Reha Kuldal

Herakleitosun Dncesinde Deiim ve Olu

1.

Giri

Efesli Herakleitos, Antik Yunan dncesinin snflandrlmasyla ilgili olarak Hermann

Alexander Dielsin1 ardndan yaygn kullanlan bir terim haline gelen pre-Sokratik
dnrler arasnda olduka nemli bir yere sahiptir ve yalnzca tarihsel bir figr olarak deil,
dinamik ve eletirel temeller zerinde ykselen dncesiyle zamannn tesine uzanabilmesi,
aradan geen binlerce yla ve kaybolan fragmanlarna ramen gncel kalabilmesiyle de zel
bir dnrdr. Bu bakmdan, bu almann konusunu tekil eden Herakleitosun
dncesinde deiim ve olu kavramlarn incelemeden nce, bu dnrn iinde yer ald
balam ve Herakleitosu anlamaya alrken kar karya kaldmz glklere ksaca
deinmek faydal olacaktr.
Herakleitosu pre-Sokratik dnemde dnce tarihileri tarafndan kozmolojistler olarak da
snflandrlan yonya okulu balamnda deerlendirmek mmkndr. Kozmolojistlerin
dnceleri, nesnelerin/varlklarn zyle ilgili olarak kabaca u drt soru etrafnda
ekillenmitir:2

Her ey nereden gelmektedir?

Her ey neden olumutur?
Doadaki oulluk nasl aklanabilir?
Doa, matematiksel olarak nasl ifade edilebilir?

Genelde pre-Sokratik dnrler, zelde ise kozmolojistler, fenomenlere getirilen geleneksel

mitolojik/teolojik aklamalar reddederek bu fenomenleri fiziksel, aklc yaklamlarla
aklamaya almlardr. Ancak Herakleitos, baz alardan dier kozmolojistlerden
ayrlmaktadr. Bunlardan en nemlisi, Herakleitosun dncesinin yalnzca kozmoloji
1 Diels, Hermann Alexander, Die Fragmente der Vorsokratiker, ed. Walther Kranz. Berlin: 1903.
2 Edouard Zeller, Outlines of the History of Greek Philosophy (1955). s. 323.

Reha Kuldal

balamnda ele almann imknszldr. Herakleitos yalnzca kosmosun yapsyla

ilgilenmemi, ahlak, psikoloji, teoloji, siyaset, toplum eletirisi gibi dier alanlarda da pek ok
dnce retmitir.
Herakleitosun says iki yz cmleyi gemeyen ancak bununla llemeyecek derinlik ve
zenginlie sahip fragmanlarnn aktard dnceyi incelerken kar karya kalnan iki temel
sorun bulunmaktadr. Bunlardan birincisi, hangi fragmanlarn gerekten Herakleitos
tarafndan yazldn, hangilerinin ise kendisine atfedildiini belirlemenin gldr. kinci
glk ise, sz konusu metinlerin yapsyla ilgilidir. Herakleitos, kendisine yaktrlan
Karanlk sfatn olduka hak edecek ekilde, dncelerini bazen rtl, bazen imgeler
kullanarak, bazen de kastl olmas ok muhtemel anlam ikilikleri ortaya karacak ekilde
ifade etmitir. Ancak kendisinin de belirttii gibi Herakleitos, aa grd 3 toplum
tarafndan anlalma kaygs gtmemi, szlerini yalnzca yeterli bilgelie sahip, aada
inceleyeceimiz logosu anlayan kiilere hitap ederek sylemitir.

2.Herakleitosun Kosmos Tasavvuru

2.1

Herakleitosun Yntemi

Kanmca, Herakleitosun kosmos tasavvurunu anlayabilmek iin ncelikle kosmosu nasl bir
yntemle incelediine bakmak gerekir. Herakleitos, duyularla elde edilen bilgiye Parmenides
kadar pheci yaklamamaktadr.4 Duyular Parmenidesin aksine yanltc ve gvenilmez
olarak grmemektedir. Baka bir deyile, Herakleitos iin duyulardan salkl bilgi elde etmek
mmkndr: Grme ve iitme yoluyla renilenleri tercih ederim. 5 Ancak grme ve iitme

3 Herakleitos, Fragmanlar, s. 245.

4 Stephen Aylward, Stepping into Rivers: Ontology in Heraclitus, Hirundo, The McGill Journal of
Classical Studies, cilt: 7, s. 3.
5 Herakleitos, Fragmanlar, s. 141.

Reha Kuldal

yoluyla renilenler, kosmosu yneten yasay kavramada tek balarna yeterli deildir.
Herakleitos asndan bunun, toplumsal yansmalar da olan yntemsel bir nedeni vardr.
Aadaki fragmana bakarak bu nedenin ne olduunu grebiliriz:
Bilgelii seven insanlar gerekten ok eyde aratrmac olmaldr.6
ok ey renmek anlayl olmay retmez. retseydi, Hesiodos ile Pythagorasa ve de
Ksenophanes ile Hekataiosa retirdi.7
Budalalar dinlerken sar gibiler; varken, yoklar deyii onlara ne de gzel uyuyor.8

Bu fragman birlikte deerlendirildiinde, Herakleitos iin bilginin deerinin salad

bilgelikle lld sylenebilir. Bilgi ve bilgelik arasnda organik bir iliki vardr; her birinin
sal dierine baldr ve bu ilikinin olmas gerektii gibi devam etmesi anlay (nous)
sayesinde olur. Pek ok fenomen hakknda bilgi sahibi olmak (polymathi), bilgelie (sophon)
giden yolda anlay gcn gelitirdii lde deerlidir. Dier bir deyile, duyular tarafndan
salanan bilgiler, bilgelie ulamada gereklidir ancak yeterli deildir. nc fragmanda
grdmz zere, bu ilikinin Herakleitosun ounlukla budala olarak grd toplumla
ilgili yansmas da bu noktada ortaya kmaktadr. Toplum, anlay gcnn zayflndan
dolay edindii bilgilerle hakikati anlayamamakta, bu da Herakleitos iin kalabal oluturan
bireylerin varoluunu deersiz klmaktadr. Kalabal oluturanlar varken, yoklardr. Baka
bir fragmanda bu konuyla ilgili olarak yle demektedir: Ruhlar barbar olanlarn gzleri ile
kulaklar kt tanklardr.9 Sz konusu fragmana ilikin yorumunda Cengiz akmakn
belirttii zere, burada barbar terimi Yunanca bilmeyen anlamndan farkl bir anlamda
kullanlarak logosu kavramaktan aciz, bir bakma kosmosun dilini bilmeyen insanlar ifade

6 A.g.e., s. 99.
7 A.g.e., s. 109.
8 A.g.e., s. 97.
9 A.g.e. s. 251.

Reha Kuldal

etmektedir.10 Bu hususlar birlikte deerlendirildiinde Herakleitosun kosmosu inceleme

ynteminin ne olduuna dair varabileceimiz sonu, anlayn duyularla elde edilen bilgiden
yola karak gelitirilmesi suretiyle kosmosun yapsnn anlalmasdr. Bu yntem
uyguland takdirde kosmosun yapsn, her eyi oluturan yasay anlamak mmkndr.
nk Herakleitos iin [b]ilgelik tektir; her eyi her eyle yneten dnceyi bilmektir. 11
Ancak bu yntemle incelenen kosmos kendini nasl gstermektedir? Aadaki blmde bu
soruya yant vermeye alacam.
2.2Herakleitosun Kosmosu: Ezeli ve Ebedi Ate
Herakleitosun kozmolojisinin iki temel kavram etrafnda ekillenmektedir. Bunlardan ilki,
yukarda belirtilen, her eyi her eyle yneten dnce, yani logos, ikincisi ise Herakleitosun
ate imgelemiyle aktard olutur.

12

Bu iki kavramn zellikle pre-Sokratik dnrleri

megul eden birlik ve okluk sorunsalna Herakleitosun getirdii yorumun zerinde durduu
iki sacaya olduklar da sylenebilir. Herakleitos, Anaksimander gibi, kosmosu birbiriyle
srekli ekime ve sava halinde bulunan ztlklardan oluan bir totalite, birlik olarak tahayyl
etmektedir; ancak Anaksimanderin aksine bunun herhangi bir sorun tekil ettiini
dnmemekte,13 kosmosun ekimeli doasna olumlayc bir ekilde yaklamaktadr:
Sava her eyin babas ve kraldr: kimini tanr, kimini insan olarak ortaya karr; kimini kle, kimini
zgr klar.14

10 A.g.e., s. 251.
11 A.g.e., s. 111.
12 Aada greceimiz zere, Trkedeki deiim szcnn Herakleitosun fragmanlarnda
aktard armlardan biri olan takas, dei toku etmek anlamn da ierdii iin bu ifadenin dier
muhtemel evirilere gre daha isabetli olduu dncesindeyim.
13 Guthrie, W.K.C, Flux and Logos in Heraclitus, The Pre-Socratics: A Collection of Critical
Essays, ed. Alexander P.D. Mourelatos. Princeton: Princeton University Press, 1993, s. 197-8.
14 Herakleitos, Fragmanlar, s. 137.

Reha Kuldal
Savan her eyde ortak; adaletin atma olduu ve her eyin olmas gerektii ekilde atma sonucu
meydana geldii bilinmelidir.15

lk fragmanda grdmz zere, Herakleitos sava her eyin, tanrlarn dahi zerine
yerletirmektedir. Burada sava dar anlamyla deil, atma ilkesi olarak dnlmelidir.
Tanrlar mmkn klan da sava ve atmadr, tanrlar dahi kozmosun ezeli ve ebedi i
atmasna tabidir ve hatta bu atmann rnleridir. Sava, Herakleitos iin sona erdirilmesi
veya zm bulunmas gereken olaand bir durum deil, fenomenleri olmas gerektii
ekilde ortaya karan ve sonra yok eden, kosmosu yaatan ezeli ve ebedi bir atetir. Baka
bir deyile, sava kosmosun doal durumudur. Ancak Herakleitosa gre bu atma hali bir
kaos durumu deildir. Kozmik atma, logosa gre hareket eden srekli bir deiim sreci,
bir olutur. Amak gerekirse, varlklarn pay (morous) atmada belirlense de tm bu pay
datmn belirleyen ve bilinmesi, zerinde konuulmas mmkn olan rtk bir ilke vardr.
Herakleitos bu ilkeye logos adn verir. Logos deiimi ynetir yahut tm deiim logosa
gre gerekleir. Logos varlklarda da mevcuttur, bu adan logosun yaama ikin bir ilke
olduu sylenebilir. Kanmca Herakleitosun dncesinde logos kosmosun zdr ve ate
ile logos ayn madalyonun iki yzdr. Herakleitos bu konuyla ilgili olarak yle demitir:
Btnn kendisi olan bu kosmosu ne bir tanr ne de bir insan meydana getirmitir. O, daima
belli llere gre yanan, belli llere gre snen ezeli ve ebedi atetir. 16 Burada
grdmz gibi, ate (olu) belli llere gre (logos) yanp snmektedir. Herakleitos her
eyin srekli deiim halinde olduunu dnmektedir, oluun ba veya sonu yoktur,
herhangi bir aktr tarafndan yaratlmamtr, zamansal adan sonsuzdur fakat i
dinamiklerinde belli llere tabidir.

15 A.g.e., s. 193.
16 A.g.e., s. 89.

Reha Kuldal

Kosmos denen bu sonsuz oluun iinde her ey atele takas olur, ate de her eyle. 17 Logos
kosmosun dengesidir ve varlklarn ate tarafndan tamamen yok edilmesini nler. Yine de,
Herakleitos sz konusu olduunda denge ifadesini kullanrken dikkatli olmak gerekir, nk
Herakleitosun tasavvur ettii dnya Pisagorun hayal ettii gibi uyum (harmonia) ierisinde
bulunan bir dnya deildir. Mikro bir bak asndan zt ve uzlamaz grnen eyler,
[b]alanlar; btnler ve btn olmayanlar, bir arada duran ve ayr duran, birlikte sylenen
ve ayr sylenen her ey logosta bir araya gelir ve ayrlr. Tm kartlar kosmosta yer alr ve
kosmos bu kartlklarn sonsuz atmasndan meydana gelen bir btndr.18
Son olarak, ztlarn sonsuz bir olu potasnda ate tarafndan eritildii ve yeniden meydana
getirildii, her eyin ate tarafndan birbirine dntrld, atete takas edildii dncesi
Herakleitosun yaam ve lm zerine sylediklerinde de aa kmaktadr. Herakleitos
yle demitir: lmszler lml, lmller lmsz. Biri dierinin lmn yaar, dieri
de tekinin yaamn lr.19 Gerekten ebedi olan tek ey oluun kendisidir. lmszler,
tanrlar dahi kosmosun sonsuz i savanda ebedi ate tarafndan bir araya getirildiklerinden
dolay logosa tabidir ve logosa tabi olan her ey er ya da ge atein deiimine maruz
kalacak, ate tarafndan baka bir eyle takas edilecektir. Bir bakma, Herakleitos iin yaam
lnen, lm ise yaanan bir sretir ve bunlar arasnda mutlak bir ayrm bulunmamaktadr.

3. Sonu
Herakleitosun deiim, dnm, atma, denge gibi dinamik kavramlar zerinde ekillenen
dncesi zellikle Platondan sonra metafizik tarihi boyunca uzun saylabilecek bir sre
boyunca hak ettii ilgiyi gremese de, farklln zellikle Nietzsche ile birlikte Bat
17 A.g.e., s. 215.
18 A.g.e., s. 165.
19 A.g.e., s. 155.

Reha Kuldal

dncesinde tekrar gndeme gelmesiyle birlikte deer kazanmtr. Gerek slubu, gerekse
dncesinin dayand dinamik temeller asndan Herakleitos ile pek ok ortak noktaya
sahip olan Nietzsche, Herakleitosu manevi babas olarak grm, Herakleitostan
etkilendiini gizlememitir. Nietzschenin ardndan, 20. yzyln en iddial dnrlerinden
olan Heidegger de sunduu zengin ve derinlikli Herakleitos okumalaryla hem bu dnrn
daha geni bir topluluk tarafndan aratrlmasnn ve dnlmesinin yolunu am, hem de
Karanlk Herakleitosu daha iyi anlamamza imkn tanmtr. Bu adan, Nietzsche,
Heidegger, Deleuze, Derrida gibi dnrler tarafndan yolu alan farkllk felsefesinin
(philosophy of difference) Herakleitosu temeller zerinde ykseldii ve bu anlamda
Herakleitosun zamannn ok tesine uzanan zengin dncesinin nmzdeki dnemde de
gncelliini korumaya devam edecei sylenebilir.
KAYNAKA
Aylward, S. (2008). Stepping into Rivers: Ontology in Heraclitus, Hirundo, The McGill Journal of
Classical Studies, cilt: 7, s. 1-8.
Diels, H. A. (1903). Die Fragmente der Vorsokratiker (W. Kranz, Ed.) Berlin: Weidmannsche
Buchhandlung.

Guthrie, W.K.C, (1993). Flux and Logos in Heraclitus. The Pre-Socratics: A Collection of
Critical Essays, (A.P.D. Mourelatos, Ed.). Princeton: Princeton University Press, s. 197-214.
Herakleitos (2009). Fragmanlar (C. akmak, ev.) stanbul: Kabalc Yaynevi.
Zeller, E. (1955). Outlines of the History of Greek Philosophy. New York: Meridian