1.

Nacrtati emu i obrazloiti sistem podmazivanja motora sus sa prinudnom

cirkulacijom i suhim koritom. (2010)

1 - usisne pumpe za ulje,

2 - hladnjak ulja,
3 - spremnik ulja,
4 - potisna uljna pumpa,
5 - preista ulja sa prelivnim ventilom,
6 - fini preista ulja,
7 - glavna magistrala,
8, 9 manometri za kontrolu pritiska ulja,
10 - mjesto skupljanja ulja
Prema emi na gornjoj slici ulje se iz korita pomou pumpi za ulje (1) crpi i potiskuje kroz
hladnjak (2) u spremnik (3). Da bi se obezbijedilo podmazivanje motora i pri nagnutom
poloaju, ulje se dovodi iz spremnika (3), a osim toga postoje i dva skupljaa ulja (10),
rasporeena u prednjem i zadnjem dijelu korita motora. Potisna pumpa (4) potiskuje ulje
korz preista (5) u glavnu magistralu (7).
2. Nacrtati i obrazloiti emu postavljanja preistaa ulja u sistem podmazivanja,
za sluaj preiavanja cjelokupne koliine ulja. (2010, 2013)

Kada se preista za fino preiavanje direktno ugradi u glavnu magistralu, cjelokupna

koliina ulja prolazi kroz preista. Na ulazu u pumpu mreasti preista zadrava samo
krupne neistoe. Zbog velikih protonih koliina ulja (oko 200 do 600 l/h), preista bi u
cilju smanjenja prekomjernih strujnih otpora trebao biti velikih dimenzija. Na gornjoj slici
prikazan je raspored osnovnih agregata ugradnje preistaa u direktnom toku. Prelivni
1

(sigurnosni) ventil obezbjeuje da se pri nenorlmalnom poveanju otpora preistaa, zbog

npr. neblagovremene zamjene uloka preistaa ili nekih drugih razloga, ne bi previe
smanjila protona koliina ulja kroz leajeve.
3. Obrazloiti brzinske karakteristike stepen punjenja radnog prostora motora sus
za tri razliite konstrukcije usisne instalacije dizel motora i to:
- Usisna cijev s kolektorom
- Usisna cijev sa kolektorom i dinamiki podeenim ograncima za pojedine
cilindre
- Usisna cijev bez kolektora duina cijevi ogranaka cilindara podeena za tano
odreeni brzinski reim. (2010)
Brzinske karakteristike stepena punjenja za razne konstrukcije usisnih instalacija dizel
motora:

Iz toka zavisnosti v krive 1. se jasno moe uoiti uticaj hidrodinamikog otpora na

smanjenje stepena punjenja sa porastom broja obrtaja motora. Kriva 3 ima naprotiv izrazit
maksimum pri n=1700 o/min. Kriva 2 ima dva maksimuma, koji nisu previe izraeni.
Inae kriva 2 pokazuje dosta visoku vrijednost v u irokom dijapazonu brzinskih reima.
Kod usisnih cijevi 2 i 3, na tok v=f(n) ima uticaj i dinamika strujanja oscilacije pritiska u
ravni ispred ventila k-k.
4. Nabrojati najuticajnije izvore buke kod motora sus. (2010, 2011)
- Usisni sistem
- Hladnjak tenosti i ventilator
- Motor i mjenja
- Prenos snage
- Tokovi
- Karoserija
- Izduvni sistem
- Vjetar
5. ta je SCR katalizator? Objasniti princip rada i razlike izmeu aktivnog i
pasivnog SCR katalizatora. (2010)
SCR Selective Catalytic Reduction.
Aktivni SCR katalizator
Dobre
Osobine

Redukcija
90%

NOx,

Pasivni SCR katalizator

ak

do

Loe
Osobine

Redukcija NOx, max do

50%
2

Loe
Osobine

iroko temperaturno
podruje djelovanja
(160 550) 0C

Usko
temperaturno
podruje
djelovanja
(160 350)0 C

Nema prateih tetnih

produkata

Poveana
goriva

Komplikovan sistem
doziranja

Jednostavan
doziranja

Potreban dodatni sistem

Dobre
osobine

Nije potreban
sistem

potronja
sistem
dodatni

Potrebna logistika za
mokraevinu
Tehniko rjeenje za kontinuiranu redukciju NOx u izduvnim gasovima motora sui
predstavlja tzv. SCR katalizator katalizator sa selektivnim katalitikim reakcijama. Princip
rada sastoji se u tome da se u kontroliranom okruenju u izduvne gasove dovede
katalitiki materijal koji e omoguiti ubrzanje hemijske reakcije. Kao katalitiki materijal
redukciono sredstvo koristi se mokraevina. Mokraevina ustvari predstavlja nosei
materijal za stvarno redukciono sredstvo, amonijak, koji je vrlo otrovan u svom istom
obliku, te se zbog toga na cestovnom vozilu transportira u posebnim rezervoarima u vidu
mokraevine.
6. Obrazloiti mogue naine startovanja motora sus, kao i njihove prednosti i
nedostatke. (2011)
Motor se moe pustiti u rad na nekoliko naina:
1. runo, pomou ruice koja se neposredno spaja sa radilicom motora; ovakav nain
startovanja motora moe se primjeniti na motorima malih i srednjih snaga (danas se
praktino vrlo malo koriste)
2. elektrinim pokretaem, koji se snabdijeva energijom od akumulatorske baterije ili
od spoljnjeg elektrinog agregata
3. hidropokretaem, koji se snabdijeva energijom od posebne hidrauline instalacije
(obino se koristi za startovanje motora u jamskim uslovima)
4. pomonim motorom sa unutarnjim izgaranjem
5. pomou komprimiranog zraka
- pneumatskomehanikim pokretaem; potencijalna energija sabijenog zraka se
posredstvom klipa i dvohodog pua prenosi na radilicu, opruga vraa klip u poetni
poloaj pri smanjenom pritisku zraka; ovaj nain se moe primjeniti na motorima
ija snaga ne prelazi 150kW;
- na motorima veih snaga, pogotov na velikim stabilnim i brodskim motorima,
klipovi se pokreu direktnim djelovanjem sabijenog zraka na elo klipa
Osnovna prednost instalacije sa komprimiranim zrako jeste mogunost postizanja velikog
momenta za pokretanje motora. Nedostaci su velika teina, neophodnost ugradnje
kompresora i brzo poveanje pritiska u cilindru kod istovremenog punjenja cilindra sa
sabijenim zrakom i gorivom. Isto tako, sabijeni zrak jako hladi dijelove motora i moe
izazvati pojavu prskotina na klipu i glavi motora, pogotovo ako se esto vri pokretanje
zagrijanog motora.
Kod elektropokretaa koji koriste inercione pokretae karakteristino je da se prvo ukljui
struja i okrene rotor, a zatim slijedi dovoenje zupanika u zahvat. Ovaj proces izvri se sa
3

znatnim udarom, to se smatra ozbiljnim nedostatkom, jer izaziva oteenja zupanika.

Sljedei nedostatak je brzi prekid zahvata i vraanje zupanika u poetni poloaj, to kod
tekih uslova zaputanja (zimi) prouzrokuje to da je pogonska veza prekinuta kada jo svi
cilindri motora nisu poeli samostalno raditi, te je zbog toga esto potrebno da se
pokretanje izvri nekoliko puta.

7. Obrazloiti barem dva naina viestepenog preiavanja goriva. (2011)

8. Obrazloiti namjenu i princip rada apsorpcionog katalizatora. (2011) Obrazloiti

nain rada tzv. NOx akumulacionog katalizatora. (2013)
Redukcija toksinih komponenti pri ekvivalentnom odnosu zraka z>1. Sa razvojem
procesa izgaranja sa izrazitim vikom zraka i kod otto motora, uporedno su razvijana i
tehnika rjeenja koja bi bila u mogunosti da efikasno redukuju toksine komponente u
izduvnim gasovima, prije svega NO x. Tzv. NOx apsorpcioni katalizatori se postavljaju u
sistem zajeno sa trostaznim katalizatorom. Ovi katalizatori su po konstrukciji slini
trostaznim katalizatorima, ali je razlika izraena u koritenom katalitikom materijalu.
Prvenstveno su to alkali, zemni alkali koji u spoju sa Ba, Ka i Cs ine karbonate koji imaju
sposobnost apsorpcije NO2.
Ova vrsta katalizatora pokazala se kao jako postojana sa aspekta efikasnosti redukcije
NOx.
Za sluaj rada motora sa vikom zraka, NO 2 se u obliku nitrata vee za apsorpcioni
materijal katalizatora. NO koji se takoer nalazi u izduvnim gasovima prethodno se mora
oksidirati u NO2. Naredne jednaine opisuju u uprotenom obliku reakcije koje se odvijaju u
katalizatoru

1
NO+ O 2 NO2
2
NO
( 3)2
1
2 NO 2 +BaO + O2 Ba
2
Poveanjem koliine apsorbovanog NO 2 efikasnost nitratnog spoja se smanjuje. Zbog toga
je neophodno na sistematskoj osnovi prazniti (regenerirati) katalizator. Pri radu motora sa
z<1 nitrati se u odsustvu zraka brzo raspadaju, a prethodno apsorbovani NO 2 se
oslobaa. Zbog prisustva CO u izduvnim gasovima dolazi do redukcije NO 2 :

3
2 NO 2 +CO N 2 +CO 2+ O 2
2
Kod katalizatorskih sistema koji koriste NO x apsorpcione katalizatore vrlo vana je uloga
menadmenta sistema, poto je neophodno izvriti pravovremenu regeneraciju
predmetnog katalizatora. Sistem treba prepoznati potrebu za uvoenjem regeneracije,
koju e inicirati kratkotrajnim radom motora sui u podruju bogate smjese ( z<1). Na
sljedeoj slici prikazane su faze akumulacije i regeneracije NO x apsorpcionog katalizatora
iz kojih se jasno raspoznaje promjena efikasnosti katalizatora sa duinom trajanja faze
akumulacije.

tm vrijeme faze akumulacije, tf vrijeme faze regeneracije

NOx apsorpcioni katalizatori se mogu primjenjivati i kod diesel motora. Dananja vozila sa
otto motorom sa direktnim ubrizgavanjem lakog goriva opremaju se sa trostaznim
katalizatorom, koji se postavlja u neposrednoj blizini motora (odmah iza sabirne grane) i
jednog NOx apsorpcionog katalizatora ispod poda vozila. Na taj nain obezbijeena je
efikasna redukcija svih reguliranih toksinih komponenti izduvnog gasa.
9. Objasniti zavisnost koncentracije CO, HC, NOx u izduvnom gasu otto motora, koji
koriste sistem ubrizgavanja goriva u usisnu granu, od ekvivalentnog odnosa
vazduha. (2013)
10. Nacrtati emu i obrazloiti sistem podmazivanja motora sus sa prinudnom
cirkulacijom i mokrim koritom. (2011, 2013)

1 - usisna korpa, 2 - cijev, 3 - pumpa za ulje (usisno-potisna), 4, 6 sigurnosni

bypass ventil, 5 - fini preista ulja, 7 - hladnjak ulja, 8 - manometar, 9 - glavna
5

magistrala i ogranci, 10 - regulator pritiska u instalaciji, 11 - cijev, 12 - runa

pumpa (alternativno), 13 - slavina
Kao spremnik ulja slui donji dio korita u koga se ulje slijeva sa leajeva ili sa motorske
kuice. Otuda se ulje isisava preko usisne korpe (grubi preista) (1) i cijevi (2) pumpa za
ulje (3). Ulje se zatim potiskuje kroz preista za fino ienje (5), hladnjak (7) i dolazi u
glavnu magistralu (9). Otuda se ulje razvodi po mjestima za podmazivanje na motoru i
otie u korito. Pritisak u glavnoj magistrali regulie propustni ventil (10), koji pri poveanju
pritiska proputa viak ulja u korito. Za kontrolu pritiska u instalaciji, postavljen je
manometar (8). Na motorima velikih snaga, ulje za podmazivanje se dovodi do leajeva
prije putanja motora u rad. Ovo je razlog da se u instalaciju sem ve pomenutih osnovnih
elemenata ugrauje (sl. 139) pomona magistrala (11), runa pumpa (12) i slavina (13).
Prelivni ventili (4) i (6) slue za proputanje ulja kada se ono jo nije zagrijalo ili kada se
otpori hladnjaka ili preistaa poveaju iznad odreene granice. Ovo je sigurnosna mjera,
da motor ne bi ostao bez dovoljne koliine ulja.

11. Objasniti princip rada elektro mehanikog startera motora. Kao pomo date
su slike. Dijelove sistema imenovati prema oznakama na prvoj slici.

Ukljuenjem kontaktnog kljua (7), ukljuni relej (6) pomjera ukljunu polugu (5) i
potiskuje preko klizaa (3) mali zupanik (2). ahura (3) se kree po olijebljenom vratilu
(10) pomjerajui zupanik (2) koji, ako ue u zahvat sa upastim vijencem (1), ide do
kraja, poslije ega se zatvara ukljuni relej i struja aktivira rotor (8) elektropokretaa. Time
se uspostavlja proces startovanja motora sui. Ukoliko mali zupanik (2) zubom naleti na
zub zupastog vijenca, ne moe naprijed. Tada ukljuna poluga (5) stisne oprugu (4) dok
relej ne ukljui glavnu struju. Kada se elektropokreta pone okretati, napregnuta opruga
(4) potisne mali zupanik (2), preko ahure (3) naprijed, ime se zubac zupanika (2) nae
u utoru zupastog vijenca (1). Time se zupanici (1) i (2) ulijebe i dolazi do procesa
startovanja motora sui. U oba sluaja zupanik (2) na kraju pomaka je djelomino uzubljen
zupastim vijencem (1). Kada se elektropokreta obrne, lijeb na osovini (10) omoguava
dodatno pomjeranje zupanika (2) koji ulazi u potpuni zahvat sa zupastim vijencem. Kada
se motor sui aktivira, okree se bre od elektrinog pokretaa. Motor bi se tada okretao
prebrzo i otetio bi elektropokreta. Da se to ne bi desilo ahura (3) predstavlja spojnicu sa
valjcima i slobodnim hodom, koja se iskopava iz spoja sa zupanikom (2), nakon toga
povratna opruga (4) vraa polugu (5) iskljuuje prekida (6) i mali zupanik (2) dolazi u
stanje mirovanja iskljuen iz sprege sa zupastim vijencem (1). Za prekidanje magnetnog
prekidaa (6) potrebna je slaba struja koja se koristi na vozilu.