POECI FOTOGRAFIJE I

TURIZMA U CRNOJ GORI

Maja uri

Picture postcards, as an integral part of the cultural identity of

a touristic place, present the material and spiritual culture created during the life of the place and people, their ethos, important
persons and economy. By looking through Montenegrin photographs and picture postcards of this period we can learn a lot
about our coastal towns and the changes in the appearance caused by tourism development. We can also notice some characteristics of tradition, learn about significant cultural monuments
and, most importantly, we can see only what was considered
representative at that moment of history.

I fotografija i turizam, kao novi svjetski fenomeni, pojavili su

se skoro u isto doba; fotografija je zvanino roena objavom
dagerotipije 1839, a za poetak razvoja turizma uzima se osnivanje firme Kuk (Cook) u Londonu 1851. godine.1
1 Vels, Liz, Fotografija, kritiki uvod, Clio, Beograd, 2006. god, str. 124.
www. maticacrnogorska.me

MATICA, ljeto 2012.

365

Maja uri

U skladu sa obiljejima razvoja Crne Gore kroz istorijski period druge polovine 19. i prve polovine 20. vijeka, razumljivo je
da je turistika propaganda, iznad svega kao instrument poslovne
politike, u datom periodu imala jo uvijek rudimentarni oblik.
Meutim, o Crnoj Gori kao interesantnoj zemlji u razvoju, kao
zemlji ojstva i junatva, zemlji prirodnih ljepota i dr, kao to
je ve pomenuto u ranijim djelovima ovoga rada, dosta se pisalo
u djelima naunika, knjievnika, u glasilima informisanja, itd.
Mada nije sasvim izostala ni direktna propagandno-informativna
aktivnost, treba istai injenicu da je u inicijalnoj fazi razvoj turizma, s ozbirom na tadanju oskudnost sredstava masovnih komunikacija (tampa, sajmovi turizma i dr.), od posebnog znaaja
bilo saznanje kuda odlaze drugi, a te informacije su se jedino i
mogle dobiti od prijatelja, na prijemima, itanjem putopisa, i sl.
U ovom tekstu osvrnuu se ukratko i na poetke razvoja turizma u Crnoj Gori, te na poetke gradnje prvih hotela, jer su oni
bili prvi centri ili izdavai propagandnog materijala (koji uz
tekst uvodi i fotografiju), tampali su svoje razglednice i bili
stjecita prvih turista.
tampajui razliite publikacije, vodie, letke, razliit i dugo
vremena skromni tampani propagandni materijal ipak govori o
svijesti tadanjih hotelijera, da je kvalitetna prezentacija destinacije jedan od najvanijih djelova turistike industrije.
Meutim, da bi turizam, najoptije gledano, poprimio karakter
masovnosti, moralo je tokom vremena biti ispunjeno nekoliko
preduslova. Prije svega, trebalo je dostignuti potreban nivo
ivotnog standarda irih slojeva stanovnitva, stvoriti saobraajne uslove koji omoguavaju odvijanje turistikih kretanja, a uz
to i izgraditi odgovarajue kapacitete turistiko-komunalne
infrastrukture.2
2 Turizam se u Evropi svodio na odreene ekskluzivne destinacije na
Mediteranu (Venecija, Monte Karlo, Nica i dr.), ili na posjete nekim mjestima
u Alpima, te na posjete najpoznatijim banjama. Naravno, i na posjete Parizu,
Rimu, Beu i Londonu.
366

MATICA, ljeto 2012.

www. maticacrnogorska.me

Poeci fotografije i turizma u Crnoj Gori

Nakon prikaza nekih, vie-manje znaajnih prodora u razvoju

turizma do sredine 20. vijeka, ilustrovau samo pretee veoma
oskudnih promotivnih aktivnosti.

Hotel Grand

O pojavi turizma, bolje rei putnika-turista u Crnoj Gori, moe

se govoriti tek u posljednjim decenijama prolog vijeka. Tada
sve uestalije dolaze veinom poznati naunici, knjievnici,
politiari, umjetnici, kako bi se upoznali sa veoma burnim razvojem Crne Gore, mentalitetom Crnogoraca, njihovim obiajima, kulturom, i sistemom vrijednosti.3 Svakako, ova putovanja
su, kao i svugdje u svijetu, bila biljeena fotografijama.
3 Dio knjige posveen Vasojeviima, u stvari je poglavlje za turiste.
Slogan Hitajte u Crnu Goru, predstavlja turistiki pokli, pa je ovo poglavlje
zapravo obraeno na nain turistike propagande. Uz instrukcije na koji se
nain putovanje u Crnu Goru moe izvesti i ta se moe vidjeti, Kuba kae:
Nema mjesta u cijeloj Evropi gdje stranac moe biti tako siguran, kao u Crnoj
Gori, gdje ete nai ono isto potenje koje se u naim civilizovanim krajevima gaji samo u staklenicima, jer se inae nigdje ne hvata, poto izumire. U:
Kuba, L, U Crnoj Gori, Podgorica: CID, 1995. god, str. 64.
www. maticacrnogorska.me

MATICA, ljeto 2012.

367

Maja uri

Donald Horn (Donald Horne) tvrdi da je fotografija sutinski

dio turistikog iskustva, jer dozvoljava da preobratimo mjesta
koja posjeujemo u znakove koje zatim moemo da posjedujemo.4 Fotografija, sugerie on, nudi radost posjedovanja; pravei fotografije uvenih mjesta, i onda ih slaui kod kue u albume ili pokazujui ih kao slajdove, na neki nain se stvara utisak
da poinjemo da posjedujemo ta mjesta.5 Fotografski aparat i
turizam su meusobno dva jedinstveno moderna naina definisanja stvarnosti.6
Razvojem turizma, iri se i popularnost razglednice. Ona postaje idealno sredstvo turistike propagande.7 Jedan od prvih koji su
lansirali tip turistike razglednice s fotografijama pejzaa i gradova, bio je vajcarac Fransoa Borih (Franois Borich). Razglednice sa vajcarskim pejzaima donijele su mu bogatstvo.8
Razvoj turizma u Crnoj Gori praen je i sve veom proizvodnjom razglednica koje biljee nastajanje svega novog.
Isticanjem najznaajnijih momenata razvoja turistike privrede,
ukazau i na kulturoloku pojavu upotrebe razglednica sa crnogorskim motivima i u Crnoj Gori.
4 Horne, Donald, The Great Museum: The Representation of History,
London: Verso, 1984. godine, str. 257.
5 Razglednice su se, im su se pojavile, poele sakupljati. Oko 1900. godine u Francuskoj su ve postojala trideset i tri kartofilska asopisa, tj. asopisa
namijenjena kolekcionarima. Takvi asopisi izlaze i u Njemakoj, Italiji,
Sjedinjenim Dravama, Japanu itd.
6 Vels, Liz, nav. djelo, str. 393.
7 Tokom 1960-ih u Francuskoj proizvedeno je blizu jedne milijarde razglednica.
8 Statistike o godinjoj produkciji razglednica oko 1900. godine pokazuju
sljedee podatke: Njemaka: 50 milion stanovnika, 88 miliona razglednica.
Engleska: 38,5 miliona stanovnika, 14 miliona razglednica. Belgija: 6,5 miliona stanovnika, 12 miliona razglednica. Francuska: 38 miliona stanovnika, 8
miliona razglednica. Jedanaest godina kasnije, 1910. godine, broj tiskanih raz368

MATICA, ljeto 2012.

www. maticacrnogorska.me

Poeci fotografije i turizma u Crnoj Gori

Razvoj turizma ilustrujemo navodei osnovne injenice: prvi

smjetajni objekti za izvanjce, tj. turiste, grade se u doba Petra
II Petrovia Njegoa;9 na Cetinju je 1864. godine izgraen prvi
hotel, istorijski poznat pod nazivom Lokanda; izgradnju
lokalnih puteva prati pojava hanova (urakovia, Maanovia,
Zmajevia, Garania i dr.); godine 1871. na Cetinju je izgraena pota;10 godine 1882. zavren je put Cetinje-Rijeka
Crnojevia, a 1884. godine put Cetinje-Kotor (preko Njegua);
krajem vijeka Cetinje je povezano sa Podgoricom (do 1903.
godine saobraale su putnike i teretne dilianse sa konjskom
zapregom, a tada je uspostavljen i automobilski saobraaj); krajem 19. vijeka izgraen je prvi vei turistiki objekat na
Crnogorskom primorju, Pansion na zelenoj plai, kasnije
nazvan hotel Plaa Zelenika, u Zelenici;godine 1908. izgraen
je savremeni hotel Boka u centru Herceg-Novog; hotel
Avala u Budvi izgraen je 1938. godine.11
Ne uputajui se u detaljniji prikaz turistikog propagiranja,
bolje rei popularisanja Crne Gore od strane naunika, pisaca i
drugih znamenitih ljudi, u nastavku, pored ve saoptenih, navodim jo neke zanimljive ilustracije.
Razliite publikacije i ostala propagandna sredstva predstavljala su, izvjesno je, samo odreenu dopunu u naporima
glednica samo u Francuskoj iznosi ve 123 miliona, a broj radnika zaposlenih
u toj industriji, takoe u Francuskoj, oko trideset i tri hiljade. U dananje vrijeme godinje se na svijetu proda na milijarde razglednica. U: Freund, Gisele,
Fotografija i dutvo, Zagreb: Grafiki zavod Hrvatske, 1981. godine, str. 115.
9 kada je u sastavu Nove kue, Biljarde, nekoliko prostorija bilo rezervisano za prihvat poslenika kulture i politike izvan Crne Gore (1838. godine).
10 Knjaz Nikola 1872. godine izvjetava da su se strani posjetioci umnoili da skoro ni jedan dan od ranog ovog proljea nije protekao, a da Cetinje nije
primilo po kojeg gosta gotovo iz svakog kraja Evrope; U Dragievi, Risto J,
asopis Turizam, br. 1, Zagreb, 1964. god, str. 22, 23. i 24.
11 Risto J, asopis Turizam, br. 1, Zagreb, 1964. god, str. 22.
www. maticacrnogorska.me

MATICA, ljeto 2012.

369

Maja uri

Hotel Grand

privlaenja gostiju u Crnu Goru. U narednom dijelu teksta rei

u neto vie o nekima od njih.
Jo 1901. godine Milan Pavlovi je izdao na francuskom jeziku turistiki vodi Cetinje (Guide de Cettigne).12 Vodi je tampan u privatnoj tampariji Moullot filis aine iz Marselja. Vodi
je tamapan na 24 strane, sa est fotografija. Poinje reenicom:
Svake godine sve vie i vie istorija male Kneevine Crne
Gore, njeni lijepi pejzai, pitoreskne nonje njenih stanovnika,
privlae putnike u njen glavni grad.13
12 Priblino 500 kua (sa vie od 4000 stanovnika), formiraju dvije velike i skoro paralelne ulice presjeene sa nekoliko poprenih, jednim trgom u
sredini i dva na krajevima. Eto itavog grada. Ovakvin nainom opisa, uz
objavljene fotografije, omoguava se itaocu da upozna Cetinje, a nenametljivo su mu iznijeti razlozi za posjetu. Autor vodia je Milan J. Pavlovi (18761915), izvanredan poznavalac francuskog jezika, inae veoma interesantna linost kutlurnog miljea Crne Gore sa kraja 19. i poetka 20. vijeka.
13 Zbornik radova sa naunog skupa na Cetinju 18-19. oktobra 1996. godine, Razvoj turizma u Crnoj Gori u XIX i prvoj polovini XX vijeka, Cetinje:
Skuptina prijestonice, 1997. godine, str. 122.
370

MATICA, ljeto 2012.

www. maticacrnogorska.me

Poeci fotografije i turizma u Crnoj Gori

Hotel Grand

Detaljno se opisuje istorija Crne Gore i Cetinja, iznosi plan

grada, sve vanije adrese, pregled stranih ambasada.14 Vodi o
Cetinju veoma detaljno informie itaoce o gradu, pokuavajui
da ukae na mogue motive za posjetu i boravak u crnogorskoj
prijestonici. Na fotografijama koje su date uz tekst, prikazane su
panorama Cetinja, dvor knjaza Nikole i Cetinjski manastir,
Biljarda, mauzolej vladike Danila na Orlovom kru, pozorite
Zetski dom, dvor prijestolonasljednika Danila i, naravno, u prilogu hotel Grand.
14 Posebno se opisuje Grand-hotel, koji je u tom trenutku raspolagao sa
dvadeset soba elegantno namjetenih, sa jednim velikim salonom, dva restorana (I i II klase), jednim kafeom, kupaonom; imao francusku kuhinju i
podrum najboljih francuskih vina i likera. Posebno se istie injenica da se u
hotelu govori na francuskom, ruskom, italijanskom, engleskom i grkom jeziku, uz to i da je servis dobar, a cijene umjerene; nadalje, da je povezan sa agencijom Kuk (Cook) i ostalima, da nudi suvenire, itd.
www. maticacrnogorska.me

MATICA, ljeto 2012.

371

Maja uri

Posebna panja u Vodiu posveena je tada aktuelnom izgledu Cetinja. Autor doarava itaocu grad, vodei ga u etnju ulicama, uz kratko zadravanje pred svakim interesantnim zdanjem, pie Luka Milunovi u svom tekstu.15 Ovaj vodi, pored
znaaja koji ima za prouavanje istorijata razvoja turizma i turistike proagande, posebno moe biti od znaaja i za planiranje
promocija, jednog od glavnih instrumenata marketinga u turistikom poslovanju.
Evo i nekih publikacija koje pominju Crnu Goru kao turistiku
destinaciju, tampane u zemlji i inostranstvu.
1. U knjizi Kompas putovanja, tamapanoj u Lajpcigu 1903.
godine, za Crnu Goru se kae da je turistiki neobino blagorodna, etnografski, istorijski i slikarski neobino interesantna
zemlja.
2. Interesantnu turistiku publikaciju - prospekt, tampalo je
1928. godine Dravno klimatsko ljeilite i oporavilite na
Ivanovim koritima.16 Treba istai da je publikacija ilustrovana
sa 12 fotografija.
15 Milunovi, Luka, Vijesti, 15. novembar 2003. godine, str. VI.
16 Potencijalni korisnici usluga se informiu o uslovima boravka (o
nadmorskoj visini od 1.300 m, o uslovima smjetaja u enskom i mukom
paviljonu, ishrani koja je obilata i ukusno prireena 4 do 5 puta na dan,
naglaava se da su cijene u ovom ljeilitu veoma umjerene i uprkos dananjim tekim ekonomskim prilikama pristupane - za prvu klasu 55 dinara, za
drugu 40 dinara i za djecu od 6 do 14 godina 25 dinara dnevno; da ljeilite
ima ukupno 90 kreveta za odrasle i 18 za djecu i da je ureaj soba moderan i
higijenski i dr.). Posljednja poruka uprave ljeilita je: Na sve pismene upite
sa priloenom markom za odogovor daje rado potrebne informacije. U
Zbornik radova sa naunog skupa na Cetinju 18-19. oktobra 1996. godine,
Razvoj turizma u Crnoj Gori u XIX i prvoj polovini XX vijeka, Cetinje:
Skuptina prestonice, 1997. godine, str. 130.
372

MATICA, ljeto 2012.

www. maticacrnogorska.me

Poeci fotografije i turizma u Crnoj Gori

3. Srpsko geografsko drutvo objavilo je 1932. godine Atlas

Durmitora, to je stimulisalo posjete planinara ovom kraju.17
4. Godine 1935. izdata je zbirka fotografija R. Simonovia o
Durmitoru, a iste godine i odgovarajua monografija o ovom
masivu. Prvi planinarski vodi Durmitora izdat je 1938. godine.
5. Razglednice (od kraja 19. vijeka), cjenovnici, redovi plovidbe i dr, predstavljali su takoe znaajna propagandno-informativna sredstva.18

Hotel Grand

Pored navedenih propagandnih sredstva posebno je interesantno ukazati na ulogu nedjeljnika Glas Crnogorca u popularisanju
turizma. List je, prije svega, bio orijentisan ka politici i knjievnosti, ali je, uzgredno, objavljivao i neke turistiko-propagandne
17 Navedeno iz planinarskog vodia NP Durmitor, autora Branislava
Cerovia, 1979. god, str. 4.
18 Pored navedenih, postoje druge vrijedne turistike publikacije iz posmatranog perioda.
www. maticacrnogorska.me

MATICA, ljeto 2012.

373

Maja uri

Hotel
Njujork

informacije, bilo da je rije o rasporedu plovidbe Barskog drutva, ili mogunostima putovanja u Ameriku ocejanskim brodovima, i dr.19 Svakako je posebno interesantno navesti da je u
Glasu Crnogorca, u jednom periodu objavljivana posjeta stranaca cetinjskim hotelima (Grand-hotel i Rajnvajn), sa navoenjem prvog slova imena i punog prezimena inostranog gosta, a
uz to, i zanimaja i mjesta njegovog stalnog boravka. Mada ovaj
nain informisanja nije bio iskljuivo u svrhu turistike propagande, objava imena predstavljala je prijatnost za sve uestalije
goste krajem prve decenije dvadesetog vijeka.20
19 Kao primjer navodimo i oglas da je gostionica i kafana Crmnica, blizu
Zetskog doma, snabdjevena istim crmnikim i drugim piem i artiklima,
posluga brza, kujna izvrsna, cijene najumjerenije (vlasnik P. Ilikovi, 1909.
godina). Bilo je i oglasa u stilu preporuuje se (hotel, hanska radnja i dr.).
20 Po sebi se razumije da su ugostiteljske firme imale svoje reklame na
objektima, pri emu je primjetno nastojanje da se objektima daju zvuna
imena kao to su Grand, Evropa, Imperijal i dr. Navodimo i pojavu Reljefne
karte Crne Gore na Cetinju (1917. godine), koja je, istina, uraena za vojne
potrebe austrougarskih okupatora, ali je, nema sumnje, koriena tokom vremena, pa i danas se koristi, kao prostorno-plastino sredstvo u turistikoj propagandi Crne Gore.
374

MATICA, ljeto 2012.

www. maticacrnogorska.me

Poeci fotografije i turizma u Crnoj Gori

Hotel Pariz

Neminovna promjena izazvana vremenom jeste kontekstualna, jer se mijenja i predmet prikazivanja. Posebno priobalno
podruje, poetkom 19. i sredinom 20. vijeka, polako se razvilo
u turistiku Meku, to se svakako odrazilo i na njegova eksterijerna obiljeja. Ova promjena u predmetu prikazivanja, u
naem se razmatranju razglednica oitava kao kontekstualna
promjena, koja je neposredno uslovila drugaiji izgled istog
motiva, a time i same fotografije kao sastavnog dijela propagandnog materijala. Naravno, s vremenom su se mijenjali i
motivi slika, a njihov odabir opet zavisi od poimanja vrijednosti, autentinosti i ljepote razliitih perioda.
Dvadesetih i tridesetih godina 20. vijeka, hoteli Avala,
Zelenika i Boka vrlo esto se nalaze na razglednicama, jer su bili
simboli hvatanja koraka s vremenom, olienje luksuza i bogate turistike ponude. Isti se hoteli tokom sljedeih decenija sve
manje prikazuju, da bi gotovo potpuno ieznuli s crnogorskih
slikovnih karata. Na kasnijim fotografijama gledamo prirodu i
www. maticacrnogorska.me

MATICA, ljeto 2012.

375

stara gradska jezgra, a posve su nezanimljivi eljeznike pruge,

brodovi nekada, prilikom nastajanja, glavni motivi fotografa.
Pregledanjem crnogorskih fotografija i razglednica, rukovodei se vremenskim slijedom nastajanja, moe se stei uvid u
izgled gradova, promjene u izgledu uzrokovane razvojem i
pomijeranjem teita privrede s poljoprivrede i zanata na turizam (u obalnim naseljima). Uz to, mogu se zapaziti i neka obiljeja tradicije, upoznati najvaniji kulturni spomenici i, to je
najvanije, vidjeti samo ono to se u odreenom vremenu smatralo reprezentativnim.
Opisani period zasigurno nije imao gradske inenjere kulturne
politike, koji su nastojali da slike grada marketinki obrade i
pretvore u vizuelni identitet turistike i kulturno-umjetnike
propagande. Osnovne vizuelne predstave naih gradova iroj
javnosti ni dan-danas nisu poznate. U stvaranju karakteristinog
vizuelnog ideniteta Crne Gore nije se mnogo napredovalo u
odnosu na 19. i 20. vijek. Naalost, mnogi gradovi, turistiki
centri irom Crne Gore, razgradili su elemente sopstvenog identiteta i spektakularnosti, ruenjem svojih istorijskih centara, tj.
ruenjem prepoznatiljivih motiva.
376

MATICA, ljeto 2012.

www. maticacrnogorska.me