D e n e t im T o p l um l a r

Gilles Deleuze
eviren: Ulus Baker
1. Tarihsel Bakmdan
Denetim Toplumlar Nedir?
Foucault "disiplin toplumlar"n Onsekizinci ve Ondokuzuncu yzyllara yerletirmiti. Bu
toplumlar doruk noktalarna Yirminci Yzyl balarnda varmlard. Bu toplumlar, geni ve
yaygn kapatp-kuatma meknlar dzenlemeleriyle ayrdedilirler. Birey hi durmadan, her biri
kendi yasalarna sahip olan bir kuatma meknndan brne geer; nce aile; sonra okul ("artk
ailende deilsin"); ardndan kla ("artk okulda deilsin"); en sonunda da fabrika; arasra
hastane; olaslkla hapishane, yani kapatlm-kuatlm evrenin en nde gelen rnei. Analojik
bir model oluturan hapishanedir burada; Rossellini?nin Europa 51 filminin kadn
kahramanlarndan biri baz iileri ibanda grdnde "mahkumlarla kar karya olduumu
sandm" diye haykrabilir.
Foucault bu kapatp-kuatma evrelerine ilikin ideal projeyi parlak bir ekilde inceledi; zellikle
fabrikalarda grld haliyle; younlatrma; mekn iinde datm; zaman iinde sralama;
etkisi, para para kuvvetlerin toplamndan daha byk olacak bir retken kuvveti zamanmekn iinde kurmak... Ancak Foucault, bu modelin geiciliini de tanmt. Bu model, ama ve
ilevleri son derece farkl olan, retimi rgtlemektense vergilendiren, hayat idare etmektense
lm yneten "hkmranlk toplumlar" modelini takip etmiti; gei zaman iinde gerekleti
ve Napolyon, grld kadaryla, bu modelin bir toplumdan baka bir topluma yaylarak geni
bir lek kazanmasn salad. Ama disiplinler de, sralar gelince kendi bunalmlaryla
karlatlar ve bu hal, zamanla kurulan ve kinci Dnya Sava?nn ardndan ivme kazanan yeni
kuvvetlerin krnayd; bir disiplin toplumu, artk iinde olmadmz, artk olmay braktmz
eydir.
Kapatp-kuatma meknlarna ilikin genellemi bir bunalmn ortasndayz --hapishanede,
hastanede, fabrikada, okulda ve ailede. Aile de, dier btn "ieriler" --eitsel, mesleki vs.-- gibi
kriz iinde bulunan bir "ierisi"dir. Grev ve yetki stlenen idari mekanizmalar zorunlu
olduunu varsaydklar reformlar ilan etmeyi bir an olsun brakmazlar: Eitim kurumlarnda
reform, sanayide reform, hastanelerde reform, silahl kuvvetlerde reform, hapishanelerde

reform. Ama herkes, tam tkenileri ne zaman gerekleecek olursa olsun, bu kurumlarn
ilerinin bitik olduunu biliyor. Yaplan aslnda son ayinleri ifa etmek ve bu alanlarda istihdam
edilen insanlar, kapy alacak yeni gler yerlerine yerleene dek beslemeyi srdrmekten
ibarettir. Bu yeni kuvvetler, disiplin toplumlarnn yerini almakta olan "denetim toplumlar"dr.
"Denetim", Foucault?nun pek yakn geleceimiz olarak tehis ettii bu yeni canavara
Burroughs?un takt addr. Paul Virilio da devaml olarak kapal bir sistemin zaman
erevesinde ileyen eski disiplinlerin yerini daha imdiden alm olan "serbeste-kayan"
denetimin ultra-hzl biimlerini incelemeyi srdryor. Bu meyanda olaanst ecza rnlerini,
molekler mhendislii, genetik mdahaleleri anmaya bile gerek yok; ama bunlar bile yepyeni
bir srecin iine girdiimizi iaretliyorlar. Hangi rejimin daha berbat olduunu kendimize sorup
durmann pek bir anlam yok, nk herbiri kendilerine zg zgrletirici ve kleletirici
glerin kar karya geldikleri durumlardr. Szgelimi, bir kapatp-kuatma mekan olarak
hastanenin bunalmnda, "mahalle klinikleri", "salkevleri" ve "gndz bakm" kurulular ilk
balarda biraz zgrlk tattrsalar da, kapatmann en sertine bile ta karacak denetim
mekanizmalarna da katlabilirler. Korku ya da umut are deildir; yeni silahlar bulmaya
girimek gerekir.
2. Mantksal Bakmdan
Denetim Toplumlar Nedir?
Bireyin iinden getii farkl kapatp-kuatma meknlarnda geen mahpusluklar bamsz
deikenlerdir: Her defasnda sfrdan baland farzedilir ve btn bu yerlerde ortak bir dil
olsa da birbirlerine oranlanmalar analojiktir. Dier taraftan, farkl denetim mekanizmalar
birbirinden ayrlamaz eitlenmeler halindedirler ve dili saysal olan (ikili olmas gerekmez)
deiken bir geometri sistemi olutururlar. Kapatp-kuatmalar "bek"ler, ayr ayr
dzenlemeler halindedirler; oysa denetimler bir modlasyondur: Bir andan sonrakine srekli
olarak deien kendini-bozup duran bir yn, ya da bir noktadan tekine srayan cva
taneciklerinin oluturduu bir ktle gibi.
Bu durum, cretler konusuna bakldnda apaktr: Fabrika kendi i glerini belli bir denge
dzeyinde tutarak kuatp kapsayan bir gvdedir --retimde azami, cretlerdeyse asgari... Ama
bir denetim toplumunda, korporasyon fabrikann yerini almtr. Korporasyon ise bir ruh, bir
gazdr. Kukusuz fabrika da dllendirme ve tevik sistemiyle tankt, ama korporasyon her
bireysel cret zerine bir modlasyon dayatma konusunda ok daha derinden ilemektedir;
orada hkm sren, meydan okumalarla, srekli uyarlarla, yarmalarla ve son derece gln
grup ya da ekip seanslaryla ileyen srekli bir metastaz durumudur bu. Eer en budalaca

televizyon oyun ovlar bile o kadar baar kazanyorsa, bunun nedeni korporasyondaki durumu
byk bir kesinlikle davurmalardr. Fabrika, bireyleri hem kitle iindeki herbir unsuru
gzetim altnda tutan patronun, hem de kitlesel bir direnii seferber eden ii sendikalarnn
lehine tek bir gvde olarak tekil ediyordu; oysa korporasyon en sert tavrl rekabeti ve kartl
salkl bir emlasyon biimi, bireyleri birbirleriyle kartlatran ve herbirini katedip taa
ilerinden blen harika bir motivasyon gc olarak sunmaktadr. "Yetenee gre cret" ad
verilen motivasyon prensibi milli eitimleri kendine ekmekten geri kalmamtr. Gerekten de,
nasl korporasyon fabrikann yerini alyorsa, "srekli eitim" de "okul"un, denetimin sreklilii
ise snavn yerini almaktadr. Okulu korporasyonun eline teslim etmenin en emin yolu da zaten
budur.
Disiplin toplumlarnda birey her zaman yeniden, hep yeniden balamaktadr (okuldan klaya,
kladan fabrikaya), oysa denetim toplumlarnda kimse herhangi bir eyi bitirecek durumda
deildir --korporasyon, eitim sistemi, askeri hizmet, hepsi, evrensel bir deformasyon sistemine
benzer tek ve ayn modlasyon iinde birarada varolan metastaz konumlar gibidirler. Kendini
daha o zamanlardan iki toplumsal oluum tipi arasndaki odak noktasna yerletirmi olan
Kafka, "Dava"da hukuki biimlerin en korkutucusunu tasvir etmiti. Disiplin toplumlarnn
"grnte beraat"i (iki hapis arasndaki hal); ve denetim toplumlarnn "snrsz erteleme"si
(srekli deiim halinde). Bu ikisi, birbirinden ok farkl hukuki yaam tarzlardr ve eer
hukukumuzun bizzat kendisi kriz iindeyse, tereddt halindeyse bunun nedeni bir tarz brakp
tekine dahil olmaya gitmemizdir. Disiplin toplumlarnn iki kutbu vardr: Bireye iaret eden
"imza" ve bireyin bir "kitle" iindeki konumunu iaretleyen say ya da idari rakam. Bunun nedeni
disiplinlerin hibir zaman bu ikisi arasnda bir uyumsuzluk grmemesi ve iktidarn hem
bireyletirmesi hem de biraraya massetmesidir. Yani iktidar, zerinde iktidar icra ettiklerini bir
gvde halinde oluturmakta ve bu gvdenin her yesinin bireyliini beklemektedir. (Foucault
bu ikili ykn kkenini rahibin obanl iktidarnda --sr ile hayvanlarn herbiri-- grmt;
ama sivil iktidar da kendi hesabna harekete gemekte ve baka aralardan faydalanarak kendini
gndelik hayat "rahibi" klmaktadr.) Oysa denetim toplumlarnda, nemli olan artk bir imza ya
da say deil, bir koddur: Kod bir "ifredir"; te taraftan disiplin toplumlar "parolalar"
tarafndan dzenlenirler (hem uyum salama hem de direni asndan). Denetimin saysal dili
enformasyona eriimi onaylayan ya da reddeden kodlardan imal edilmitir. Kendimizi artk
kitle/birey iftiyle urar grmyoruz. Bireyler blnr hale gelirken, kitleler rneklemlere,
verilere, piyasalara ya da "banka"lara dnmlerdir. ki toplum arasndaki fark en iyi ifade
eden ey belki de paradr, nk disiplin hep altn saysal standart olarak kilitleyen ylm
paraya bavurur geriye dnp; oysa denetim bir standart kurlar toplamnca kurulan bir orana
bal olarak deiip duran yzergezer mbadele oranlarna balanmaktadr. Eski para midyedir,

yani kapatp-kuatan bir ortamn hayvan; oysa denetim toplumlarnn hayvan ylandr. Bir
hayvandan dierine, midyeden ylana gemiiz. Yalnzca iinde yaadmz sistem asndan
deil, yaam tarzlarmz ve bakalaryla ilikilerimiz asndan da. Disiplin insan, srekli
olmayan bir enerji reticisiydi; denetim insan ise dalgaldr, yrngededir, srekli bir ebekenin
iindedir. "Srf" her yerde eski bildik "spor"larn yerini almtr bile.
Her toplum tipiyle bir makina tipi kolayca eletirilebilir --makinalar belirleyici olduklarndan
deil, kendilerini retip kullanabilen toplumsal biimleri ifade ettikleri iin. Eski hkmranlk
toplumlar basit makinalar kullanyorlard --kaldralar, bucurgatlar, saatlar; yakn zamanlarn
disiplin toplumlarysa enerjiyle alan makinalarla tehizatlandlar --edilgin entropi, etkin
sabotaj riskleriyle birlikte; denetim toplumlarysa nc trden makinalarla iliyorlar -bilgisayarlarla --ve tkanma trnden edilgin, korsanlk ya da virs bulatrma trnden etkin
tehlikelerle. Byle bir teknolojik evrim , daha da derin bir adan, kapitalizmin bir mtasyonu
olmal; daha imdiden iyi bilinen ya da tandk bir mtasyondur bu ve yle zetlenebilir:
Ondokuzuncu yzyl kapitalizmi retime ve mlkiyete ynelik bir younlama, bir
konsantrasyon kapitalizmiydi. Bu yzden fabrikay bir kapatp-kuatma ortam olarak
dikiyordu; kapitalist ise retim aralarnn sahibiydi, ama giderek, analojiyle kavranabilecek
teki meknlarn da sahibine dnecekti (iinin aile evi, okul). Pazarlar ise kh
uzmanlamayla, kh koloniletirmeyle, kh retim maliyetlerini drme yoluyla fethedilecekti.
Ama u andaki durumda kapitalizm artk retimle filan uramamakta, onu sklkla nc
Dnya?ya devretmektedir --karmak tekstil, metalrji ya da petrol retimi de dahil olmak zere.
Bu bir stn-dzey retim kapitalizmidir. Artk hammadde satn alp tamamlanm rnler
satmamaktadr: Tamamlanm rnler satn almakta ve paralarn monte etmektedir. Satmak
istedii ey hizmetlerdir; almak istedii ey ise stoklar. Bu artk retim iin kapitalizm deil,
rn iin kapitalizmdir; yani satlmak ve pazarlanmak iin olan rnn kapitalizmi. Bu yzden,
bu kapitalizm dalmsaldr; ve fabrika da yerini korporasyona devreder. Aile, okul, ordu, fabrika
ise artk bir mlksahibine --devlet ya da zel g-- doru eken birbirlerinden ayr ve analojiyle
benzeen meknlar deildirler. imdi artk yalnz stok paylamclar bulunan tek bir
korporasyonun --deforme edilebilir ve dntrlebilir-- kodlanm figrleridirler. Sanat bile
artk kapatp-kuatma meknlarn brakarak bankann ak ulu devrelerine dahil olmaktadr.
Pazar fetihleri ise artk disiplinli eitimle deil, tarayc denetimle, maliyetlerin drlmesinden
ok mbadele oranlarnn sabitletirilmesiyle, retimde uzmanlamadan ok rnn
dntrlmesiyle gerekletirilmektedir. Bylece rme ve yozlama yepyeni bir g kazanr.
Pazarlama, korporasyonun merkezi, hatta "ruhu" olmutur. Bize korporasyonlarn bir ruhu
olduu retiliyor; bu dnyann en dehet verici haberi. Piyasalarn ilemleri imdi artk bir
toplumsal denetim aracdr ve efendilerimizin erefsiz ekmeidir. Denetim ksa-vadelidir ve

devir adedi hzldr; ama ayn zamanda srekli ve snrszdr; oysa disiplin sre bakmndan
kalc, sonsuz ve sreksizdir. nsan artk kapatlm insan deildir. Bor iindeki insandr.
Kapitalizmin insanln, borlanmak iin ok yoksul, kapatmak iinse ok kalabalk drtte
nn ar sefaletini bir deimez veri olarak tuttuu ve srdrd dorudur: Denetim
snrlarn

anmasyla

ilgilenmemektedir

yalnzca;

gecekondulardaki

ve

gettolardaki

patlamalarla da uraacaktr.
3. Program Asndan
Denetim Toplumu Nedir?
Ak bir ortamda ve herhangi bir anda her unsurun konumunu veren (rezervde bir hayvan,
korporasyonda bir insan, elektronik bir kemer araclyla) bir denetim mekanizmas dncesi
yalnzca bir bilim kurgu fikri deildir. Flix Guattari yle bir kent dleyebiliyordu: Evinizi,
sokanz, mahallenizi (bireye ait) elektronik kartnzla bariyerleri ap terkedebilirdiniz; ama
ayn kart, belli bir gn, ya da belirli birka saat iin almaz durumda da olabilir; burada nemli
olan bariyer deil, her kiinin konumunu --uygun mu uygunsuz mu-- dzenleyen ve evrensel bir
modlasyonu gerekletiren bilgisayardr.
bandayken denetim mekanizmalarnn sosyo-teknolojik incelenmesi kategorik olmal ve
bunalmlar her yerde ilan edilen disipliner kapatm-kuatm yerlerinin yerine daha imdiden
gemekte olan yenilikleri anlatmaldr. nceki hkmranlk toplumlarndan dn alnacak eski
yntemlerin geri dnp n plana kmalar mmkndr --ama zorunlu deiikliklerle. nemli
olan bir eylerin henz balangcnda olmamzdr. "Hapishane sistemi"nde, hi deilse kk
sular iin, "yerine geen" cezalar bulma ve mahkum edilen kiiyi, belli saatlerde elektronik bir
kemer araclyla evinde tutma giriimleri. "Okul sistemi"nde, srekli denetim biimleri, srekli
eitimin okul zerindeki etkisi, buna bal olarak btn niversite aratrma faaliyetinin ortadan
kaldrlarak, "korporasyon"un btn okullama dzeylerine hakim klnmas. "Hastane
sistemi"nde, hasta insanlar tekilletiren ve risklere maruz brakan, bunu yaparken hi de
bireyletirmeye bavurmayacak --imdiden nerenlerin sylemeye baladklar gibi--, aksine
bireyin ya da saysal gvdenin yerine denetimde tutulacak "blnebilir" bir materyelin kodunu
yerletirecek, "doktorsuz ve hastasz" yeni tp. "Korporasyon sistemi"nde ise: Eski fabrika
biimini katetmeden para, kr ve insan dolatrmann yeni yollar. Bunlar ok ufak rnekler; ama
kurumlarn bunalm denince ne anlalmas gerektiini daha iyi anlayabilmeyi salyorlar: Yeni
bir tahakkm sisteminin ilerleyici ve yaygn kurulu sreci. En nemli sorulardan biri birlik ve
sendikalarn etkisizlii ile ilgili olacaktr: Bunlar disiplinlere ve kapatp-kuatma meknlarna
kar verdikleri mcadelenin tarihinin btnne ballar; acaba uyum mu salayacaklar yoksa

denetim toplumlarna kar yeni direni biimlerine mi brakacaklar yerlerini? Gelmekte olan,
pazarlamann keyiflerini tehdit edebilecek direni biimlerini kaba izgileriyle daha imdiden
kavrayabilir miyiz? ok sayda gen insan "motive" edilmekten gururlanmakta, raklk ve
srekli eitim talep etmektedir. Neye hizmet etmekte olduklarn kefetmek onlara der;
disiplinlerin amacn, zorluklarla da olsa, kefetmi olan bykleri gibi. Bir ylann kvrmlar, bir
midyenin

yumuak

ipliklerinden

Socits de controle L?Autre Journal, 1992, Paris.

bile

daha

karmaktr.