Prelamanje svjetlosti na sfernoj granici

Zakon prelamanja (loma) svjetlosti na ravnoj granici izmeu dva optiki razliita
sredstva/sredine je opisan relacijom koja se naziva Snellov zakon:
n1sin = n2sin

(1)

pri emu je situacija na Slici 1, sluaj prolaska svjetlosti kroz dva homogena sredstva za koje
vrijedi da je n1<n2, a taka na granici te dvije sredine je proizvoljna taka D.

Slika 1. Prelamanje svjetlosti na ravnoj granici izmeu dva homogena optika sredstva.
Izraz (1) se moe napisati i u drugom obliku ako se iz proizvoljne take A na upadnom
zraku povue prava koja presijeca normalu u taki C i prelomljeni zrak u taki B. Ako se na
normalu nau projekcije taaka A i B dobijaju se take A' i B'. Za dva slina trokuta AA'C i
BB'C vrijedi relacija:

AA' BB'

AC BC
Za dva trokuta AA'D i BB'D vrijede realcije:

(2)

AA' AD sin i AB ' AD sin

Uvrtavanjem (3) u (2) i nakon sreivanja dobija se relacija:

(3)

AC
BC
n2
(4)
AD
BD
koja je poznata kao Mbiusov zakon prelamanja svjetlosti.
Ako se izraz (4) primijeni u sluaju prelamanja svjetlosti na granici dvije homogene
sredine takve da je n1<n2, a da je granica sferna, sa centrom u taki C, poluprenika r (Slika
2). Taka T koja polovi sfernu granicu naziva se tjeme, a prava koja prolazi kroz C i T je
optika os. Neka se svijetli takasti predmet nalazi u proizvoljnoj taki A. Neka je iz A upadni
zrak svjetlosti pao na sfernu granicu u proizvoljnoj taki D pod uglom . U drugu sredinu
proao je prelomljeni zrak pod uglom i dao sliku u taki B. Udaljenost predmeta (A) od
tjemena (T) je p, a udaljenost slike (B) od tjemena (T) je q. U situaciji koja je opisana na Slici
2 moe se primijeniti zakon prelamanja svjetlosti prema (4).
n1

Slika 2. prelamanje svjetlosti na sfernoj graninoj povrini.

Ako se primijeni Gaussova aproksimacija, odnosno aproksimacija za paraksijalne
zrake (zrake s optikom osi zatvaraju maleni ugao) onda vrijedi:

AD AT i BD BT
Relacija (4) uz takvu aproksimaciju postaje:
AC
BC
n2
(5)
AT
BT
Kako je AC p r , AT p, BC q r , BT q i CT r izraz (5) postaje
n1

n1

pr
qr
n2
p
q

(6)

to nakon sreivanja daje jednadbu:

n1 n2 n2 n1

p q
r

(7)

koja predstavlja zakon prelamanja svjetlosti na sfernoj granici.

Ako se pretpostavi da je dobijena slika predmeta svijetle take (A) dobijena u
beskonanosti ( q ) jednadba (7) postaje:
n1 n2 n1
n1

, odnosno p
.
p
r
n2 n1
Posljednji izraz predstavlja udaljenost take koja se naziva predmetna ia ili fokus (Fp), a
njena udaljenost od tjemena je predmetna ina daljina fp:

n1
(8)
n2 n1
Analognim zakljuivanjem da se predmet nalazi u beskonanosti ( p ) dobija se druga
taka koja se naziva ia slike (Fq) ija je udaljenost od tjemena ina daljina slike (fq) data
relacijom:
fp

n2
n2 n1
Prema izrazima (8) i (9) se dobiju dvije relacije:
fq

f p fq r i

(9)

f p n2

f q n1

(10)

Uvrtavanjem izraza (9) i (10) u (7) dobija se nova jednadba koja opisuje prelamanje
svjetlosti na sfernoj granici:
f p fq

1
(11)
p
q

Slika 3. Newtonove oznake za poloaje predmeta i slike.

Ako se uvedu Newtonove oznake za poloaj predmeta i slike u odnosu na predmetnu iu Fp i
iu slike Fq, prema Slici 3 vrijedi da je p = xp+ fp i q = xq+fq , a jednadba (11) postaje:
fp
fq

1
x p f p xq f q
Nakon sreivanja se dobije Newtonov oblik jednadbe prelamanja svjetlosti na sfernoj granici
u obliku:
fa fq
1
xa xq

(12)

Slika 4. Odreivanje uveanja pri prelamanju svjetlosti na sfernoj granici.

Uveanje slike dobijene nakon prelamanja svjetlosti na sfernoj granici, a na osnovu
y'
definicionog izraza u
, prema relacijama koji vrijede za sline trokutove AA'C i
y
BB'C dobija se:

qr
pr

(13)

Izraz za uveanje prema (13) i (6) se moe napisati u obliku:

n q
u 1
(14)
n2 p
gdje znak - oznaava da je slika obrnuta.

Jednadba tanke lee/soiva

Primjenom zakona prelamanja/loma svjetlosti na graninoj sfernoj povrini relacija
koja povezuje optike karakteristike sredina u kojoj se svjetlost prostire (n1, n2), geometrijskih
karakteristika takve granice (r, njen poluprenik), udaljenosti predmeta od tjemena (p) i
udaljenost slike od tjemena (q), dobijena je jednadba (7). Ova jednadba se koristi za
izvoenje jednadbe koja opisuje prelamanje na dvije sferne granice koje ine jedan sistem
koji se naziva lea (soivo).

Slika 5. Prelamanje svjetlosti na dvije sferne granine povrine.

Prema Slici 5 , primjenom jednadba (7) dobijaju se za lijevu i desnu sfernu granicu relacije:

n1 n2 n2 n1

p q'
r1
n2 n3 n3 n2

p' q
r2

(15)
(16)

Sa Slike 5 se vidi da je slika predmeta A za q' udaljena od tjemena T1, dok je predmet udaljen
za p od tog tjemena. Slika predmeta B' je za svijetli predmet za drugu sfernu graninu
povrinu udaljena za p' od njenog tjemena T2. Ta granica stvara sliku u taki B koja je za q
udaljena od tjemena T2. Ako se pretpostavi da je lea tanka, udaljenosti q' i p' su jednake
(njihova apsolutna vrijednost). Udaljenost predmeta za drugu sfernu granicu je p'. Sada
jednadbe (2) i (3) daju nakon eliminiranja lanova koji sadre p' = q' daju jednadbu
prelamanja svjetlosti na tankoj lei:

n1 n3 n2 n1 n3 n2

p q
r1
r2

(17)

Ako je n3 = n1, kako je esto u praksi, jednadba (17) postaje:

n1 n1 n2 n1 n1 n2

,
p q
r1
r2
a nakon sreivanja se dobije jednadba:
1 1 n2 n1 1 1


p q
n1 r1 r2

(18)

Ako se na opisani nain odredi predmetna ina daljina i ina daljina slike na osnovu
jednadbe (17) dobiju se relacije:

fp

n1r1r2
n3r1r2
i fq
r2 (n2 n1 ) r1 (n3 n2 )
r2 (n2 n3 ) r1 (n3 n2 )

U sluaju kada je n3 = n1, fp = fq = f , gdje je f ina daljina tanke lee odreena izrazom:
1 n2 n1 1 1

(19)

f
n1 r1 r2
koja se naziva optiarska jednadba. Predmetna ia (fokus) jednako je udaljena od lee kao i
ia (fokus) slike (F), a jednadba za tanku leu glasi:
1 1 1

(20)
p q f
Prema dogovoru za sabirne (konveksne) lee f>0, a za rasipne (konkavne) lee f < 0.

Optika mo lee
Reciprona vrijednost ine daljine naziva se optika mo ():
1

(21)
f
Jedinica za optiku mo je dioptrija (dpt) ako je ina daljina f data u metrima (dpt = m-1).
U sluaju tanke lee, uzimajui Newtonove oznake za poloaj predmeta i slike, prema (12) i
uvjetu da je n3 = n1, fp = fq = f , dobije se Newtonova jednadba za tanku leu:
f f
1
(22)
xa xq
U sluaju da se lea nalazi u zraku (n1= 1), jednadba (19) postaje:
1 1
1
(23)
(n 1)
f
r
r
1 2
Znak za vrijednost poluprenika zakrivljenosti sferne povrine u (18) je pozitivan ili
negativan, to je predstavljeno, za razliite vrste lea. Na Slici 6 su predstavljene tri
karakteristine sabirne lee i na Slici 7 su predstavljene tri karakteristine rasipne lee.

Slika 6. Bikonveksna (a), plankonveksna (b) i konkavnokonveksna lea (c).

Slika 6. Bikonkavna (d), plankonkavna (e) i konveksnokonkavna lea (f).