Professional Documents
Culture Documents
Yan hana salu tiang sanga, magênah ring bale patêngahe, triwina dadi bale
patêngah, kaharaning kêlod, Ratu Nyakra Nêgara ngaran pêdum pitata
mangkana, wesma Sang Prabhu ngaran, Pandita wênang byuh laba, binaktianing
para jana kojarnia. Wong sudra wangsa tan wênang awesma irika, hila-hila
kojarnia, sasitania pakubumi wênang agênah irika, panêsan gênahe mangkana.
Kalau ada bale bertingkat sembilan, bertempat pada pedum bale patengah,
demikian juga dijdikan bale patengah, yang dianggap di selatan, Ratu Nyakra
Negara namanya ukuran penataan yang demikian, tempat tingal sang raja
namanya, Pendeta juga berhak mendapat banyak rejeki dan dihormati oleh semua
orang. Orang yang berketurunan sudra tidak berhak beruma ditempat itu,
berbahaya konon, sekurang-kurangnya pejabat negara boleh bertempat di sana,
namun agak rawan tempat yang demikian.
69
RATU MANTRI SADHYA
Yan wesma sapalêbahan wastu wangun tiang sanga ring purwa, ring kulon
mwang patêngahe juga tiang sanga, ngaran pitata ikang Ratu Mantri Sadhya
ngaran pitata ikang wesma,lungguh ira sang ratu, anglarakên tata dharmaning
karaton, Sang Brahmana Pandita wênang. Suka dhana byuh bala kojarnia, tan
wênang wanng kapatakan awesma irika, hila-hila kojarnia.
>> 64 s/d 69
Ada juga bale Panca Rsi bernama Kiling Swari, Purwa Dewa, namun kalau bale
Panca Rsi bertempat di utara berhulu utara menghadap ke timur, berbahaya.
Disebutkan rumah yang berpapasan, yang disebut kehadang kala, berbahaya.
Ada disebut rumah Ratu Nyakra Negara hanya khusus untuk raja, dan juga
rumah yang bernama Ratu Mantri Sadhya, kecuali raja, boleh juga untuk Sang
Brahmana Pendeta.
Yan hana sawa munggweng bale patêngah lwire : sawaning wwang pêjah, twi
sawa rarekauan, atatiwa, yan hana salu tiang sanga magênah ing kulon, twi
amênêr ring gênah sawa ika, tan kêna kahungkulin cuntakang sawa genah ika,
apan salu tiang sanga, tan kêna inungkulan dening sakatahing para salu len, yata
kaharaning prabhuning salu sawêwêngkoning palêbahan wesama.
Kalau ada jenasah ditempatkan di bale patengah misalnya : jenasah, juga jenasah
yang bersifat simbolik, yang diaben, kalau dalam karang itu ada bale bertiang
sembilan bertempat di sebelah barat, juga tepat berpapasan dengan tempat jenasah
itu, tidak terkena cuntaka tempat itu, sebab bale bertiang sembilan, tidak teratasi
oleh semua bale yang lainnya, karena itulah disebut rajanya bale di dalam
palebahan / lokasi rumah itu.
71
TAK KÊNA MALA CUNTAKA
Yeka karananing ikang munggwing salu tiang sanga tak kêna mala cuntaka
mwah sawa kabeh.
Itulah sebabnya sesuatu yang berada di dalam bale tiang sembilan tak terkena
cuntaka dari semua jenasah.
72
PUSPAKA
Kayeki pawitania salu tiang sanga ika lwire : sanga sarining yasa saha puspa, ri
wus pinrayogya hana pawêtu lingganing yasa ngaran puspaka. Kayeka maka
sarining lingga sanga yasa, karaning puspa ika, kagênahang ring salu tiang
sanga kaharaning singasari, yogya gênahing sarwa kapêningan.
Beginilah asal mulanya bale tiang sembilan itu yakni : sembilan macam inti
(suksman) puja penghormatan dengan bunga, setelah selesai diupacari lalu
diciptakan perwujudan dari puja penghormatan itu yang disebut Puspaka (puspa
lingga). Hal yang demikian sebagai inti dari pada wujud puja penghormatan
kesembilan yang disebut puspaka itu, ditempatkan pada bale Singasari, wajar
menjadi tempat segala yang bersifat kesucian.
Mwah yan hana wwang tan yogya kamala cuntakaning sawa, wit saking
pagêlaran, wênang munggwing salu tiang sanga juga lungguhe, yan salu lian
ring tiang sanga, kayika tingkahe, kêna sinaputaning mala cuntakaning sawa.
Lagi pula kalau ada orang yang tidak terkena cuntaka sawa (tak keneng cuntakan
wang padem), bolehlah bertempat di bale tiang sembilan, kalau di bale yang lain
dari bertiang sembilan, demikian halnya, terkena imbas dari noda akibat cuntakan
sawa.
74
TUKARAN
Kalau ada api unggun berlandaskan onggokan, tidak boleh dipakai tempat
memasak makanan, tukaran namanya, boros dan pertengkaran disebutkan yang
demikian, diganggu oleh Sang Kala-Kali abdi Brahma, yang bernama Ki Lebur
Awu, berhak membasmi dan memangsa segala penghidupan, dapat menyebabkan
kena bisa, akibat gangguan dari Sang Kala Greha, sebab ia yang mengijinkan
yang demikian dikuasai olehnya.
75
BUMI SUDHA
Nihan kang ngaran bumi sudha, gênah Brahma, lwirnia hana mudhak, dagingin
tanah, tanah ika dagingin pawon pangratêngan, pawon ika maraga Ki Lebur
Awu, kadi munggah ring hajêng. Palabania, śa, sata brumbun kuning walik
wajadin sudamala, wênang ingolah karangan jangkêp tatabuhan kadi nguni,
mapati ring tugu, malakwa ring byantara kliwon.
Inilah yang bernama bumi sudha, tempat api unggun, yakni ada onggokan bekas
ditimbuni tanah, dan tanah itu diisi tungku (kompor yang dibuat dari tanah) untuk
memasak, maka tungku itulah yang berwujud Ki Lebur Awu, seperti yang telah
disebutkan di atas. Adapun lelabaannya yakni, caru ayam brumbun, kuning balik
atau yang disebut ayan brumbun kuning bulu cemara, boleh diolah serta karangan
lengkap dengan tetabuhan seperti biasa, dihaturkan di tugu pada hari kajeng
kliwon.
XI
76
PAUMAHAN BHUTA
Hana salu saka pat, magênah ring purwa manuting tata pêdum, ika paumahan
bhuta ngaran, kawiwêngan dening Bhuta Sidhapati. Tan pêgatin gêring sang
momah, tan hana pamahayunia, apan dahating pamirudha, gêring têka ngaran,
pitata mangkana.
Ada bale bertiang empat, bertempat di sebelah timur pekarangan yang telah
memakai tatanan pedum, hal yang demikian menjadi penghunian bhuta namanya,
dikuasai oleh Sang Bhuta Sidhapati. Menyebabkan tidak henti-hentinya kesakitan
orang yang menempati, tidak ada jalan upacara pamahayu, sebab kena gangguan
yang sangat besar dan kedatangan penyakit, apabila demikian keadaan
penataannya.
77
PAWANGUNAN TAN PASALU
Yan hana pawangunan tan pasalu, magênah ring kulon manuting tata pêdum, ika
paumahan sang kala raja, sira wênang maka dewatania. Yan hana wong momah
kapiruda denira Sang Kala Raja, maka bara dahat pamirudan ira, tan bisa
yowana sang momah, tan sêngguhan mwah pamirudan ira, gêring kapati ngaran,
dum pitata mangkana.
Kalau ada bangunan tanpa memakai balai-balai, bertempat di sebelah barat pada
pekarangan yang telah memakai pedum, itu adalah penghunian Sang Kala Raja, ia
berhak sebagai dewatanya. Kalau ada orang menghuninya, akan diganggu oleh
Sang Kala Raja, teramat panas akibat gangguannya, tak dapat mencapai selamat
orang yang menghuninya, tak dapat diduganya lagi akibat gangguannya yang
bernama gering kapati, apabila demikian penataannya.
Hana salu wus wangun, sudhang padune ngênjek ring lambange jêroning
papurus, tur pancungnia ngancing pamiat twiniya ring lambang jêroning apurus,
pangêmpêd padune nêkêp saking luwur. Nêrus kajabeng padu manuting sukate.
Iga-iga matrêptêp ring lambange mwah maweh pangêmpêd, ngangge saha
jalujuh iga-iga matungka, witing tungka ngênjekk ring lambang, tan yogya
mêtwakên, cinapahan twi macanggah wênang, canggêmang ring rahim
lambange, ika ngaran trêptêpan. Wongkilas, utama dahat. Yadin iga-iga kayika,
yan ta jalujuhe matungka, sundhang padune asambung anêrus jabeng papurus,
dudu ngaran ongkilas, gagrantangan juga ngaran.
Jika ada bangunan bale telah selesai dibangun, sundang padunya menginjak di
lambang di tengah purus, serta pancungnya terpancang pada pertemuan lambang
di tengah purus, serta pancungnya terpancang pada pertemuan lambang di tengah
purus, sedang pangempeted padu itu manutup dari atas, terus sampai
menyambung ke luar padu sesuai dengan ketentuan ukuran (sukat). Usuknya (iga-
iga) bertumpu sampai di lambang dan di tambah pangemped, serta memakai
jalujuh iga-iga (semacam reng) memakai penunjang (tungka), ujung tungka
menunjang jalujuh, pangkal bawah tungka bertumpu pada lambang, tidak boleh
(demikian), menimbulkan halangan, apabila memakai canggah (semacam tiang),
bolehlah (pengemped lekatkan pada pinggiran lambang) itulah bernama tretepan
(tumpu), juga disebut wongkilas, cukup baik. Walaupun usuknya seperti itu, kalau
jalujuhnya tidak mempunyai penunjang, sedangkan sundang padunya bersambung
terus keluar purus tiang, bukanlah bernama wongkilas, melainkan gagrantangan
namanya.
79
RÊROJOGAN
Yan hana salu nora masundang padu, rarojogan ngaran, tunggul pêngalape,
tunggil arane, kadi kang inucap ring ajêng. Wijang wênang gênahnia tan yogya
ring ulon, manut ing tata pêdum / wesma. Yan gagrantangan, tan pamiding
gênah, saka wênang yogya. Yan hana pêwagun-an kori mawintang aring, yogya
ngangge pamlaspas agung, saha pangêlêb ring dasar, mwang pajimat ring hulu.
Ila-ila yan tan mangkana.
Kalau bale yang bukan masundang padu (tidak memakai pemucu), rarojogan
namanya, tunggul pangulap tunggil namanya seperti yang telah disebutkan di
depan. Pembangunan yang bernam wongkilas, bisa ditempati oleh Pendeta
(Sulinggih), orang kebanyakan (biasa) juga boleh, namun bangunan yang tidak
wajar terletak di hulu, menurutukuran pemukiman. Kalau bangunan bernama
gagrantangan, tidak memilih tempat, di arah mata angin manapun boleh. Kalau
ada bangunan kori dalam bentuk wintang aring, wajarlah memakai yadnya
pamlaspas aring, wajarlah memakai yadnya pamlaspas besar, serta memulang
>> 76 s/d 79
Ada juga bale yang disebut Paumahan Bhuta, dikuasai oleh Bhuta Sidhapati. Ada
juga bale yang disebut Gering Kapati, sangat berbahaya kalau ditempati orang.
Ada juga disebut Salu Wus Wewangun, yang dirangkai dalam bentuk sundang
padu, lambang, iga-iga dan pangemped yang dinamai wongkilas dan
gagrantangan.
XII
80
SALU JAJAR LÊMAH
Yaning kêdatwan, wênang hana bale saka nêm, tan pêsalu, magênah ring sor bale
patêngah, twi ring sor salu tiang sanga kolon, salu jajar lêmah ngaran, Ratu
Jênêk ngaran, tata pêdum wesma ika.
Kalau di dalam karang paumahan, wajar adanya bale bertiang enam, tanpa
memakai balai-balai, bertempat di hilir (teben) bale patengah, atau hilir bale
bertiang sembilan sebelah barat, disebut bale Jajar Lemah namanya, (juga)
bernama Ratu Jenek rumah yang demikian.
MANTRI WIJAYA
Yan kêdatwan tan hana salu jajar lêmah, mantri wijaya ngaran, pêdum pitaka
ika, wesmanira Raden Tumênggung mwang para wijang, wênang.
Kalau dalam karang paumahan tidak ada bale Jajar Lemah, Mantri Wijaya
namanya, pembagian yang demikian, tempat tinggalnya Raden Tumenggung dan
para mantri maha di atasnya, disebut baik. Kalau tidak demikian, itulah disebut
cacat. Tegak paksi dengan titi maha bisa juga dikatakan pamentang.
84
MURDHA MANIK
Yan pawangunan, sakanae rwa wêlas, mamandung, asalu sanunggal ring madya,
murdha ngaran, mapataka twi bajagul, pada wênang. Yan titi maha anêmu ring
têgak paksine juga wênang. Yan têrus katêben mapataka, hayu, murhda manik
ngaran.
Têgesaning pataka lawan bajagul, lwirnia: kang aguling ngaran bajagul, wênang
pucuke marêp kaulon. Yan angadêg ngaran pataka, wênang pucuke minduhur.
Keteranganya antara pataka dan bajagul antara lain: kalau letaknya melintang
bajagul namanya, ujungnya harus menghadap ke hulu. Kalau letaknya berdiri,
pataka namanya, ujungnya harus di atas.
86
ANGAWE BAJAGUL
Yan angawe bajagul, mapan ika maka huluning salu, Sanghyang Undagi wênang
mawitakên swakarya ika, apan sira wruh ring pawitaning swakarya, mwah
têkaning pati hurip sawa karya kabeh. Masadana tarpana juga: wangi maraka
nyahnyah 1 tanding arta 11, canang gêntên 1 tanding arta 11, daksina 1,
banjotan akelan jangkêp saha têtabuhan saparikrama, arta nista-madya-utama,
pada wênang sowang-sowang. Yan angawe pataka mwang langki, tunggal
kramania.
Kalau membuat bajagul, oleh karena (bajagul) itu adalah sebagai puncak
bangunan, Sanghyang Undagi kuasa memulai pekerjaan itu, sebab Beliaulah
Maha Tahu terhadap asal mula segala kerja. Juga menggunakan sarana pemujaan
sebagai berikut: banten canang wangi berisi raka-raka (ramuan) nyahnyah satu
tanding dengan uang 11 kepeng, banten canang genten satu tanding dengan uang
11 kepeng, daksina 1 buah, satu kelan banjotan (seperangkat ketupat) lengkap
dengan tetabuhan sebagaimamna biasanya, uang sesari yang jumlahnya kecil,
sedang dan besar, masing-masing itu boleh dipergunakan. Apabila akan membuat
pataka maupun langki, sama caranya.
>> 80 s/d 86
Di sini ada disebutkan Salu Jajar Lemah yang bertitik tolak pada letaknya bale
pada suatu pekarangan, yang nama lainnya disebut Ratu Jenek. Dilanjutkan
dengan nama Mantri Wijaya, kalau Salu yang memakai perhitungan Jajar
Lemah. Selain itu juga ada disebut Salu Bundar Manik, bagi bale yang bertiang
sebelas. Ada juga disebut Watang Aguling. Mudha Manik, ada juga yang disebut
bale Mudha saja. Bagaimana keterangan tentang yang bernama bajagul dan
pataka. Juga tentang seorang Undagi di dalam menjalankan swakaryanya,
diutarakan juga di dalam bagian ini.
Sane wênang ngamimitin karya ika, yata sang wruh ring wulaning pasuk wêtu,
titah tumitah sira Sanghyang Siwa Lingga ring bwana sarira, saha sadhana
tarpana; canang gêti-gêti atanding, lênga buratwangi atanding, arta pada 11,
daksina gêde 1, kêtipat kelanan jangkêp, arta 17, 25, tampinan sapanginang, arta
nista, madya, utama pada wênang sowang-sowang, rantasan saparadêg,
panyênêng jangkêp saha têtabuhan saparikramania. Yan tan wruh sira ring
kahanan ira Sanghyang Siwa Lingga, ring bwana sarira, tak wênang sira
amalukwa karya ika. Yan laju sira amurug, katêmah denira Sanghyang Sinuhun,
kapuruda de Sanghyang Anala, maha bara dahat pamirogan ira Sanghyang
Mangkana kramania, angamaet pataka lawan bajagul, tunggal gênah bina
carane, apan wus sira ring bwana sarira, paran inametana, lwir pawarah ira
Sanghyang, pati hurip, pasuk wêtunia, gumuling lawan ngadêg, pada hana para
wrêtinia sowang, den wruh pwa kita aywa uma umidêp.
Yang berhak memulai pekerjaan itu, ialah orang yang mendalami hakikat ajaran
yang disebut asal mulanya pasuk wetu(memasukkan dan mengeluarkan secara
batiniah), pawisik Sanghyang Siwa Lingga terhadap dirinya, melalui upacara
untuk memuaskan Beliau, sebagai berikut : canang geti-geti satu tanding, lenga
buratwangi satu tanding, uang masing-masing 11 kepeng, daksina gede 1 buah,
ketupat kelanan lengkap, uang 17, 25 kepeng, tampinan sirih satu soroh (lengkap
dengan ramuannya), uang yang boleh kecil, sedang dan yang besar sama-sama
boleh masing-masing, rantasan satu unit, penyeneng lengkap dengan air tetabuhan
sebagaimana biasanya. Apabila mereka tidak mendalami hakikat keadaan tentang
Sanghyang (Siwa Lingga), yang berada di dalam diri, tidak boleh mereka terlanjur
melanggar, dikutuklah oleh Sanghyang Junjungan, diganggu oleh Sanghyang
Anala, sangat panas membara penyakit dari Sanghyang adanya. Demikianlah
prihalnya, kalau mengerjakan pataka dan bajagul, walaupun terletak pada satu
tempat, namun berbeda tata caranya, sebab sudah waspada Beliau terhadap diri
manusia, sebagaimana sabda Sanghyang Wismakarma mengenai ajaran pasuk
wetu, tentang mati dan hidup, baik yang berdiri maupun yang melintang, masing-
masing itu ada caranya, yang seharusnya anda hayati, janganlah ragu-ragu
mendalaminya.
88
PANGALAPANING SUKAT
89
DHARMA TANPA SILA
Twa sira wus wruh ring kaputusan ira Sanghyang Undagi ring buana sarira, yan
tan tinapakan juga dening tarpana suksma olih Sanghyang Guru, nirgawe nikang
kaputusan yuktinya, dharma tanpa sila ngaran. Dadi apuhara harohara ikang
yasa, meh katampakan ikang bhaya Sanghyang Undagi mwang sang ingamet
pawangunan ika phalania. Yang Sanghyang Undagi kurang kaputusaning idêp,
têpêt , yan sampun tanapakan tarpana suksma de Sanghyang Guru, tur tan haro-
haro elahe têpêt ring brata yasa ika, juga ngaran dharman Undagi, lwih têmên
paibon mwang kahyangan kabeh. Yan Sanghyang Undagi wus wruh saking
ndewek, yen tanpa guru ring sang wruh ing kêundagian, doyan tinameng prihati
wêkasan, sang niwak mwang sang katiwakin ila estu phalania mangkana.
90
NGUTANG GUNA
Yan ngêntosin sêsaka pêwangunan, kang wus puput pinrascita, tan yogya
ngêntosin sanunggal ila-ila kojarannia, ngutang guna ngaran, lwih ring asiki
Kalau mengganti tiang pembangunan, yang sudah selesai diupacari prascita, tidak
dibenarkan mengganti hanya satu batang, berbahaya konon disebutkan,
membuang fungsi namanya, tetapi kalau lebih dari satu batang dibenarkan,
sebanyak-banyaknya tidak dibenarkan, kalau lebih banyak dari setengah jumlah
tiang, lebih baik seluruhnya diganti.
91
LÊBUR BRATA
Yan lwihan ring sêtêngah, lêbur brata ngaran, mahabara dahat halania, tan sida
pinrascita mwah.
Kalau lebih banyak dari setengahnya, lebur brata (melebur pantangan) namanya,
sangat besar bahayanya, tidak dapat diupacarai (prascita) lagi.
92
SARI ANGUMBANG
Yadin sêkatahe sêsakane magêntos, tan yogya ngwangun yasa mwah, la dahat
kojarnia. Yan mwah ngwangun yasa, sari angumbang ngaran, hana unggwang
yasa kaping rwa, yasa matêmahan wisya, ika mamiruda, mahabara dahat
ngarannia.
XIV
93
KATWÊKAN
Yan wewangunan kang wus puput pinrascita, hana idep nguwahin, hana patut
waweweh lêng pitwi tan, tan yogya mongpong sasaka kari ngadêg, yan purug ila
dahat kojarnia, katwêkan ngaran.
94
NAGASESA
Kalau pembangunan yang ssudah selesai diupacarai prascita (penyucian), ada niat
mengganti maupun menambah dengan pembangunan lain, walaupun sudah selesai
diupacarai sebelumnya, tidak dibernakan, Nagasesa namanya, sangat berbahaya.
Tetapi kalau pembangunan yang tidak diupacarai, tidak menghitung baik dan
buruknya.
95
RATU KAPÊKAN LUNGGUH
Pawangunan kang wus pinrascita, hana idêp ngêntosin, pataka twi bajagul-nia ,
yan tan saking rungla ndewek tan wênang, Ratu Kapêkaning Lungguh ngaran,
tan surud amanggih baya kawêkas, saguna wiguna muksa.
96
SUKAT TÊBAHAN
Inilah penjelasan yang dinamai sukat tebahan atau pamanceran adalah tunggal,
yakni : ukuran tiang sunduk, lambang dan bajagul, yang tingginya, panjangnya,
lebarnya, lalangit, yang telah diupacarai penyucian.
97
PANGÊRUS MAYANG
Yan hana pawangunan asalu tunggal twi rwa, mamayang mailêh, twi rwang
aneh, têlung aneh, pangêrus ngaran. Kang ingaranan mayang, lwirnia :
pangêmpêdnia panjang, sinangga mwah dening lambang, tur masêsaka manuting
sukat, babatarannia makundaka, ring mudhakika, ngênjêk sêsakane, mangkana
kramania.
Kalau ada pembangunan balai-balai satu atau dua buah, memakai mayang
berkeliling atau dua belah, tiga belah, yang demikian keadaannya pangerus
namanya. Yang disebut mayang yaitu : serambinya memanjang dan disangga lagi
oleh lambang, demikian juga memakai tiang sesuai dengan ukurannya, lantainya
berundak dan pada undak itu terpacanglah tiangnya, demikian caranya.
98
MANCA GINA
Yan hana salu saka ênêm, rongnia saking ulon nêrus katêben, “manca gina”,
wenang panambakaning bale kêmbar. Yang angge paturon, sagênah wênang.
Kalau ada bale bertiang enam, ruangannya dari hulu ke hilir, manca gina
namanya, boleh menjadi pendamping / perbatasan bale kembar. Kalau
dipergunakan sebagai tempat tidur (meten), di sebelah manapun boleh.
Kalau membuat fondasi atau lantai rumah, pada fondasi rumah yang mendahului,
umpamanya disambung lagi atau diperluas, kalau sudah selesai kemudian pada
tempat menyambung itu terjadi pecah melurus mengikuti tambahan itu, berbahaya
jadinya, karena dikutuk oleh Sanghyang Nagasesa namanya, tak henti-hentinya
sakit orang yag bertempat tinggal di rumah itu, karenanya patut dibongkar ratakan
terlebih dahulu, atau ditutup dengan tembok (dengan batar) di tengah-tengahnya,
sebagai cara untuk menghilangkan belahan yang melurus, setelah demikian,
barulah boleh membangun rumah tempat tidur, (setelah sebelumnya) disertai caru
memakai ayam samalulung berbulu hitam disembelih, segehan nasi berwarna
hitam, berwujud manusia, dan dilaksanakan di tugu.
100
RANCANG BUNGA WATANG
AKRÊB YASA KAKRÊB LÊMAH
Yan hana rêrancangan umah saduhuring lambang, rancang bunga ngaran, prade
nangkeb ring babatarania sane pacang gênahin wawangunan ika, rawuhing
padewasania angyasa, prade soring rêrancangan ika, ngadêgang sêsaka,
angwangun yasa, tan yogya, watang akrêb ngaran, agung pangawisyania, ila-ila
têmahina, yasa kakrêb ing lêmmah ngaran, ring buana sarira wênang
rêrancangan ika gingsiran dumun, twi lakar sadurung padewasania.
102
SILUNGLUNG ING GURU
Yan hana pawangunan wawu puput akyasa prascita, kala daweasania, yogya
sakula wandu sang muput umah ika, amlaku mwah yasa pajati rikalaning latri,
“silunglung ing guru” ngaran, tata mangkana.
Kalau ada pembangunan yang baru selesai diupacarai prascita, pada waktu hari
diupacarai patut sekeluarga yang mempunyai rumah itu, melaksanakan upacara
pejati pada malam harinya, tata cara yang demikian silunglung ring guru
namanya.
103
NGOBAH SAMADHI
Salwir wawangunan, yan wus puput kinyasan, tan yogya miwah inuparêngganing
karya wahwuhin, sadurunge wentên panglêbar bratania ngobah samadhi ngaran,
ila-ila kojarnia.
Segala pembangunan, yang sudah selesai diupacarai (dipelaspas), tidak boleh lagi
dirangkai dengan yadnya menambah atau mengurangi hakikat pemelaspasan itu,
sebelum adanya upacara panglebur mrelina, ngobah samadhi namanya, berbahaya
disebutkan.
XV
104
ANGASTAWA
105
MAKIRE ANGWANGUN
Kalau aka membangun suatu bangunan, adapun tata caranya : pada hari subuh
sehari sebelum hari yang dipastikan hari baiknya, tiang dan sunduk patut
dibersihkan di sungai atau di laut, pancuran, kolam juga disertai upacara :
- Canang lengawangi, buratwangi, canang geti-geti sama-sama satu tanding,
serta uang sesari 11 kepeng
- Banjotan 1 kelan
- Daksina 1 buah, uang sesari 125 kepng
- Peras lengkap sebagaimana yang berlaku seperti dulu
Kalau pengambilan yadnya itu agak besar, ditambah lagi dengan suci satu soroh
lengkap dengan tetabuhan, memohon penglukatan dan pabersihan kehadapan
Bhatara Wisnu, segala kecemaran kayu (bahan) itu, diharapkan menjadi hilang,
yang mana puncak penyelesaiannya juga kehadapan Bhatara Gangga. Siramlah
tiang itu semuanya, selanjutnya tiang itu tidak boleh ditempatkan di bawah
langkah pabaktian, tetapi boleh pada tempat akan membangun.
106
MATÊMUANG YASA
Orang yang menjadi undagi patut juga mempertemukan yasanya, demikian juga
pelaksanaannya.Pembangunan yang sudah tuntas diupacarai, patut Beliau memuja
Ida Sanghyang Widhi, terlebih-lebih mengenai baik buruknya serta penjabaran
brata dan yasanya pada diri pribadi, boleh melalui pemusatan segenap pikirannya.
Pembangunan yang tiangnya memakai purus tunggal (satu), maka keluar
masuknya kembali kepada Sanghyng Siwa. Yang memakai purus lepit (majepit),
keluar masuknya kembali kepada Sanghyang Indra. Yang berbentuk
cecanggahan, keluar masuknya kembali kepada Sanghyang Aswino Dewa.
108
INGARAN PAPURUS
Yang dimakan papurus, ialah adanya yang masuk ke dalam lubang. Sebabnya
dinamakan cecanggahan, ialah hanya menyangga, tidak ada yang masuk ke dalam
lubang, berbeda namanya oleh masing-masing orang.
109
DUDU INGKARAN PAMANCÊRAN
Yan hana sukat pawangunan yan tan puput pawidhi-Widanania saha prascita,
dudu ngaran sukat pamancêran. Mwah ring pawangunan patining sukat ika, tan
wênang angwangun yasa, aro-aro kang yasa, tan hana unggwania, mamiruda
kang wêkasan, ring sang awesma, pilih tunggal ring sang angwangun yasa,
mangkana kojarnia.
110
WALIK SUNGSANG
Yan hana cacakêpan salwir cinakêpan, minakadinia sunduk mwang lambang, tan
yogya dawane ring sor, wênang bawake ring sor, hayu ika. Yan panjangnia ring
sor, cacad ika, “walik sungsang” ngaran, tan pêgat kageringan sang momah.
Têgêsina kang ngaran bawak, hanut ring sulur, muraja wit mwang taru lalangite,
ika ngaran bawak, sulurnia ngaran panjang. Yan wawangunan mapêtaka,
anuting gênah sunduke maweh aran. Mangkana kang inucap salwiring
wawangunan.
111
NGÊNTOSIN SASAKA
Inilah pelaksanaan mengganti tiang, yakni : tiang yang baru harus diupacarai
terlebih dahulu dengan prascita seperti dahulu, setelah tuntas barulah boleh
dipasang, serta dengan penyelesaian upacara untuk keseluruhannya agar kembali
seperti baru keutamaannya.
112
PANGLÊBAR YASA
Inilah tentang panglebar yasa terhadap pembangunan, sebelum limit waktu 42 hari
menuruti masa yang disebut kambuhan, yakni : mulai dari titik penyelesaian
pekerjaannya, sudah mencapai satu malam, (atau) tiga malam dari saat
pelaksanaan yasa ataupun lebih, dan juga seketika dilebar, namun disertai dengan
prascita penyucian, yakni : canang daksina, ketupat satu kelan, jerimpen satu
pasang, dananan, peras panyeneng, sesayut pabersihan, lengkap dengan segala
pelaksanaannya, dihaturkan kehadapan Sanghyang Yasa, yang diselesaikan
dengan memohon ke Sanghyang Surya. Setelah selesai boleh dikerjakan lagi,
demikianah pelaksanaannya.
113
DHARMANING UNDAGI
Inilah kewajiban seorang Undagi, yaitu orang yang menjadi Undagi patut supel
pemikirannya, (sebab) berteman terhadap kewajiban menurut falsafah
Wiswakarma terhadap sesama manusia, amat mulia itu namanya, tidak boleh anda
berbuat iri hati, pemarah, atau berkata serakah (terutama) pada waktu
menjalankan kewajiban sebagai Undagi. Apabila ada orang yang mencela, tidak
benarkan anda marah, sebab Sanghyang Undagi berhak menjalankan atau
menyebarkan kewajiban orang belajar : selidiki juga hal itu sampai tiga kali,
tentang benar atau tidaknya kata-kata yang demikian, sebab anda tidak berhak
melaksanakan kata-kata orang lan, sebagai sama-sama pekerja. Demikian
patutnya anda bertekad, selamatlah akibatnya anda dikemudian hari, tidak kena
kutukan dari Sanghyang Undagi terhadap diri anda. Kalau tidak bijaksana anda