Seitmyratwezbaew

GNBEK

(Gkdepe sweine gatnaan

trkmeni grri)

Seni taryhy...

Seitmyrat wezbaew

GNBEK
(Gkdepe sweine gatnaan trkmeni grri)

Agabat - 1991

Turkmenowedenie urnalyny 1927-nji yldaky birinji

sanyndan terjime edildi. Terjime eden Nargyly Hojageldiew.
1991-nji ylda Altyn gushak Turkmenistan filialyny Agabat
blmi tarapyndan ap edildi.
Digital grne geiren: Garabatyr, 2010
PDF-a geirildi: 3. Iun 2010
10 10
21

Redaksiadan1
u makalany erledirmek bilen, bir zady nden adyp
gomagy borjumyz hasaplaarys: 1880 1881-nji yllary gan
dkikli gnlerini adyndan ykarmadyk trkmeni beren grrlerini, onu hut zni bayndan geiren dugularyny
tsirini itirmezligi in, dayndan grmge yzygiderlilik saklanmaan alydygyna, bean ediln wakalary hronologia
doly layk gelmendigine, tekeleri ozularyna artygrak orun
berilndigine garamazdan, bu zatlary hemmesi el degrilmn
galdyryldy.
S. wezbaew trkmen halkyny arasynda adylyp ren rowaatlary, atlamalary, hekaatlary hem tymsallary giden
bir tapgyryny yzygiderli azga geirmeklige giridi, bu grr
hem ol tapgyrdan kiijik bir paradyr. Bu grr patya imperializmini owuz gji bilen mynjyradylan erkana trkmen
durmuyny i soky hasratly gnlerini obrazlayn bean edr.
Bu erde z hkimligi sebpli ynjalykdan gaan britan irini
hem klegesi grnr.

***
Aman aga, Amangeldi gni, Gnbek trkmenilik zamanasyny eke-tk hem i gowy nusgasydy. Ol symaz tiresini
arap urugyndandy. Nurberdi hany birinji geedary hem sag
goludy. Onu pikiri, onu szi halky, tutu o dwr jemgyetini pikiri, szi hasaplanardy. Ol gatnamasa, ekeje-de uly
maslahat geirilmezdi. Ol tasyz sazandady, trkmen sazyny
atasydy, onu aly saz alyp biln adam hzirem okdur. Ol
1

Turkmenowedenie urnalyny redaksiasyny belligi.

lemen ilimkedi. Ol Nurberdi hany batutanlygynda birne

atly-abraly gojalary anyna alyp, Ahaly o etinden o etine
alanardy, olar her obada dien aly dlrdiler, obalar arasyndaky ouksyzlygy anygyna eterdiler, gan dumanlary aradyrardylar, drli jemgyetilik hem syasy wakalar babatda halk
kpligini pikirini bilerdiler. ahsy durmuynda Gnbek
kiigwnli, pukara adamdy. Sypaylygy, alaklygy, hemme
ki de gzde garaanlygy in ony hemme kii sylardy, hormatlardy. Onu i hemie mrekeden doludyr. akyn hem
alys obalardan gelen dost-arlary onu nde eneme gnlp
aardylar. Onu nde tgeik bir dessur saklanardy. Ilden
ilki uklan a-da ajygan adam masgaraylyga galan hasaplanardy.
Elbetde, onu nde-de uklanardam, ilibem-iilerdi. Bu erde
gep baga zatdady. Hemme kii bir wagtda atmalydy, hemme
kii bir wagtda iip-imelidi. Drli erlerden gelen adamlar urt
grrini ederdiler, z gn-gzeranlary barada derdinierdiler.
Gnbek alygynda Erana gidip, ogurlyk edendigini grr bererdi. Bir gezek ol ene-de ol ogurlyk maksady bilen
ilerki daglardan sag-aman aypdyr welin, kellesine ele bir
pikir gelipdir: Birden aralanasam, elim mayp bolasa nderin? Birden galan mrmde bar gmenjm, alyz syrdaym
dutar almakdan mahrum bolasam nderin? Ol bu sowallara
jogap tapyp bilmn, ogurlygy talamagy regine dwpdir,
orta oldan yzyna dolanypdyr hem bu pini mrlik talapdyr.
Durmu oluna ogurlykdan balan Gni sora pk rekli
mr srdi, mrni dogry olda ahyrlady, Gkdepni goran kp
adamlary hatarynda gahrymanlyk bilen ehit boldy.
Myhmanlar hem gelip-gidnler in ot-im, un, hurulyk
goun gerek bolanda, Gnbek ilkinji gabat gelen adamy islen5

dik barjamly adamlary stne ibererdi, zerur zatlary hemmesi

edil onu z ambaryndan a-da srsinden getiriln dek, ol
demde tayn bolardy. Onu hayyny ret etmelidir a-da ondan hak-hedek soramalydyr dien pikir hi kimi kellesine-de
gelmezdi, bu zatlary hemmesi nhilidir tebigy hem btinle kadaly agda hasaplanardy, Gnbek in zerur zatlary baryny
zni ugruna berer gobererdiler. Onu kp dost -arlary, sarpasyny saklaan adamlary zlerinden bilibem hli gerek zatlary
getirer durardylar.
Bu adamy hemme kii sylaardy, hormatlaardy, sarpasyny
saklaardy, ol hli halk geelerini, maslahatlaryny hemmeler
tarapyndan ykrar edilen batutanydy, halky begenen erinde
begenn, gynanan erinde gynanan, il-gn ruhy daanjy
bolan bu adam ele aapdy, ele mr srpdi.
Ine onu nhili lebzine berk adamdygyny grkezn kbir
gylyklary hakda grr berein. Biz birne z adam bolup,
Kerimberdi ian, Nurberdi han hem ol dwr birne atly-abraly adamlary bilen bile Gwers obasyna ygnandyk. Parslar
ol ere ozmaga taarlanarmy dien grr bardy, Nzdepede2 bolan wakany gatalanmazlygy inem ol ere pdik.
Bu ere ygnanan adamlary hemmesi toparlara blniip, oba
adamlaryny lerinde aaardy. rite medana arassalanyp, Kerimberdi ian, Nurberdi han dagy kpsanly namaz okaan adamlar bilen bile ol ere rdiler hem namaz okaardylar. Namaz okaan mreke namaz wagty gaty msm bolsa-da,
namaz okap bolanlaryndan so, medanany owhunly goh2
Bamydan 25 kilometrlikdki oba, 1869-njy ylda obany hli ilaty Bnrt
hkydary Hadarguly han taraipyndan girew hkmnde Erana srlpdir
Turkmenowedenie urnalyny ykgydy.

-galmagaldan doldurardy a-da edep saklap, ak-sakgallary

grrini dilerdi. Kerimberdi iany Mekg zyarata gidendigini, ol erden alty adan so dolanyp gelendigini atmak
gerek. Ian hkmnde-de, haja gidip gelen adam hkmnde-de,
umuman takwa adam hkmnde-de ony gaty hormatlaardylar
hem sylaardylar.
Biz ikindi namazyny okap bolup, erli-erimizden butnaman, azylyp-arap agam namazyna garayp otyrdyk. Men
hatarda Gnden eprkde otyrdym. Kerimberdi ian ondan-mundan grr edip oturyyna, Gnbegi hemme taraplayn
bir kssz adamdygyny, ne onu ekeje kemiligini bardygyny lemen ilimkedigini, eger ojagaz kemiligi hem bolmasa,
ony peride hasap edmelidigini, ony bu aramaz endiginden
el ekmge yryp bilse, muny zni uly i bitirdigi hasap etjekdigini, bu sogap ii ak pata bilen berkitjekdigini atdy. Onu
bu szleri oturan adamlary baryny nsni ekdi. ol wagt
Nurberdi han zni adaty batly sesi bilen ele jogap berdi:
Tagsyr, siz hay etseiz, Gnbek ilimini goar. Bizem
sizi hayyyza goularys. Patayzy beriberi, tagsyr! Ilat,
eliizi gteri!
Ian bilen hany batutanlygynda, oturanlary bary elini
zne etirdi. Die Gni zni ak-tam edip, elini gtermn,
sarsman otyrdy.
Elii gter, hajy iany patasyny kabul et! diip, drli
tarapdan seslendiler.
Elii gter! diip, han batly gygyrdy. Gni sarsman
otyrdy.
Razy bola! diip, ian albaryjy ses bilen atdy.
ne hi zat peda etmedi. Oturan adamlary bu oasyz
7

agdadan Muham dien biri halas etdi. Ol birneme rge

sdi-de:
Ian aga, ol patayzy maa beri! Ine men ilimimi
goaryn! didi.
edip, iany hem bu ere en mhellni patasy Muhama berildi, unu bilenem bu geliksiz ahwalat tamam boldy.
Ian bilen hany at-abray-da, bu ere en uly mhelle-de
Gnini an bermge mejbur edip bilmedi. Ertesi ol z boluny
sebbini dndirip ele didi:
Men ilim ekmmi goup biljek dl... Eger goup bilsedim, onda ilki bilen zm in goardym. ilimi gomaga
razylyk berip, pata alyp, aradan shel wagt gemnk hem hdimi bozmak meni baarjak zadym dl. agda nhili agyr
hem akymsyz bolsa-da, men etmejek zadyma dil ujundan sz
bermekden z dnderdim. Nurberdi hany boly degnama
mazaly degenem bolsa, men oa gahar edip biljek dl.
Gurbanmyrat ian bilen arasyna jetlik denden soam ol
z dieninde gaty berk durdy. Gurbanmyrat ian Nurberdi han
Mara gidende, onu erine Ahala han bolmaga synandy. Ol
hakykatdanam han dilip yglan edildi, oa Soltan Sanjar mazy3 dilip at berildi. Bu ii soy Tilki hem Ganjyk obalaryny
arasynda gan dklmegi bilen gutardy. Gurbanmyrat ian han
bolmak synanyygy owsuz gutarandan so, il gznden dendigini bildi hem ol Kerimberdi iandan zni Gnbek bilen
aradyrmagy hay etdi.
Gnbek tutu mrekni arasynda, Gurbanmyrat iany
zi hem barka:
3

Mazy - geen, ten.

 Men Gurbanmyrat iana elimi bermen, bu dnede-de, o

dnede-de onu znem gresim gelenok. Bar twellayz
biderek diip, a-aan atdy.
Gurbanmyrat iany uzadan eli uzadyyna galdy.
Hay edn, meni hatyrama, u mrekni hatyrasyna
elii uzat! diip, Kerimberdi ian albardy.
Men dnede hi bir adamy hatyrasyna musulmanlar
arasynda bign gan dklmegine sebp bolan aramaz adam
bilen aramaryn. Ianlyg-a belede dursun, ol adamam dl.
Mundan soky twellalaram hi peda bermedi. Aal-erkek
tutu ilat ruslara gary gree galanda, Gnbek galany gorajylary hemie uly edermenlige ruhlandyrdy.
Bizi goy urtlar bilen nesilme-nesil alyp baran grelerimizi arasynda ruslara gary greimiz i agyr, i gan dkikli,
i gaduwsyz gre boldy. Galany diwarlaryny eteginde, iinde, guma tarap gaylyp gidilen olda, gala goralanda, ykylanda,
ol alnandan soky gn dowamynda 15 mdenem kp
adam ldi. Bizi hli emlgimiz dargady. esir den agaly aallarymyzy, ne agalarymyzy zlerini her hasy bir
urtdan ykdy, eijileri, bizi baymyza den bet-bagtlykdan
pedalanan goy dumanlarymyzy elinden-eline gedi. Gler der aly dldi. eilen adamlary bayna nhili gnleri
djegi hemme ki-de, her bir adama-da grdi. 12-nji anwar,
sowuk gy gni bizi erkana aaymyzy i soky gni hem
trkmeniligi mazara dykylan gni boldy. ol elhen gnden
bizi tutu kne durmuymyzy harabalygynda sp ugran tze
durmu balandy.
Tze, halk in agyzdyryk bolan durmuy nhili betbagt9

ylykdygyna gz etirilmegi, eilmekden nhili ejir, stem,

maddy hem moral itgiler ekiljekdigine gz etirilmegi galany
gorajylara g-kuwwat berrdi, olary uly gahrymanylyga,
janaamazlyga, z-zni helklemge ruhlandyrardy. Elbetde, ol gnleri z-zni helklemegi bizi gnlerimizdki
z-zi helklemek dldi. Gleri de dldigini, bizi
ahyr soy hkman bagtymyzy atjakdygyny ol betbagtylykly gnden has ozal ady bolandygyny atmak gerek. ele-de
bolsa galany gaduwsyzlyk bilen goramagymyzy dowam etdirrdik.
Ilis wekili, olary adyndan grln adam4 arag kmegini
berjekdiklerini wada etdi. Emma ahyryna enli ol kmek diiln gelmedi. owuz gnler golalaardy... lenler ozdurdy,
olar z ilerini bitirdiler, onu inem olar rahat, bagtyar, basymrak lsedi... Bu elhenligi... masgaraylygy... depelenmegi
grmeli bolmasady dien pikir benie barha pugta ornaardy. Hawana mahsus gorky dugusy atdan ykypdy, igitler
adanman ozua gidrdiler, zem hi zatdan heder etmn, z
wepat bolan oldalaryny jesedini stnden geip gidrdiler. aanydan leni ibaly dien pikir uludan-ki hemme
kiini ayna ornapdy.
Kbir pursatlar, kbir agdalar edil u gnki aly bolup
hakydamda janlanar. adyma dr, bulutsyz, gneli gndi.
Meni aram agylaardy, ne entek btinle bitip gitmndi.
Galany iine tpe oklary dp durdy, kte bolsa granat arylardy. agalar ylgayp, ok plerdiler, olary atalary bolsa,
ellerini bo wagty ol oklary eredip, z hyrlylary in togalak
seme guardylar. Bu ii soy kbir agalar in lm bilen
4

ODonovan. "Trkmenowedenie" urnalyny ykgydy.

10

gutarardy, ele-de bolsa, ok plemek zerurdy, agalary gji

etn bu i dowam edrdi. Ruslar galany diwarlaryna gola
gelipdiler. Adamlary bolundan, grrlerinden dumany
alkymlap gelmegini nhili howpludygy bildirip durdy. Men
tmden daaryk ykdym. Kim eli gylyly, kim pyakly, kim taagy ujuna dalan gyrkylykly, galany diwaryna tarap barardy,
kimler ylgaardy. Tpei, pistoleti bar adamlary bary em
ol erdedi hem dumana ok agdyrardy. Men duumdan
gen adamlary her birini oat dilegler bilen ugradardym,
olary tutuk zlerine syn edrdim.
Segsen dim takmyn anymdan bir garry aal maa tarap
gelrdi. Ol ay tamdyrdan ykan rekli kerseni anbayna gterip gelrdi. Ol twerekde bolup gen wakalara-da,
oklary juwwuldysyna-da baynam galdyranokdy. Men gapdalymdan ylgayp baran adamlary agy dileg bilen ugradyp
duruma bar zady unudypdym. Men ene eli rekli geln
garry aala tarap seredemde, onu lp atandygyny grdm.
Ol gyzgyn gan daman mek regi gwresi bilen arym apyp atyrdy. Onu duundan ylgayp geip baran adamlar
atan jesedi anynda saklanardylar. ommalyp oturardylar-da, gana boalan rekden bir blejik dwp alardylar, ony
agyzlaryna atyp:
Huda jan, bize-de unu aly asat lm ber-d! diip, z ollaryna gidrdiler.
Bay dik gadyp gelenler gaty az boldy, kpsi aralanypdy,
mayp bolupdy. Gidenleri bir blegi bolsa baky rahatlyk tapdy,
nme bolarka, nhili masgaraylygy stnden barlarka dien
ejirli garamadan dyndy. K o erde, k bu erde mergenleri
yzyndan suw eltip bern a-da getirilen maslyklary arasyndan
11

z hossarlaryny jesedini gzlp ren aallar grnrdi.

ol gnlerde Gara batyr hasy tiredendigini, hasy urugdandygyny bilemok, duman okundan helk boldy. Onu
nhili helk bolanyny zm grmedim, ne gzi bilen gren
adamlardan eitdim.
Uzakdan ruslary garymlary hatara uzalyp gidrmi. Olardan sag gapdalrakda atly kazaklar topar tutup durmu. Kte-kte atyyk sesi eidilrmi. Dumany okuna juda serek
jogap bern galany gorajylar z aralarynda ruslary nhili
hereket etjekdigi barada pikir alypdyrlar. Geen gijeki ozuy
owly bolandygy hakda, alnan olja hakda grr edipdirler. Gije
uw alaa bolup dumany arasyna aralaan, garawuly anyna dudansyz baryp, gyly bilen ony apan hem berdankasyny
olja alyp, sag-aman dolanyp gelen birini atlapdyrlar. Baga-da onu aly sany adamy gije dumany garymlaryny
dayndan alanyp, olary esesinden gelip, uklap atan iki
sany ofiseri hem sany soldaty ldrendikleri hakda grr
edipdirler. Olar iki sany rewolwer, sany tpe we ldrilen
adamlary diklerini olja alyp, sag-aman dolanyp gelipdirler.
ldrilenleri ikisini ofiserdigini rewolwerlerden hem olary
ldren erlerindki adyrdan bilipdirler. Munu aly owlulyk
bagty getirdigi hasap edilrdi, ozaly bilenem edermen igitleri batyrlygyny netijesi hasap edilrdi. onda Dilidepni
edil alkymynda bir tm stne granat dp, drt adamy
ldrendigini hem atlapdyrlar.
Ajal kastya yksa, nirede bolsaam tapar. Ajaly etmese,
her erde bolsaam, her hili agdaa dseem aman galarsy
diip, goja mergenleri biri adypdyr.
Huda z amanadyny die gerek wagty alar, bu die onu
12

islegine baglydyr diip, ol szni ahyrynda adypdyr.

Eger men onu amanadyny eltip nde gosam, ol almazmy? diip, Gara batyr sorapdyr.
Bedip bilmersi diip, mergen jogap beripdir.
Bu adamy elindki zat dldir.
Ine u gn, hut hziri znde men oa amanadyny gowuraryn. Ol islese-de bererin, islemese-de.
Gara batyr ele diipdir-de, gala tarap gidipdir, shel salymdanam atyna atlanyp gelipdir. Elindki nazasyny hem apyrybrak tutupdyr. Ol galany gnorta derwezesinden geip,
onu diwaryny etegini syryp, oturan hem gyaryp atan oldalaryny anyna barypdyr. Olara:
Gr, men hzir hudaa amanadyny tabyrmaga gidrin. Islese-de bererin, islemese-de diipdir.
Onu aagyny astynda ajayp dor aty bar eken. Ol eere
tarap apyrylypdyr-da, atly kazaklara tarap ok aly atylypdyr.
Yzynda galanlar oa bilesigelijilik bilen syn edipdirler. Ruslary
garymlaryndan ok atylmasy artypdyr. Kazaklar ol ksi aly
topar tutup durmular. Gara batyr olary anyna uzin salyp
barypdyr-da, obada ikisini atdan agdarypdyr. Uzakdan Gara
batyry hemme hereketini a-aan synlamak mmkin bolmandyr, ne dumany bayna den baagalyk gaty uly bolupdyr.
Birne kazak atdan agypdyr, birnesi bolsa atyny zin saldyryp gayp sypypdyr.
Gara batyr gala tarap yzyna dolanypdyr. Ona tarap ok agdyrypdyrlar. Ol atyny pewagtyna rdigine goberip, galany
diwaryna, grrleip bolar aly aralyga gelipdir. ol erde hem
ol atyndan agyp gadypdyr. Duman oky degen pursatynda
onu mr tanapyny arta olupdyr.
13

Gara batyry edermenligine haran galyp duran oldalaryny bar kepi gaypdyr, olar Gara batyry jesedini ygnamagy
ugruna ykypdyrlar.
Ol z sznde durdy, ehit boldy diip, ony gterip gelnleri biri adypdyr.
Ajal onu yzyndan etdi diip, Gara batyry jesedini
getirmge kmekleip, onu atyny idip geln goja mergen
adypdyr.
Hasrat uzaga ekmndir, o demde gamgynlyk adamlary
znden syrylypdyr. Sebbi Gara batyr eneme agyr gnleri
hem gijeleri azabyndan dyndy ahyry! unu aly, ua meze
edermenlikler z-zi helklemek gaty kp bolupdy.
Kepelni kri ady bilen mehur iki gzi hem kr bagy galany ykylan gni gykylyk-galmagaly geln tarapyna ylgapdyr.
ne ol betbagt grgli zni gajak bolundan peda okdugyna derrew gz etiripdir. Ol lenleri jesedine, aralylary
gwresine, ukurdyr tmmege bdrp, iki dimini birinde ykylypdyr.
Il-gn, urt hakdaky i soky adymymy adayn diipdir-de, ol oturyp, dutaryny gabyndan ykarypdyr, sesini
etdiginden adyma gygyrypdyr. Emma ajal oky onu adymyny ortarasyndan olupdyr. Gulagyy gapyp geln top-tpe
sesini, dumly-duy gaplap alan angyny, elhen zenzelni,
aallary hem agalary agy-nalasyny, gpr-tapyry arasynda Kr bagyny adymy erkana, kakaba trkmeniligi souny gelendigi hakdaky endamyy tikeneklediji pygan bolup
alanypdyr.
ol wagtky agday ykgynsyzlygy, mua hemme kiiniem gzni etikligi hakda Guba ahyr dien biri hem adyp14

dyr.
Amangeldi gni hemme wagt, hemme erde hzirdi.
Ruslar ilkinji gezek ozanlarynda, gala entek gurlup gutarylmandy. hli magalalar lerde, atmalarda, tmlerde galany
iinde aaardylar. Ruslary hjmleri galany diwaryny da
znde yzyna serpikdirilrdi. Gijelerine dumany stne
nobatma-nobat hjm edilii aly, gijelerine galany dayna hem
nobatma-nobat gli garawul goulardy. Galada aksakgallar bir onuka, bir munuka ygnanyyp, bilelikde nhili zerur
releri geirmelidigi barada maslahat edrdiler. Baga reler bilen bir hatarda, bizi Garrygalany anynda parslardan
basyp alan alyz topumyzy newden Gkdep geirmeli edildi. new hemie bizi gowak erimiz hasap edilrdi. Biz
golada parslary ol erden kowup ykarypdyk. Ol erden kowlan ilat z hanlaryndan jeza beriji ekspedisia dretmegi hem
newi ene-de basyp almagy kp gezek hay edipdi. Biz ekeje topumyzy howp abananda, goladaky obalary habardar
etmek in ol erde goupdyk. Top sesi ykan badyna, her kim
hi zada garaman, arag ayny tutup, newe kmege etimelidi, goladaky beleki obalara hem apar ibermelidi. Biz
newi alanymyzdan so, ikinji yl bir gezek unu aly dudury berenimizde, ol ere sekiz me gola atly ygnanypdy.
Ine ol topy hem Gkdep getirmeli edildi. Mundan baga-da
drini bahasyny gymmatlatmagy, artykma arag saklamagy
gadagan etmek karar edildi. Abdylla ussa topa ok guar aly,
dwk kndkleri hem gazanlary hkmany suratda oa tabyrmaly edildi. ene-de watana wepalylyk barada, ony kapyr
ruslardan gaduwsyz goramak barada hlihalk kasamyny kabul
15

etmeklik karar edildi. Buharadan, Hywadan bizi bolumyzy

makullaan habarlar gelrdi.
Uru hereketlerine balanmazyny anynda geirilen ullakan maslahatda Hanmmmet atalyk (symaz) bilen Orazmmmet han (beg) urumaga gary grlediler, z pikirlerini gleri
de dldigi bilen, trkmenleri aragyny okdugy bilen, gleri hem serideleri gatnaygy elek hkman agyr netijeleri
stnden baryljakdygy bilen esaslandyrdylar. Olar zlerine gepleik geirmge ygtyar berilmegini teklip etdiler, ilata bolsa,
magalalaryny guma grip, ol erde gepleikleri netijesine
garamagy maslahat berdiler. Gepleikler baa barmasa, ury
kiijik toparlara blnip alyp barmaly didiler. Olary pikirie,
gala salyp oturmagyam geregi ok eken. Olar galany salynmagy hem ilaty bir ere ygnalmagy basybalyjylary iini asatladyrar didiler. zlerine ygtyarly kyrk adamy berilmegini
hay etdiler.
Maslahata ygnananlary aglaba kpsi olary pikirine gary boldy. Olar ruslar yslamy mdimilik dumany, olar bilen bile
aamak mmkin dl, urdumyzy tkeniksiz gandkiklik
bilen juda gymmat satyn aldyk, bizi da-tweregimiz a-aan
hem gizlin dumanlardan doly, bu erden gidere baga er ok
didiler. Biz z urdumyzda otyrys, ruslara azar beremzok, olar
bilen rik zadymyz ok, olara bizden nme gerekmi? Onsoam
dnde Russiadan baga Anglia, Trkie, Fransia, Hyta
aly dwletlerem bar ahyry, olar ruslara edenini edip rmge ol bermezler. Biz gala gurup, hli garyndalarymyza hem
goularymyza kmek sorap z tutmaly. Biz galany iinde
z urdumyzy gorap, z magalamyzy gorap, t i sokymyza
enli lmeli, ne zmize agyzdyryk saldyrmaly dl. Bizi
16

topragymyz goralmagyna hem pida ekilmegine haklydyr. hli

gorkaklar, ikirjilenn nalajedeinler, ylalayjylar, ura, goranmaga gary ykanlar halka, urda hem musulmanylyk iine
dnklik edn adamlardyr. I sounda hem biz trkmenler
dumandan gayp gidiberer aly Buharany, Hywany gorkak
nkerleri dl ahyry.
Birne yl ondan Kerimberdi ian bilen bile Mekgeden
gelen araplardyr trklerem z-zi saklamak hem yslamy
umumy iini goramak in ruslar bilen gaduwsyz gremegi
zerurdygyny adypdylar. Ruslar lerem bu erlere aralajak
bolup telim gezek synanyyp grpdiler. ne otradlary pahynlananso, olar yzlaryna gadypdylar. Bu gezegem, eger biz
gaduwsyzlyk bilen pugta dursak, ruslar giderler. Eger biz olar
bilen gepleiklere balasak, gowaklyk etsek, adansak, onda
ruslar hemielik galarlar, zlerinikileri getirerler hem bizi bar
zatdan mahrum ederler. Biz onda nderis? Ilisler arag kmegini etmegi wada berrler. Eger hli magalasyny bir ere
ygnamasak, trkmenler urumazlar. I ahyrynda hem go magalalarymyz bizi bilen bile helk bolsunlar, bary bir olar bizden
so olja bolarlar. Raat bolmagy nmedigini biz bu gn grmeli
dl. Hatda dinibir halkdan hem onu hkmdaryndan (Horezm)
stemden, pa-hyradyr kemsidilmekden baga gren zadymyz
ok. Ruslar nme ondan gowudyr dizmi? Olar ymamyny
batutanlygynda Kawkazy aryny paralapdyr dirler. Musulmanlar Ruma (Trki) gayp gitmge mejbur bolanmylar.
Ilis patyasy ruslary halanokmy dirler.
Uru tarapdarlaryny, halky aglaba kpligini adan
zatlary unu alydy.
Men ruslary halamok diip, Atalyk atdy. Men ola17

ry kimdigini Hywada grendirin. Men hywalylar bilen ruslary

uruna gatnadym ahyry. Meni watana-da, dini ygtykada-da
garylygym ok. Meni z ykbalymyza, magalamyzy ykbalyna nebsim agyrar. Men baga zat atjak dl. Eger gerek bolsa,
men siz bilen bile lerin.
Mrekni allajy nazary hem goh-galmagaly Atalyga uzak
grlemge ma bermedi. Onu yzyndan Orazmmmet han
grledi.
urtlar hem halklar kasam bilen dl-de, top bilen, tpe
bilen goranarlar diip, ol grlp balady. Kasam, ant,
soam lebziden dnmek, urdy saklaman, gata weran edr. Men zmizi, urdumyzy, agalarymyzy hem aallarymyzy
ele aylgan ejire sezewar etmge hi hili zerurlyk okmuka
dirin. Ruslar bizi ki sanyna bakman gyran parslarymyzam dl, tatlarymyzam dl. Eger siz bu gn z guran toprak
galayz bilen ruslara gary durmak islen bolsayz, bu sizi er
znde galdyran i soky kediz bolar. Ejiz towan trk
bolsa agy. Dozu arkasyny tni tersine dl-de, ugruna
sypany agy. Eger bu akasy aan mhellni, aklyny aldyran adamlary gepine gitsek, biz hli emlgimizem, zmizem
helk ederis. Maa gepleik geirmge ygtyar edilmegini soraaryn. Men bu kasamyyzy kabul etmerin, hliizi hem bele
etmekden saklanmaga agyraryn.
Mrekni arasyndan gazaply sesler alanyp balady:
Ruslardan ne hak aldy? Hemerileri kim? Haan
dinden dndi? Dnk! Hayn! Ruslary gyrmagy
Atalyk bilen Orazmmmetden balamaly!
Adamlary sesinden olary etjek derejesine etendigi, kden geip, Atalyk bilen Orazmmmet hany bokurdagyna apy18

amagynyam da dldigi grnp durdy.

olardan so gepln aksakgallar mrekni kedirmek bilen
boldular, Atalyk bilen Orazmmmet hany bern maslahatyny ak rekdendigine, olary watany goramaga taardygyna
ynandyrdylar. tialylyk hem seresaplylyk etmek gowy zat
didiler. Hemme kiini parahatlyga, phim-pahasa agyrdylar,
her bir adama, onda-da Orazmmmet han bilen Atalyk aly atly-abraly adamlara z pikirini, phim-pahasyny erkana atmaga
mmkinilik bermegi zerurdygyny nygtadylar. Eger ele edilmejek bolsa, ondanam bir maslahat bolarmy didiler.
elelikde, bu meselni dp manysy babatda biri-birine
apraz pikirler orta atyldy hem aksakgallar belli bir karara gelip bilmediler, meselni halky ygtyaryna hdrlemeli, zem
kpligi erki azlyk in hkmany bolmaly dien netij geldiler. Kp m adam gatnaan maslahat biragyzdan dien aly
urumaly dien netij geldi. Hut ol eri znde z obalaryny
hem tirelerini bulaan ary-ary aksakgallary hem olary obasyny talaa salmaly, rus hkimietleri bilen aragatnayk saklaan
Dykma serdary o6asy Brmni talap ondaky magalalary Gkdep grip getirmeli etdiler. ulba bay ni umurmak,
Ki obasyny weran etmek bellendi. bhelirk grln kp
adamlary atlary agzaldy.
ne leri umurmaly, obalary weran etmeli bolmady.
M atlydan ybarat rite otrad bilen Brme obasy talanandan so, ikirjilenn adamlary hemmesi kplige goulyp,
Gkdepe galasyna jemlenip balady.
u wakalardan so hli halk bolup kasam etmek baradaky
mesele z-znden zldi duruberdi. Mreke ilki bolup Orazmmmet han bilen Hanmmmet atalygy ant imegini talap etdi.
19

Kasam ele agdada kabul edildi. Birne ianlary, mollalary, aksakgallary arasynda duran Kerimberdi iany nde
elde grilen pet gurhany godular. Kasam ednler ian bilen gurhany aralygyndan ne geip gitse-de bolardy, iki elini
gurhana degrip, zne sylsa-da bolardy. Agyr mreke:
Orazmmmet! Atalyk! diip, gygyryp balady. Halky
talabyna boun bolup, olar ilki kasam etmeli boldular.
Sen bir akmak halk ekeni! diip, Orazmmmet han
atdy. zmi akmak bolanym in dl-de, seni akmak
bolany in men u kasamy kabul edrin, u erde-de lerin.
ze abatlyk islemen bolsa, senem lmegi baar!
Ol ele didi-de, gurhany gapdalyndan gedi. Men size
Atalygy namart dldigini subut ederin diip, Atalyk grgli
atdy. Dinden ykan biz dldiris, dinden ykan akmak halky
nhak ola itern adamlardyr. Ine menem gerin!
Mlp-mlp mreke bayny dik tutup, uly tertiplilik bilen ondan soky aylgan wakalar bilen bizi aramyzda keserip
atan helkilik ginden ary tledi.
Bu grri edilen wakalardan has so, Dykma serdar z oldalary bilen ruslardan bizi tarapymyza gayp geenmi dien
habar arady. Dykma serdar zni ruslary arasyna gitmegini sebbini olary planlaryny, gjni biljek boldum diip
dndirdi. Ol indi bu ii gutaran hasap edndigini, onu
inem zni hem brmelileri magalalaryny esir alynmagyny dnimezlikden bolan zatdygyny atdy. z szne
gulak asan hli adamlar bilen bilelikde hli halky duran erinde durjakdygyna ynandyrdy. Onu bu szleri esasly dilip
bilindi hem ony sary tutmak bes edildi. Dykma serdary szlerine gr, rus otradlaryna iki sany omut Musa han bilen
20

Molladder olbeletilik edrmi. Dykma serdar Musa han

bilen dilleenmi, ol rus otradlaryny planlary hakynda habar
berip durjakmy. Kim Musa hana gabat gelse, ony atsyn, ne
urmasyn. Molladder bolsa kapyrlary donuna giren adam,
ol ruslara yn rek bilen gulluk edr. Her zat etmeli welin,
onu oguna anmaly didi. Dykma serdary szleri maglumat in kabul edildi. zni soky hereketleri bilen Serdar z
wadasyny pugta berja etdi.
Ruslar barha golalayp gelrdi. Bizi blek-bek kiijik
atly toparlarymyz kem-ks i bitirmn duranokdy, ne onu
dumana etirip biln ullakan zyany hem okdy. Galadan
indi etip geln rus glerini hatarlary grnp balapdy.
Agytly aknyyk dedi. Gorky-rkimiz okdy, sebbi entek
kplik bolup, duman bilen agytly aknyyp grmndik, onu inem hakykaty doly gz ne getirip bilmerdik.
Biz ondan ozal ruslary die iki gezek grpdik. Birinji gezek Buhara emiri kmege agyranda, m atlyny hatarynda
Ketdegorgany etegindki swee gatnaypdyk. Emir Muzaffar ruslar bilen arayk barada gepleik geirip balandan so
biz mize gadypdyk. Ikinji gezek biz rus otradlary Uzyn
adany anynda gury ere djek bolanlarynda olary stne
ozupdyk. onda ruslar bizden gmilerine gayp gutulypdylar.
Halk kpligi ruslary entek grmndi hem olar hakda biln
zady okdy. Galadaky kp adamlar: Gylyjymyz ruslara termik? Olary ne kellesi barka? Her bir orsu ne jany barka?
diip, wnjelik bilen grlerdiler. Ozal uru gren, ruslary kimdigine belet adamlar z oldalaryny boluna seslerini
ykarman syn edrdiler. Die olary kbiri Ony basym z21

iz grersiiz. Basym grersiiz dien gysgajyk jmleler bilen

jogap berrdiler.
Nurberdi hany uly ogly Berdimyrat han egni pek donly, eli alaa gylyly galany hemme erine, hatarlardaky
mergenleri arasyna alanyp ykdy.
Allany dabaraly gni etip gelr diip, ol adardy.
Ol gni garylamak, em telim gezek to ediimiz aly, to
etmek gerek. Alla bizdendir. esek, bize uly hrat garaar,
lsek jennet. atlykly ylgyryp, alaw aly gylyjymyzy syryp,
dumany stne ir kimin topulaly. Mert bolu. Yza ekilmek
ok, rehim-epagatam ok. lmek in u gnden, u gnlerden,
dki ol agytly gnden gowy gn okdur!
Agytly gnler golalaardy... Ayk howaly gn ir sheri adyma dr. Amanalary birinde Gnbek bir topar
aksakgallary hem dostlaryny dayna rip otyrdy. Ol ten
agam d grendigini grr berrdi. Dnde Gnbek
ak us eejigini apdyryp, gnorta-gndogara tarap bararmy.
nde-de bir telr garalyp grnrmi. Eejik zni ugruna ol telri stnden uranmy, ol hi zat bolmadyk aly
oluny dowam etdirenmi, Gnbek bolsa ykylanmy...
Kim meni bu dmi orup berjek? diip, Amangeldi
gni oturanlara zlendi. Hemme kii sesini ykarman dymyp
otyrdy. Onso Gnbek zni i akyn dostlaryny birine
zlendi hem onu z dni orup bermegini hay etdi.
Islese oraaryn diip, dosty jogap berdi. orup
bilerin...
Gaty ynym bilen hay edn diip, Gnbek janlandy.
22

 Bu gezek ruslar bizi eip bilenok diip, dosty di

orup balady. ne, Gnbek, sen lnsi...
Ylahy omyn! diip, Gnbek sakgalyny sypap oturyyna gezek gatalady. Sen bu d orgudyny blek-blek
dndir diip, ol sora dostuna zlendi.
Ol usja kiijik eeg- biz diip, dosty jogap berdi.
Sen halky sylagly adamy, onu adymysy, bizi durmuymyzy ruhy daanjy, onu inem ol eegi sen mnp bararsy.
Seni mnp baran eegi stnden uran telri bolsa bizi
stmize geln hem olumyzda keserip duran ruslar. Eegi telri stnden urmagy bolsa mizde duran agytly aknyyk.
Eegi hi zat bolman z oluna gidibermeginden grni aly,
biz mizde duran psgeliligi eip geris. Seni ykylyp
galmagy bolsa, gr zat, biz soky olumyzy sensiz dowam
etmeli bolas diip, dosty d orgudyny tamamlady.
Ylahy omyn! diip, Gnbek ene gezek gatalady,
ene sakgalyny sypady.
Oturanlar d bele orgudyndan ngile boldular, he,
ele gnlerde hem ele zatlary atmak bolarmy?! ne Gnbegi zi welin bu orgutdan kanagatlandy.
undan gowy, undan dogry orgut ok, bolubam bilmez,
men baga orgudy islmogam diip, ol atdy.
ondan so -drt gn gedi. Hemme zat ruslary bu gn-erte galany stne dkljekliginden habar berrdi. Olardan
rtmek kararyna gelindi. Da bilen hemmmiz jem bolup
hjme gemegi, birden ruslar gala goragsyz tarapdan hjm
edende gatawul berer aly, galada die az sanlyja adam galdyrmagy ertledik. Ir agamdan balap, uzak gijesi bilen taarlyk grldi. Kim gylyjyny alardy, kim taagy ujuna gyrkylyk
23

berkidip alardy, kim pyagyny alardy, kim gyssagarada ok

guardy, kim dri taarlaardy. Daa gola galany diwaryny da zndki kli iinde er-ja okdy, nkerlerden aa
hyryn-dykyndy. ertli alamata eerip, hemme kii Alla! diip,
dumany stne topulmalydy. Hemme kii howsala bilen garaardy. Sheri sergin emaly wsp balanam bolsa, entek
garakydy... Ahyry iti sykylyk alandy. Al-la-a-a! Al-la! dien sesler mlere gursakdan dyzap ykdy. Gijni dartgynly
msmligini alandyryp, sansyz gykylyk-galmagal uzaklara
arap gitdi. Aagy alaa, knegini ei, balagyny gonjy
ermelgi mhelle gara ergin bolup ruslara tarap eip ugrady, nmlim garakylyga, syrly garakylyga siip gitdi. Yzy zlmn,
topar-topar bolnup gygyrylan Alla-a-a! dien zowwam sesler atyygy payrdysy bilen goulyyp balady. Uzalyp gidn
duman garymlary ol pursaty znde tpelerden hem mitralezleri agzyndan ykan otdan aa agtylyp gitdi. Baagalyk,
baly-baratlyk bilen atardylar. Toplar dymardy. Nkerler gidip
barylaryna ykylardylar. Kim sessiz-nsz ykylardy, kim
oh! dirdi, kim ah! dirdi, kim skdrip gygyrardy,
irkin gygyryp ykylanlaram bardy. Da-twerek ykylan nkerden doludy. Kimi ykylanyny, ndip ykylanyny, aralanyp
a-da lp ykylanyny seljerer aly dldi.
Aman galanlar e ylgaardylar. Yzdan gelnler lenleri
jesedine, aralylara bdrp ykylardylar, erlerinden turup,
ene e ylgamagyny dowam edrdiler.
olda ykylanlar gaty kp boldy. ekeje ok hem bo geenok
dien alydy, sebbi gaty mek bolnup ozulypdy, mreke
hem inine arandy, hem i-ardy okdy. Ylgap baran adamlary ok degip ykylany kp bolanso, olary hatarlary barha
24

sereklerdi. Kerlerde atyyk kesilipdi, adamlary gykylygy,

araglary jarkyldysy, sgn, nagra eidilrdi, bu bizikileri
dumany stne etendigini hem apyp balandygyny alamatydy. Basym garymy uzabouna atyyk kesildi, hemme erde trkmenleri sesleri eidilrdi, kte olary sesine ruslary
dnksiz gykylygy hem goulardy. Garymlardaky mergenleri birentegi apyldy, birentegi aragyny talap gayp gitdi. Gze
grnp gaanlary yzyndan kowardylar. Adamlary kpsi
garymlarda gmenip galdy, olar arag, ok gzlerdiler, lenleri aakgaplaryny ykaryp alardylar. Da-twerek llerden,
aralylardan leis bolup atyrdy, li, araly ruslar, trkmenler,
iildi, bu zatlary hemmesi jemlenip tamamlanyp baran
gijni alagarakysyna duwlanan aylgan kartinany emele getirrdi. Kbir adamlary sudury bir elk, bir belk ylgaardy,
birneler bolsa gala tarap eipdiler. Rus lagerinde nirelerdedir bir erlerde howsalaly gykylyk, dnksiz sesler eidilrdi.
Aradan birneme wagt geenden so, ruslar tarapyndan ene
atyyk balandy, ne indi ol ullakan zeper etirip bilenokdy.
Howa agtylyp balady. Hemme zat ayl-sayl boldy. Ruslar
die mergenleri serek hataryny galdyryp, garankyny iinde
gaty yza ekilipdirler. Bizikileri kpsi gala tarap dolandylar.
Kim olja alan aragyny getirrdi, kim leni jesedini, kim aralyny alyp gelrdi, kbirleri bolsa hi sebp ok erinden yzyna
dolanypdy. Garymlary ii ldrilen rus soldatlaryndan doludy.
Kimi kelle anagy pytradylypdyr, kimi garny silkilipdir, kimi
eli ok. zem her hili agdada atyrlar, hemmesini dien
alam egin-eigi sypyrylgydy. Trkmenleriem jesedi drli agdada sergi bolup atyrdy: kim zin atyrdy, kim plk aly
snp atyrdy, kim gapdalyna gyaryp atyrdy. Hasy anya
25

seretse, gan yzy bolup durdy.

Bizikileri jesetlerini bir blegi gije gala kidilipdi, bir blegi, has dogrusy, kpsi henizem ygnalman atyrdy. atanlary
birnesinde henizem dirilik alamaty bardy. Jesetleri hem aralylary ygnamak dowam etdirildi. Basym swe medany btinle
arassalandy. Mergenler garymlara eke-ekeden hem top tutup
gelip baladylar. Olary birnesini elinde berdankasy bardy,
batyr igitler olja alan aragyny ogluna, doganyna a-da baga
bir akyn adamyna beripdiler. Olary kpsini bolsa hyrlysy
bardy. Galany bir ol erinden, bir bu erinden bizi atlylarymyz ykyp balady hem drli tarapdan duman sapyna tarap
sp ugrady. Uzakdan topar tutuyp duran atly kazaklar hem
grnrdi. Toplardan ok atylyp balandy. Top oklaryny birnesi galany iine a-da golayna drdi, birnesi garymlara
drdi.
Da-twerek hereketden doludy. Bizi atlylarymyz kazaklary yzyndan kowup gitdiler, pyada mergenleri oduna sezewar
bolubam yzlaryna gadylar. Gunortanlar atly igitleri bir topary dolanyp geldi. Olar atly kazaklary yzyndan kowandyklaryny,
kazaklary batutanyny hem trkmendigini grr berdiler.
ol trkmeni gayp bararka zyan zady diip, bir blejik kagyzy berdiler. Ruslary hli-indi dien aly drli kagyzlary
talap durandygyny, ol hatlarda bolsa uruman boun egmegi
teklip edilndigini atmak gerek. Ol hatlar habat atmak bilen
tamamlanardy.
Bir erden sowatly adam tapyp getirdiler. Ol hat Musa handan eken. Ol hatynda ruslary u gn agytly hjme gemegi
reklerine dwendigini, onu inem swee taar bolup
durmagy maslahat berrdi. Haty mazmuny galadaky hli
26

adamlara, galany diwaryny da zndki mergenlere etirildi.

ehit lenleri uwup-artyp oturman, gemi bilen jalamaly
bolanso, bu i asatlaardy, onu inem aradan kn wagt
gemnk, jalanmadyk ekeje jesedem galmady. Gaty kp aralylar tmlerde hem lerde ileip atyrdylar. Aallary hem garyndalary olary daynda pelesa kakardylar. ne hekimden,
dri-dermandan peda okdy, hemme zat bedeni den ara
ydam edip biljegine-bilmejegine, arany agyrlygyna a-da eilligine, ok arasydygyna a-da naza arasydygyna baglydy.
Kysmaty dolan bolsa ler, ogsa-da diri galar diip, adamlar z-zlerini kedirrdiler, umyt edrdiler. Adamy sanalgysy
dolmadyk bolsa, dri-dermanam hki bir sebpdir, kazasy dolan
bolsa-da dri-dermandanam peda bolmaz dirdiler.
Toplary hem tpeleri atylyy glenip balady. Uzakdan grnn gada-gamalayk, hatardaky mergenleri
hatarlaryny grelmegi Musa hany duduryyny dogrudygyny tassyklaardy. Dolanyp gelen atly igitlerem ruslary swee
taarlyk grndigini tassykladylar. hli mergenleri galadan
daary ykaryp, amatly erlerde erledirmek, men dien mergenleri salap almak kararyna gelindi.
Her zada garaybermeli pursat geldi. Mergenleri erleen
erine suw, azyk eltip gelen adamlar ruslary adatdan daary
gli ot sowurandygyny, mergenleri kp itgi ekndigini habar berdiler. Gomaa g gerekdigini, sebbi ruslary
glerini jemlp, barha e omzaandyklaryny atdylar. Bizi
mergenlerimizi oky olara etmnso, olar arkayn hereket edrmiler. Die olary kbiri bizi berdankalarymyzy okundan
helk bolarmy, ne berdanka bizde juda azdy.
27

Mergenler hem swee dwtalap beleki adamlar topar-topar

bolup a-da ekelikde z salap alan erlerine gidrdiler. Galada die sowuk aragly adamlar galdylar. Olara bizi mergenlerimize kmek gerek bolaan halatynda galany diwarlaryny
da zndki kli iinde hzir bolmak tabyryldy.
Biz dessine zmizi eke-tk topumyzy Dinlidepni stne ykarmak bilen bolduk. Birne top okuny guan Abdylla
ussa topy atmaga taynlanyp balady. Biz gaty kp adam bolup,
bilesigelijilik bilen topu atylyyna syn etmek in depni stne ykdyk. Mazaly taarlanandan so, nyana alyp, Abdylla
ussa topy gwledip goberdi. Drli tarapdan Ja-an! Ja-an!
dien sesler alandy. Topu nilinden ykan goy tsse da-tweregi gabsap aldy. Tsse dargaanso, Abdylla ussa ony ikinji
gezek atmaga taarlanyp balady. ene-de ol ki gmmrdi,
ene-de ol ki tsse, ene-de ol ki begenli sesler.
Ruslar agyr mrekni depni stnde mek bolup duranyny grp, bize tarap birne top okuny gnderdi. Top oklary
bizi golajagymyzda aryldy, onso biz dargamaga mejbur bolduk. Die Abdyllany eke zi atmagyny dowam etdirmge
synandy. ne mergenleri atan erinden bir adam Abdylla
ussa top atmasyn dien hay bilen geldi, sebbi onu oklary
zordan mergenleri stayr germi, olar zmizikiler in
howplumy, ruslara edip biln zady okmu. Dogrudanam,
top okuny atylyp baryny-da synlap durmalydy, onu nden
sowlubam etimek mmkindi! Biz topumyzdan kp zada garaardyk, ne ony ulanyymyz unu bilen tamamlandy. Ol top
so-solaram depni stnde idi-yssywatsyz uzak wagtlap atdy. hatarlardaky mergenler biri-birinden emen habarlar getirrdiler. Uly itgiler ekndigimizi, ruslary uly glerini
28

barha golalaandygyny, agday btinle tgmegini

gr bolup ugrandygyny adardylar.
Gnortana gola tpelerden hem toplardan ok atylyy etjek derejesine etdi. Mergenler bilen galany aralygynda bizi
mergenleri atan erine gelrk a-da ol erden bararka ok
degen adamlarymyzy jesetleri grnrdi. Aallar, agalar
hem gojalar: Yslama kuwwat ber! a huda! diip, allaha albarardylar. Kbir aallar arkalaryna suwly meik a-da
rekli torba alyp, galadan garymlara tarap ylgaardylar. Ok
olary hem aap durmaardy. Birneleri bolsa sag-aman yzyna
dolanyp gelrdi.
Gnortandan so top atylyy has glenip, tpe atylyy
birneme kiparlady. Birdenem garaylman durka Ura-a-a! Ura-a-a! dien sesler howany alandyryp gitdi. Ruslar nazalaryny
gezp topuldylar. Bizikilerem Al-la-a-a! diip, kllerden hem
ketlerden ykyp e ediler. Ura! hem Alla! dien sesler
goulyyp, gwlp durdy, arylan granatlary sesi hem ol
gwwld goulyp gidrdi. Bizikiler ylgap etnler, ruslar bizi mergenlerimizi ep-esli blegini pahynladylar hem
garymlary eelediler. Mergenleri bir blegi gala tarap gayp
gatdy. Ruslar akyn aralykdan bizi topar tutup baran adamlarymyzy stne ajal oduny agdyrdylar. ol alla! hem ura!
dien sesler henizem howany dolduryp durdy. Bizi hatarlarymyz sereklerdi. Bizi hjme geen adamlarymyz bilen
mergenleri pozisialaryndan gayp geln adamlar garyanda,
aljyralylyk balandy. Bizikileri bir blegi ruslary stne
ylgamagyny dowam etdirdi, bir blegi adanyp aak eken
aly boldy.
29

Gnbek hem hjme baranlary arasyndady. Ruslar bizikileri aljyraa denini grp, garymlardan ylgap ykdylar-da, olary stne ediler. Alla!.. Ura!.. Alla!-. Ura!.. Gn
gnortany ruslar bilen trkmenler dw gurup baladylar. Biri
apardy, biri sanardy, biri atardy. akyrdy, dkldi, goh,
gmmrdi, irkin sesler, iildi dynman alanardy, nire
baksa, gan akardy, ruslary hem trkmenleri jesetleri ayp
atyrdy, trkmenleriki kpdi... Ruslary sany barha artardy,
yzdan altlyk bilen tze gler gelip etirdi. Top hem tpe
atylyy etjek derejesine etipdi, btin dn elhen gmmrd gaplanyp duran alydy. Bizi hatarlarymyza aljyralylyk
aralaypdy, ruslary bolsa ruhy gterilen aly bolupdy. Bizi
kbir adamlarymyz yzlaryna gayp baladylar. Ruslary gykylygy has glendi. Gala tarap gaanlary sany barha artardy.
Ruslary yzyndan kmege gelenler hatardakylar bilen goulydylar. Shel salymdan so hemme kiini zi gala tarap
wrldi. den k onda, k munda ykylanlaryny talap, trkmenler gayp barardylar, yzlaryndan bolsa stnlikden gylaw
alan ruslar arany ygryp gelrdiler. Indi die Ura! dien
sesler eidilrdi... Ruslary hemmesi duran-duran erinden,
drli aralykdan gala tarap eipdiler. Bizi helk boljagymyz iki
usuzdy. Ary-ary adamlar, aksakgallar ne gygyrsalaram,
gayp geln mhellni yzyna dolap biler aly dldi. Ruslary
ei gr boldy.
Giden medan drli agdada atan maslykdan doludy,
ayrrakda rus hem trkmen maslyklary garym-gatym atyrdy,
galany diwarlaryna golaladygya, die trkmenleri maslyklary atyrdy. Gala gaty gola galypdy. Ruslar bizikiler bilen
bile gala krsp urajak alydy. Galany iindki baagalyk
30

gaty uludy. Nme in siz bizi bu ere ygnadyyz?, Nme

in kellize telpek geip, sakgalyyzy sdrip rsiz?,
Namartlar! diip, tgeik howsala den aallar gygyryardylar. Kbirleri bolsa balaryndan sypyryp alan gyalaryny
galgadyp, Bizi arkamyzda gizleni! diip gygyrardy. Kp
aallar gayp gelnleri nden ykmak in ylgadylar.
Ahyrky pursat golalap gelrdi. Galada gayp gelnleri
hatary bu erde duran adamlar bilen gatydy. Adamlar
uly basga dpdiler. Gykylyk, agy-nala, aljyraly urunma, agalary agysy... r, r! Alla, hada, durma... Alla-a-a dien
sesler eidilrdi. Gykylyk-galmagal artdy, birdenem garaylman durka mreke zlerinikini hem ruslary nden ylgady.
e hem-yza ylgaanlary tolkuny sepledi, trkmenleri mhellesi artdy. Shel pursat adanyp aak ekdiler... Aallar
aglyklaryny galgadyp gygyryardylar... Al-la-a!.. Uraa-a!
Al-la-a!... ene-de bar mreke ruslary stne edi. Zor salnyy ele bir gldi, e eenleri sany ele bir kpdi, ruslar
agyr mrekni arasyna mp gitdi. Olary kpsi apylyp
talandy, shel blegi yzyna gady. Indi ters ugra ylgaardylar,
ylgaanlary tertibem kini tersinedi, den ruslar, yzdan
trkmenler barardylar. Gayp baran ruslary sany artardy,
sebbi olara kmege geln tze glerem goulyyp yzyna
gaardy. Alla! dien sesler gli alanardy, Ura! sesleri
ysgynsyz eidilrdi. Shel salymdan so bolsa Ura! seslerini eidilii dbnden kesildi. Trkmenleri maslygyny,
ruslary hem trkmenleri maslygyny, die ruslary maslygyny stnden geip, agyr mhelle e sp barardy, birileri
kowardylar, belekileri janyny halas etmek in gaardylar.
Toplardan ok atylmasy kesildi. Onda-munda ruslary kowup
31

baran atly toparlarymyz grnp balady. Kazaklary olary

nde durjak bolmak synanyygy netijesiz boldy. Ruslary
hatarlary agap balady. Bizi eimiz gr grnp durdy.
Ruslary maslyklaryny sany barha artardy. Gayp baranlary sbgini sydyrdyp, baryny gyryp gutarmagam mmkindi.
Alysdaky artilleria pozisiasyny talap gitmek bilendi. Ruslar
galanja glerinden mergenleri hataryny dzp, daan edinmeki boldular. Bizikileri bir topary ruslary talap giden
araglaryny, okly peelerini ygnap, yza galdy.
Gn aara golalap barardy. Adamlar halys tapdan dpdiler. Kowup baranlary sany ilki birne ze, sora birne
onluga enli azaldy. Garaky dp balady. Kowgy bes edildi.
Atyyk sesi dbnden eidilmerdi. Alagarakyda ip
oturan adamlar, yzyna reip gelnler, medanda alakjap,
rus maslyklaryny sermedirip renler grnrdi. K ondan,
k mundan aralylary iildisi eidilrdi. Medanda akyn
adamlaryny jesedini gzlp ren aallaram peda boldy, olar
diri galanlara gz ady dirdiler. Adamlar biri-birlerini
atlaryny tutup gygyryardylar, diri galanlary tkellerdiler.
lenleri jesedini, aralylary gterip, topar tutup gala tarap baran adamlary sudury garalyp grnrdi. Medany iindki
hereket uzakly gije hem kesilmedi. Swee gatnaanlar gala dolanyp gelrdiler, aallardyr jesetleri hem aralylary ygnamak
in bellenen adamlar bolsa galadan ykyyp barardylar. Ertire
enli ukura zada gayp a-da ruslary jesetlerini astyna dp galan birln-ikiln adam bolamasa, medanda bizikileri
ygnalmadyk jesedi galmandy. ldrilen soldatlar bolsa btin
twerekde serliip atyrdy.
Gijni garayp geirdik. Die ertir ir bilen ruslary galanja
32

glerini alyp gidendikleri hakdaky habary eidenimizden so

eendigimize ynymyz bilen begendik. Birek-biregi gutlamak,
ksiz begen, ekilen kp pidalary yzasy hemme zat garym-gatymdy, galany gorajylar ele alasarmyk hem apraz
dugulary badan geirrdiler. Atlylar ir bilen topar tutup, yza
ekiln ruslary yzyndan olja in ugradylar. Hut ol gn
znde ene-de ol Musa handan tze habar alyndy. Ruslar
btinle gitmegi reklerine dwpdirler. Bu habary eidenlerinden so, atlylary tze toparlary gadyp baran ruslary
yzyndan gitdiler. Ygtyar olary zndedi, nme etseler edibermelidiler, ne ruslara zeper etirseler bolardy.
So diri galanlary grrlerinden mlim boluna gr, Gnbek aragsyz eken, zem mergenlere kmek bermge topulan
ilkinji topary arasynda eken. ol wagt hem agda btinle
zgerr. Ruslary gjni agdyklygy gr bolar. Trkmenler yza gayp balanlarynda Gnbek olary mertlige, gaduwsyzlyga agyrypdyr. ne onu twellasy, albar-akary netije
bermndir. Gnbek:
Dumany gala girenini hem haram eli bilen bizi magalalarymyza batyranyny bir grmin! diipdir-de, aak
ekipdir, teim edipdir, dyzyna kp, kyblasyny garap oturyyna kelemesini wrpdir. Biz derbi-dagyn edilen ruslary kowup
bararkak, onu jesedi ol oturan erinde, ol malayny ere degrip atyyna atan eken. Grgli grrsiz bizi iimiz
gatdy hasap edipdir, onu inem i soky aylgan zgdi,
ruslary gala girenini grmek islemndir. Ony ol atan erinde
jalamak kararyna gelindi, ele-de edildi. edip, onu gren
di, onu orgudy oraan bolup ykdy.
33

ehit bolanlaryam, aralananlaryam sany biak kndi. ei bize juda gymmat ddi. lenleri arasynda Berdimyrat
han (Dislidepni apgydynda jalandy), Dykma serdary ogly
Hanberdi serdar bardy. ehit bolanlary hemmesini adyny ekeme-eke sanap ykmak mmkin dl, olary hemmesi watany,
dini hem magalasyny gorap wepat boldy.
Gnbegi lmi onu nhili adamlygyny, trkmenilige
nhili ynanandygyny ady subutnamasydyr. Onu lmi
hem gazanan eimiz bilen biz tze ola gadam basdyk, ol gn
bizi erkana hem z-zmizden gwnmiz ho durmuymyzy
i soky gni boldy. Ondan so tragiki tze durmu balandy.
ondan so ikinji, nji gn dumany ahyryna enli mynjyratmak in agyr atly goun ibermek kararyna gelindi. Kiijik
atly toparlar ruslary transportundan kbir zatlary basyp almagy baarypdylar, kazaklar bilen ownuk aknyyklara giripdiler,
itgi ekselerem, ruslara ujypsyzja zeper etirip bilipdiler. Ruslar
galan glerini tertibe salypdylar, ele agdada hem in
seresaplylyk bilen yza ekilmeklerini dowam etdirrdiler.
M aryma gola atly ruslary yzyndan kowgy gitdi. Bu
glere hem ruslara ullakan zarba urmak baartmandy, die
kerwenleri talamak, zlip galan kiijik kazak toparlaryny ok
etmek bilen klenipdiler. Ruslary gznden itirmn, olara uly
wehim salyp, bu atly otrad olary Gyzylarbada enli ugratdy.
Ruslar ondan ayrlygyna gitdiler. Mundan aryk olary yzyna
dmek bes edildi. Kbir batyr igitler kiijik toparlar bolup,
ondanam aryk gitdiler.
Gyzylarbady golaynda kazaklar bilen bolan bir aknyykda birne kazak bilen birlikde olary olbeledi trkmen Molladder hem esir dpdir. Kazaklary ol eri znde l34

dripdirler, Dderi bolsa Gyzylarbada alyp gelipdirler. Onu

kimdigini tananlaryndan so, onu in dowzahy u dnede asamaly edipdirler. Ullakan tamdyrda ot akypdyrlar-da,
Molladderi ba-aaklygyna odu iine talapdyrlar. edip
die dnklik eden, ruslara satylan hem znikileri ruslara
satan hayny oda akypdyrlar.
Otradlar gala dolanyp geldiler. Galany diwarlaryny beikligini hem galylygyny doly gurup gutarmaklyk karar edildi.
Gum iinden tze magalalar gp gelip balady. aralylary
gutulany gutuldy, leni ldi.
Marydan Nurberdi han gadyp geldi. Ol bizi urumyzy
btin dowamynda syrkaw atypdy. Nurberdi han Berdimyrat
hany wepat bolanlygyna gaty begennligini mlim etdi.
hli adamlar in ele agyr gnde men pida ekmedik
bolsam, bu meni in ullakan masgaraylyk bolardy didi.
Gnbegi lmi maa has agyr degdi. Bu bizi in orny
dolmajak itgidir. Baga Gnbek dn inmez.
Die gazanylan ei in mhmligine akyl etirilmegi
ekilen uly itgileri yzasyny az-kem gowadardy. Han tutu
gala alanyp ykdy, galany gorajylary hemmesini anyna
bardy, diri galanlary ei bilen gutlady, lenleri jayny jennet
bolmagyny arzuw etdi.
Nurberdi han az sanly aksakgallary gizlin maslahatynda
mundan belk nme etmelidigi hakdaky meselni gozgady.
Garylyk grkezmegi kynlygy, ekilen itgileri mberini
ummasyzdygy aan boldy. Orazmmmet han bilen Atalyk parahatylykly gepleiklere girimek hakdaky ki pikirlerini gataladylar. Grei dowam etdirmegi tarapdarlary hem boldy.
35

Halk kpligini arasynda hi hili grr geirmn, bir howa

garamak kararyna gelindi. Ruslar gidip, dolanyp gelmeseler,
onda agda kligine galar, eger ruslar tze g toplap gadyp gelselerem, halky arkasyndan olar bilen gepleiklere
balamaly, gre agdaynda i gowy ertleri gomagy gazanjak
bolmaly didiler. Hi hili birtaraplayn gepleikleri geirmeli
dl edildi. Halky swe ruhuny goldamaly, gepleikleri Nurberdi han alyp barmaly edildi. Kabul edilen bu karary pugta
gizlin saklamaly dien netij gelindi.
Bu pikire htjetlik bilen gary ykan, hi bir zada garamazdan
grei dowam etdirmegi talap eden kbir aksakgallaram boldy.
Nurberdi han olara:
Grbereris diip jogap berdi, unu bilenem maslahat
tamamlandy.
Uru tarapdarlary hem, urumaga gary bolanlaram hany
z tarapdary hasaplaardy, iki tarap hem oa uly umyt baglaardy, onu at-abrayna bil baglaardy, onu at-abray drli pikir
edn adamlary hany zerur hasap eden bir kararyna getirmeli
diip hasap edrdi.
Gndizlerine-de, gijelerine-de adamlar galany bir o erine,
bir bu erine ygnanardylar, hemme kii grr berrdi, hemme kii di salardy. Bolup geen wakalar entek juda tzedi hem
zni garaylmadyk netijesi babatda beik mana eedi. Btin
shra, hli goy urtlara bizi ruslar bilen uruda gazanan eimiz hakdaky habar arapdy, bizi eimiz bolundanam
has ulaldylyp grkezilrdi. Bu zatlary hemmesi entek uruda
bolup grmedik adamlary, bagty getirip aman galan adamlary, ele hem t Mara enli bizi hli garyndalarymyzy gree
galkyndyrardy.
36

Basym Nurberdi han ldi, ony ruslary iberen adamlary awy

berip ldrdiler. Umuman, ruslar owsuzlyga uranlaryndan
so, parslardan, zbeklerden, tatarlardan hem bagalardan bizi
aramyza z jansyzlaryny iberip durardylar. Nurberdi hany
lmegi bilen Ahaly goramakda hem il-gn hakda alada etmekde uly at-abra gazanan adamdan mahrum bolundy. Thran
bilen Buhara ony Ahaly hakyky hany diip ykrar edipdi. Ony
kplik birne gezek han salapdy, birne gezek hanlykdan
kowupdy, ne onda-da ony hemie hormatlaardylar hem ykrar edrdiler. Bizi soky baymyza den ke ykbaldan die ol
gorap saklap biljekdi, onu dienine dl diip biljek adam okdy. Orazmmmet han bilen Atalyk ruslar bilen parahatylykly
gatnayklary ola gomaga ene synanyyk edende welin, ki
garylyklar ene gatalanypdy. Gala gutarnykly umrulanda,
ol uzak wagtlap gabalanda hem hjme geilmezinden ozal galany diwaryny esli blegi partladylanda Orazmmmet han,
Kerimberdi ian, Hanmmmet atalyk wepat boldy.

***
Aradan kp yllar geenso, 1900-nji yllar twereginde Zakaspi oblastyny naalnigi hem goun komanduuisi general
Kuropatkin adatyna gr obalara alanyp rk, bir goja bilen
grrde bolup, ondan:
Gkdepni diwarlaryny eteginde ne trkmen gyryldy? diip sorapdyr.
diip, goja jogap beripdir. General gatalap soranda,
goja ene ksi aly:
diip jogap beripdir.
Kuropatkin goja z soragyna dnn dldir dpdir, di37

e ruslary zni b mden gowrak wepat bolan trkmeni

jalandygyny, zni gala alnanda ldrilen trkmenleri takmynan sanyny bilmek islendigini adypdyr. Goja edil ksi
aly:
diip gatalapdyr. Grrdeini alasarmyk agdada galandygyny duan goja sora dilmaja zlenip ele
diipdir. Sen anarala at, men onu soragyna dnrin,
ol ere duwlanan hli adamlary umumy sany hakda adar.
Wepat bolan gaty kp adamy jalanandygy hak, ne helelerimiz olary hut ol gn ertesi dogurdylar. Meni grrini
edn adamym bolsa ok, hi wagt bolmazam.
Ol adam kim?
Amangeldi gni, N. bilen N.

38