[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

1. HIDROENERGIJA
Suneva enegija koja dopire do Zemljine povrine izaziva isparavanje vode na povrinama
okena, rijeka i jezera, ali i sa povrine tla i iz biljaka. Ta se voda podie u obliku vodene pare na
neku visinu i stvaraju se oblaci. Oborine padaju na zemlju, pa ta voda ima potencijalnu energiju
2

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

prema nivou mora. Ako je prosjena visina kopna 700 m iznad mora, povrina kopna 130.106
km2 i ako su prosjene padavine 0.9 m vodenog taloga onda je ukupna potencijalna energija
oborina koje padaju na kopno oko 220.000 TWh godinje. Za usporedbu dananja svjetska
proizvodnja je oko 2800 TWh godinje. Ali samo manji dio te potencijalne energije se moe
upotrijebiti jer je potrebna odreena koncentracija vode, a to se ostvaruje u vodotocima. Od
padavina koje padaju na kopno samo mali dio stie u vodotoke, ostalo preuzimaju biljke ili
odlazi u unutranjost zemlje. Za svaku taku vodotoka (profil vodotoka) mogue je na osnovu
topografije zemljita odrediti povrinu zemljita ili tzv. oborinsko podruje sa kojeg voda dotie u
vodotok. Omjer koliine vode koja se tokom godine pojavljuje u vodotoku (na posmatranom
profilu) i koliine padavina na oborinskom podruju (na posmatranom profilu) zovemo faktor
oticanja. On zavisi o klimi, topografskim i geolokim uticajima. Kree se u irokim granicama
(0.25-0.95).
1.1 Energija vodotoka
Koliina vode koja protie vodotokom u jedinici vremena (m3/s) ili protok nije konstantna
veliina, ve ovisi o oborinama, topljenju snijega, koliini vode koja podzemnim putem dotie do
vodotoka. Moe se raunati da je protok u toku 24 sata konstantan (srednji dnevni protok).
Aritmetika sredina dnevnih protoka u jednoj godini je srednji godinji protok, a u nizu godina
(25-40 godina) srednji viegodinji protok. Idui od izvora ka uu prosjeni viegodinji dotok
sve vie raste jer se poveavaju oborinska podruja pa su koliine vode od oborina koje
gravitiraju vodotoku sve vee. Istodobno od izvora ka uu kota nivoa povrine vode postaje
sve manja. Svakom profilu vodotoka odgovara odreena kota H (visina iznad povrine vode u
metrima) i odreeni srednji viegodinji protok Q (m3/s). Kada iskoritavamo potencijalnu
energiju vode izmeu dvije kote govorimo o koritenju vode na padu koji je jednak razlici kota.
U posljednjih 30-ak godina proizvodnja energije u hidroelektranama je utrostruena, ali je time
udio hidroenergije povean sa 2.2% na 3.3%. U nuklearnim elektranama u istom je razdoblju
proizvodnja poveana gotovo sto puta. To je zbog toga jer koritenje hidroenergije ima svoja
ogranienja. Ne moe se koristiti posvuda jer podrazumijeva obilje brzo tekue vode, a poeljno
je i da je ima dovoljno cijele godine, jer se elektrina struja ne moe jeftino uskladititi. Da bi se
ponitio utjecaj oscilacija vodostaja grade se brane i akumulacijska jezera. To znatno die cijenu
cijele elektrane, a i die se nivo podzemnih voda u okolici akumulacije. Nivo podzemnih voda
ima dosta utjecaja i na biljni i ivotinjski svijet, pa prema tome hidroenergija nije sasvim
bezopasna za okoli. Veliki problem kod akumuliranja vode je i zatita od potresa, a u zadnje
vrijeme i zatita od teroristikog ina. Protok kod HE je veoma promjenljiv pa se nikada ne gradi
HE kapaciteta koja moe iskoristiti svu vodu, u doba velikih protoka, jer u ostalim periodima
maine ne bi mogle raditi punim kapacitetom. Zato je srednji iskoristivi protok manji od srednjeg
viegodinjeg protoka. Imamo i gubitke u cjevovodima i mainama. Znai da imamo koliinu
energije i snage koja je manja od srednje snage i energije vodotoka. Koliina energije koja bi se
mogla obuhvatiti izgradnjom ekonominih postrojenja nazivamo ekonomski iskoristivom
energijom vodotoka. Radi to slikovitijeg prikaza tabelarno su dati podaci o iskoristivim vodenim
snagama i ostvarenoj proizvodnji u 2000. godini u HE, te grafikom je dan prikaz iskoritenosti
vodene snage u svijetu:

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

Tabela. 1.1. Podaci o iskoristivim vodenim snagama

Sl. 1.1. Prikaz iskoritenosti snage vode po kontinentima

Najvee su snage u Americi (oko 36% ukupnih), zatim u Aziji (oko 30%) i Africi (oko 16.3%).
Europa ima tek oko 7% ukupnog iznosa. Procjenjuje se da je iskoriteno oko 25% svjetskog
hidroenergetskog potencijala. Veina neiskoritenog potencijala nalazi se u nerazvijenim
zemljama, to je povoljno jer se u njima oekuje znatan porast potronje energije. Preostali
potencijal u elektranama snage preko 10 MW moe biti iskoriten u 52 HE prosjene snage od
oko 25 MW. Znatan broj buduih hidro akumulacija e imati vienamjenski karakter
(snabdjevanje vodom, vodoprivreda, energetika). Najvei projekti, planirani ili zapoeti, odnose
se na Kinu, Indiju, Maleziju, Vijetnam, Brazil, Peru... Rastua potreba za energijom pri tome
esto protee nad brigom o uticajima na okoli, a dimenzije nekih zahvata nameu dojam da je
njihovo izvoenje ne samo stvar energije nego i prestia.
Dvije treine Zemljine kugle pokriveno je vodom koja isparava, pa ukapljivanjem opet dospijeva
na Zemlju u obliku padavina (oborina). U zavisnosti od klimatskih uslova koliine padavina su
razliite za razliita podruja. Koliina vode koja se sa padavinama slijeva u vodotok i u sekundi
protie nekim presjekom rijeke zavisi i od geolokih vegetacijskih uslova okolnog terena (npr.
Rijeke krakih predjela koji su bogati padavinama imaju relativno male protoke);
4

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

Krive vodnih koliina pokazuju promjenu protoka neke rijeke tokom mjeseci u godini sa zimskim
i ljetnim minimumom, te proljetnim i jesenskim maksimumom;

Sl. 1.2. Kriva vodnih koliina

Kriva na (sl. 1.2) je osnova za dobijanje promjene trajanja vodnih koliina iz koje se vidi tokom
koliko vremena se moe osigurati odreeni protok vode (Slika 1.3).

Sl. 1.3. Kriva trajanja vodnih koliina

Srednju godinju koliinu raunamo ako se povrina ispod krive podijeli s vremenom:
T0

Q sr =

1
QdT
T0 0

(1.1)

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

Najvia i najnia ordinata krive na Slici 1.2 naziva se poplavnom i koliinom najnieg vodostaja.
Da bi se dobile te krive, mjerenja se provode tokom nekoliko godina, a unose se srednje
vrijednosti niza mjerenja. Poznavajui ovisnost vodnog protoka i raspoloivog pada rijeke,
odnosno vodostaja, takoer mjerenjem, moe se ucrtati kriva promjene pada (slika 1.4) tokom
godine.

Sl. 1.4. Ovisnost trajanja vodnih koliina, pada i snage

Iz krive trajanja koliina i pripadnih visina moe se odrediti kriva raspoloive snage P tokom
godine pomou sljedeeg izraza:
P = g Q H [W]

(1.2)

- gustina vode (uzima se pribli.na vrijednost 1000) [kg/m3];

g gravitaciono ubrzanje 9,81 [m/s2];
Q volumni protok [m3/s];
H raspoloivi vodeni pad [m].
Povrina ispod krivulje snage ini raspoloivu energiju u toku srednje godine:
T0

E= PdT [ W s ]
0

(1.3)

Padovi HE. Razlika izmeu gornjeg, dotonog nivoa vode i donje odvodne vode naziva se
statikim padom Hst. Ukupni pad HE naziva se bruto pad Hb, koji se dobija ako se statiki pad

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

uvea za kinetiku energiju ulazne mase vode kojoj treba oduzeti kinetiku energiju vode na
izlaznom presjeku;

a1 v 21 a 2 v22
H b=H st +

2g
2g

(1.4)

Neto pad Hn, hidreoelektrane se dobija ako se od bruto pada oduzmu gubici strujanja vode u
privodnom dijelu sistema do ulaza u turbine;

a 1 v 21 a2 v 22
H n=H st +

h w
2g
2g

(1.5)

Hst - statiki pad;

2

a1 v 1
2g

- Kinetika energija ulazne mase vode;

a2 v 22
2g

- Kinetika energija vode na izlaznom presjeku;

hw

- suma gubitaka.

4.2 Hidroelektrane
Hidroelektrana ili hidroelektrina centrala je postrojenje u kojem se potencijalna energija vode
najprije pretvara u kinetiku energiju njezinog strujanja, a potom u mehaniku energiju vrtnje
vratila turbine te, konano u elektrinu energiju u elektrinom generatoru. Hidroelektranu u
irem smislu ine i sve graevine i postrojenja, koje slue za prikupljanje (akumuliranje),
dovoenje i odvoenje vode (brana, zahvati, dovodni i odvodni kanali, cjevovodi itd.), pretvorbu
energije (vodne turbine, generatori), transformaciju i razvod elektrine energije (rasklopna
postrojenja, dalekovodi) te za smjetaj i upravljanje cijelim sistemom (strojarnica i sl).
Iskoritavanje energije vodnog potencijala ekonomski je konkurentno proizvodnji elektrine
energije iz fosilnih i nuklearnog goriva, zato je hidroenergija najznaajniji obnovljivi izvor
energije.
Energija koju HE proizvodi pretvorbom vodne energije pomou turbine i elektrogeneratora u
elektrinu energiju prema jednadbi je:
EHE = g H V A [J]
i snaga

(1.6)

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

PHE =

E HE
= g Q H A [W ]
t

(1.7)

V zapremina vode koja protie kroz turbinu [m3],

Q protok turbine [m3/s].
A stepen korisnog djelovanja agregata koji je jednak produktu T (turbine) i G
(elektrogeneratora) prema :
A=T G

(1.8)

Stepen korisnog djelovanja turbine i generatora ovisi o tipu i veliini stroja u projektnoj taki
mogu iznositi: T = 0,85 do 0,96 i G = 0,96 do 0,98.
Zbir svih nominalnih snaga agregata instalisanih u HE daju nazivnu snagu (P N) hidroelektrane,
to obino odgovara maksimalnoj snazi HE:
PN=PG+PD+PR

(1.9)

U jednadbi (1.9) su: Pg garantovana snaga, Pd dodatna snaga i Pr rezervna snaga. Pg se

dobija analizom grafova optereenja potroaa te zadnje raunske osiguranosti energijom.
Dodatna snaga Pd se odreuje bez garancije, posebno za HE s ogranienom mogunou
regulacije vodnog toka, i za taj iznos se iskljuuje raunanje za druge elektrane. Rezervna
snaga Pr koja je sastavni dio P N moe se raslaniti prema sledeoj jednaini a treba omoguiti
neprekidan rad HE:
Pr = PA + Ppr + Prm + Pdr

(1.10)

PA rezerva u sluaju iznenadnih kvarova (havarija), P pr snaga koja se koristi pri neplaniranim
oscilacijama preoptereenja zbog odravanja ravnotee. P rm rezerva za potrebe kratkih
neplaniranih remontnih radova neke HE ili TE u sistemu radi zamjene manjih dijelova, P dr
rezerva za prekoplanska optereenja. Najvea energija koja se moe dobiti u vremenu T iz HE
jednaka je:

Emax =P N T

(1.11)

U nekom razdoblju rada (T) hidroelektrane, kada e se mjenjati potronja struje i protok vode,
proizvedena e energija biti:
T

E HE= P HE dT
0

(1.12)

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

P transformirana snaga vode u elektrinu struju u vremenu T. Omjer energije prema
jednaini (1.11) i (1.12) jest koeficijent nazivne snage:
HE

K=

E HE
Emax

(1.13)

K moe iznositi od 0,29 do 0,45 za neke elektrane prema literaturi (za vrijeme rada elektrane od
3 950 sati kroz godinu dana jest K = 0,45). U zadnjih trideset godina proizvodnja u
hidroelektranama je utrostruena, a njen udio povean je za 50 %, za to je vrijeme proizvodnja
u nuklearnim elektranama poveana za 100 puta, a udio oko 80 puta. Ti podaci pokazuju da se
proizvodnja u hidroelektranama brzo poveava, ali znaajno zaostaje za proizvodnjom u
nuklearnim elektranama (ali i termoelektranama). Razlog takvom stanju lei u injenici da
iskoritavanje hidroenergije ima bitna tehnika i prirodna ogranienja. Glavno ogranienje jest
zahtjev za postojanjem obilnog izvora vode kroz cijelu godinu, jer je skladitenje elektrine
energije skupo i vrlo tetno za okoli, osim toga na odreenim lokacijama je za ponitavanje
uticaja oscilacija vodostaja potrebno izgraditi brane i akumulacije. Njihovom izgradnjom
znaajno se poveava investicija, utjecaji na okoli, potrebna je zatita od potresa itd.

Sl. 1.5. Shema Hidroelektrane

2. KLASIFIKACIJA HIDROELEKTRANA
Hidroelektrane se mogu podijeliti prema njihovom smjetaju, padu vodotoka, nainu koritenja
vode, volumenu akumulacijskog bazena, smjetaju strojarnice, ulozi u elektroenergetskom
sustavu, snazi itd.
2.1 Podjela HE prema nainu koritenja
9

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

Prema nainu koritenja vode, odnosno regulacije protoka, hidroelektrane se dijele na: akumulacijske, kod kojih se dio vode prikuplja (akumulira) kako bi se mogao koristiti kada je
potrebnije - protone, kod kojih se snaga vode iskoritava kako ona dotie - reverzibilne ili
crpno-akumulacijske, kod kojih se dio vode koji nije potreban pomou vika struje u sustavu crpi
na veu visinu, odakle se puta kada je potrebnije.
2.1.1 Akumulacijske hidroelektrane
Potencijalna energija akumulacijskih hidroelektrana dolazi od akumulacionog jezera, koji ima
branu, i kad je potrebno voda se dovodi do vodne turbine i elektrinog generatora, da bi se
proizvela elektrina energija. Snaga ovisi o visini vodenog stupca, ili razlici visine izmeu
povrine vode u akumulacionom jezeru i odvodu vode poslije vodne turbine. Velika cijev koja
vodi od akumulacionog jezera do vodne turbine naziva se tlani cjevovod.

Sl. 2.1. Akumulacijska hidroelektrana

2.1.2 Protone hidroelektrane

Protone hidroelektrane su one ija se uzvodna akumulacija moe isprazniti za manje od dva
sata rada kod nazivne snage ili takva da akumulacija uope ne postoji.

10

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

Sl. 2.2 . Protona hidroelektrana

Kinetika energija vode se skoro direktno koristi za pokretanje vodnih turbina. Vrlo su
jednostavne za izvoenje, nema dizanja nivoa vodostaja, imaju vrlo mali uticaj na okoli, ali su i
vrlo ovisne o trenutno raspoloivom vodenom toku (primjer: Hidroelektrana Rijeka).
2.1.3 Reverzibilne hidroelektrane
Reverzibilnim turbinama voda se iz donjeg akumulacijskog jezera pumpa natrag u gornje
akumulacijsko jezero. Taj proces se deava u satima u kojima nije vrno optereenje, radi
utede energije i radi raspoloivosti postrojenja u vrnim satima. Principijelno, donja
akumulacija slui za punjenje gornje akumulacije. Iako pumpanje vode zahtjeva utroak
energije, korisnost se oituje u tome to hidroelektrana raspolae sa vie vodenog potencijala
za vrijeme vrnih optereenja.

11

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

Sl. 2.3. Reverzibilna hidroelektrana

Osnovna primjena je pokrivanje vrnih optereenja. Energetski su neefikasne, ali su praktinije

od dodatne izgradnje termoelektrana za pokrivanje vrnih optereenja potronje.
2.2 Podjela HE prema smjetaju samih postrojenja
Prema smjetaju samih postrojenja, odnosno prema vodenom toku iju energiju iskoritavaju,
hidroelektrane mogu biti:
- "klasine", na kopnenim vodotokovima: rijekama, potocima, kanalima i sl.
- na morske valove,
- na morske mijene: plimu i oseku.
2.2.1 Hidroelektrane na valove
Hidroelektrane na valove su elektrane koje koriste energiju valova za proizvodnju elektrine
energije. Energija valova je obnovljivi izvor energije. To je energija uzrokovana najveim dijelom
djelovanjem vjetra o povrinu okeana. Snaga valova se razlikuje od dnevnih mijena plime/oseke
i stalnih cirkularnih okeanskih struja.

Sl. 2.4. Hidroelektrana na valove

Za koritenje energije valova moramo odabrati lokaciju na kojoj su valovi dovoljno esti i
dovoljne snage. Ta snaga varira ovisno o zemljopisnom poloaju, od 3 kW/m na Mediteranu do
90 kW/m na Sjevernom Antlatiku.
2.2.2 Hidroelektrane na plimu i oseku
Energija plime i oseke spada u oblik hidroenergije koja gibanje mora uzrokovano morskim
mijenama ili padom i porastom nivoa mora, koristi za transformaciju u elektrinu energiju i druge
oblike energije. Za sad jo nema veih komercijalnih dosega na eksploataciji te energije, ali
potencijal nije mali. Energija plime i oseke ima potencijal za stvarnje elektrine energije u
12

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

odreenim dijelovima svijeta, odnosno tamo gdje su morske mijene izrazito naglaene. Morske
mijene su predvidljivije od energije vjetra i solarne energije. Taj nain proizvodnje elektrine
energije ne moe pokriti svjetske potrebe, ali moe dati veliki doprinos u obnovljivim izvorima
energije. Na pojedinim mjestima obale u zapadnoj Francuskoj i u jugozapadnom dijelu Velike
Britanije amplituda dostie i vie od 12 m. Za ekonominu proizvodnju je potrebna minimalna
visina od 7 m. Procjenjuje se da na svijetu postoji oko 40 lokacija pogodnih za instalaciju plimnih
elektrana.

Sl. 2.5. Hidroelektrana na morske mijene

2.3 Podjela HE prema padu vodotoka
Prema padu vodotoka, odnosno visinskoj razlici izmeu zahvata i ispusta vode (klasine)
hidroelektrane se mogu podijeliti na:
- niskotlane, s padom do 25 m;
- srednjotlane, s padom izmeu 25 i 200 m;
- visokotlane, s padom veim od 200 m.
2.3.1 Niskotlane HE
Za niske padove (do priblino 40 metara) koriste se takozvane Kaplanove turbine koje rade
slino kao i Francisove turbine, s tim da je broj lopatica daleko manji.

13

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

Kaplanova turbina je propelerna vrsta vodnih turbina, sa zakretnim lopaticama na rotoru i radi
samo na niskim padovima vode, uglavnom sa velikim protokom. Da bi se smanjili sudarni gubici
i osiguralo strujanje vode s najmanje hidraulikih gubitaka, u veini propelernih turbina, lopatice
radnog kola mogu se zakretati u pogonu. Izvedba turbina sa zakretnim lopaticama rotora je
sloenija nego izvedba obinih propelernih turbina, no njihove energetske karakteristike su
znatno povoljnije. Njihov stepen iskoritenja moe biti i preko 90 %.
Propelerne turbine spadaju u red aksijalnih hidraulikih strojeva s primjenom pri malim
padovima i velikim protocima. Korisni padovi se kreu od nekoliko metara pa sve do 60-70
metara.

Sl. 5.6. Kaplanova (propelerna) turbine

2.3.2 Srednjotlane HE
Za srednje padove (do 200 metara) koriste se takozvane Francisove turbine, kod kojih
provodni dio s lopaticama okruuje kolo. U provodnom dijelu ovih turbina potencijalna se
energija vode samo djelomino pretvara u kinetiku, tako da s odreenim predpritiskom
dospijeva u obrtno kolo (kota) i njemu predaje svoju energiju.
Francisove turbine imaju veliki stepen iskoristivosti kapaciteta s preko 90%, te veliki raspon
djelovanja u odnosu na visinu (konstruktivni pad) fluida pri protoku kroz turbinu. To je naroito
naglaeno kod vode gdje postie optimalan rad pri konstruktivnom padu od 20 metara do ak
700 metara, a izlazna snaga moe biti od par kilovata do 750 MW. Promjer rotora moe biti od 1
m do 10 m, a broj okretaja rotora od 83 do 1000 okretaja u minuti.

14

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

Sl. 2.7. Francisova turbine

2.3.3 Visokotlane HE
Za visoke padove (preko 200 metara) primjenjuju se takozvane Peltonove turbine kod kojih se
potencijalna energija vode u provodnom dijelu potpuno pretvara u kinetiku, i u obliku vodenog
mlaza pokree lopatice turbine pretvarajui kinetiku energiju u mehaniku.
Peltonova turbina je vodna turbina koja se koristi za velike padove (preko 200 m) i manje
protoke vode. Ona je meu turbinama s najveim stepenom iskoritenja. Glavni je prestavnik
turbina slobodnog mlaza ili akcijskih turbina. Geometrija lopatica je tako podeena da se one
okreu sa pola brzine mlaza vode, koriste skoro svu koliinu gibanja mlaza vode, koji naputa
turbinu gotovo bez ikakve brzine. Ona nije potopljena u vodi i lopatice se okreu u zraku.
Maksimalna snaga moe biti do 200 MW.

15

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

Sl. 2.8. Peltonova turbine

2.4 Podjela HE prema udaljenosti strojarnice od brane

Prema udaljenosti strojarnice od brane hidroektrane se dijele na: - pribranske, ija je strojarnica
smjetena neposredno uz branu, najee po dnu nje - derivacijske, ija je strojarnica
smjetena podalje od brane.
2.5 Podjela HE prema smjetaju strojarnice
Prema smjetaju strojarnice hidroektrane se dijele na: - nadzemne, kod kojih je strojarnica
smjetena iznad nivoa tla - podzemne, kod kojih je strojarnica smjetena ispod nivoa tla.
2.6 Podjela HE prema instalisanoj snazi
Prema instaliranoj snazi (uinku) hidroelektrane mogu biti: - velike (nekoliko stotina MW do
preko 20 GW), - male (od 2 MW do 10 MW), - mikro (do 100 KW), - piko (ispod 5 kW).
Razlika izmeu velikih i malih hidroelektrana, odnosno donji i gornji granini iznosi snage u
cijelom svijetu pri tome nisu jednoznano odreeni pa se, na primjer, mogu kretati od 5 kW (u
Kini) do 30 MW (SAD-u), dok se kod nas malom smatra HE snage izmeu 50 i 5000 kW.
Takoer valja rei da u nekim zemljama postoji i dodatna podjela hidroelektrana malih snaga na
mikro, mini i male hidroelektrane.
2.6.1 Velike HE
Velike hidroelektrane su megagraevine i obino imaju snagu od nekoliko stotina MW do preko
20 GW. Trenutno najvee hidroelektrane u pogonu su: hidroelektrana Tri klanca (Kina) 22,5
GW, hidroelektrana Itaipu (Brazil/Paragvaj) 14 GW i hidroelektrana Guri (Venecuela) 10,2
GW. U nastavku slijedi kratak opis tri velike najpoznatije hidroelektrane na svijetu:
2.6.1 Velike HE
Velike hidroelektrane su megagraevine i obino imaju snagu od nekoliko stotina MW do preko
20 GW. Trenutno najvee hidroelektrane u pogonu su: hidroelektrana Tri klanca (Kina) 22,5
GW, hidroelektrana Itaipu (Brazil/Paragvaj) 14 GW i hidroelektrana Guri (Venecuela) 10,2
GW. U nastavku slijedi kratak opis tri velike najpoznatije hidroelektrane na svijetu:
2.6.1.1 Velika hidroelektrana Tri klanca u Kini
Brana Tri klanca je najvea hidroelektrana na svijetu, nalazi se na rijeci Jangce. To je najvea
Kineska rijeka pa tako i rijeka najbogatija vodom to opravdava izgradnju hidroelektrane na njoj.
Meutim hidro akumulacijsko jezero te brane, je toliko veliko da svojom teinom optereuje
zemljinu koru. Ako se uzme u obzir da je to podruje geoloki nestabilno, tj. da se nalazi na
spoju litosfernih ploa, jasno je da postoji opravdani rizik od potresa. Dok znanstvenici strahuju
od potresa i uruavanja brane, politiari tvrde da takav rizik ne postoji.
Najvea hidroelektrana svijeta je 2009. putena u pogon. Nakon zavretka evakuacije
posljednjeg grada koji je potopljen zbog projekta brane Tri klanca, jer je omogueno da se nivo
vode u rezervoaru podigne na konanih 175 metara iznad nivoa mora. Posjeduje 26 divovskih
16

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

turbina proizvodi 85 milijardi kWh struje godinje (22 500MW 22,5 GW) (priblino 18 srednjih
nuklearki), te e time biti zadovoljeno 10% kineskih potreba.
Visina brane je visoka 185 i duga 2309 metara, na vrhu iroka 18 metara, a uz dno 124 metra.
Jezero je dugo 630 kilometara, te svojom veliinom prevazilazi najveu Brazilsku
hidrolelektranu, Itiapu. Poveava se plovnost Jangce, ista hidroenergija smanjuje upotrebu
najprljavijeg fosilnog goriva, ugljena, kojim se truju ume i stanovnitvo ne samo u Kini nego i u
susjednim dravama.
Tokom gradnje hidroelektrane Tri klanca poplavljeno 29 miliona kvadratnih metara zemlje, dva
velika i 116 manjih gradova su se potopila, raseljeno je vie od milion stanovnika (neki spominju
i dva miliona). U umjetnom jezeru zavrit e sva prljavtina potopljenih gradova, tvornica i
bolnica i vie od tri hiljade industrijskih i rudarskih poduzea .
Otprilike da bi dobili 1 kWh elektrine energije, potrebno je 366 grama ugljena. Zbog toga
hidroelektrana Tri klanca smanjuje potronju ugljena za 31 milion tona godinje, te smanjuje
staklenike plinove: 1 milion tona sumporovog dioksida, 370 000 tona duikovih oksida, 10 000
tona ugljikovog monoksida, a i znaajnu koliinu ive. Smanjuje se i energija za rudarenje,
pranje i prijevoz rude do elektrane.

Sl. 2.9. HE Tri klanca Kina

2.6.1.2 HE Itaipu ( Brazil / Paragvaj )

HE Itaipu je bila najvea hidroelektrana na svijetu ali je nakon izgradnje HE Tri klanca postala druga
po veliini. To je zajedniki poduhvat Brazila i Paragvaja na rijeci Parana. Instalirana snaga
hidroelektrane je 14 GW, sa 20 generatora od po 700 MW. Rekord u proizvodnji struje je postignut
2000. kada je proizvedeno 93,4 milijarde kWh energije (93% ukupne potronje u Paragvaju i 20%
ukupne potronje u Brazilu). Sporazum o izgradnji brane i hidroelektrane je zakljuen 1973. Umjetno
jezero je formirano 1982. Prvi generatori s radom su poeli 1984., a posljednji septembra 2006. i
17

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

marta 2007. Ukupno ih sada ima 20. Time je instalirani kapacitet podignut na 14.000 MW. Po
meudravnom ugovoru, nije dozvoljeno putati u rad vie od 18 turbina istovremeno.
Ameriko udruenje graevinskih inenjera je 1994. proglasilo branu Itaipu za jedno od Sedam uda
modernog svijeta.
Statistika:
- za izgradnju brane upotrijebljeno je 50 miliona tona zemlje i kamena;
- od betona upotrijebljenog za izradu brane bilo bi mogue izgraditi 210 nogometnih stadiona
veliine Marakane u Brazilu;
- od elika upotrebljenog za izgradnju, moglo bi se napraviti 380 Eiffelovih tornjeva;
- iskopana koliina zemlje u ovom projektu je 8,5 puta vea od one iskopane pri gradnji Eurotunela;
- na izgradnji je radilo oko 40.000 ljudi;
- duina brane je 7235 metara, a maksimalna 225 metara;
- maksimalni protok je 62,2 hiljade kubnih metara vode u sekundi.

Sl. 2.10. HE Itaipu

2.6.1.3 HE Hoover (SAD)

Sedamdesetpet godina je prolo otkako je izgraena; nije vie najvia, nije najvea i nije
najsnanija (u smislu energije koju daje njena elektrana); to su danas druge, u svijetu i u
Sjedinjenim Dravama, ali i ona sama jo uvijek je strana, nakon svih ovih godina. Hoover
18

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

Dam, u Crnom kanjonu Black Canyon, na granici izmeu Nevade i Arizone, oko 50 km
jugoistono od Las Vegasa.
Hidroelektrana ispod Hooverove brane iako vie nije najvea, sa svojih 17 generatora, proizvodi
jo uvijek energije koju bi, openito govorei, dale dvije nuklearne elektrane oko 2.078 MW.
Akumulacijsko jezero Lake Mead najvee je umjetno jezero u Sjedinjenim Dravama, dugo 177
km, maksimalne dubine 152 m, kapaciteta 35,200.000.000 kubnih metara ekvivalent
dvogodinjeg prosjenog protoka itave rijeke Colorado.
Prole godine, naalost, nivo vode u jezeru Mead najnii je u 39 godina i junoj Nevadi je
prijetilo izvanredno stanje. Rijeka Colorado, odnosno jezero Mead snabdjeva Las Vegas sa 90
% vode, ali koliina vode koju akumulacijsko jezero moe primiti dovoljna je da preplavi dravu
veliine Pennsylvanije.

Sl. 2.11. Hooverova brana

2.6.2 Male HE
Za male hidroelektrane se smatra da nemaju nikakav tetan uticaj na okoli, za razliku od
velikih, ija se tetnost opisuje kroz velike promjene ekosistema (gradnja velikih brana), uticaji
na tlo, poplavljivanje, uticaji na slatkovodni ivi svijet, poveana emisija metana i postojanje
tetnih emisija u itavom ivotnom ciklusu hidroelektrane, koje su uglavnom vezane za period
izgradnje elektrane, proizvodnje materijala i transport.
19

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

Danas se za tehnologiju vezanu za hidroenergiju, koja se smatra obnovljivim izvorom energije,

moe rei da je tehniki najpoznatija i najrazvijenija na svjetskom nivou, sa iznimno visokim
stepenom uinkovitosti, 22% svjetske proizvodnje elektrine energije dolazi iz malih i velikih
hidroelektrana.
Granina snaga koja dijeli hidroelektrane na male hidroelektrane razlikuje se od zemlje do
zemlje.
Neke zamlje poput Portugala, panije, Irske, Grke i Belgije su prihvatila 10 MW kao gornju
granicu instalirane snage za male hidroelektrane. U Italiji je granica 3 MW, u vedskoj 1,5 MW,
u Francuskoj 8 MW, u Indiji 15 MW, u Kini 25 MW. Meutim u Europi se sve vie prihvata
kapacitet od 10 MW instalirane snage kao gornja granica i tu granicu je podralo Europsko
udruenje malih hidroelektrana (ESHA), te Europska komisija.

2.7 Dijelovi Hidroelektrane

Razlikuju se sljedei karakteristini dijelovi hidroelektrane: brana ili pregrada, zahvat, dovod,
vodna komora, tlani cjevovod, strojarnica (turbina, generator...) i odvod vode.
- Brane ili pregrade imaju viestruku namjenu tj. slue za skretanje vode s njezinoga prirodnog
toka prema zahvatu hidroelektrane, povienje nivoa vode radi postizanja boljeg pada i
ostvarivanje akumulacije.
- Zahvat vodu zaustavljenu pregradom prima i upuuje prema hidroelektrani. Postoje dva tipa
zahvata, zahvat na povrini i zahvat ispod povrine.
- Dovod spaja zahvat s vodnom komorom. Moe biti izgraen kao kanal ili tunel. Tunel moe
biti izgraen kao tlani ili gravitacijski, hidroelektrane s tlanim tunelom su puno elastinije u
pogonu jer mogu bez ikakvih djelovanja slijediti promjene optereenja.
- Tlani privod slui za voenje vode iz vodne komore do turbine. Najee se izrauju od
elika, a za manje padove i od betona. Profil je uglavnom trapeznog oblika. Izvodi se u kanalima
i rovovima ija se konstrukcija izvodi tako da se postignu najmanji hidrauliki gubici.
- Vodna komora se nalazi na kraju dovoda. Dimenzionisanje vodne komore ima velik utjecaj na
pravilno funkcionisanje hidroelektrane.
- U strojarnici se nalaze generatori zajedno sa turbinama. Hidrogeneratori se rade preteno u
vertikalnoj izvedbi zbog ekonominije izvedbe hidraulikog dijela elektrane. Hidrogeneratori s
horizontalnom osovinom susreu se u postrojenjima manje snage ili kad dvije Pelton ili Francis
turbine pogone jedan generator.
2.7.1 Izbor osnovnih elemenata hidroelektrane
Hidroenergetski sistemi spadaju u najsloenije i najprostranije sisteme koje ovjek uopte gradi.
Grade se u sastavu kompleksnih vodoprivrednih objekata, ime se znaajno poveava stepen
sloenosti objekata, kao i tehnikih, ekonomskih, ekolokih, socijalnih i drugih problema koje
treba rjeavati pri planiranju i ralizaciji sistema. U izbor osnovnih elemenata HE spadaju:
- Izbor tipa hidroelektrane
- Izbor broja agregata
- Izbor tipa turbina
20

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

- Izbor generatora
2.7.1.1 Izbor tipa hidroelektrane
Kljuna filozofija iskoritenja vodnih snaga je u ostvarivanju koncenrtacije pada na to kraem
potezu vodotoka, pri emu se tei da se smanji na minimum nekoristan rad vode, kojim se gubi
pad zbog neizbjenih hidrulikih gubitaka. Za stvaranje i koncentraciju pada u okviru
hidroenergetskih sistema koriste se sledee eme:
a) pribranske eme - ovdje se potreban pad realizuje iskljuivo podizanjem brane. One se
primjenjuju kod vodotoka sa velikim protocima i malim padovima, kao i za realizaciju postrojenja
vrlo velikih instalisanosti, kada bi derivaciona ema bila neprikladna jer bi zahtijevala veoma
velike dimenzije derivacionih objekata. Pribranske hidroelektrane se realizuju od najmanjih
padova (od oko 1,5 m) do padova preko 200m, koji je ogranien jedino mogunostima izgradnje
visokih brana.
b) derivacione eme - ovdje se poreban pad za hidroelektranu stvara iskljuivo derivacijom
(skretanjem) toka kanalima, tunelima i cjevovodima; Ovaj nain koritenja se primenjuje kod
vodotoka sa veim padovima. Kod njih se zahvat vode realizuje niskom branom, koja ne stvara
akumulaciju, niti ona sama konstruie pad, ve slui samo da omogui skretanje u dovodnu
derivaciju.
c) kombinovana ema - koncentracija pada se stvara branom i derivacijom. Zbog vee visine
brane postoje i znaajnije oscilacije nivoa u jezeru, zbog ega je u takvim sluajevima dovodna
derivacija pod pritiskom. Zato se ovdje uvek koristi vodostan.
2.7.1.2 Izbor broja agregata
Instalisana snaga postrojenja raspodjeljuje se na m agregata, najee istog tipa i i identinih
konstruktivnih karaktersitika, kako bi se ostvarilo to lake odravanje (odstupanje od ovog
pravila je samo u sluaju primjene fazne gradnje kod kojih su agregati montirani u vremenski
dosta razdvojenim fazama).
Najpovoljniji broj agregata se odreuje na osnovu energetsko-ekonomske analize razmatranog
postrojenja. Za definisanje instalisane snage usvajaju se dvije-tri mogue varijante broja
agregata i za svaku od njih se odreuju odgovarajui parametri turbine i generatora, gabariti
mainske zgrade, predmjer radova i godinji trokovi. Zatim se za svaku varijantu odreuju
odgovarajue ukupne utede u mjeovitom EES, tako da se moe usvojiti ona varijanta sa
najveom ukupnom utedom. Zato se optimizacioni zadatak , ustvari, svodi na to da treba
maksimizirati utede po broju agregata i njihovoj snazi.
Kod vrlo velikih elektrana ide se na vie od etiri agregata, jer bi kod njih manji broj agregata
doveo do takvih dimenzija turbina i genaratora koje ne moe da proizvede mainogradnja, ili bi
bili teki uslovi za transport od fabrike do elektrane.

21

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

Ukoliko imamo HE sa tri agregata na bazi ukupne etiri mjesene vode te koliinama 1/3 Q po
turbini, proraun specifine brzohodnosti za usvojenu brzinu obrtaja (n) agregata e se vriti
prema jednaini:

n s=

3,65 nQ 1 /2
H 3 /4

(2.1)

Q protok (m3/s)
H napor (m)
n brzina obrtaja (ob/min)

2.7.1.3 Izbor tipa turbina

Izbor tipa turbina obavlja se simultano sa izborom broja agregata, jer je za izbor broja agregata
potrebno poznavanje radnih karakteristika turbina, osnovnih gabarita, mase i kotanja agregata
pojedinih veliina. Na izbor savremenih turbina najznaajniji uticaj imaju pad, protok i specifini
broj obrtaja. Iz krivulje trajanja vodnih koliina nakon odreivanja broja agregata slijedi koliina
Q i padovi po agregatu, pa maksimalna snaga iznosi:

Pmax =gQH [ W ]

(2.2)

Usvajanjem brzine obrtanja generatora, odnosno agregata slijedi specifina brzohodnost :

nq =

n P max
()1/2 (gH )5/ 4

(2.3)

Iz nq bira se tip turbine i njezine glavne dimenzije.

Tabela. 2.1 specifina brzohodnost turbine

2.7.1.4 Izbor generatora

Osnovni parametri koji definiu jedan hidrogenerator mogu se podeliti u dvije grupe: a)
parametri koji proistiu iz parametara turbine: nominalni broj obrtaja, aktivna snaga, zamajni
22

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

momenat i b) parametri specifini za sam generator: faktor snage, prividna snaga, nazivni
napon i opseg regulacije napona.

Sl. 2.12. Generator HE

Pored pomenutih parametara postoje konstruktivne osobine generatora koje su bitne sa gledita
rjeavanja mainske zgrade, kao to su: prenik rotora (utie na izbor radnog kola turbine),
dimenzije statora (prenik i visina), raspored leita, podjela vratila (bitno za izbor visine
kranova).
Sa hidroenergetskog stanovita od bitnog znaaja je meusobni poloaj turbine i generatora.
Ovaj poloaj moe biti: a) sa vertikalnom osovinom, b) sa horizontalnom osovinom. Poloaj
osovine se bitno odraava na dispoziciju mainske zgrade.
2.8 Poloaj velikih hidroelektrana u savremenim EES
Velike hidroelektrane, tj. hidroelektrane su takoer kao i male hidroelektrane energetska
postrojenja u kojima se potencijalna energija vode pomou turbine pretvara u mehaniku
(kinetiku) energiju, te dalje u elektrinom generatoru u elektrinu energiju. Iskoritavanje
energije vodnog potencijala ekonomski je konkurentno proizvodnji elektrine energije iz fosilnog
i nuklearnog goriva, zato je hidroenergija najznaajniji obnovljivi izvor energije. Velike
hidroelektrane su mega graevine i zasluuju svaku panju. Graevine koje se nalaze i meu
10 najveih na svijetu svakako treba upoznati.
Kao to je ve spomenuto elektrina energija je jedan od najiih oblika energije. A jedan on
najrairenijih naina njene proizvodnje, pomou obnovljivih izvora su hidroelektrane njihov udio
meu obnovljivim izvorima energije je oko 97%. U zadnjih trideset godina proizvodnja u
hidroelektranama je utrostruena, a njen udio povean je za 50 %. Ti podaci pokazuju da se
proizvodnja u hidroelektranama brzo poveava iz vie razloga: za razliku od vjetra ili sunca, iji
intenzitet je nepredvidljiv te ovisi o meteorolokim prilikama, voda, odnosno njen volumni protok,
je puno stabilniji i permanentniji tokom godine. To znai da je i opskrba elektrinom energijom
pouzdanija, hidroenergija je ista, nema otpada; nema trokova goriva (voda je besplatna) pod
uslovom da je ima u dovoljnoj koliini; moderne hidroelektrane mogu do 90% energije vode
23

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

pretvoriti u elektrinu energiju; putanje hidroelektrane u pogon vrlo je brzo te se koriste za
pokrivanje naglih poveanja potronje; umjetna jezera nastala izgradnjom hidroelektrana
lokalno doprinose ekonomiji i omoguavaju navodnjavanje, vodoopskrbu, turizam i rekreaciju.
Takoer, vrlo zanimljiva skupina hidroelektrana su reverzibilne hidroelektrane, koje
omoguavaju dva reima rada, te kao takve su vrlo isplative i poeljne za izgradnju. Procjenjuje
se da je 2005. godine 20% ukupne svjetske potronje elektrine energije bilo opskrbljeno
upravo energijom iz hidroelektrana, to je priblino 816 GW.
Danas se za tehnologiju vezanu za hidroenergiju, koja se smatra obnovljivim izvorom energije,
moe rei da je tehniki najpoznatija i najrazvijenija na svjetskom nivou, sa iznimno visokim
stupnjem uinkovitosti, 22% svjetske proizvodnje elektrine energije dolazi iz malih i velikih
hidroelektrana.
2.9 Uslovi ukljuenja hidroelektrana u EES
Proizvedena elektrina energija mora da zadovolji vie uslova, od kojih poseban znaaj imaju
uslovi dovoljnosti, kvaliteta, sigurnosti i ekonominosti.

2.9.1 Dovoljnost
Potroaima treba obezbijediti, u uslovima racionalnog koriitenja energije, dovoljno energije za
nesmetanu proizvodnju, rad i razvoj. Uskraivanje traenih koliina elektrine energije, na bilo
koji nain (redukcijom isporuke, havarijskim iskljuenjima, i sl.), dovodi do velikih poremeaja u
privrednom i socijalnom tkivu zemlje. U zemljama sa potpuno ureenim i izbalansiranim
reprodukcionim lancima, neplanirane redukcije isporuke elektrine energije izazivaju velike
tete. Zato je neplanirano uskraena elektrina energija ne samo najskuplji vid energije, ve i
indikator nastanka znatno krupnijih poremeaja u privrednom sistemu.
2.9.2 Kvalitet
Vrednosti uestanosti i napona, kao pokazatelja kvaliteta isporuene elektrine energije, moraju
se odravati u doputenim granicama oko nominalne vrednosti, jer je to neophodan uslov za
ispravan i bezbijedan rad svih potroakih i proizvodnih postrojenja i ureaja. Regulacija
uestanosti vezana je za regulaciju proizvedenih i utroenih aktivnih snaga, i ta regulacija se
obavlja centralizovano, na nivou cijelog EES, jer je frekvencija identina u svim takama
jedinstveno povezanog EES. Za razliku od uestanosti, koja je globalna sistemska veliina,
napon je lokalna promjenljiva, i njegova veliina se vezuje za ravnoteu proizvedenih i
potroenih reaktivnih snaga. Hidroelektrane raznih tipova, ukljuujui i reverzibilne
hidroelektrane, imaju izvanrednu ulogu u procesu regulacije frekvencije i napona.
2.9.3 Sigurnost
Rad EES mora da zadovolji vrlo visoku sigurnost funkcionisanja, u okviru koje postoje tri
kategorije: operativna gotovost objekata, pouzdanost ispunjenja zadatka i obezbijeenost.
Operativna gotovost objekata se definie vjerovatnoom da objekti zadovoljavajue funkcioniu
u bilo kom trenutku vremena, ili su razpoloivi da prime optereenje kada se od njih to zatrai.
24

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

Pouzdanost ispunjenja zadatka sa definie vjerovatnoom da sistem nee otkazati tokom
trajanja zadatka. Obezbjeenost se definie vjerovatnoom da e sistem uspeno ispuniti svoje
planirane funkcije sa stanovita neophodnih resursa. Objekti hidroelektrana svih tipova su, zbog
prirode svojih maina i radnih procesa, neosporno povoljni sa gledita operativne
gotovosti/raspoloivosti i pouzdanosti. Sa druge strane, akumulacione hidroelektrane
predstavljaju izvrsne objekte u pogledu obezbeenosti, posebno ukoliko se njima valjano
upravlja. Zato su elektroenergetski sistemi koji u svom sastavu imaju akumulacione
hidroelektrane velikih zapremina i instalisanih snaga, povoljniji sa gledita sigurnosti. U novije
vrijeme se ak i u najrazvijenijim EES grade visoko instalisane akumulacione ili reverzibilne
hidroelektrane, prevashodno zato da bi se poboljala sigurnost funkcionisanja EES.
2.9.4 Ekonominost
Posmatrajui EES kao tehnoloku cjelinu, zahtjeva se da trokovi proizvodnje, prenosa i
raspodjele elektrine energije budu to nii. Ispunjenju tog zahtjeva najvie doprinose
hidroelektrane razliitih tipova, ne samo zbog proizvodnje neuporedivo jeftinije hidroenergije,
ve i zbog toga to svojim fleksibilnim radom omoguavaju da postojee termoelektrane rade u
ekonomski najpovoljnijim reimima, to ravnomjernije, sa najveim koeficijentom korisnog
dejstva. Zato se i smatra da uvoenje hidroelektrana u EES, doprinosi jaanju ekonomske
stabilnosti EES. Na to ukazuju i sledee injenice:
- Sa razvojem EES i promenama nivoa konzuma i strukture proizvodnje mijenja se uloga
hidroelektrane u sistemu, pa time i uslovi za njihovu ekonomsku valorizaciju. Poveava se
vremenom optimalna instalisana snaga hidroelektrana svih tipova, a u EES one preuzimaju sve
vaniju i delikatniju ulogu u obezbeivanju vrne snage i energije i ostvarivanje zahtjevane
rezerve i sigurnosti funkcionisanja sistema. Ta promjena uloge hidroelektrana u EES uinie
ekonominim u budunosti i neka postrojenja, koja se do sada ne bi mogla svrstati u kategoriju
ekonomski iskoristivog potencijala.
- Zbog tendencija poskupljenja fosilnih goriva i porasta cijena energije na pragu termoelektrana,
sve vei broj planiranih hidroelektrana, ranije neekonominih, postaje ekonomski prihvatljiv.
Tendenciije u sferi vrednovanja hidroelektrane su takve da kriterijum ekonominosti za
razmatrane hidroelektrane postaje dosta uproen : postaje ekonomina svaka hidroelektrana
ija je cijena energije nia od cijene energije najskuplje termoelektrane iju bi proizvodnju svojim
ulaskom u pogon istisla iz EES.
- Uvoenje novih hidroelektrana u EES doprinosi poveanju njegove ekonomske stabilnosti. Ta
injenica e biti sve relevantnija u budunosti.
- Razvoj tehnologije opreme za hidroelektrane omoguava sve ekonominije koritenje i dijela
potencijala koji se ranije klasinom tehnologijom nije mogao ekonomino koristiti. To se naroito
odnosi na razvoj cijevnih agregata raznih izvedbi, koji omoguavaju hidroenergetsko koritenje i
sasvim malih padova.
Iznos investicijskog ulaganja u HE bitno utie na cijeli proraun kao i cijena kapitala (godinje
otplate kamata). Investicijski ulog u HE stvara se iz cijene HE postrojenja (glavnog i pomonih)
25

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

po kW instalisane snage, cijene graevinskih objekata akumulacije, privoda i odvoda vode te
zgrada HE. Cijena voenja i odravanja elektrane i svih objekata takoer se pribraja. ista
investicijska ulaganja slijede odbitkom cijene prodaje amortiziranih instalacija HE na kraju
njihovog radnog vijeka.
Specifina investicija:

i=

J
[ KM /kW ]
Pn

ic=

J KM
/ god
E kWh

(2.4)

J ukupna investicijska sredstva (KM)

Pn nominalna snaga HE (kW).
Cijena energije:

(2.5)

E srednja godinja proizvodnja proizvodnja energije (kWh/god)

Iznos trokova za amortizaciju objekta i postrojenja koji ovisi o investicijskom ulogu :
Io = A + J

(2.6)

koeficijent amortizacije
Ukupna se cijena energoje dobije ako se sa Io oznai kompleks trokova koji ukljuuje trokove
za voenje i odravanje:

C E=

I0
[ K /kWh ]
E

(2.7)

Koeficijent rentabilnosti:
Izraunavanje rentabilnosti usko je vezano s cijenom proizvedene energije (CE). Dohodak HE
ovisi o njenizoj instaliranoj snazi, te srednjoj godinjoj proizvodnji energije. Ako se izraunava
proizvedena energija (E) po utvrenim tarifama ce, slijedi dohodak:

D=ce E [ KM ]

(2.8)

S dobivenom cijenom D izraunava se vrijeme angaovanja kapitala:

T=

J
DI 0

Reciprona vrijednost daje koeficijent rentabilnosti:

26

(2.9)

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

r=

DI 0
J

r=

1
T

(2.10)

Ako je, primjerice, T = 5 godina, tada je r = 0,2, odnosno 20%.

Iz svega gore navednog moe se zakljuiti da su hidroelektrane najpogodniji objekti za
zadovoljenje uslova dovoljnosti, kvaliteta, sigurnosti i ekonominosti u jednom meovitom EES.
Sve to, uz izuzetno vanu injenicu da se u njihovom sluaju radi o obnovljivom i ekoloki
istom vidu energije, upuuje na nunost inteziviranja korienja hidroenergetskog potencijala.
Ako se jo i zna da se sve savremene strategije razvoja energetike prave pod sloganom "3E efikasnost, ekonominost, ekoloka zatita" - pravi objekti, koji zadovoljavaju sva ta tri uslova su
hidroelektrane.
3. MOGUI SCENARIJ ZA BUDUI RAZVOJ VELIKIH HE U BiH
Prema EU legislativi sve njene lanice treba da do 2020. Godine realiziraju strateki plan uteda
energije od 20%, poveanja energijske efikasnosti za 20% i koritenje 20% energije iz
obnovljivih izvora (EC, 2004). Takvi planovi za BiH realno nisu dostini, ali trebaju biti podsticaj
da se ovom tematikom ponemo ozbiljnije baviti. BiH se kroz Ugovor o Energetskoj zajednici,
potpisan 2005. godine obavezala da postane dio unutranjeg energetskog trita EU. Ugovor
trai poboljanje situacije u pogledu uticaja na funkcionisanje velikih elektroenergetskih sistema,
gubitaka pri transportu energije i distribuciji. Isti zagovara usvajanje mjera razvoja u podruju
obnovljivih izvora energije i energijske efikasnosti, zatite okolia, socijalne kohezije i
regionalnog razvoja. Ugovor o energetskoj zajednici je temelj Sporazuma o stabilizaciji i
pridruivanju u oblasti energetike po lanu 107. koji je BiH potpisala 2008. godine.
Osnovni domai izvori energije u BiH su ugalj i hidroenergija, dok se zemni gas i nafta uvoze.
Struktura primarne energije je: ugalj: 56%, hidroenergija 10%, tena goriva 28% i gas 6%. U
proivodnji elektrine energije instalisani kapaciteti termoelektrana i hidroelektrana su u odnosu
49:51, dok je proizvodnja elektrine energije iz ova dva izvora u odnosu 75:25. Osnovna
karakteristika BH. energetike je slaba efikasnost koritenja energije u cijelom ivotnom ciklusu
(od ekstrakcije uglja ili uvoza goriva do konverzije energije u novac ili komfor).
Iskoriteni hidropotencijal je ispod 40% iskoristivog, to je nisko u poreenju sa drugim
evropskim zemljama. to se tie malih hidroelektrana, ovdje je iskoritenost jo nia. U BiH je
1991. godine bilo 11 malih HE, ime je bilo iskoriteno 4,4 % snage malih HE, odnosno 5,7 %
raspoloive energije. U toku su izrade studija hidroenergetskog potencijala. Stvorene su
zakonske pretpostavke za izgradnju privatnih energetskih postrojenja i njihovo uvezivanje u
elektrinu mreu.
Nakon obnove postojeih objekata, EPBiH je pred novim izazovom izgradnje novih EEO koji e
osigurati:
- Sigurnost snabdijevanja i energetsku neovisnost
- Rast obima prodaje
- Poveanje energetske efikasnosti
27

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

- Smanjenje emisije staklenikih plinova
- Koritenje domaih resursa
to se tie hidroenergije u BiH, tehniki potencijal (mHE i vHE) je oko 6800 MW i oko 24000
GWh/godinje (sa malim HE 700 MW i 2600 GWh/g). Iskoriteni potencijal (1991 god) je oko
38% po energiji i 35% po instalisanoj snazi to je najnie u Europi.
Na osnovu podataka iz federalnog meteorolokog zavoda iskoritenost hidropotencijala rijeka u
BiH je: Neretva 77%, Trebinjica 74%, Vrbas 47%, Drina 40%, Cetina 40%, Bosna 2,8 % i Una
1,9%.

Sl. 3.1. Zastupljenost pojedinih energenata u energetskim potrebama BiH

Planirani HE projekti EPBiH:

- Prioritetni projekti do 2014 god:
1. HE Vranduk
2. HE Janjii
3. MHE na slivu Neretvice
4. HE Una Kostela Aneks
- Ostali projekti u pripremi
1. HE Ustikolina (60 MW, 247 GWh) 2015 2018 god,
2. HE aplje (12 MW, 56,8 GWh) 2015 2018 god,
3. HE Kruevo sa HE Zeleni vir (11 + 2,4 MW, 30,7 + 9,6 GWh) 2015 2018 god,
4. HE Kovanii (13 MW, 68 GWh) 2017 2020 god.
5. CHE Kabli, 52 MW
6. HE Han Skela, 12 MW
7. HE Ugar ue, 12 MW
8. HE Ivik, 11,2 MW
9. HE Vrletna Kosa, 11,2 MW
10. HE Babino Selo, 11,5 MW
28

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

11. HE Glavatievo, (3x9,5 MW)
12. HE Bjelimii, (2x50 MW)
Ukupna snaga iz planiranih HE je P = 1170 MW

3.1 HE Vranduk
Elektroprivreda Bosne i Hercegovine treba da pone sa izgradnjom nove hidroelektrane na rijeci
Bosni nizvodno od Zenice, koja bi godinje trebala proizvoditi neto vie od 96 GWh elektrine
energije. Nova hidroelektrana snage neto manje od 20 MW gradit e se na temelju ugovora o
tridesetogodinjoj koncesiji za koritenje vodnog dobra .
Gradnja je trebala poeti jo 2010 godine ali je zbog nemogunosti dobivanja potrebnih
saglasnosti ve dva puta bilo odgoeno. Ugovor o koncesiji je potpisan sredinom 2012 godine,
a zakljuen je na 30 godina, uz mogunost produenja. Ukupna investicija procijenjena je na
126 miliona konvertibilnih maraka (oko 63 miliona eura). Iako je ovaj hidroenergetski objekat
planiran graditi u periodu od 2012 do 2016 godine njegova izgradnja ipak poinje ove godine.
Hidroelektrana "Vranduk" bit e izgraena tako da e proizvoditi ekoloki prihvatljivu tzv. "zelenu
energiju" jer e to, kako je pojanjeno, biti "protono postrojenje derivacijskog tipa.

29

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

Sl. 3.2. Vodotok rijeke Bosne u mjestu Vranduk

3.2 HE Janjii
Ciljevi izgradnje HE Janjii snage 13,3 MW, kao dio veeg programa razvoja energetskog
potencijala rijeke Bosne, jesu godinja proizvodnja oko 68 GWh elektrine energije, proirenje
baze za proizvodnju energije u EPBiH i BiH, poveanje bezbjednosti u snabdijevanju
elektrinom energijom, doprinos zatiti ivotne sredine i razvoju ekonomije BiH.

Sl. 3.3. Mjesto izgradnje HE Janjii

30

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

Poetak izgradnje ove hidroelektrane je predvien za 2014 godinu a poetak proizvodnje 2018
godine.
3.3 HE Una Kostela Aneks
Izgradnja ove hidroelektrane snage 6,5 MW se planira neposredno uz postojeu
elektranu. Investicija je oko 23,5 miliona KM a njena godinja proizvodnja bi trebala biti oko
21,5 GWh. Poetak izgradnje se predvia 2014 godine, a proizvodnja 2017 godine.

Sl. 3.4. Planirano mjesto izgradnje HE Una Kostela Aneks

Na osnovu dobivenih podataka o planiranim hidroenergetskim objektima u Federaciji BiH

tehniki iskoristiv hidroenergetski potencijal na podruju F BiH prikazan je u sljedeoj tabeli:

31

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

Tabela. 3.1. Pregled tehniki iskoristivog hidroenergetskog potencijala u Federaciji BiH (na temelju
prikupljenih podataka o planiranim energetskim objektima)

Na osnovu projektne dokumentacije s kojom se raspolae u ERS, tehniki iskoristiv

hidroenergetski potencijal u Republici Srpskoj prikazan je u sljedeoj tablici.

32

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

Tabela. 3.2. Pregled tehniki iskoristivog hidroenergetskog potencijala Republike Srpske

Prema podatcima iz EPBiH u 2013 godini vodotoci su dosta vei u odnosu na prologodinji,
izuzetno suni januar. Prema tome ove je godine u hidroelektranama, u istom periodu,
proizvedeno tri puta vie elektrine energije nego prole godine. Trenutno su se prirodni dotoci
stabilizirali, a akumulacije se kroz povean rad hidroelektrana, dovode u stanja da mogu primiti
eventualne nove padavine, odnosno topljenje snijega u sluaju zatopljenja.

33

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

4. ZAKLJUAK
Obnovljivi izvori energije predstavljaju veliku ansu da se umanji ovisnost od fosilnih goriva. Do
trenutka kada cijena eksploatacije fosilnih goriva postane neprihvatljivo visoka mora da postoji
jasna alternativa njegove zamjene. Meutim, i koritenje obnovljivih izvora energije, ukoliko se
ne koriste na odrivi nain, moe da predstavlja realnu opasnost za dalju degradaciju ivotne
sredine i osiromaenja bioloke raznovrsnosti.
Jasno je da trenutno ne postoji jedinstveni izvor obnovljive energije koji bi u budunosti mogao
da zadovolji sve nae energetske potrebe. Samo koritenje itavog spektra razliitih energetskih
izvora, u obimu koji zavisi od regionalnih i lokalnih specifinosti i mogunosti, dugorono moe
dovesti do energetske stabilnosti i ouvanja postojeeg civilizacijskog nivoa. Komercijalizacija
korienja obnovljivih izvora energije, koja se u budunosti moe oekivati, ini realnom
opasnost od daljeg neodrivog odnosa prema prirodi. Da bi se ove opasnosti prevazile,
neophodna je odgovarajua legislativa kojom se ekonomski i ekoloki efekti primjene obnovljivih
izvora energije sinhronizuju, uz istovremeno poveanje energetske efikasnosti, u cilju odrivog
odnosa prema spoljanjoj sredini i racionalnog koritenja resursa.
Koritenje kinetike ili potencijalne energije vode za dobijanje mehanike vrlo je stari nain
pretvorbe energije koji see u daleku prolost (vodenice). Pretvorba u elektrinu energiju
takoer je vrlo stara i primjenjivala se jo u samom zaetku proizvodnje elektrine energije.
Prednosti koritenja hidroenergije u elektranama na rijekama su poznate: nema potronje
kisika, emisije CO2 i drugih polutanata, niska je proizvodna cijena elektrine energije.
Nepovoljni faktori su: ovisnost o hidrolokoj situaciji, pokrivanje velikih povrina (kod
hidroakumulacionih), veoma velika cijena izgradnje, odnosno velika poetna ulaganja (via
nego za elektrane na ugljen ili nuklearne). Tome treba dodati mogue nesree - lomove brana te
promjene u okoliu vezane uz promjenu razine vode.
Procjenjuje se da e do 2020. godinja potronja elektrine energije u svijetu iznostiti 22 000
TWh. Dio te potronje u budunosti e pokriti i hidroelektrane, koje su od svih obnovljivih izvora
energije najrazvijenije i koji trenutno ine uvjerljivo najei udio u proizvodnji iz svih obnovljivih
izvora energije.
U svijetu je trenutano instalirano oko 15 TW elektrana , a velika veina energije se proizvodi iz
nafte, ugljena i prirodnog plina. Hidroelektrane (velike i male) imaju instaliranih oko 950 GW
snage, to je puno vie od bilo kojeg drugog obnovljivog izvora energije.
Ukupni tehniki potencijal energije vode iznosi oko 14 370 TWh/godinje, od ega je ekonomski
danas isplativo oko 8 000 TWh/godinje, a izgraena je otprilike treina potencijala.
Hidroelektrane kao takve jo uvjek imaju svijetlu budunost u svijetu ali i kod nas, pri emu
treba obratiti posebnu panju na uslove zatite okolia (pogotovo kod izgradnje velikih brana
gdje nastaje problem preraspodjele stanovnitva ija naselja budu potopljenja primjer Tri
klanca).

34

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

Popis slika:
Slika. 1.1. Prikaz iskoritenosti snage vode po kontinentima
Slika. 1.2. Kriva vodnih koliina
Slika. 1.3. Kriva trajanja vodnih koliina
Slika. 1.4. Ovisnost trajanja vodnih koliina, pada i snage Slika. 4.5. Shema Hidroelektrane
Slika. 1.1. Akumulacijska hidroelektrana
Slika. 1.2. Protona hidroelektrana
Slika. 1.3. Reverzibilna hidroelektrana
Slika. 1.4. Hidroelektrana na valove
Slika. 1.5. Hidroelektrana na morske mijene
Slika. 1.6. Kaplanova (propelerna) turbina
Slika. 1.7. Francisova turbina
Slika. 1.8. Peltonova turbina
Slika. 1.9. HE Tri klanca Kina
Slika. 1.10. HE Itaipu
Slika. 1.11. Hooverova brana
Slika. 1.12. Generator HE
Slika. 2.1. Zastupljenost pojedinih energenata u energetskim potrebama BiH
Slika. 2.2. Vodotok rijeke Bosne u mjestu Vranduk
Slika. 2.3. Mjesto izgradnje HE Janjii
Slika. 2.4. Planirano mjesto izgradnje HE Una Kostela Aneks

35

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

Popis tabela:
Tabela.1.1. Podaci o iskoristivim vodenim snagama
Tabela. 2.1. Specifina brzohodnost turbine
Tabela. 3.1. Pregled tehniki iskoristivog hidroenergetskog potencijala u Federaciji BiH (na temelju
prikupljenih podataka o planiranim energetskim objektima)
Tabela. 3.2. Pregled tehniki iskoristivog hidroenergetskog potencijala Republike
Srpske

36

[SEMINARSKI RAD ENERGIJA POLOAJA VODE]

Literatura:
1. Energija i okoli u BiH (Preporuke civilnog drutva za bri put prema EU)
2. Prirunik o obnovljivim izvorima energije (ENERGY EFFICIENCY AND RENEWABLESSUPPORTING POLICIES IN LOCAL LEVEL FOR ENERGY)
3. M. onlagi: Obnovljivi izvori energije studija o obnovljivim izvorima energije u BiH
4. Strudija energetskog sektora u BiH Konani izvjetaj (EESBiH/ Modul I energetske
rezerve, proizvodnja, potronja i trgovina)
5. D. Rajkovi: Proizvodnja i pretvorba energije Skripta Rudarsko-Geoloko-Naftni Fakultet
Zagreb 2011.
6. FMERI, Ekspertna grupa : Strateki plan i program razvoja energetskog sektora Federacije
BiH, Sarajevo, februar 2008.
7. Dragana Kragulj, Milo Pareanin: Obnovljivi izvori energije kao znaajna komponenta
odrivog razvoja, Fakultet organizacionih nauka, Univerzitet u Beogradu.
8. Internet:
http://hr.wikipedia.org/wiki/Hidroelektrana
http://www.ener-supply.eu
http://www.energetika.ba/
http://www.elektroprivreda.ba

37