer bila vana grana zanimanja Dubrovana.
Za svoje potrebe oni su mogli proizvesti samo vino i masline, dok su se
ostali iveni produkti uvozili, posebno penica;
Vana je bila za Dubrovnik i proizvodnja soli, koje je dobijala u solanama
Stona. Najvee koliine soli prodavale su se na uu Neretve, a manji dio
pred kapijama Dubrovnika; Dubrovnik kao i druga okolna podruja esto
su zahvatale krize. Posebno su krize bile evidentne nakon uvoza znatnih
koliina srebra iz Amerike; Usljed nerodnih godina bile su osjetljive i cijene
penice, a i tkalaki zanat zbog uticaja zapada bio je u opadanju;
Ekonomskom krizom bilo je uslovljeno i slabljenje pomorske djelatnosti, te
posebno slabljenje trgovine sa Osmanskim carstvom krajem XVI stoljea;
Dubrovani su poduzimali brojne mjere kako bi prevazili ekonomsku krizu.
Vlada je podsticala razvitak tekstilne manifakture dajui novane premije i
zajmove; Vlada je mijenjala carinske tarife, oprezivala kapital uloen u
strane ustanove. Dubrovani kao odgovor na to povlaili su se iz aktivnog
privrednog ivota i steeni kapital ulagali na dobit i pretvarali se u
renterijere;
Ekonomski napredak Dubrovnika uticao je na drutveni i kulturni ivot.
Dubrovaka vlastela poinje da se bavi pomorskim osiguranjem,
manifakturom, a mnogi su poveavali svoje zemljine posjede; U XV i XVI
stoljeu vlastela se povlai u Dubrovniki odatle vode svoje poslove. Ni
dubrovaki graani (antunini) se nisu razlikovali od vlastele, zahvaljujui
svom bogastvu odvajali su se od ostalog gradskog stanovnitva. Od kraja
XV stoljea izdvojio se jo jedan sloj imunih ljudi koji se obogatio
trgovinom; Jaanjem trgovine i privrede u XVI stolj.osetio se i u selima.
Mnogi seljaci su poeli da se bave trgovinom, zanatstvom i pomorstvom.
Nii slojevi u gradu su jo tee ivjeli. Krajem XV i XVI stolj. dolazi do
razvoja kulture. Vlastela ivi lagodno, uslove ivota prilogaava svojim
prohtjevima; Sve vie se iskazuje interesovanje za knjievnost i umjetnost.
Djeca imunih porodica slata su na kolovanje van Dubrovnika;
U Dubrovniku je bilo dosta biblioteka, sa dosta tampanih djela. Postoji
dosta veliki krug intelektualaca, prati se razvoj nauke, filozofije, prava,
medicine i knjievnosti; Renesansa se manifestuje u knjievnosti, (Mavro
Vetranovi, Nikola Naljekovi, Marin Dri Dundo Maroje....). Krajem XVI
stoljea dubrovako drutvo palo je pod uticajem katolike crkve. Pojava
filozofskih pisaca (Nika Gueti, Marin Getaldi, pravnik Frano Gunduli),
Dono Rasti Hronika Dubrovnika.

DALMACIJA U 15 I 16 ST.

Prostor Dalmacije Mletaka Republika je zaposjela od 1409 do 1420.

godine. Nakon toga, ovo podruje e doivjeti dui period relativnog mira.
Do 1480. godine Mleani su zavladali itavom dalmatinskom obalom od
Kvarnera do Albanije; U unutranjosti hrvatske u utvrenim gradovima
poput Knina, Skradina, Ostrovice, Klisa i dr. bile su stare hrvatske upanije;
Dalmatinske komune su skoro puna dva stoljea imale svoje posebne
uprave i bile su direktno podinjene Mletakoj Republici; Tek od 1597. god
slati e se u Zadar i Mletaku Albaniju namjesnici, tzv. generalni providuri.
Optinom je upravljao knez, koga je birao mletaki Senat. Gradovi su imali
statute koji su morali biti usaglaeni sa zakonima Mletake Republike;
U dalmatinskim komunama dolazilo je esto do trvenja izmeu plemia i
puana. U nekim djelovima sjeverne Dalmacije Mletaka Republika je
zadrala jednu ustanovu seoske samouprave, zvana posoba; Posoba se
starala o odravanju reda i mira na svom podruju. Vie posoba inili su
ligu; Prihodi dalmatinskih komuna bili su skromni, a dobijali su se od
carine, gradskih troarina, taksa i dr. Rashode su uglavnom podmirivali
sopstvenim sredstvima; Mletaka Republika je prostor Dalmacije i
privredno i politiki vezivala za svoj interes. Posebnim propisima mletake
vlasti su ograniavale slobodu trgovine dalmatinskim gradovima; Zbog
potpune kontrole Mleana dolo je do zastoja privrednog razvoja u
Dalmaciji u odnosu na okruenje. Uticaj Venecije ostavio je posljedice i u
drutvenim odnosima. Malobrojni plemii su zadrali privilegovan poloaj.
Odnos Osmanskog carstva i Mletake Republike znatno je optereivao i
ovaj prostor. Od osvajanja Bosne, osmanlije e na podruje dalmacije
upadati iz Bosne;
Dalmatinski prostor je posebno bio na udaru za vrijeme osmanskomletakog rat 1499-1503. U pohodima 1513-1520. osmanskim snagama
suprostavili su se snage hrvatskog bana Petra Berislavia; Pohodi
Osmanlija na prostor Dalmacije osiromaili su ovaj prostor. Godine 1522.
osvojili su Knin i Skradin, 1523 Ostrovicu, a 1524. godine Sinj. Godine
1537. osmanske snage su zauzele Klis, kao poslednje uporite na u
Dalmaciji; U periodu XV i XVI stoljea bili su prisutni stalni sukobi plemia i
puana u dalmatinskim komunama; Sukobi izmeu hrvatskih puana i
plemia izbijali su stalno. Mletaka vlada je raznim mjerama pokuavala
suzbiti te sukobe. Hvarska komuna bila je najbogatiji dio mletake
Dalmacije. Nezadovoljstvo hvarskih puana svojim ekonomskim poloajem
dovelo je do bune 1510. godine; Mletaka vlada je poslala na Hvar
zapovjednika sa jednim odredom brodova, a istovremeno su u Veneciji

pregovarali predstavnici hvarskih plemia; Poslije duih pregovora puani

su se umirili u maju 1511.
Nakon toga vlasti su protjerali 65 voa puana, to je dovelo do novog
ustanka. Pobune su se podigle i u Splitu, ibeniku i Zadru. Nemiri na Hvaru
su nastavljeni, da bi puani u avgustu 1514. izvrili pokolj plemia na
Hvaru. Nakon toga Mleani su poslali mornaricu koja je konano uguila
ustanak puana;
Privreda Dalmacije u XV i XVI stoljeu zavisila je od ratnih prilika koje su
potpuno unitile privredu; Stradanja usljed ratnih okraja bila su velika,
mjesta opustoena i nenaseljena. Prisutne su brojne pljake i preseljavanje
stanovnitva; Zemlja se nije obraivala, zemljoradnja nerazvijena. U
neratnim godinama podmirivali su se potrebe u vinu, smokvama i ulju.
Proizvodnja ita nedovoljna. Nerazvijena zemljoradnja najvie je pogaala
plemstvo koje je zahvatilo siromatvo.
Stoarstvo je bilo razvijeno na nekim ostrvima Dalmacije (Pag) i na
kopnu oko Zadra i ibenika; Ribolov je bio dobro razvijen, posebno na
ostrvima srednje i sjeverne Dalmacije. Riba se izvozila u Italiju i Grku i
druge oblasti Sredozemlja.
Drgovina je bila na niskom nivou, zbog
kontrole mletake vlade koja je zabranila izgradnju brodova u Dalmaciji;
Zanati su bili u rukama puana i bili su slabo razvijeni. Zanatlije su
uglavnom radili za svoje potrebe i malo se robe izvozilo; U XV i XVI stolj.
Dalmacija je poprimila kulturne uticaje italijanskog prostora vezane za
hunmanizam i renesansu; U kolama dalmatinskih gradova, djeca plemia
i bogatih puana uila su humanistike discipline.
Humanistike i
renesansne vrijednosti prenosili su i svetenici, ljudi koji su se kolovali u
italijanskim gradovima, trgovci i dr.
U dalmatinskim gradovima razvila se ljubav za starim knjievnostima,
prepisuju se stara klasina djela. Prevode se i itaju knjige antikih
vrijednosti iz oblasti filozofije, historije, medicine, fizike i dr. Najuticajniji
kulturni centar u portku bio je Split (Marko Maruli), kasnije se kulturno
uzdie ibenik (ore igori), Trogir (Toma Niger); Neki dalmatinci su
igrali znaajnu ulogu politiku i kulturnu u zemljama okruenja (Ugarska,
Erdelj, Francuska, Austrija i dr.); Ostrvo Hvar je bilo vano knjievno
sredite (Hanibal Luci,Petar Hektorovi, Marin Benetevi, Marin
Gazarovi);U prvoj polovini XVI stolj. i u Zadru se javljaju dva pjesnika:
Petar Zorani i Brne Karnaruti; Knjievni centri i knjievnici Dalmacije ne
moguse mjeriti sa onim u Dubrovniku. Umjetnike vrijednosti nisu bile
izraene u ovom periodu u Dalmaciji, slikari uglavnom borave u
inozemstvu. Posebno se razvija graevinarstvo, kada je podignuto dosta
javnih zgrada

ZEMLJE JUGOISZONE EVROPE U 17 ST.

U XVII stoljeu Osmansko carstvo sve vie je izloena nasrtajima Austrije

i Mletake republike, ali i unutarnjim pobunama nemuslimanskog
stanovnitva; Ratna mornarica predvoena spahijama nije u stanju da se
suprostavlja modernoj ratnoj tehnici evropskih drava; U u jenjiarskom
korpusu dolazi do znatnih promjena (enidbe, nasljedna prava i slino).
Stalni ratovi stvaraju znaajne finasijske tekoe, osvajanja su prema
Evropi zaustavljena. Ratovi u Podunavlju odnose ogromna sredstva; Sultani
pokuavaju da kontroliu srebrene rudnike, te uvode poseban namet,to
dovodi do inflacije; Godine 1603. izbija pobuna jeniera u Istambulu, koju
gui veliki vezir Hasan paa. Sultan daje jenierima upravu i prihode u
provincijama.
Seljatvo postaje neposluno i sve vie bjei sa posjeda. Poveanjem
stanovnitva poveava se broj nezaposlenih i bezemljaa;
U vrijeme vladavine sultana Ahmeda I (1603-1617) evidentan je povean
broj pobuna, to dodatno slabi Carstvo; Prilike u Carstvu pokuae
popraviti sultam Osman II (1618.-1622.). U kratkom periodu vladavine
evidentni su brojni pozitivni pomaci; Radi esti upada Poljaka u Moldaviju
dolazi do kratkotrajnog rata sa Poljskom. Omanlije su poraene kod
Hoima. Sukob sultana Osmana II sa spahijama i jenjierima dovodi do
njegovog ubistva, ime su zapoete reforme prekinute; I za vrijeme
vladavine Murata IV(1623-1640) Carstvo je optereeno brojnim
unutranjim problemima. Dolazi do pobune beglerbega Erzeruma (162228).Ti sukobi dalje slabe Carstvo i daju mogunost nasrtaja austrijskih i
mletakih snaga; Murat IV sprovodi brojne mjere s ciljem smirivanja stanja
u zemlji. Pobune u Istambulu ugroavaju njegov ivot.
Na prilike u evropskom dijelu Osmanskog carstva imae Tridesetogodinji
rat (1618-1648). Meutim, ideja krstakog rata nije potisnuta; Osmansko
carstvo e pokrenuti rat sa Venecijom oko ostrva Krita, nazvan Kandijskim
ratom, koji se vodio od 1645. do 1669. Rat se vodi u Dalmaciji, Albaniji,
Kritu, na morima sa gusarima Alira,Tunisa, Tripolisa,; Rat poinje za
vrijeme vladavine sultana Ibrahima (1640-1648), a zbog aktivnosti redova
sv. Jovana i sv. Stevana na Malti, a nastavlja orobljavanjem osmanskih
brodova kod Rodosa; U proljee 1645. Osmanlije zauzimaju Kanej i
opsedaju Kandiju, napadaju Patras. U Dalmaciji napadaju Novigrad i
ibenik. U osmansko-mletakom ratu na dalmatinskoj obali Mleani su
osvojili Drni, Knin i Klis. Veliku ulogu u Carstvu u drugoj polovini XVII
stoljea igraju veliki veziri iz porodice uprili, koji e na ovim pozicijama

bili najvie za vrijeme sultana Mehmeda IV (1648-1687.); Mehmed paa

uprili surovim mjerama zaveo red u Carstvu i vodi odluno rat protiv
Mleana. Deblokira Dardanele i osvaja ostrva Lemnos i Tenedos; U
sukobima sa Austrijom oko Ugrske i Erdelja Mehmed paa postie uspjeh.
Erdeljske vojvode priznaju vrhovnu vlast sultana 1662.;
I veliki vezir Ahmed paa uprili postie znaajne uspjehe u
Podunavlju. Sukoblajava se sa austrijskim snagama i potpisuje povoljan
ugovor u Varavi 1662. Kod sv. Gothrda osmanske snage1664.godine trpe
poraz, ali car Leopold potvruje Osmanlijama odredbe ugovora iz Vavaru.
Osmanlije e 1669. okonati uspjeno Kandijski rat osvajanjem Krita, ali
gubljenjem brojni mjesta u dalmatinskom zaleu; U narednim godinama
Osmanlije vode rat sa Poljskom, gdje trpe poraz. Ahmed pau na mjestu
velikog vezira1676. godine naslijeuje Kara Mustafa paa. On zavodi red i
mir, a njegov cilj je osvajanje Bea; Nastavlja sukobe u Ugarskoj, te odbija
prijedlog Austrije da produi Vavarski ugovor (1682); U jesen 1682. sultan
Mehmed IV predvodi osmanske snage do Beograda, a Mustafa paa upada
u Ugarsku sa snagama preko 200.000; Austrijanci oekuju opsadu Bea i
trae pomo
kranskog svijeta, Francuska i Bradenburg odbijaju, a
Bavarska, Saksonija i Papska drava obeavaju pomo;
Austrijske trupe nijsu u stanju da se suprostave osmanskim snagama,
povlae se bez otpora; U ljeto 1683. godine osmanske snage zapoinju
opsadu Bea. Osmanska artiljerija nije dovoljna da zauzme grad, to stvara
nezadovoljstvo kod jeniera; Saveznike snage predvoene Poljacima u
septembru zapoinju napad na osmanske poloaje. Poljska konjica nanosi
Osmanlijama poraz. Austrijanci odbacuju osmanske snage kod Bea i Kra
Mustafa nije u stanju da zaustavi njihov prodor u Ugarsku. Dolazi do
Beograda, gdje je obeen; Boraz kod Bea lanice sv. Lige ele da
iskoriste potpunim protjerivanjem Osmanlija sa ovog prostora;
Austrijske snage 1685. godine zauzimaju najvei dio Ugrske, a 1686.
Budim ime se potpuno mijenja poloaj Osmanskog carstva na ovom
dijeluREvrope;
Mletake snake, zajedno sa saksonskim i hanoverskim 1687 zauzimaju
Moreju i Atinu, a Jan Sobjeski upada u Moldaviju; Veliki vezir Sulejman paa
pokuava da vrati Budim, ali bez uspjeha: Pobunom jeniera ubijen je
Sulejman paa a smijenjen sultan Mehmed IV i na njegovo mjesto doveden
Sulejman II (1687-1691).; On zavodi red i kanjava jeniere. U
meuvremenu austrijske trupe zauzimaju vanu tvravu Petrovaradin
(1688). Iste godine pada Beograd, ime se otvara put daljeg prodora
prema jugu; U ovom prodoru austrijske snage zauzimaju Ni, Vidin i dolaze
do Skoplja. Nakon toga sultan Sulejman II dovodi za velikog vezira Fazil

Mustafu pau uprilia; Osmanske snage u protivofanzivi (1690) zauzimaju

sjevernu Grku i Makedoniju, te Ni i Beograd. Nakon toga oko 70.000 Srba
pod vodstvom patrijarha Arsenija III Crnojevia naselilo se u junoj
Ugarskoj; Sulatana Sulejmana II naslijeuje Ahmed II (1691-1695). Iste
godine osmanske snage napadaju Erdelj i doivljavaju poraz kod
Slankamena, gdje gine veliki vezir Fazil Mustafa paa uprili.;
Nakon ovog poraza posredovanje za mir Engleske i Nizozemske nije
urodilo plodom, pa je rat nastavljen; Austrijanci su neuspjeno pokuali
osvojiti Beograd (1693), a Osmanlije Petrovaradin (1694), dok mletake
trupe napadaju na prostoru Hiosa; Sultana Ahmeda II zemjenjuje sultan
Mustafa II (1695-1703). Novi sultan se susree sa brojnim unutranjim
problemima, a na istoku se pojavljuje Rusija kao opasan neprijatelj, koja
1696. godine osvaja Azov, ime dobija izlaz na more; God. 1697. sultan
Mustafa II poduzima pohod na Ugarsku, gdje im kod Sente princ Eugen
Savojski nanosi teak poraz. Nakon toga Eugen Savojski upada u Bosanski
ejalet i spaljuje Sarajevo; Nakon ovog poraza osmanske snage nisu vie u
stanju poduzeti znaajnije ratne pohode. Stoga se pod posredstvom
Engleske i Nizozemske razgovara o miru.; Mirovni ugovor sa Austrijom je
potpisan januara1699. godine u Karlovcima.Ovaj ugovor je potvrda poraza
Osmanskog carstva;
Ugarska i Erdelj su pripale Austriji, Dalmacija, Boka Kotorska, Santa
Maura, Moreja i Egina pripale su Veneciji, Poljska je dobila Podoliju i
Kamenjec, a Rusija Azovsku oblast i pravo da dri diplomatskog
predstavnika u Istambulu. Osmansko carstvo sjeverno od Dunava je
zadralo samo temivarski Banat; Odluke Karlovakog mira doveli su u
pitanje dalji opstanak Osmanskog carstva. I na sjeveru, istoku i zapadu
okrueno je neprijateljima, a za sreivanje unutarnjih prilika trebalo je
puno vremena.; Usljed slabljenja Osmanskog carstva u XVII stoljeu u
evromskom dijelu osmanski podanici nemuslimani veoma esto su dizali
pobune i ustanke. U toku voenja ratova (Kandijskog i Velikog Bekog, ali
idrugih) te pobune bie intenzivnije. Na ovim prostorima pojavljuju se u
graninim predjelima hajduci i uskoci (Deli Marko, Baba Novak, Majzo,
Grdan); Na podruju Slavonije u Velikom Bekom ratu pojavljuju se ete
krana na ijem elu su bili svetenici (pop Marko Mesi, fratar Luka
Ibriimovi). Kod pravoslavaca se takoe istakao Novak Petrovi, a na
prostor Stare Crne Gore i Hercegovine Bajo Pivljanin.
Na prostoru Makedonije u toku velikog Bekog rata poznat je tzv.
Karpoev ustanak.To je ustanak kratovskih rudara iz 1689. na ijem elu je
bio izvjesni Karpo.
Ova pobuna je zahvatila vei broj gradova u
Makedoniji:Kratovo, Kumanovo, Krivu palanku i Kaanik. Ustanak je u krvi

uguen, a njen voa Karpo pogubljen.; Nakon poraza austrijskih snaga

1690.godine na irem podruju Smederevskog sandaka dolo je pod
vodstvom patrijsrha Arsenija III Crnojevia do preseljenja pravslavnog
stanovnitva (oko 70.000) na prostor Austrije.; Njihovo preseljenje je
odobrio austrijski car. Novodoseljeno pravoslavno stanovnitvo naselilo se
u krajeve sjeverno od rijeke Save; U ovom periodu poloaj nemuslimana
podanika Osmanskog carstva zbog stalnih ratova bio je znatno pogoran.
Isti su bili obavezni izvravati dodatne obaveze prema Carstvu i sultanu. Ti
odnosi e se dalje uslovjavati uz brojne uticaje i zloupotrebe sa strane.
Seljaki ustanci;
Razvoj gradske privrede
Odjek humanizma i renesanse
Uticaj reformacije na prilike u JI Evropi
Period
slabljenja
Osmanskog
carstva
poslije
Velianstvenog
raslojavanje feudalne strukture;
ogranienje zemljinog posjeda;
zavisnost sultana od garde i jeniera;
finasijske krize;
opadanje vrijednosti novca i porast cijena robe
rasko dvora i plamstva;
davanje dravnih dobara (zemlje na zakup;
kupovanje zlatom manifakturne robe;
prestanak sa radom rudnika srebra.
Jaanje ivijskih odnosa
-kupoprodaja seoskih batina;
-Pogoranje poloaja seljatva i seljaki odnosi
-neuspjeh sultana Osmana II kod Hoima (1621);
-Ustanci krajem XVI i poetkom XVII stolj.
-ugroavanje pozicije vojnika i martolosa
_Odnos pravslavne crkve spram Osmanskog carstva
pitak-poziv za davanje milostinje,
ekonomski i finasijski pritisak,
ustanci protiv sultana (patrijarh Jovan):
Pojava hajduka i uskoka
u umovitim i movarnim predjelima;
ive od plijena i pljake;
hajduija intenzivnija u vrijeme ratova

smrti

Sulejmana

Uskoci se pojavljuju na granicama sa Mlecima- Dalmacija i Boka Kotorska

(Senjski uskoci);
Ustanak u Banatu (1584)

Borbe oko Klisa (1595-1596)

STANJE U RUMELIJSKOM EJALETU
Putopisci
Neobraena polja
Smanjenjenzijameta i timara
Beograd kao vjersko sredite (muftija9
Trgovaki znaaj Beograda;
Urbanistike karakteristike
Beograd kao najvei centar muslimanskog kulturnog ivota
U XVII stoljeu sjedite biskupije i mitropolije;
Uice zanatski, trgovaki i kulturni centar
Smederevo i Ni
Razvitak gradske privrede
Zavisnost seljaka od spahija
Gradovi privlani za raju
Pogoranje poloaja seljaka
U XVII stolj. Seljaka zemljase pretvara u ifluke;
Pravoslavno stanovnitvo bjei u gradove i bavi se trgovinom i seljatvom,
BUDIMSKI, TEMIVARSKI I JEGARSKI EJALET
Kriza u vrijeme 14-2g rata (1593-1606)
Ustanak u Banatu;
Promjene sjedita ejaleta (Temivar);
Poveanje poreza i dabina, dodatni tereti raji (kuluenje i kiredije)
Nema spahija hriana, a broj martolosa je smijenjen;
Razvoj robno-novane privrede;
Gradovi imaju islamsko-orijentalni karakter
Pogoranje agrarnih odnosa, seljake obaveze u se poveavaju;
Poloaj katolike i pravoslavne crkve pogoran;
Evidentan misionarski rad katlike crkve;
Uticaj protestantizma
Postojalo vie pravoslavnih episkopija (Vrac i Lipovac kao sredita);
Egzistiraju pravoslavni manastiri (Banatski,u Kruevdolu, Grabovac u
Baranji i dr.);
Crnogorska brsdska plemena tee autonomnou;
Ratuju na strani Mleana u kandijskom ratu
Pravoslavna crkva ima odluujuu ulogu u dizanju pobuna;
Obaveze osmanskih podanika usljed ratova poveane.
ZEMLJE JUGOISTONE EVROPE U 18 ST
MLETAKO-AUSTRIJSKO-OSMANSKI RAT (1714.-1718.)

Osmansko-ruski rat iz 1710. imao je uticaja na balkanske hriane, to je

dovelo i do pobune u Hercegovini i Crnoj Gori; Mleani i Dubrovani nisu
bili za taj rat i insistirali su na umirenje pobune; Rusi su poraeni 1711. na
rijeci Prut, te su potpisali nepovoljan mir, a Crnogorci su nastavili sa
pobunom, to je natjeralo Osmanlije da poduzmu 1714. kazneni pohod na
njih; Nakon uspjenog pohoda Osmanlija jedan broj Crnogoraca pobjegao
je na mletaku teritoriju; Osmanlije su to smatrale pogodnom situacijom
da se napadne Mletaka Republika i vrate teritorije izgubljene Karlovakim
mirom (Peloponez, dalmatinska obala i dr.); Osmanko carstvo je decembra
1714. god. objavilo rat Mleanima. U toku 1715. voene su borbe u Grkoj
i Dalmaciji. Mleani pokuavaju u rat uvui Austriju i Poljsku;
U aprilu 1716. Austrija i Mletaka Republika su obnovile savez, a u junu
je Austrija objavila rat Osmanskom carstvu; Borbe su se vodile na irokom
frontu. Austrijanci su provalili u Bosanski ejalet, porazili su Osmanlije kod
Petrovaradina, te napali Banat; U sjevernoj Bosni osvojili su Dobor, Brko i
Bijeljinu, a snage Ivana Drakovia zauzeli su Jasenovac, Dubicu
i
Kostajnicu; Mleani su uspjeli osloboditi osmanske opsade Krf, te osvojiti
Trebinje i Popovo Polje; U proljee 1717. Austrijanci su napali i osvojili
Beograd, te prodrli do Nia. Ubrzo je osvojen abac, a Zvornik e pasti u
austrijske ruke 1718 god. U Dalmaciji su se vodile borbe, pa su Mleani
osvojili Imotski i prodrli do Mostara, dok su neuspjeno sa Crnogorcima
opsijedali Bar;
Nakon ovih osvajanja i popriline ekonomske iscrpljenosti, te rata
Austrije sa panijom u Italiji, pristupilo se potpisivanju mira od 5. 6. do 12.
7. 1718. god. u Poarevcu je potpisan mir, kojem su povuene granice
izmeu Osmanskog carstva, Austrije i Mletake Republike;
Ovo je bilo najvie proirenje Austrije na jugozapadu Evrope (Karpati-rijeka
Olta-Dunav-Timok-aak-Ljenica-Bijeljina; Na sjeveru Bosanskog ejaleta
austrijska granica pomjerena je 6-7 km juno od Save-jugistoni dio
Srema- sjev. Srbija-Banat-Mala Vlaka; Mletaka Republika je izgubila
Moreju, uporita na Kritu, Gabelu na uu Neretve.U Dalamaciji je
pomjerena granica do vrha Dinare,te zadran Imotski.
Poerevakim
mirom Austrija je sklopila i trgovaki ugovor sa Osmanskim carstvom, te
dobila pravo da postavlja konzule u carstvu; Nakon Poerevakog mira
Mletaka Republika je postala drugorazredna drava;
OSMANKO AUSTRIJSKI RAT (1736-1739)
Austrija ulazi rat 1736. Austrijanci vode tajne pregovore sa balkanskim
hrianima oko ulaska u rat (Arsenije IV akabent). Hriani su pristali ui
u rat; Na poziv bosanskog beglerbega Ali pae Heimoglua bonjaki

prvaci su odluili da odluno brane granice Carstva. Car Karlo VI uputio je

proglas hrianima u Osmanskom carstvu i pozvao ih na pobunu; Austrijski
odredi su iz Like na tri mjesta upali u Bosni, a iz pravca Zvornika napali
Ljenicu. Austrijske snage su svugdje bile poraene; Glavnina austrijskih
snaga prodrla je dolinom rijeke Morave, te dole do Nia.. Srpske snage
zaposjele su Novi Pazar, Pirot i uputile se prema Sofiji; Poraz austrijskih
snaga od strane snaga Ali pae Heim - oglua pod Banjalukom promijenjen
je tok rata. Austrijanci su se povukli preko Save; Osmanske snage su
nakon toga prodrle u pravcu Timoka, Nia i Novog Pazara. Austrijska vojska
se povlaila, a sa njom i dio hrianskog stanovnitva;
Osmanlije su zauzele skoro sva mjesta koja su ranije na prostoru juno od
Save i Dunava izgubili. Austrijske snage su bile nemone za dalje voenje
rata (smrt Eugena Savojskog 1736);
U 1738. godine ratovalo se sporadino na prostoru Bosanskog ejaleta i
Smederevskog sandaka; Austrijanci su protjerani sa svih prostora juno
od Save i Dunava; Francuska
e u 1738. godini posredovati kod
uspostavljanja mira; Nakon poraza austrijskih snaga kod Grocke jula 1739.
isti su bili prisiljeni na potpisivanje mira 1.9.1739. u Beogradu; Ovim
mirom Austrija je izgubila sve prostore koje je dobila Poerevakim mirom.
Izgubila je posjede u Smederevskom sandaku, Vlakoj i Bosni, osim grada
Furjana; Beogradskim mirom propale su opcije Austrije da se proiri na
raun osmanske teritorije na Balkanu; U drugoj polovini XVIII stoljea
prilike na evropskom dijelu Osmanskog carstva (prostor jugoistone
Evrope) zavisile su od brojnih okolnosti;
Na prostoru Albanije i Bosanskog ejaleta najvei broj stanovnitva je
prihvatio islam, dok je u Rumelijskom ejaletu pravoslavlje igralo znaajnu
ulogu kod raje; U Vlakoj i Moldaviji kneevi su zadrali samoupravu,
Dubrovaka Republika je zadrala samostalnost i katolianstvo, Grci u
Moreji imaju poseban staus, a u Istambulu (fanarioti) igraju vanu uloguu
administrativnom ivotu; Odnosi izmeu ifija i spahija zbog propadanja
timarskog sistema sve se vie zaotravaju, a i u primorskim gradovima
(Solun, Smirna) raste antiosmansko raspoloenje; Na spoljne prilike u
Osmanskom carstvu u prvoj polovini XVIII.stolj. veliku ulogu je imala
Francuska, ti odnosi se pogoravaju u drugoj polovini XVIII stolj. U drugoj
polovini XVIII stoljea Francuska sklapa savez sa Austrijom i Rusijom
najveim neprijateljima Osmanskog carstva. Francusko osmanski odnosi
e se poboljati nakon dolaska Katarine II na vlast u Rusiji 1762. godine;
Francuska e stati na strani Osmanskog carstva u osmansko-ruskom
ratu. No, to nee doprinijeti porazu Osmanlija u ovom ratu i potpisivanjem
Kuuk-kanardijskog mira (1774.) i otvaranjem tzv. Istonog pitanja; Ovim

mirom Krimski kanat dobija nezavisnost, Rusija dobija sjevernu obalu

Azovskog mora i teritorije na Crnom moru izmeu Dnjepra i Buga, Rusija
dobija vezu sa Sredozemnim morem i pravo da se uplie u unutranje
stvari Osmanskog carstva; Nakon otvaranja Istonog pitanja, Rusija 1781.
godine priprema projekat za preureenje Balkana poznat kao Grki
projekat;
Po ovom projektu Rusija je planirala zauzeti crnomorsku
obalu,osloboditi Besarabiju, Vlaku i Moldaviju i stvoriti kneevinu Dakiju;
Poslije protjerivanja Osmanlija iz Evrope planirano je obnavljanje
Bizantskog carstva; Austrija je trebala da dobije dio Smederevskog
sandaka sa Beogradom, a Francuska Egipat.
Austrija je traila i Vlaku i Moldaviju emu se suprostavljala Katarina II;
Rusija je 1783. godine prisvojila Krim, emu se suprostavilo Osmansko
carstvo, koje je krajem 1787. godine napalo rusku posadu u Odakovu; Na
taj nain zapoeo je novi osmansko-ruski rat (1788-1791). U ovom ratu
ukljuena je Austrija i vedska. Rat se vodio na dugom frontu, a na
prostoru Bosanskog ejaleta poznat je kao Dubiki rat. Rat je na zahtjev
britanskog princa Vilijama Pita zavren Svitovskim mirom 1791.godine.
Rusija i Osmansko carstvo potpisali su 1792. godine mir u Jaiju.
Osmansko carstvo se pomirilo gubitkom Krima, a Rusija je odustala od
Grkog projekta;

MIGRACIONI PROCESI NA PROSTORU JUGOISTONE EVROPE OD XV DO

XVIII STOLJEA
Dolaskom Osmanlija na prostor Balkana dolazi do pokretanja
stanovnitva. Isto je dolazilo i odlazilo sa ovih prostora; Uzroci seoba bili su
brojni: ratovi, politiki, ekonomski, vjerski; estok i okrutan nain ratovanja
Osmanlija na ovim prostorima pokrenuo je stanovnitvo; U poetku seobe
su ile u pravcu jug-sjever, a kasnije i obratno; U XIV i XV stoljeu nastaju
etnike promjene na prostoru Rumelijskog ejaleta (Grka, Bugarska,
Makedonija); Naseljavaju se Jurici i druga nomadska plemena, te dovodi
novo gradsko stanovnitvo (Skoplje, Solun, Bitolj); Usljed mletakoosmanskih ratova oko Skadarskog jezera i dolinom Bojane naseljava se
alabnsko stanovnitvo; Stanovnitvo na prostoru od Kosova polja do
Vrandukog klanca nee u prvim stoljeima osmanske uprave imati
znaajnija pomjeranja; Pomjeranja stanovnitva bit e izvjesna u Bosanskoj
krajni, Lici i Baniji, kao i na prostoru preko Save u Slavoniji, kao i u pravcu
iz unutranjosti Dalmacije prema moru;

Kako bi stavila u funkciji osvojene zemlje, Osmanlije su ih naseljavali u

XV i XVI stolj. Osnovnu masu preseljenog stanovnitva inili su vlasi stoari
iz stare Rake, Zete i Huma;
Stanovnici dinarskih prostora i Smederevskog sandaka naseljavali su
prostor sjeverno od Save i Dunava, sve do Budima i duboko do Erdelja;
Nakon pada Jajca, naseljen je prostor izmeu Vrbasa i Une, te sjeverna
Dalmacija, Lika, Banija i Kordun.
Talas seoba dinarskog stoarskog
stanovnitva u XVI stoljeu bit e nastavljen na pravcu osmanskoaustrijske granice; U XVI stolj. dio hrianskog stanovnitva preselio je na
prostor Austrije i Mletake Republike. Na taj nain ojaala su pogranina
mjesta muslimanskim elementom; Pobune i nemiri su pokretali seobe,
jedni su se raseljavali, jedni doseljavali. Hajduci i uskoci su doprinosili
pokretanju stanovnitva; Od velikog Bekog rata (1683-1699), seoba
stanovnita e se odvijati pravcem sjever-jug. Iseljavae preteno
muslimansko stanovnitvo; Pomjeranjem Osmanskog carstva sa prostora
sjeverno od Save i Dunava pokrenuo je velike seobe muslimanskog
stanovnitva.
Najvei dio doseljavao je u Bosanski ejalet, ali i na prostor Rumelijskog
ejaleta; Prodorom, pa povlaenjem austrijskih snaga iz dubine osmanske
teritorije povlailo se i dio hrianskog stanovnitva; Iz podruja Bosanske
krajne jedan dio stanovnitva naselio je Liku, Baniju, te Dalmaciju koja je
bila pod kontrolom Mletake Republike; U XVII i XVIII stoljeu albanaki
stoari naselili su prostor Metohije i ar planine, te gornji tok rijeke Vardar;
Nakon Beogradskog mira (1739) i stabilizacije granica nastavie se proces
seoba stanovnitva; U XVIII stoljei zapaen je pojaan prelazak na islam,
te naseljavanje muslimanskog stanovnitva na osetljivim stratekim
takama; Izvreno je naseljavanje gradova na Savii Uni, stanovnitvom
protjeranim iz Ugarske, Slavonije i Like; Nakon velikog Bekog rata,
Austrija je na prostor osvojenog Budimskog, Temivarskog i dijela
Bosanskog ejaleta sa juga doseliti pravoslavno stanovnitvo,a sa sjevera
Njemce, Maare,Rumune, Slovake, Rusine i druge;
Usljed privrednih uzroka, pokrenue se seobe pravoslavnog
stanovnitva iz Hercegovine i Crne Gore prema unutranjem dijelu
Smederevskog sandaka, iz Hercegovine, dalmatinske Zagore i Like, te
planinskih djelova Bosanske krajne na prostor Zapadne Bosne i Slavonije;
Arbanaki brdski stoari sve vie se sele u pravcu Kosova i Metohije, te u
kotlinama sjeverne Makedonije; U XVIII stoljeu su zapaene tzv.
mirnodopske seobe. Na seobe stanovnitva su uticale bolesti, kuge koje su
unitavale stanovnitvo itavih oblasti; Veoma su zanaajne seobe
gradskog stanovnitva, posebno trgovaca (Grci, Cincari,Jevreji).Isti su se
kretali uporedo sa osmanskim osvajanjima, emu su doprinijeli mirovni

ugovori; Pravoslavno stanovnitvo je seobama s juga prema sjeveru

pomjerilo svoj centar na sjever preko Save i Dunava (Vojvodina); Vlasi
stoari e u ovom periodu naselitii prostor Banije, Like, sjeverne Dalmacije,
te istone Slavonije; Albanski etniki element seobama e biti dominantan
na prostoru oko Skadarskog jezera, Kosova i Metohije, te sjevero-zapadne
Makedonije;
Etniki i politiki centri etnikog hrvatskog populusa pomjerae se
prema sjeveru Posavini i Podravini; Od XVI do XVIII stoljeu hrvatskim
etnikim elementom naseljava se prostor jadranskih gradova i ostrva;
Etiko pomjeranje stanovnitva moemo pratiti i kroz izmjene jezikih
dijalekata; Seobe od XV do XVIII stoljea imae i privredni karakter.
Planinski masivi dinarskog sistema daju glavnu masu kolonista-stoara;
Njihovo naseljavanje u upne oblasti praene su opadanjem poljoprivredne
proizvodnje; Proces etnobioloke integracije kolonista i starosjedilaca
tekao je sporo i praen je brojnim krizama, sukobiuma i etnikim
promjenama; Seobama su se stvarale razlike nacionalno-kulturnog i
drutvenog karaktera, ali je dolo i do etnikih zaokruivanja na odreenim
prostorima; Seobe iako su bile stalne bie trajnog karaktera i imae veliku
ulogu na etnonacionalno sazrijavanje naroda na prostoru jugoistone
Evrope, koje e se desiti u XIX i XX stoljeu;

TIMARSKI SISTEM U OSMANSKOM CARSTVU I NEGOVA PRIMJENA

NA PROSTORU BALKANA
Agrarne prilike u Osmanskom carstvu bile su zakonski ureene do najsitnijih detalja.
Nauka je miljenja, da od Rimskog carstva, pa sve do XVIII stoljea nije bilo drave u Evropi
koja je to podruje bolje uredila od Osmanskog carstva. U tom periodu Evropa je poznavala
Rimsko i Kanonsko pravo i druge zakone nije primjenjivala. Osmansko carstvo s druge
strane u tom vremenu veoma uspjeno ureuje agrarne odnose i prednjai u odnosu na druge
drave. irei se osvajanjima, Carstvo je ureivalo agrarne odnose, vodei rauna o
obiajnom pravu u istim. U prostranom Carstvu nali su se brojni narodi i erijatsko pravo u
ovom domenu je moglo zadovoljiti sve zahtjeve iz te oblasti. Za sve ono zato nije bilo
odgovora u erijatskom pravu, sultani su koristei se i obiajnim pravom donosili svoje
zakone. Zakoni koji su proisticali iz vladavine suverenosti nazivali su se kanunamama, po
grkoj rijei kanun to znai pravilo.
Pravo donoenja kanunama proistie iz erijatskog prava, po kojem vladar ima pravo da
odredi sve graanske i dravne ustanove, koje zahtijevaju mudrost, prilike vremena i javno
dobro od dravne upravne vlasti.Osmanlije su u svim osvojenim zemljama, zemljite
smatrali dravnom svojinom. Meutim, dali su pravo da moe biti svojine koja nije
ograniena i to na baama, vinogradima, gradilitima i kuama, zajedno sa okunicom. Ovo
pravo je bilo vezano kako za grad, tako i za selo. Vlasnik mulka je mogao neogranieno sa

njim da raspolae. Poslije vlasnikove smrti, mulk je bio naslijedan, mogao se prodati ili
pokloniti. Prvi opirniji feudalni zakonik donio je sultan Murat I 1375. godine, poslije
osvajanja Rumelije. Mehmed II el Fatih, osvaja Bosne, nastavio je sa donoenjem zakona.
On je pokuao usavriti zakonodavstvo, odnosno prilagoditi ga potrebama Carstva. Tako je
937. godine po hidri (1480.) izdao Erazi kanunamu, koja je u narednim stoljeima bila
glavna osnova za upravljanje agrarnim odnosima u Osmankom carstvu.
Na planu ureenja zakonodavstva u Osmanskom carstvu posebno je bio uspjean sultan
Sulejman Velianstveni (1520.-1566.), zbog ega je dobio naziv Zakonodavac El-kanuni.
Veliki doprinos zakonodavnom ureenju dao je i jedan od najpoznatijih islamskih pravnika
uenjaka ejh-ul. Islam Ebusund, porijeklom Bonjak od plemena Sudia kraj Zvornika.
Praksu sultana Sulejmana Velianstvenog u odreenom dijelu nastavio je i njegov sin sultan
Selim II (1566.-1574.), koji je izdao novu kanunamu, koju je revidirao njegov tefterdar
Muhamed elebije, a za njime se poveo i sultan Ahmed I (1603.-1617.), iju je kanunamu,
dvije godine iza njegove smrti, uredio Alija Mujezinovi 1619. godine (1029. po Hidri).
Donesen je itav set utvrenih zakona koji su pored staroturskog jezika tampani i na drugim
jezicima, te su bili dostupni cijeloj Osmanskoj carevini.
Vaan propis koji tretira agrarne i vlasnike odnose jeste kanunama koju je 1575. godine
napisao poznati Porte Feridum, koji je bio blizak prijatelj Mehmed-pae Sokolovia. Vaan
propis jeste Sulejmanova Eraz-i kanunama, koja se naziva jo i Budimska, ali i Nova
kanunama. Ista ima i dodatne komentare, odnosno kodekse, kao to su: Kanunama dedid iz
1550. godine, Eraz-i Kanunama iz 1565. godine, Kanunama pisana u Edreni 1565. godine,
Kanunama pisana 1591. godine, Kanunama iz 1720. godine, Kanunama prepisana od
Ibrahima sina Alije iz 1739. godine i niz drugih propisa. Brojni su zakonici koji reguliraju
agrarna pitanja i imaju poseban znaaj za Bosanski ejalet. To su prije svega kanuname za
sandake: Bosanski, Hercegovaki i Zvorniki iz 1540. godine i Sarajevska kanunama
napisana 1688. godine. Osmanska dravna uprava svoju vlast najsnanije je manifestovala
upravo preko timarskog sistema, koji je bio dominirajui faktor u prvim stoljeima osmanske
uprave.
Cjelokupna vojna i privredna organizacija Osmanskog carstva zasnivala se na principima
timarskog sistema. Neto kasnije u oblasti privrede i agrarnih odnosa u okvirima raspadanja
timarskog sistema oblikovao se i razvijao drugi sistem poznat pod nazivom ifluenje. Za
bolje razumijevanje sveukupnih drutveno-politikih i privrednih odnosa u Osmanskom
carstvu, najvaniju ulogu imao je svakako timarski sistem. Ovaj sistem je imao najvaniji
uticaj i na agrarne odnose u Carstvu. O vanosti feudalnih odnosa Osmanlije su stekle
odreene spoznaje sa zakanjenjem u odnosu na evropski svijet, koji se znatno ranije vee za
ovaj drutveni poredak. Po osnivanju Osmanskog carstva, formiraju se odreena vojnika,
viteka lena, koja su povezana sa injenicom da vojnika sluba u Carstvu obezbjeuje pravo
na zemljini posjed. Ovo pravilo poinje sa Osmanom, rodonaelnikom Osmanskog carstva i
Osmanlija, koji je svojim nasljednicima podijelio svoj zemljini posjed (leno).

Takav sistem podjele zemljinog posjeda sainjavao je sr funkcionisanja Osmanske

drave. Taj je sistem kasnije doraivao i usavravao sultan Murat I, koji je donio propis po
kojem su spahije postajale silahdari, a njihovi sinovi su mogli postajati spahije nakon oeve
smrti (spahi-oglani), te tako naslijediti timar. U vezi s tim, sultan Murat I donio je poseban
lenski zakon pod nazivom Kanuni-timar. Ovu instituciju usavrio je sultan Mehmed II elFatih. Po tim osnovama, leno se satojalo od etiri vrste zemljita u zavisnosti kome je
pripadalo: sultanu, vezirima, zaimima i spahijama. Sam sultan bio je vrhovni gospodar lena, a
predstavnici toga sistema - gospodstva bile su spahije. Vojniki posjed dirlik u Osmanskom
carstvu uope, dijelio se na tri vrste i to: timar, zeamet i has. Timar je bi sitni vojniki posjed
do 20.000 aki, zeamet krupniji vojniki posjed do 100.000 aki, i has krupni vojniki posjed
preko 100.000 aki.
Poloaj spahija bio je ureen na osnovu veliine prihoda sa njihovog timara. Ako je prihod
iznosio najvie 20.000 aki, vlasnik timara zvao se spahija, a njegovo leno timar, dok je
prihod od 20.000 do 100.000 aki posjedniku omoguavao zvanje zaima, a njegovo leno
zvalo se zijamet. Timari su spahijama dijeljeni na osnovu berata, u skladu sa njihovim ratnim
zaslugama. Spahije sa prihodom od 20.000 aki dalje su se dijelile u podgrupe, a time su bile
ureene i njihove obaveze u pogledu uea u ratu, naroito u pogledu angairanja broja
debelija i broja momaka koji su se zvali gulami. U svakom sandaku na elu spahija bio je
sandakbeg. Drava, odnosno sultan, kao vrhovni vlasnik zemljita davala je timare (kao i
druga vea lena) uz obavezu da sahibi timar, vri odreenu vojnu slubu. Spahija nije imao
stvarno pravo na timar i nije imao pravo isti otuiti, ve je za njega dobijao samo rentu.
Od veliine prihoda zavisila je i obaveza spahije o njegovom ueu u ratu. U zakonskim
granicama spahija je na erazi miriju imao odreena prava, kao to je nasljedno pravo na neke
dravne prihode zemlje, uglavnom to je bila desetina. Osim spahijske konjice, kao glavne
dravne vojske, u tu kategoriju su spadale i tvravske posade, koje su u ranijim vremenima
osmanske uprave uivale timare, a kasnije plate u novcu, tzv. ulufe, pa su se esto nazivale
ulufedije. Oni su bile sastavni dio spahijske vojske po osnovu berata koje su dobijali za svoju
slubu. Tako su naknade u novcu za slubu u tvravama treba smatrati timarom (dirlikom) i to
iz vrste gedik timarom. Ulema je ulazila u red plemstva, zavisno od ranga i slube koju je
obavljala, ali i zahvaljujui tome to je duhovna sluba visoko vrednovana i to su ulazili u
vladajue strukture drutva. Jenjieri nisu po svom statusu pripadali timarsko-spahijskoj
kategoriji. Oni su se zvanino zvali kapu kulu jenieri ili carski jenieri i bili su stacionirani u
prijestonicu, tamo gdje se nalazio i sultan. To je bio jedini vid stajae vojske do reformi
sultana Mahmuda II u prvim desetljeima XIX stoljea.
Zemljita koja su pripadala sultanu, kao njegovo lino vlasnitvo nazivala su se hasovi.
Prihodi od tog zemljita nije iao u korist drave i sa njima je raspolagao samo sultan. Sultan
je takva svoja dobra davao na upravljanje, uz odreenu naknadu. Takav odnos se nazivao
mukata. Postojali su dakle carski i divanski hasovi. Bilo je i spahijskih hasova, koji su bili
osloboeni poreza. Ta zemlja se nije mogla izdavati uz tapiju, ve ju je obraivao sam spahija
ili ju je davao da se obrauje za njegove potrebe. Ova zemlja je po svom statusu bila slina
kasnijim beglucima. Upravljanje sa zemljitima i imovinom koja su imala karakter hasa bilo

je regulirano fermanima i beratima, pa su spahije bile dune da se strogo pridravaju fermana

i njihovih odredbi. Pored spahija kao konjanika u Osmanskom carstvu, bilo je i drugih vojnih
obveznika, koji su imali odreenu vojnu obavezu, a bili su osloboeni plaanja poreza. To su
muselimi (pjeaci) i pogranina vojska nazvana vojnuk, vojnak.
Oni su osobito imali znaajnu ulogu u pograninim provincijama Carstva, sa zadatkom da
dre strae, te da kao pjeaci i pljakai podupru redovnu vojsku. Zbog toga su dobijali
odreeni komad zemlje vojnikluk, koji su obraivali, a nisu imali obavezu plaati na taj
prihod porez. Kao institucija, vojnikluk je bio slian instituciji krajinika. Zemljite koje je
bilo upisano na vojnuka nije se moglo izdavati nevojnuku, nego se moglo samo dodjeljivati
vojnucima. Olakice koje su davane vojnucima bile su veoma privlane, pa je hrianska raja
teila takvim zemljinim posjedima i tapijama, koje ih prate. Slinu ulogu kao vojnuci u
carstvu imali su i filurdije. Za zemlju koju koriste plaali su godinji porez u vrijednosti
jednog dukata. Bili su privilegovani i osloboeni mnogih drugih obaveza .
Zadatak im je bio da naroito u zimskom periodu, kada bi snijeg zemeo sve puteve, sa
visokim koljem obiljeavaju sve puteve, te pri prolazu transportnih karavana priskoe u
pomo sa prirunim alatima i konjima. Filurdije su porijeklom bili Vlasi, koji su se uz
dozvolu naseljavali na odreenim mjestima i formirali svoje katune. Prema odreenim
pokazateljima veoma brzo su se slavenizirali. Njihove dunosti, obaveze, a i prava bili su
regulirani posebnim kanunama. Stariji izvori spominju Vlahe na filurdijskoj zemlji.
Meutim, u starijim izvorima spominju se i muslimani. Tako su i nastala odreena
muslimanska naselja u blizini gorskih klanaca. Filurdije su se trudile da sauvaju privilegije,
naroito u vremenu kada nije bilo nikakve ratne opasnosti. U timarskom sistemu vanu ulogu
igrali su i posjedi sa kojih su seljaci ubirali plodove. Ti posjedi zvali su se ift ili ifluk i
predstavljali su posjed seljaka od koga je njegova porodica uz redovnu obradu toga posjeda
mogla sebi obezbijediti uslove za ivot.
ifluk nije imao odreenu veliinu, meutim ona je zavisila od boniteta zemljita i kretala
se od 70 do 130 dunuma, a po nekim autorima i neto vie. U agrarnim odnosima znaaj su
imali i drugi posjedi. Mera-meraja, znaila je utrinu-ledinu, panjak. Smatrala se javnim
dobrom i nije bila u posjedu privatnog vlasnika. Na temelju osmanskih propisa svako selo
imalo je meru-meraju. To zemljite sluilo je za ispau stoke, i nije se smjelo obraivati i
izdavati pod tapiju. Ono se smatralo opim dobrom, to je vailo i za izvore vode, koji su
sluili za napajanja stoke kao i za druge bilo seoske ili gradske potrebe. Ti izvori nisu se
smjeli isuiti, ime bi bili ukinuti. Pored meraje bilo je i drugih prostora koji su bili odreeni
za ispau stoke, bilo u ljetnom ili zimskom periodu. Nomadi nisu imali stalna boravita i
kretali su se po mnogim zemljama Balkana, a nazivali su se hajmani. Ukoliko bi nomadi na
jednom mjestu boravili due od godinu dana, bili su duni plaati porez od 50 aki koji se
nazivao resmiduhan.
Poreske obaveze u Osmanskom carstvu, naroito one koje su vezane za agrarne odnose, bile
su razraene do mnogih detalja. Vrlo rano, Osmanlije su priznale eraz-i miriji pravo
neposrednog naslijea, pri emu nisu priznate tapijske pristojbe. To pravo pripadalo je sinu

nakon smrti oca. Ukoliko umrli nije imao muke djece, zemljite postaje dravno i spahija ga
je mogao uz plaanje tapije dati po svom nahoenju. Meutim, kako bi se sprijeile
zloupotrebe od strane spahija, to se pravo proirilo pojedinim fermanima i kanunima, pa se
naslijeivanje priznavalo i blioj rodbini, te zainteresovanim licima obezbijedilo pravo
prvootkupa (pree pravo na tapiju). U kanunamama je vrlo precizno odreivano i razraeno
pravo na mahlul zemljite, te dato tumaenje zakona. Ukoliko nema sina, kerka je imala
pravo da u narednih 10 godina zahtijeva da joj se vrati zemljite, ak i ako je dato drugim
licima. Osmanlije su u svom zakonodavstvu bili veoma strogi u sluaju neobraivanja mahlul
zemljita. Dovoljno je bilo da se zemlja tri godine ne obrauje, pa da na tu zemlju gubi pravo
ne samo posjednik nego i njegova rodbina.
Takva zemlja se davala drugima da je obrauju. Mahul-pripadnost dravi. Spahija je imao
ovlatenje da ovakvo zemljite kao i zemljita novih krevina, ikara i uma, u zastupanju
drave izda pod tapiju. Osmanlije nisu ograniavale pravo kolonizacije po svojim agrarnim
zakonima. Kolonisti su mogli da naseljavaju zaputena zemljita, ikare i pustare, vodei pri
tome rauna da ne povrijede pravo drugih. Od onoga ko naseli takva podruja i osposobi
takvo zemljite, nakon trogodinje obrade, spahija je mogao zahtijevati plaanje tapije.
Drugi drutveni sloj u Osmanskom carstvu inila je raja. Ovom sloju su pripadali i hriani i
muslimani. Vano je bilo da neko pripada kategoriji proizvodnog stanovnitva, a ne vojnikog
Odnosi izmeu raje i spahija bili su jasno ureeni i sastojali su se u pravu spahija da ubiru
poreze u ime drave sa mirijske zemlje koja je data raji, seljaku, obraivau na koritenje.
No, sva zemlja je pripadala dravi, pa tako i vojniki posjedi. Prihodi sa zemlje su
dodjeljivani vojnicima, ali oni nisu imali pravo svojine nad zemljom.
Do poetka tanzimatskih reformi 1839. godine raja, hrianska i muslimanska se razlikovala
po svojim poreskim obavezama, i to iz razloga vjerske pripadnosti. Ta razlika se uglavnom
odnosila na injenicu da je pravoslavna raja imala obavezu plaati hara, a muslimanska raja
nije imala tu obavezu, jer je imala obavezu odlaska u rat, dok su ostale line i naturalne
obaveze bile iste za raju muslimane i hriane. Postojale su i neke druge sitne razlike u
obavezama, koje sutinski nisu bile znaajne, jer ni muslimani ni pravoslavci nisu bili lieni
obaveze linog poreza, dok su naturalne obaveze bile iste za jedne i druge Jedinstvena i
zajednika obaveza za svu raju, hriansku i muslimansku bila je erijatska desetina od
poljoprivrednih usjeva. To vrijedi i za period kada je uveden sistem vanrednog oporezivanja
radnog stanovnitva, tj. od poetka XVIII stoljea do poetka Tanzimata. Taj sistem se
izmijenio nakon Tanzimata 1839. godine, kada je uveden jedinstveni novani porez umjesto
svih novanih poreza tzv. vergija, a erijatska desetina je ostala i dalje kao obaveza za sve
uivaoce mirijske zemlje.
Raja predstavlja slobodno stanovnitvo koje se bavilo zemljoradnjom i stoarstvom. To je
onaj sloj stanovnitva koji je bio zaduen da obrauje zemlju i uzgaja stoku, te da od
navedene proizvodnje ima obavezu prema dravi po jasno utvrenim redovnim porezima.
Porezi su mogli biti novanog ili naturalnog karaktera. Treba razumjeti da navedena
kategorija stanovnitva nije samo bila zaduena za obraivanje zemlje ili proizvodnju na neki
drugi nain. To stanovnitvo je imalo pravo da to ini.Postojanost prava i dunosti, kao to je

istaknuto u navednom primjeru upuuje da se radilo o slobodnom seljaku, jer iz njegovog

prava jednostavno su proizilazile i utvrene obaveze. Carstvo je zagovaralo takav status, jer je
njemu bio potreban koristan podanik drave. Sve nedvosmisleno upuuje da je raja
predstavljala podanike sistema koji su uivali punu slobodu ivota, asti i imetka, kao
prirodno pravo koje je Osmansko carstvo batinilo kroz svoju historiju i na kojima se
zasnivalo.
Prava raje utvrena su zakonskim propisima datim od strane sultana i drave, koji reguliraju
drutveni status raje i njenu funkciju na planu privreivanja. Zakoni obuhvataju sve
poljoprivredne proizvoae, bez razlike na vjersku pripadnost, te utvruju pravo tapije za one
zemlje koje obrauju. Pa prema tome sloboda ili nesloboda pojedinog podanika, odnosno
svih podanika, moe se razmatrati samo u odnosu na vladara. Stoga, sasvim je odrivo i
opravdano tumaenje da su svi zemljoradnici slobodni seljaci, a oni su to na osnovu
posjedovanja tapija. Oni se u osmanskoj korespondenciji pored termina raja najee nazivaju
sahib-i erz, to znai uivalac zemlje, posjednik zemlje, ali nikao vlasnik zemlje malik-i erz,
jer to je mogao biti iskljuivo vladar. Oni se nazivaju i sahibi-tapu, to znai nosilac tapije, a
nekada i mutesarrif-i erz, posjednik zemlje, uivalac zemlje ili korisnik zemlje.
U osmankom zakonodavstvu jasno je utvreno i oznaeno pravo raje. Ono je nazvano hak-i
tapu ili hack-i tesarruf, to oznaava pravo tapije i pravo koritenja, uivanja i raspolaganja
sve do razine gdje poinju suverena prava vladara. Na ovaj nain definirani su svojinski
odnosi obraivaa zemlje, zemljoradnika na njihovim posjedima. To i potvruje da oni
izravno ulaze u svojinske odnose, to nikako ne moe znaiti da se ovdje radi o podijeljenoj
svojini, jer se ona ne moe dijeliti izmeu obraivaa zemlje i vladara Obraiva zemlju dri,
obrauje i njome raspolae u vidu naslijeivanja u porodici, prema jasno utvrenim
propisima. Tim propisima je utvreno da zemlju mogu naslijediti pravni nasljednici, i to bez
plaanja tapijske takse, odnosno bez ponovne kupovine. Nasljednici preuzimaju i sva prava
sistema obrade i proizvodnje, odnosno utvrenog plodoreda u dotinoj zemlji. U Osmanskom
carstvu i prava vladara su utvrena zakonima, koje je donio sam vladar. Ta prava vladara
nastupaju u posebnim okolnostim, tj. kada neko nije ispotovao zakon pa mu treba oduzeti
posjede.
Ta procedura je jasno utvrena i zemljoradniku obraivau je dobro poznata, a to je kada
zemljoradnik tri godine uzastopno ne obrauje posjed, kada ne plati poreze koji su mu
propisani, ili kada zemljoradnik svoj posjed pokua da prenese iz jednog vojnikog posjeda u
drugi, ili kada zemljoradnik svoj posjed zavjeta u dobrotvorne svrhe, a da za to nije dobio
odobrenje vladara. Sve to potvruje da su odnosi na zemlji, od svojinskih do naina
oporezivanja i manipuliranja posjedima, nainom obrade i odnosa prema spahijama, precizno
utvreni zakonima. Takvi odnosi i njihovo reguliranje inili su klasini osmanski sitem
stabilnim i obraivae zemlje sigurnim i zadovoljnim. Eventualni poremeaj u tom pogledu
izazivao je reakcije obraivaa i njihovo traenje potivanja utvrenog prava od strane suda ili
drugog dravnog nadlenog organa, pa i samog sultana. Pravo na zatitu imao je svaki
podanik u Carstvu i on ga je jednostavno koristio, ali nerijetko i zloupotrebljavao.

Mada treba istai da su se propisi koje je sultan donosio podjednako odnosili, kako na
muslimane tako i na nemuslimane i oni su imali obavezu pridravati se istih. Faan faktor u
oblasti agarnih odnosa u Osmanskom carstvu bile su spahije. Isti su predstavljali vojnu klasu,
obino konjanike koji su bili redovna vojska Carstva koje je plaala drava. Njihove plae su
se podmirivale od dravnih poreza dobijenih sa zemljinih posjeda. Porezi su bili utvreni
prema beratu i rjeenju o namjetenju u slubi. U beratu su navedeni osnovni podaci o
spahiji, zatim njegovoj slubi, njegovom rangu i slubi, negovoj godinjoj plai, nazivima
imanja i lokaliteta sa kojih uiva prava. S druge strane spahiji su beratom bile utvrene i
obaveze vojnika, gdje je bio obavezan da se odazove na svaki poziv sultana ili odreenog
starjeine. Isto tako, spahija je imao obavezu da u ime drave ubira porez od obraivaa sa
zemljinog posjeda, to je radio po jasno utvrenoj proceduri i u tano utvreno vrijeme.
Ukoliko bi dolo do zapostavljanja svojih obaveza spahija je gubio pravo, pa je od vojnika
pretvaran u obinog obraivaa zemlje sa obavezama da plaa porez. Spahije koje su uivali
krupniji zemljini posjed nazivali su se zaimima. Oni su uz svoje ime veoma esto pridodavali
titulu beg, mada to nikada nije bio slubeni naziv za uivaoce krupnih timara. Spahije u
smislu svojinskih odnosa na zemlju nisu imali nikakva prava. On je bio jednostavno uivalac,
posjednik i korisnik zemljinog posjeda, odnosno uivalac prihoda sa zemljinog posjeda. U
ovisnosti od ranga, spahije su imali odreene obaveze prema pretpostavljenima, dok su te
obaveze begova bile minimalne ili nikakve. No to nije imalo nikakve veze sa svojinskim
odnosima, niti je uticalo na slobodu spahija. On je bio slobodan, jer je kao i obraiva uivao
tapiju koja mu je osiguravala nesmetan posjed svoga imanja.
U feudalnom osmanskom
sistemu spahije su predstavljali vaan vojni rod, koji je pored vojnih obaveza i zadatka imao
vane i graanske obaveze. Uee spahija u vojnim pohodima Porta je nagraivala raznim
dravnim prihodima dobijenim sa erazm-i mirije (dravne zemlje). Pored toga, spahije su za
uee u vojnim pohodima dobijali odreene zemljine posjede timare i zijamete. Spahije su
imali pravo ubiranja poreza sa eraz-i mirije i uzimanje jedne desetine sa istog.
Isto tako, brinuli su se da eraz-i mirija ne ostane bez obraivaa, pri emu se obraivau
izdavala odreena isprava o posjedu i utvrivala taksa. Tako da moemo kazati da su spahije
bili ne samo vojni obveznici, ve poreznici i gruntovniari za dravnu zemlju, sa koje su
ubirali poreze i takse za svoju plau. Prema veliini prihoda sa spahiluka bilo je tano
odreeno da li e spahija doi u vojsku sam i u kakvom oklopu ili sa pratnjom i opremom i
koliko e biti pratilaca i kako opremljenih i naoruanih i da li e nositi ador. Spahijski
posjedi nisu bili veliki posjedi, ve su inili vie manjih seoskih posjeda koji su se nazivali
iflucima, a neto kasnije kmetskim selitima.
Kanunama je tano bila utvrena povrina jednog ifluka. Oni koji su obraivali spahijsku
zemlju zvali su se ifijama ili kmetovima. Zemljoposjednik kao uivalac prava na posjed
zvao se ifluk-sahibija. Uloga ifluk-sahibija u agrarnim odnosima bila je veoma vana. U
pravom smislu rijei vlasnik zemljinih posjeda bila je drava, a spahija je bio dravni vojni
inovnik, kome je zbog njegovih vojnih zasluga, sultan davao zemljini posjed na
raspolaganje. Na posjedu je zemlju obraivao predstavnik raje, koji je imao utvrenu
obavezu prema dravi i spahiji. Ti odnosi izmeu spahije i raje ureivani su ugovornim

aktom, i takav sistem odnosa u oblasti agrara u Osmanskom carstvu funkcionisao je bez veih
problema nekoliko stoljea.
Zanimljivu ulogu u osmanskom drutvu imali su Vlasi. Naa historiografija je stajalita da
su isti imali povlaten odnos u drutvi. Vlasi su uglavnom sluili za ienje terena prilikom
osvajanja odreenih prostora, krili su puteve, pripremali materijal za izradu mostova, pravili
utvrenja, a nekada i uestvovali u ratnim pohodima sa naoruanjem. Pored toga, bili su duni
da daju za vojsku odreena materijalna sredstva, u vidu prehrane vojske, obezbjeenja atora i
dr. Ono to je posebno vano za Vlahe jeste da su isti naseljavali osvojena podruja. Vlasi su
se preteno bavili stoarstvom i bili su priznati stoari. No, ukoliko bi se desilo da promjene
privrednu granu, da se bave obradom zemljinog posjeda, njihov status u vidu davanja
obaveza poreza prema dravi nije se mijenjao. Vlasi su se inae paualno oporezivali, a taj
porez se nazivao filurija, i on je samo vaio za njih. Inae, nain oporezivanja Vlaha bio je
laki i jednostavniji u odnosu na hara i desetinu.
Isto tako, kontrola prihoda na vlakim podrujima je takoer bila sasvim blaga i obavljala
se periodino i to poslije svakog drugog novog popisa. Porez za Vlahe je odreivan po
domainstvu bez razlike na broj mukih glava u istom. Vano je istai da su Vlasi imali
posebnu svoju unutranju organizaciju, zasnovanu na rodovskom i plemenskom pricipu, pa su
se redovni organi vlasti rijetko mijeali meu njih.
S druge strane njihove starjeine (knezovi, primiuri i katunari) obavljali su sve kontrolne
funkcije u navedenoj zajednici Vlaha, to je znaajno olakavalo posao dravnim organima.
Po svom drutvenom statusu Vlasi su bili raja, koja je imala povlaten drutveni poloaj, sa
umanjenim porezima. Vlasi su spadali takoer u kategoriju slobodih seljaka, jer su imali
tapiju kao potvrdu o pravu na koritenje posjeda. Bosanskohercegovaka historiografija
Vlahe tretira slobodnim seljacima. Oni su bili slobodni i po propisima erijata i kanuna, jer su
bili jednaki pred zakonom.
Njihovu ast i imetak upravo su titili ovi propisi. Razlike su postojale u pogledu
erijatskog tretiranja podanika krana i muslimana. I jedni i drugi su slobodni, ali su im
obaveze bile razliite. Hriani nisu ili u vojsku i nisu branili sultana, ali su zato plaali
diziju, kao pomo za vojsku. Dok su muslimani bili duni odazvati se na poziv sultana u
vojsku, ali su zato bili osloboeni dizije. I dizija je bila lini i izravni porez koji su plaali
svi odrasli krani. No, oni su bili tienici vladara, pa su se zvali zimije-tienici drave i
vladara. Osmansko carstvo do Tanzimata, nije imalo izgraen sistem na osnovu kojeg je
moglo sakupiti sve dravne poreze i obaveze koje su podanici Carstva imali prema istom.
Sistem prikupljanja poreza bio je mjeovit do ovog perioda. Neke prihode, poput poreza
nemuslimana na glavu, carine i slino plaali su se dravi u novcu. Carstvo je u novcu plaalo
glavne inovnike centralne uprave, kao i jeniare. Jedan broj dravnih slubenika i oruanih
snaga Porte, meu kojima i spahijsku konjicu, Porta je nagraivala najveim dijelom
naturalnim nagradama.
Earz-i mirija jeste bila sultanovo vlasnitvo, kao i sve drugo u Carstvu, ali je spahija kao
sultanov podanik imao utvrena prava koja proistiu iz odredaba zakona koji utvruju ovu

problematiku, kao to je nasljedno pravo na dravne prihode. Obraiva zemlje, predstavnik

raje, svoj status je utvrivao ugovorom sa spahijom, dok god je obraivao posjed. Spahija je
imao obavezu na vrijeme kupiti porez od oraivaa zemlje i nije smio ii u svako doba na
posjed i traiti poreza vie nego to je odreeno. Istina, poslije smrti obraivaa posjeda,
istog su mogli naslijediti njegovi potomci bez plaanja dodatne takse spahiji. U sluaju da
navedeni posjed naslijede drugi nasljednici isti su imali obavezu plaati spahiji posebnu taksu
za naslijeivanje posjeda, koja se zvala tapunama.
U prostranom Osmanskom carstvu nali su se brojni narodi i erijatsko pravo u ovom
domenu nije moglo zadovoljiti sve zahtjeve iz te oblasti. Sve ono za to nije bilo odgovora u
erijatskom pravu, sultani su, koristei se obiajnim pravom, donosili svoje zakone (kanune).
Pravo donoenja kanuna proistie iz erijatske ustanove po kojoj vladar ima pravo da odredi
sve graanske i dravne ustanove. Dravna zemlja je ona zemlja za koju prilikom osvajanja
nije bio poznat vlasnik, jer se imovina pobijeenih naroda smatrala ratnim plijenom. Bivi
ratnici, izginuli su u ratu ili izbjegli van granica Osmanskog carstva, naputali su posjede pa je
ta zemlja pripadala sultanu. Namjesnici pojedinih pokrajina su takve posjede dijelili
spahijama kao erar-timare, pa se ova zemlja zvala erzi-mirija, a vlasnik timara sahibi-timar.
Posjednik ovu zemlju nije smio prodavati niti zalagati, jer se ona kod njega smatrala u najmu
(idari).
. Spahije su erar-i miriju dobijali na osnovu berata. Oni su je mogli dijeliti raji ili njihovoj
rodbini i od njih uzimati uobiajeni hak na temelju erijatskog prava. Budui da ni vlasnici
timara, kao ni posjednici u sutini nisu mogli postati vlasnici zemlje, za takvu zemlju nije bilo
dozvoljeno da se prodaje, poklanja ili uvakufljuje. Kako se agrarni sistem temeljio na
ustanovi mirijske zemlje, nosio je u sebi nepremostivu protivrjenost, pa je vremenom
negativno uticao ne samo na sistem timarskih lena, nego i cijeli sistem privreivanja u
Osmanskoj carevini.
Taj proces je u sutini razarao sistem mirijske zemlje, iako se on s njim formalno i pravno
usaglaavao, ostavljajui i dalje u vanosti spoljne okvire timarskog sistema hasova. Spahija
je i dalje ubirao svoju uobiajenu rentu, no sada rentu nije samo on ubirao. Izmeu njega i raje
uvuklo se tree lice koje nije imalo nikakve veze sa timarskom organizacijom i sa direktnom
agrarnom proizvodnjom. To lice je moglo biti predstavnik birokratije, trgovac, zanatlija,
jeniera i drugi. Takvo lice, postavljajui se izmeu spahije i raje, zauzimalo je u pogledu
plaanja rente ono mjesto koje je dotle raja imala prema spahiji, a ono je svoje zahtjeve
prema raji, koja i dalje ostaje osnovni agrarni proizvoa i stvarni davalac rente, ostavljalo
uzimanjem poveane rente iz koje je plaalo rentu spahiji, a ostatak uzimalo za sebe.
Na taj nain, je renta bolje rei viak proizvodnje, razbijen izmeu dva lica. To je imalo za
posljedicu da je realizovani viak u zemljoradnji u ogromnom broju sluajeva iao van
agrarne proizvodnje, poprimajui oblik realizovanog novca, oblik trgovakog, odnosno
zelenakog kapitala. Ovaj proces poznat je pod nazivom ifluenje. U ovom periodu
evidentno je da borbena snaga spahija konstantno opada, a potreba za ueem u novim
ratnim pohodima je stalno rasla. Spahija je morao da veliki dio svojih prihoda troi na stalne
ratne pohode te na izdravanje svoje porodice. Zbog toga su neki bili prisiljeni da vre

pozajmice novca od drugih. Time je rasla ugroenost timara, a nakon toga dolazile su i druge
brojne ekonomske potekoe.
Pravni status vakufske zemlje imao je u islamskom svijetu poseban znaaj. Pojedinci su iz
vjerskih razloga poklanjali zemlju u dobrotvorne svrhe. Ta zemlja je na temelju vakufname,
kao pravne isprave u erijatskom pravu trajno ustupala vakuf kao zakladu. Tom prilikom
odreivan je staratelj tog zemljita, koji se nazivao mutevelija. On je to zemljite mogao
upotrebljavati, pridravajui se strogo vakufname. Osmanlije su priznavale vakufe i drugim
vjerskim zajednicama, a ne samo muslimanima. Vakufska zemlja je bila osloboena od
plaanja desetine, koja je bila prihod drave, pa je time prihod bio umanjen. I Iz tih razloga
sultani su izdavali posebnu mulknamu i odreivali koja se to zemlja moe uvakufiti.
Prvobitni Osmanski ustav nije poznavao batinsko plemstvo, mada je kasnije razraivano
pravo batinstva i tapije, niti strogo razlikovanje drutvenih kasta kao drugdje.
Demokratski princip je u njemu dosljedno proveden. Malo je primjera u svijetu, gdje
sinovi najnieg stalea mogu dostignut rang sa najvie dostojanstva i ovlatenja u dravi kao
to je bilo bezbroj primjera u Osmanskom carstvu. Drutvena struktura stanovnitva, mogla se
podijeliti na slijedei nain: Sejjidi (plemstvo) - oni su potomci prorokovi. Oni su uivali
brojne povlastice koje su se odnosile na to da su bili osloboeni plaanja poreza. Uslov za
takvu privilegiju bila je potvrda o vlastitom porijeklu (rodoslovlju). Takvu potvrdu mogao je
izdati carigradski nekib-ul-eraf. Askeri, u ovu kategoriju stanovnitva ubrajali su se svi
vojnici, kadije, muderisi, mutevelije, nadzornici, hatibi i svi drugi inovnici i slubenici koji
su svoje dunosti obavljali na osnovu dobijenog carskog berata. Njihova privilegija je bila
sadrana u tome da u sluaju povrede zakona njima ne sude civilni, nego vojni kadija. Njima
nije pristajalo da se bave trgovinom i zanatstvom. U ovu klasu stanovnitva su spadali i
jenjiari kao ifluk-sahibije. Oni su imali odreene granice svog vojnog poziva.
Jenjiari su primali naknadu na osnovu svoje vojne slube, to nije uticalo na prihode koje
su primali spahije. Jenjiari su bili plaeni novcem, a ne u naturi. Kada su Osmanskom
carstvu u drugoj polovini XVIII stoljea nastali veliki neredi, drava nije mogla vie
isplaivati jenjiare iz dravne kase, pa su oni nezakonito poeli uzimati dio roda pored
spahije. Jenjiari su imali u drutvu dobar status i ivjeli su dobro pored spahije. U drugoj
polovini XVIII stoljea odnosi u oblasti obaveza raje prema dravi su izmijenjeni. Tome su
znaajno doprinijeli brojni neredi irom Osmanskog carstva, to je dovelo do pranjenja
dravne kase. Iz tih razloga, pored spahija i jenjieri su uzimali dio naturalne naplate za svoju
vojnu dunost.
Na taj nain, eraz-i mirijske zemlje, odnosno seljaci koji su ih obraivali dobile su dodatno
optereenje, jer je broj jenjiera bio neznatno vei od spahija. To je dovodilo do dodatnog
nezadovoljstva kod seljatva, pa i stvaranja nereda i dizanja pobuna u cijelom carstvu.
Naime, zabiljeeno je da jenjieri sve vie postaju novi ifluk-sahibije. Meutim, njihov
odnos prema ifijama bio je na razini vojne obaveze, jer su uzimali onoliko koliko im je bilo
neophodno za njihovu vojnu slubu, a nisu zadirali u civilne poreznike i gruntovnike
funkcije i prihode koje su pripadale spahijama kao ifluk-sahibijama. Spahijski sistem je sve

vie slabio, da bi krajem XVIII i poetkom XIX stoljea bio posve slab i neodriv. Razloga
tome je vie, a jedan je svakako, to se spahije nisu pridravale donesenih kanunama, gdje se
posjed naslijeivao i od strane onih koji na to nisu imali pravo.
Na to je bilo reakcija od strane eih-ul-islama, gdje se optuuje direktno Porta za slabosti u
drutvu i propadanje spahijskog sistema, jer je Porta suprotno kanunama raspolagala
znaajnim brojem zemljinih posjeda i dijelei ih dvorjanima i drugim dravnim inovnicima,
pretvarala ih u pasmaklike, araplike i hasove, koje su veziri uzimali sa sebe ili su ih dijelili
kao oturaklike (penzije) onima koji su jo mogli sluiti Carstvu Na taj nain propadao je
spahijski sistem u Carstvu, a znaajan dio posjeda kao to su mukati i arpalika razgrabljen je i
dat onima koji ga nisu obraivali.