Uvod

Poetkom nae ere Ilirik, uglavnom zapremao zemlje izmeu Dunava, Norika, Italije,
Jadranskog mora, Makedonije i Trakije. Pojedina ilirska pemena su uspostavila blie
dodire sa grkim kolonizatorima nekoliko vijekova prije dolaska Rimljana na nae
podruje. Grci su na prelazu iz V u IV vij.st.ere. ovdje osnovali dvije vane kolonije: Issa
( Vis ) i Pharos ( Hvar ). Ove kolonije su predstavljale bazu za irenje grke ekspanzije
po istonom Jadranu i uspostavljanje privrednih veza u unutranjosti Ilirika. Tako su
pojedini dijelovi Ilirika osjetili uticaj mediteranske civilizacije, od ega je zavisio tempo
drutvenog i kulturnog preobraavanja, samih Ilira.
Od poetka IV vij.st.e. Ilirske oblasti su se nale na udaru keltlskih migracija i prodora
koji su zahvatili i dananju Bosnu i Hercegovinu. Keltski elment se uglavnom asimilirao i
saivio sa brojno jaim domaim elementom. Domai ivljaj je primio od doljaka brojne
tekovine materijalne kulture, a u borbama protiv njihovih provala i osvajakih pohoda
jaalo je osjeanje za jednike sudbine meu Ilirima, tako da se u ovo vrijeme poinju
stvarati vee zajednice i prvi oblici ilirskih plemenskih saveza. Rimljani su morali skoro
dva i po vijeka da vode vrlo teke i ogorene vojne protiv ilirskih plemena prije nego to
su bili u stanju da organizuju provinciju Ilirik. Ovim teritorijem su prolazile vrlo vane
komunikacije koje veu Italiju sa Podunavljem i Bliskim istokom, i zbog toga to je
predstavljao oblast poznatu po prirodnim resursima, velika nalazita eljeza, srebra i
drugih metala. Vojne akcije Rimljana na istonom Jadranu i u njegovom zaleu poinju
230. G. St. E. Ekspedicijom protiv Ardijejskog saveza. Rim sada obrazuje plemenski
savez u primorju i njegovom neposrednom zaleu. Ilirska plemena tog saveza
proglaena su za saveznike rimskog naroda, sa formalnom autonomijom. Odsad pa za
itav vijek dalje Dalmati e preuzeti ulogu protagonite u borbi protiv rimskog
zavojevanja . Ve 156 god. Dolo je do tekih borbi protiv Dalmata koji su osnovali
plemenski savez na prostoru od Neretve do Rae i opasno ugroavali rimsku prevlast u
junom primorju i na ostrvima. Poto je razoren njihov utvreni centar Delminium
( Duvno ), Dalmati pretrpjee poraz, priznae rimsku vlast i obavezae se da plaaju
tribut. Rimljani su postepeno zaposjedali podruja Balkanskog poluostrva, i u njima
uspostavljali svoju dominaciju. Iliri u unutranjosti nisu poputali i energino su branili
svoju dominaciju. Od sredine II vijeka. St. e. Vojne ekspedicije Rimljana sve vie se
koncentriu na unutranje oblasti Ilirika. Rimljani jako uvrstie Akvileju kao
vojnostrategijsku bazu. Odavde je ve 171. God. Izvrena velika kaznena ekspedicija
protiv Japoda. Ratovi i vojne se nastavljaju: 119.i 117.g. Rim postie nekoliko pobjeda
nad Dalmatima i pojedinima panonskim plemenima. Ovi i drugi uspjesi na irem
teritoriju omoguili su da krajem II i poetkom I vij. st.e uspostavi vri nadzor u
jednom dijelu Ilirika. O pravnoj dominaciji i vladavini u Ilirika jo uvijek se ne moe
govoriti. Cezar kao izabrani konzul 59.g.st.e dobi od Senata na upravu provincije
Cisalpinsku Galiju i Ilirik. Meutim, ni Dalmati ni brojna druga plemena ne odustadoe

od uporne borbe za nezvisnost. U graanskom ratu, 48.g.st. Dalmati nanesoe teak

poraz Cezarovim legijama. Po zavretku graanskog rata Cezaru poe za rukom da
privremeno smiri situaciju u Iliriku ali tribut nametnut Dalmatima izazva nove borbe i
nemire koji potrajae 46.i 45.g.st.e. Ni poslije toga Ilirik nije bio pokoren, pa je 35.g.st.e.
Otkavijan morao povesti veliku vojnu ekspediciju radi uspostavljanja rimske vlasti u
oblastima koje su nastavili Japodi, Dalmati, Panonci, i cio niz drugih plemena u
unutranjosti. Tokom tri godine ratovanja Oktavijan je uspio da uz velike napore i
stradanja svojih odreda zada udarce nekim plemenima u Iliriku i da razori izvjestan broj
njihovih utvrenih centara. Pa ipak ni tada nije bila unitena nepokorna snaga Ilira u
njihovim nezavisnim i poluzavisnim plemenskim upama. irom veeg dijela dananje
Hrvatske i Srema, u cijeloj Bosni i Hercegovini, u Primorju i Crnoj Gori ustadoe mase
slobodnog i ve pokorenog ilirskog stanovnitva u rat protiv Rimljana. Tako je buknuo
znameniti dalmatsko-panonski rat od 6.do 9.g.n.e, nazvan takoe Batonovim ratom. Na
elu rimskih jedinica stajao je prosljavljeni vojskovoa Tiberije zajedno sa Germanikom.
Najzad, 9.g.n.e, oslabljeni i iscrpljeni ilirski odredi morali su kapitulirati pred nedmocnim,
bolje organizovanim i opremljenim legijama Tiberija i Germanika. Rim je tek sada,
poslije tekih i opasnih ratova tokom gotovo dva i po vijeka, definitivno pokorio ovaj dio
Balkanskog poluostrva i u njemu uvrstio svoju punu dominaciju. Okolnosti pod kojima
se razvijao dalmatsko- panonski rat i tok dogaaja koji su se odigrali u tri godine
njegovog trajanja potvruju da su krajevi u unutranjosti budue provincije Dalmacije bili
slabije uvedeni u rimski poredak na to je to sluaj sa krajevima koji su spadali u
provinciju Panoniju. Za Rimljane je tada Panonija imala vei znaaj od Dalmacije.

Izvori
Analitiki spomenici i nalazi sa podruja Bosne i Hercegovine mogu se podijeliti u tri
vrste: grke, rimske i domae ( ilirske ) spomenike. Grki spomenici nisu brojni i ne
pokazuju ravnomjeran teritorijalni raspored. Najvie ih ima u neposrednom jadranskom
zaleu. U povezivanju hercegovako bosanskih krajeva s grkim kolonijama na
Jadranu znaajnu ulogu je odigrala Narona ( danas Vid kod Metkovia ) Najstariji
predmeti grkog porijekla u naoj zemlji ( oruje, nakit, keramika ) potiu iz VI vij.st.e.
Kao nalazita grkih drahmi istiu se podruja oko Ljubukog, Posuja, apljine,
Mostara i krajevi koji gravitiraju komunikacijskoj liniji Neretva ----- gornji tok Bosne
---srednji i donji tok Drine. Rimski spomenici su daleko brojniji i raznovrsniji.
Graevinski ostaci iz rimskog perioda ---- to su ruevine gradova, utvrenja, vila na
ekonomijama, ostaci pojedinih objekata i proizvodnih pogona, tragovi cesta, razni
spomenici, grobovi i itava groblja. Natpis iz Tasovia kod apljine, postavljen u
poast Oktavijana 36. Ili 35. god. st. e. Posebno su znaajni natpisi iz rimskog vremena,
sauvani ponajvie na kamenu. Najjae cu zastupljeni nadgrobni natpisi ( epifati ), zatim
poasni natpisi. Antiki epigrafski spomenici sa podruja Bosne i Hercegovine skoro svi

su na latinskom jeziku. Najstariji latinski natpis u naoj zemlji potie iz Taskovia kod
apljine. Najvanija rimska naselja u Bosni i Hercegovini nikla i razvila se na mjestima i
podrujima koja su poznata po tragovima domaih naseobina. Bihaki kraj, podruje
Drvara i Bosanskog Grahova, podruja Duvanjskog polja, Fojnica, Kreevo, Ljubuki i
Posuje, Mostar, Konjic, Stolac. Na podruju Bosne i Hercegovine Rimljani po osvojenju
Ilirika nisu zatekli autohtone gradove tipa gradova u Italiji ili Grkoj. Novi gospodari su
odmah prili osnivanju gradova po italskom uzoru. Do Vespazijanovog vremena drala
se vrsta vojna okupacija, koja je trajala ezdesetak godina. Na podruju
Srednjobosanske rudarske oblasti vadile su se rude u predjelu Gornjeg Vakfa, u
porjeju Laave, u distriktu Fojnica Kreevo. Ovi krajevi su poznati po eksploataciji
eljeza, srebra, olova, zlata i drugih metala. Uz rudnike ili na irem prostoru rudita
izrastala su bolje ureena naselja i rudarska sela. Tu su se relativno snano razvijalei
druge privredne djelatnosti. ( znanstvo, graevinarstvo, trgovina, transport ). Stoga se u
nekim rudarskim naseljima i centrima osjeao urbani ivot sa tekovinama mediteranske
kulture. Makljenovac kod Doboja, glavninu njegovih stanovnika sainjavali su domai
ljudi i veterani onih jedinica koje su boravile u logoru i utvrenju. Logori su leali u
ravvnici na naseljima i otvorenim mjestima skoro uvijek uz magistrale i rijeke. Civilna
naselja uz logore, poput stanica na cestama, preuzela su ulogu privrednih centara i
trgovita za svoju okolinu. Ilida kod Sarajeva je najznaajnija ljekovita banja nae
zemlje u rimsko doba. Naselje u Ilidi razvilo se u lijepo ureen i poznat provincijski
gradi.

UPRAVA, CESTE I SAOBRAAJ

U administrativnoj upravi i podjeli nae zemlje istaknuto mjesto pripada gradovima
( municipa ). U municipiji su se redovno nalazili ondje gdje je posvjedoena ivlja
naseljenost u predrimsko vrijeme. Dosad su nam poznati ovi samoupravni gradovi
( municipiji ): Delminium ( Duvno ), Bistue nova ( Vitez na Lavi ), Bistue vetus ( Vervara
na izvoru Rame ), Diluntum ( vjerovatno Stolac ), Salviae ( Podgradina na Glamokom
polju ),Pelva ( na Livanjskom polju ), Splonum ( kod Starog Majdana ), Stanecli
( Vinjica kod Kiseljaka ) Natpis u poast caru Dioklecijanu ---- posveuje ga
respublica AquaeS... ( dananja Ilida ) Period Flavijevaca, Elijevaca i Antonia uveo je
mnoge zemlje u proces snanije urbanizacije. Ovo doba je dosta uinilo na irenju
rimske kulture po svim dijelovima carstva. Selo je zadralo svoje entike osobine, jezik,
vjeru, domai nain ivota, jednom rijeju, svoju autohtonu kulturu ponegdje tako
snano da istraivai ostaju iznenaeni pred pojavama koje to potvruju. Izmeu 235. i
285. g.n.e. smijenilo se 26 rimskih careva, od kojih je samo jedan umro prirodnom
smru. Neki su se energino zalagali za sreivanje unutranjih prilika i odbranu Carstva
od spoljnjih opasnosti. Vojska se sasvim osamostalila i postala apsolutni gospodar u

dravi. Glavne ceste kroz Bosnu i Hercegovinu sluile su kao najkraa veza izmeu
jadranskog primorja i Posavine odnosno Podunavlja.

ARHITEKTURA I GRAEVINARASTVO
Na vie mjesta u Bosni i Hercegovini otkriveni su tragovi ciglana iz rimskog vremena.
Ciglane su radile kod apljine, u itomisliima i u Potocima sjeverno od Mostara, a u
Humcu kod Ljubukog vojne jedinice su proizvodile opeku za iru potronju. Najvei
objekat rimske Domavije nalazi se po strani od foruma i ceste. To je javno kupatilo sa 45
veih i manjih prostorija, koje su bile grupisane u dva odjeljenja: za znaajnog naselja
koje je imalo status municipija. Stambene zgrade nisu velike i pokazuju jednostavnu
osnovu. Zidovi nekih prostorija su bili obloeni mramorom, a patosi izraeni u mozaiku.
Drugo kupatilo je manjih razmjera i sa manjim brojem odijeljenja. Za ukraavanje
stropova upotrebljen je tuk sa izvajanim biljnim ornamentima, dok su zidovi bili
dekorisani fresko slikarijama. Mozaik iz Stoca sa likom srednjovijene ene
( presonitifikacija jeseni ). Svojom ljepotom i raznosvrsnom sli skladnom kompozicijom
istie se mozaik iz tzv.kue sa mozaicima, Njegovo centralno polje ( emblema ) e
oteeno. U tom dijelu su sauvani pojedini medaljoni sa predstavama divljih ivotinja,
konja i ptica.Sva ostala polja oko emblama su ispunjena potezima geometrijske i
pleterne ornamentike Preovladavaju neprekinuti pleter, ahovska polja, kvadrati,
trouglovi, pravougaonici, sve u vrstoj povezanosti na pojedinim sektorima. Tehnika
modeliranja i dekorativna kompozicija posjedouju da je to rad kolovanog mozaikog
majstora. Motivi su izvedeni sitnim kockicama u vie boja. Na njemu su se sauvala dva
medaljona centralnog kvadratnog polja. Likovi su u medaljonima sa dvije hore:
personitifikacije proljea poprsje djevojke sa bogatim cvjetnim vijencem na glavi i
ogrlicom na golom vratu, i personifikacija jeseni poprsje starije ene su pokrovom
preko glave i prorijeenom granicom masline u vidu vijenca. Kompozicija nije razbijena
ni prenatrpana, u njoj se dijelovi harmonino dopunjuju i smijenjaju. Sve je izvedeno u
krupnijim kockicama raznih boja : bijela, zelena, crvena, crna i mrka. Mozaik iz Ilide
Poligonalni prostor embleme takoer je ukraem fguralnim motivom, to je poprsje mlade
ene, najvjerovatnije neke nimfe ili zatitnice izvora. Modeliranje je izvreno krupnijim
kockicama ua okvire i ornamentalne motive,a sitnijim za centralna polja i likovne
predstave. Drugi mozaici u Ilidi, otkriveni u novije vrijeme ( 1950, i 1955.g.) Kockice
nisu istog formata i veliine. Plan rimske vile u Ilidi sa graevisnkim fazama od
ranog rimsokog perioda do konstantikog doba. Istoni trakt pripada mlaim
fazama ( od II III vij.n.e ) i ne gravitira sredinjem prostoru. On je veim portikusom
otvoren prema jednom praznom prostoru ( vjerovatno forumu ) koji se sa suprotne
strane u skoro pravoj liniji oivien drugim zgradama. Trijemovi otvaraju etvrtastu ili
pravougaonu osnovu zgrade prema vani, i prelaznim prostorom veu je za dvorite i
gospodarske objekte. Ulogu je vrio zatvoreni koridor koji je po duini dijelio zgradu na

dva trakta. Na naem podruju mogu se konstantovati ovi tipovi zgrada i njihovi prelazni
oblici: peristil zgrada kao razvijeni stupanj kue sa atrijumom, portikus - zgrada kao
osnovni tip iz koga je proizilo vie varijanti. Prema obliku i arhitektonsko
graevinskom izgledu, nadgrobni spomenici se mogu podijeliti na nekoliko vrsta. Meu
njima ima jednostavnih kamenih ploa sa natpisom. Neke su ukraene ponekim obinim
ornamentom na okviru. Najee su zastupljene stele visoke pravougaone ploe koje
su arhitektonski ralanjene. U doba Rimljana razvija se kamenorezaki stil ( klesarski )
zanat koji treba da zadovolji raznovrsne narudbe u oblasti graditeljske djelatnosti.

VAJARSTVO I SLIKARSTVO
Likovna umjetnost u naoj zemlji za vrijeme Rimljana zastupljena je plastikom i
slikarstvom. Daleko su vie zastupljena djela plastine umjetnosti, a maeu njima su
najbrojniji kameni reljefi. Dominira monumentalna i dekorativna plastika u obinom
kamenu ( krenjak, lapor, pjear ), Sitna plastika je gotovo iskljuivo raena u bronzi,
olovu i srebru. to se tie reljefa, on je u svojim varijantama naao oblinu primjenjenu u
monumentalnoj i nadgrobnoj arhitekturi u kojoj fungira kao prelaz od pune plastike na
arhitekturu. Reljef daje raznovrsnije teme, scene iz mitologije likovne predstave stranih i
domaih bogova, u prvom redu Silvana, Dijane i nimfi, a na nadgrobnim spomenicima
portrete umrlih lica sa natpisom ili bez njega. Uz ove portrete ponekad dolaze i
popratne scene iz ivota pokojnika ili teme iz svakodnevog ivota. Nadrogbni spomenici
( stele, cipusi, sarkofazi ), oltari zavjeti i kultni spomenici ukraen su ne samo figuralnom
ve takoe obilnom geometrijskom ornamentikom. Statue ni izdaleka nisu, tako brojne
kao rad u reljefu. Velika statua starije ene nalaz iz Lonara kod Posuja u
natprirodnoj veliini iz Lonara kod Ljubukog, mada samo isklesana u prvoj fazi i
nedovrena. U mirnom dostojanstvenom stavu sa desnom nogom blago povijenom
naprijed i ozbiljnom izrazom lica ova statua je naroito karakteristina po odjei. Tijelo
je sasvim prekriveno , a odjea svojom punom teinom pojaava utisak strogosti i
gospodstva. Na nadgrobnim spomenicima ovog vremena u naoj zemlji susreemo
raznovrsnu ornamentiku. Osnovni elementi i motivi ornamentike sa nadgrobnih
spomenika u naoj zemlji nisu domaeg porijekla, ve predstavljaju svojinu svih naroda
Rimskog Carstva. Na podruju uz Drinu , jo odreenije na srednjem toku Drine,
zastupljeni su svi poznati tipovi nadgrobnih spomenika. Mali broj ih je sa natpisom i oni
najveim dijelom pripadaju III vij.n.e pored onih koji potiu s poetka II vij.n.e. Omiljena
tema reljefa na ovim spomenicima jesu dace gozbe u kojima uestvuju pokojnici.
Urezani crtei sa likovima japodskih konjanika na kamenoj ploi iz Zaloja kod
Bihaa - Scene odgovaraju vrsti spomenika: to su pogrebne povorke, dae na grobu
libacije, rtveni obredi i sl. Sve u vezi sa kultom mrtvih. Povorke i dae okupljaju iroliko
drutvo. Otuda se na crteima javljaju ljudi, ene naoruani vojnici, adoranti, konjanici,
pokojnici...Neke scene su prikazane u punoj simetriji ..

KONSTANTIKO DOBA
POLITIKE PRILIKE I DRUTVENI ODNOSI
Vladavina Dioklecijana ( 284 305 ) predstavlja prekretnicu u razvoju sistema uprave
Rimskog Carstva, pa i antikog drutva. Car je od sada formalno prestao biti princeps, a
umjesto toga postao je dominus, inkarnirani bog, sin Jupitera. Zbog toga ovaj period
Rimskog Carstva nazivamo dominantom. Umjesto slubenika biranih z redova rimskih
particija vlast preuzimaju inovnici pokupljeni po provincijama iz redova isluenih
vojnika. Kako se velikom dravom nije moglo upravljati iz jednog mjesta, Dioklecijan je
podijelio teritorij sa jo trojicom vladara. Nai krajevi su uli sklop Istonogotske drave
u kojoj su skroz nekoliko decenija ivjeli mirnim ivotom.

ARHITEKTURA
Meu spomenicima profane arhitekture kasne antike prvo mjesto u svakom pogledu
zauzima utvrena vila Mogorjelo kod apljine. Ova vila nastradala je u poaru,, negdje
u III vijeku, a preko njenih ruevina izgraeno je, u prelomu na IV vijek, dravno imanje
sa vilom koja danas ini glavninu spomenikog kompleksa. Uglove i vrata velikog
okvirnog zida titili su istureni tornjevi kvadratine osnove. Jedino je toranj na istonom
uglu, okruglog tlocrta, bio uvuen meu zidove, svakako zbog blizine Neretve. Troja
vrata bila su iroka i dvodjelna. Zgrada se sastoji od monotonog niza dijelom vrlo
velikih prostorija, na koje se prema sjeveru nadovezuje trijem. Zgrada je bila
jednospratna. Prizemlje je bilo jednostavno opremljeno i sluilo oito u neke praktine
svrhe. U prostorijama na spratu podovi su bili prekriveni mozaikom i zidovi ukraeni
lanim mramorom, to je oit znak njihove namjene za luksuzno stanovanje. Profano
graevinarstvo antike ne bismo mogli zaokruiti ako ne bismo spomenuli ostatke
mostova, a naroito jedan, na Buni, poznat pod imenom Kosorska uprija. Konstantike
bazilike u Bosni i Hercegovini imaju nekoliko zajednikih osobina koje se mogu smatrati
tipinim. Graene su veinom neuredno. Zenica, plan Bazilike - u podruju starog
municipija Bistue Nova, postala je uvena iz vie razloga. Ne samo to je tip graevine
dosta rijedak, nego su kao graa za ovu baziliku upotrijebljeni spomenici raznih epoha,
meu kojima i vrlo vrijedni primjerci konstantike umjetnosti. Graevina se sastoji od
dvije kultne dvorane, podijeljene zidom, a povezane predvorjem du cijelog zapadnog
proelja. Uz juni bok predvorja i veeg dijela june bazilike nalazi se prigraen niz od 3
prostorije. Dok je juna dvorana bila jednostavna prezbiterij sjeverne zatvarala je bogato
ukraena pregrada. Prezbiterij je sa dva reda stupova bio podijeljen u trli lae, od kojih
je srednja bila neto ira od raspona apside.

SKUPTURA
Moda je jedan on najzanimljivijih spomenika plastike kasne antike nadgrobna ploa iz
Zenice sa prikazom etri figure. Jedna ena i tri mukarca. ena je lijevom rukom
zagrlila figuru do sebe, a desnom joj daje predmet slian jabuci. Obuena je u koulju a
preko nje je haljinica sa dugim rukavima, preko ramena prebaen je al sa dugim
resama. Druga figura je djeak obuen u koulju sa dugim uskim rukavima, a preko
toga je prebaen ogrta. Trea osoba, moda otac porodice, prikazan je kao zreo
bradati mukarac, sa ploicom za pisanje i testamentom u lijevoj ruci. etvrta figura
predstavlja odraslog mukarca koji je svoju desnu ruku poloio preko ramena ovjeku
do sebe, a lijevom rukom pokazuje na testament. Spomenik potjee s poetka IV vijeka.
Nonja, kratko oiana kosa i brada kod mukarca, zaglaena kosa kod ene, zatim
uska izduena lica, s oima koje ukoeno gledaju preko posmatraa nekud u daljinu, to
su karakteristike plastike onoga doba. Sagledan u cjelini, ovaj reljef tei u svemu ka
ukoenosti. Figure postaju stilizirani ornamenti, njihova bezoblina tijela pretvaraju se u
niz okomitih crta.