DOI 10.5673/sip.52.3.

3
UDK 378:72
Pregledni rad

Ka drutveno odgovornom arhitektonskom

obrazovanju
Ana Nikezi
Univerzitet u Beogradu, Arhitektonski fakultet, Beograd, Srbija
e-mail: ana.nikezic@gmail.com

Nataa Jankovi

SAETAK Tradicionalni sistem visokog obrazovanja posmatra arhitekturu kao umetniku ili pak inenjersku disciplinu, te pojednostavljuje druge aspekte njenog diskursa, kao to su socioloki, ekonomski ili ekoloki. Na osnovu rezultata istraivanja
izvedenog na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu tokom rada na izbornom kursu
Re_Birth: Novi ivot naputenih prostora, na Master akademskim studijama, ovaj rad
ispituje kako, na osnovu ega i u kojoj meri izmetanje arhitektonskog obrazovanja iz
strogo akademskih okvira moe da doprinese formiranju svestranog i drutveno odgovornog arhitekte. Uloga ovog kursa bila je da postavi konkretno mesto i zajednicu koja
ga determinie kao strukturalni deo arhitektonskog mehanizma, nasuprot posmatranju
konteksta kao pukog fizikog okvira, a drutvene zajednice kao oteavajue prepreke.
Sumirajui metod rada, te interpretativni potencijal zadatog tematskog i prostornog
okvira kroz studentske radove, istraivanje kroz diskusiju ukazuje na ulogu metode
uenje na osnovu mesta u arhitektonskom obrazovanju, te na mogue naine uvrivanja veze izmeu konkretnog mesta, njegove lokalne zajednice i arhitekture kao
profesije. U tom smislu, odgovornost arhitekture kao profesije je da formira uslove
za otvaranje dijaloga izmeu potrebe da se istovremeno pobolja naslee i unapredi lokalna zajednica. Rezultati istraivanja ukazuju na tri injenice: arhitektura kao
disciplina moe se menjati kroz restruktuiranje odnosa prema oveku i redefinisanje
odnosa prema kontekstu, pri emu na taj nain postaje alat koji podstie drutvenu
interakciju; zatim, materijalna i senzitivna svojstva arhitekture menjaju se u odnosu na
nain na koji se odreeno mesto koristi i znaenja koja nosi, formirajui na taj nain
kulturni pejza koji je oblikovan kroz okvir nadrealne materijalnosti, gde su zvuk, miris, svetlost i senka, dodir i psiholoki doivljaj prostora vodei elementi arhitektonske
intervencije; i na kraju konkretno mesto se oblikuje kroz optimizaciju arhitektonske
intervencije u odnosu na lokalno stanovnitvo i kulturne i istorijske reference.
Kljune rijei: arhitektonsko obrazovanje, drutvena odgovornost, specifinosti mesta.

Copyright 2014 Institut za drutvena istraivanja u Zagrebu Institute for Social Research in Zagreb
Sva prava pridrana All rights reserved

S o c i o l o g i j a i p r o s t o r

Univerzitet u Beogradu, Arhitektonski fakultet, Beograd, Srbija

e-mail: natasha.jankovic@gmail.com

279

Sociologija i prostor, 52 (2014) 200 (3): 279-292

1. Uvod: Arhitektonsko obrazovanje

Tradicionalni sistem visokog obrazovanja posmatra arhitekturu kao umetniku ili
pak inenjersku disciplinu, te pojednostavljuje druge aspekte njenog diskursa, kao
to su socioloki, ekonomski ili ekoloki. Tradicionalne metode izvoenja nastave
dominantno su zasnovane na usvajanju hipotetikih i apstraktnih vetina, kao i
na usvajanju pojedinanih znanja. Postojei metodi uenja esto ignoriu kontekstualne komponente sredine u kojoj arhitektura deluje. Ovakav pristup edukaciji
arhitekte nije voen tumaenjima i vrednovanjima iskustava i percepcije stanovnika i drugih zainteresovanih korisnika konkretnog mesta, te je onemoguen razvoj
vetina potrebnih za rad u realnim situacijama, gde su uslovi ogranieni, sloeni i
esto kontradiktorni (Salama, 2008.). Proces obrazovanja arhitekata odvija se daleko od realnog drutva i vremena, potreba trita, a takoe ekolokih problema,
ime izostaje prilika za pripremu studenata za stvarne probleme sa kojima e se
susresti u praksi i za suoavanje sa odgovornostima koje ih ekaju u odnosu na
drutvo u celini.

S o c i o l o g i j a i p r o s t o r

Kako profesionalnu kompetentnost i sposobnost buduih strunjaka u praksi u velikoj meri odreuje edukativni proces, obrazovanje buduih arhitekata treba da,
pored logike i estetike, ima i etiku dimenziju (Soria Lopez, 2006.). Cilj ove dimenzije arhitektonskog obrazovanja je da osvesti drutvene, kulturoloke, ekoloke,
politike i ekonomske aspekte problema okruenja u kome e arhitekta delovati.
Imajui u vidu injenicu da istraivanje i aktiviranje konkretnog prostora znai saradnju sa lokalnom zajednicom, ali i sa svim drugim akterima u procesu razvoja grada
zainteresovanim za konkretan prostorni okvir (Mieti i Ursi, 2010.), neophodno je
konstantno preplitanje akademskog i istraivakog pristupa, sa permanentnim izmetanjem iz arhitektonskog u druge diskurse. Arhitektonska intervencija koja ignorie
lokalni kontekst i zajednicu rizikuje da proizvede i povea probleme, pre nego da
ih rei (Williams, 2007.). Polje drutvenih nauka pred nas stavlja potrebu za znatno
irim razumevanjem sveta koji nas okruuje (Salama, 2008.) i fokusiranjem na socioloki diskurs, iji predmet interesovanja podrazumeva kako istraivanje uslova
ivota stanovnitva unutar zajednica, tako i kakve posledice po ire okruenje ovi
uslovi uzrokuju i kako posledice povratno utiu na ljude (Pui, 2009.).

280

Place-based uenje tei da prevazie granice akademskog uenja koje se bazira

na eks-katedra predavanjima i da ga orjentie ka uenju iz ivog iskustva. U ovom
istraivanju se uenje na osnovu mesta posmatra onako kako ga i David Sobel
(2004.) posmatra, odnosno kao paradigma u edukaciji; kao nain razmiljanja pre
nego kao novi metod uenja. To je proces u kome se koristi lokalni prostorni i
drutveni kontekst kao poetna premisa za razumevanje optih koncepata (Sobel,
2004.:7). U ovom istraivanju place-based uenje nije samo motivisano eljom da
se prevazie barijera izmeu konceptualnog znanja i ivljenog iskustva, ve tei da
ukae na raznolikost pristupa reavanju nekog problema, te pokae svu sloenost
naina na koji smo povezani sa nekim konkretnim mestom (Edelglass, 2007.). Grunewald i Smith (Grunewald, 2003.) tvrde da ovakav nain edukacije omoguava da
su studenti istovremeno i kreatori i potroai znanja gde upravo njihova pitanja i
razmiljanja imaju centralnu ulogu u uenju. Dakle place-based uenje promovie

A. Nikezi, N. Jankovi: Ka drutveno odgovornom arhitektonskom obrazovanju

uenje ukorenjeno u sve ono to nazivamo lokalno i uvek je povezano sa onim to

zovemo stvarni svet (Smith, 2002.:589).
Na osnovu rezultata rada na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu na izbornom
kursu Re_Birth: Novi ivot naputenih prostora, na Master akademskom studijama,
ovaj rad ispituje kako, na osnovu ega i u kojoj meri izmetanje arhitektonskog obrazovanja iz strogo akademskog okvira moe da doprinese formiranju svestranog i
drutveno odgovornog arhitekte. Sumirajui metod rada, te interpretativni potencijal
zadatog tematskog i prostornog okvira kroz studentske radove, istraivanje ukazuje na potencijal ovog pedagokog principa da izazove rigidnost i ambivalentnost
arhitektonskog obrazovanja. Takoe, posredno ukazuje na odgovornost arhitekte
prema kontekstu u koji se smeta i drutvu kome slui.

2. Univerzitet u Beogradu, Arhitektonski fakultet

Master akademske studije; Izborni kurs: RE_BIRTH: novi ivot naputenih
prostora
U cilju podsticanja svesti studenata i posredno ire javnosti o konkretnim problemima mesta sa kojima se susree profesija arhitekte, na Univerzitetu u Beogradu Arhitektonskom fakultetu, na prvoj godini Master akademskih studija, organizovan je
izborni kurs sa idejom da se ispitaju mogunosti primene interdisciplinarnog pristupa u arhitektonskoj edukaciji sa akcentom na place- based metod istraivanje koje
tretira stvarne probleme u realnom, drutveno-politikom i kulturno- istorijskom
okviru. Tema kursa, pod nazivom RE_BIRTH: novi ivot naputenih prostora1,
je afirmacija kulturno-istorijski znaajnih ali i zaputenih i degradiranih centralnih
gradskih etvrti. Dakle, namera kursa je da pokae mogunosti i potencijal arhitektonske edukacije da kroz zadati formalni okvir ukae na vanost interdisciplinarnog
pristupa, te da uini edukaciju integrativnom, istovremeno akademskom i drutveno
angaovanom, usmerenom ka brizi o konkretnom mestu.

Za prostorni poligon odabrana je etvrt Savamale u Beogradu, kao jedna od najstarijih kulturno- istorijskih celina starog Beograda. Tokom stopedeset godina duge
istorije, od ivotnog i sceninog priobalja tzv. Savskog amfiteatra, pretvorila se u zaputeno podruje koje odlikuju teretni saobraaj, skladita i zaboravljeni stari zanati.
Savamala se nalazi juno od Kalemegdanske tvrave, u susedstvu Kosanievog
1

Kurs RE_BIRTH: novi ivot naputenih prostora traje jedan semestar, odnosno etrnaest
radnih nedelja u nastavi i etiri nedelje za rad na terenu. Kurs vodi jedan nastavnik doc. dr
Ane Nikezi i jedan koordinator Nataa Jankovi, student doktorskih studija na istom fakultetu. Na kursu uestvuje do tridesetidvoje studenata. U rad je uvek ukljueno od dvoje do etvoro strunjaka van okvira Arhitektonskog fakulteta, esto predstavnici optinskih i gradskih
vlasti kao i predstavnici Urbanistikog zavoda Beograda.

S o c i o l o g i j a i p r o s t o r

Prostorni poligon

281

Sociologija i prostor, 52 (2014) 200 (3): 279-292

venca (oba istorijski zatiena podruja) i prostire se du desne obale reke Save.
Iako se nalazi u zoni ueg gradskog jezgra od njega je odseena. To je deo grada
koji se iz ivotnog pretvorio u naputeno mesto, iz politiki i kulturno znaajnog
u marginalizovano podruje, iz formalnog u neformalno, a sada i efemeran urbani
ostatak oivien gustim saobraajem, okarakterisan drutveno marginalizovanim grupama korisnika i stanovnika funkcionalno iskljuenim iz ivota grada.

S o c i o l o g i j a i p r o s t o r

Prilog 1: Mapa ueg centra Beograda sa pozicijom Savamale

282

Prva inicijativa aktiviranja ovog podruja javila se dvehiljaditih godina otvaranjem

Kulturnog centra Grad, u saradnji sa Kulturnim centrom Holandije, kao prostora
za razvoj alternativnih inicijativa u polju kulture. Ubrzo je ovaj prostor postao mesto
okupljanja raznorodnih grupa mladih ljudi. Tokom narednih godina, otvoreno je
nekoliko klubova i barova, a sa njima je i Savamala ponovo postala zanimljiva. U
ovakvim situacijama razliite interesne grupe nastoje da ustanove poseban narativ ili
verziju dogaaja kao sredstvo za postizanje sopstvenih ciljeva (Jacobs, 2006 u: Peri
i Maruna, 2012.:66). Razliiti javni i privatni interesi prepoznali su ovaj potencijal i
uoili svoju poziciju u daljem razvoju Savamale, a kroz strategije kreativnog grada
(Landry, 2000.; Florida, 2005.; Cooke i Schwartz, ur., 2007.). Od 2012. godine vodeu ulogu u razvoju Savamale ima organizacija Mikser (www.mikser.rs). Posredstvom
festivala kao metode delovanja u prostoru (Harcup, 2000.; Hughes, 1999.; Mules,
1993.), Mikser je uspeo da aktivira brojne prostore u okviru Savamale, od kojih su
mnogi ostali trajno aktivni, inei da donedavno zapostavljena Savamala postane
aktuelni epicentar drutvenog ivota mladih. Praktino istovremeno sa inicijativama
Mikser festivala, pokree se i inicijativa Gete instituta koja promovie zatitu lokalne
zajednice i razvoj Savamale u skladu sa njenim potrebama. Tako se u sueljavanju
interesa kreativne industrije i lokalne zajednice razvija aktivan i dinamian proces u
kome arhitektura moe, a i treba, da odigra kljunu ulogu.

A. Nikezi, N. Jankovi: Ka drutveno odgovornom arhitektonskom obrazovanju

Zadatak i metod rada

Konkretni zadatak istraivanja bio je zadovoljavanje potreba, unapreenje i oplemenjivanje uslova ivota postojeeg lokalnog stanovnitva, te njihovo ukljuenje u
savremene tokove ivota grada, a kroz reciklau zaboravljenih ili pak zanemarenih
vrednosti koje ovaj prostor u sebi nosi. Osnovni fokus je preispitivanje alternativnih
praksi, taktika i dinamike privremenih i umetnikih transformacija naputenih prostora (onih koji nisu ve zauzeti ili u procesu regeneracije), u kojima kolaborativna
praksa zadrava prioritet, sa ciljem kreiranja performativnog katalizatora daljih intervencija. Ovako postavljen cilj istie holistiki pristup, u kome je edukacija arhitekte
viena kao mogunost restrukturiranja kulturnih tradicija kroz razvoj analitike misli
(Altomonte, 2009.), pre svega u smislu razumevanja i povezivanja razliitih graninih
disciplina, zatim u smislu podsticanja potreba raznovrsne strukture aktera, i na kraju,
u smislu podsticanja saradnje izmeu arhitekte i korisnika prostora. Cilj nije arhitektura u onom utilitarnom smislu, ve koncepti za intervencije na granici arhitekture, koji
komuniciraju sa prostorom, koji nude taktilni susret nasleene strukture i savremenih
intenzivnih iskustava, doivljenih kroz interakciju naslea i oveka, a probuenih inspirativnim kulturno, drutveno i prostorno aktivnim arhitektonskim instalacijama.

Kako arhitektonska struka podrazumeva istovremeno promiljanje i stvaranje, to je

proces rada tekao paralelno kroz debate sa razliitim akterima zainteresovanim i na
razliite naine ukljuenim u proces afirmacije naputenih javnih prostora grada sa
jedne strane, i samostalan rad na terenu u okviru koga su studenti ispitivali prostorni
potencijal lokacije, a takoe i u razgovorima sa lokalnim stanovnitvom istraivali
njihove potrebe i zahteve sa druge strane. Tokom debata, koje su se odvijale na razliitim mestima (od jednog naizgled naputenog dvorita Savamale, do renoviranih
popularnih nonih klubova u sreditu Savamale), studenti su se upoznali i sa nainom rada odreenih institucija, kao npr. Zavoda za zatitu spomenika, i upoznali sa
svim akterima zainteresovanim za razvoj Savamale, od Optine, preko stanovnika,
starih i uplaenih i onih dentrifikovanih, do upravnog odbora lokalne zajednice, zajednice lokalnih zanata, kao i predstavnika Mikser festivala i drugih zainteresovanih
grupa potencijalnih korisnika prostora. Tokom samostalnog istraivanja Savamale
studenti su u direktnom kontaktu sa lokalnim stanovnitvem u razmeri 1:1 ispitivali
granice intuitivnog rada i metoda place-based uenja. Na kraju, u direktnom dijalogu i kroz kritiku interdisciplinarnog predavakog tima, sprovedenu u konkretnom
prostoru i uz uee lokalne zajednice podstaknuta je refleksivna praksa i bolji uvid
u znaaj crtea kao komunikatora.

S o c i o l o g i j a i p r o s t o r

Pored nastavnika i koordinatora, u istraivanju je uestvovalo preko dvadeset strunjaka van okvira Arhitektonskog fakulteta koji se bave afirmacijom degradiranih
javnih gradskih prostora, bilo da je re o graanskih inicijativama, umetnikim praksama, ili pak predstavnicima optine Savski venac na ijoj teritoriji se nalazi Savamala
i nadlenih iz Zavoda za zatitu spomenika kulture grada Beograda, kao tela odgovornog za razvoj ove ambijentalne celine. Pored strunjaka u radu je uestvovala lokalna zajednica, sa jedne strane i Mikser festival sa druge kao dve interesno oprene
i dominantno zainteresovane strane za konkretne mogunosti razvoja Savamale (prva
za ouvanje duha mesta a druga za njegovu promociju kroz kreativne industrije).

283

Sociologija i prostor, 52 (2014) 200 (3): 279-292

Poseban kvalitet bila je viestruka transparentnost procesa rada. Transparentnost

procesa rada ogleda se u redovnim javnim prezentacijama sa uesnicima debata,
u izlobama koje su studenti organizovali u okviru Edu zone Mikser festivala i u
okviru EME3 festivala u Barseloni gde se raspravljalo o konceptima sa lokalnom zajednicom i zainteresovanim strunjacima i javnim mnjenjem, kao i kroz internet platformu (blog) koju su studenti posebno napravili za ovaj kurs (http://rebirthbelgrade.
blogspot.com).
Prilog 2: Rad sa studentima u okviru jedne od diskusija

S o c i o l o g i j a i p r o s t o r

Prilog 3: Studenti u okviru EduZone na Mikser festivalu

284

Dinamine i uvek produktivne debate sa jasno definisanim okvirom i ciljem, kao

i javne diskusije postavile su pred studente niz pitanja na koje je trebalo odgovoriti.
Neka od pitanja bila su:
Na koji nain i pomou ega konkretan prostor i ljudi koji ga koriste, kao poetni impuls, utiu na proces arhitektonske kreacije?
Koja je uloga arhitekte u razvoju odrive zajednice u skladu sa potrebama savremenog grada i drutva, da li on gradi, ureuje, organizuje, ili naprosto samo
inicira i akcentuje prostore potencijalno podobne za dalji razvoj?
Koje pouke mogu da se izvuku iz sagledavanja konkretnog prostornog okvira i
kako one mogu postati vodee u konceptualizaciji buduih prostora? Kako ljudi,
sa jedne strane, i specifinosti mesta, sa druge strane, mogu biti iskorieni do
svog maksimuma, a da se pri tome meusobno ne ugroze ili ponite?
Da li je fokus na inkorporiranju nasleenog i zateenog prostora kao dela arhitektonske kreacije, ili na posmatranju i prevoenju principa upotrebe i svojstava
mesta i njegovih znaenja u mehanizam za razmiljanje o arhitekturi?
Glavno polje preispitivanja bilo je da li arhitektura moe da bude voena ljudskim
iskustvom korienja prostora, da li prostor moe postati alat svoje transformacije, a
stanovnitvo kroz drutvenu interakciju graditelji prostora.

A. Nikezi, N. Jankovi: Ka drutveno odgovornom arhitektonskom obrazovanju

3. Interpretativni potencijal zadatog prostornog i metodolokog okvira

Bez obzira na prostorni obuhvat i karakter radova, mogu se jasno izdvojiti 4 tematska okvira koji usmeravaju reafirmaciju Savamale. To su: a) Seanje na Savamalu, b)
Metafore Savamale, c) Savamala kao igralite, i d) Savamala kao drutveni pejza.
U prikazanoj tabeli pokazano je po nekoliko predstavnika svake grupe, i to kroz
odnos koji koncept gradi prema mestu, sa jedne i lokalnom stanovnitvu sa druge
strane, kao osnovnim vrednostima Savamale.
Prilog 4: Tabela rezultata studentskih radova
Seanje na Savamalu obezbeuje okvir za ponovno otkrivanje istorije Savamale kroz afirmaciju seanja na dogaaje i prostore kojih vie nema, a ija se materijalnost prepriava. Arhitektura je nosilac
informacija o prolom, te ima ulogu vremenskog komunikatora.

Seanje na Savamalu:
1) arko Stameni: Savamala timemachine,
2) Tijana Ili: The memory of places,
3) Natalija Ostoji: Stolen images,
4) eljko Ivkovi: Lasting moments.

Odnos prema prostoru

Odnos prema drutvenoj

zajednici

- ukazivanje na izgubljene ili naglaavanje

sakrivenih fragmenata
prolosti;
- isticanje ambijenata
kao scenografije za
prikaz nekadanjih slika
Savamale;
- poigravanje sa istorijom
kroz savremene tehnologe preklapanja virtuelnog i realnog prostora.

- osveivanje ire javnosti o znaaju i vrednostima koje Savamala nosi;

- ukazivanje na istorijski
kontinuitet Savamale;
- ouvanje identiteta i
kulture Savamale.

Metafore Savamale:
1) Bojana Bajki: Reflection as a creator of space, 2) Dunja Simovi: Cloth, 3) Miljana Radovi:
Hiding_unhiding, 4) Jelena Krsmanovi: Shadow story of Savamala, 5) Natalija Maleevi:
Text as a message, 6) Renata uri: Handprint,
7) Stanislava oki: Fine lace of Savamala, 8)
Ana Todosijevi: The look of Savamala.

Odnos prema prostoru

Odnos prema drutvenoj

zajednici

- oivljavanje duha Savamale kroz optiku filma,

zvuka ili pak mirisa;
- prepoznatljivi strukturni elementi prostora
kao ine, zarale kapije,
slomljeni prozori, kafanski arafi, zavese, zanatski izlozi, stare zanatske
radnje, kafanice, table
i drugi dobijaju novu
upotrebu i samim tim
novu vrednost.

- podsetnik da lokalno
stanovanitvo ima pravo
da ivi svojim stilom
ivota;
- atmosfera pripadnosti
ak i kada samo sedimo
ili etamo;
- poruka novim generacijama da ne treba
zaboraviti na prethodne,
da ne raskida i ne odrie
se, ve da inkorporira
nasleeno u nove tokove ivota grada.

S o c i o l o g i j a i p r o s t o r

Metafore Savamale neguju lokali i tradicionalni stil ivota kroz sadrinski i prostorni asambla koji
ga prati. Arhitektura ima ulogu da podstakne ouvanje svakodnevnih rutina koje grade njen identitet.

285

Sociologija i prostor, 52 (2014) 200 (3): 279-292

Savamala kao igralite aktivira prostor kroz direktnu interakciju oveka i okruenja, te naglaava
i potencira prepoznata svojstva mesta i istie njihove granine mogunosti ukljuenja u savremene
tokove ivota grada. Arhitektura ima privremeni karakter i ulogu inicijatora.
Odnos prema prostoru

Odnos prema drutvenoj

zajednici

- naglaavanje prepoznatih potencijala fizike

strukture ili sadraja
Savamale, stavljajui u
prvi plan odnos izmeu
tela i prostora;
- arhitektura postaje
alatka kroz koju ovek
telom istrauje prostor
(parkur, trambolina,
kua straha, muziki
sokak).

- proces akcija-reakcija
izmeu oveka i mesta;
- novi naini korienja
zaboravljenih ambijenata;
- naglaavanje potrebe
da se izazovu naputeni
prostori kroz utisak koji
nose (biti na ivici, lutati,
provlaiti se, plaiti se);
- pristupano i atraktivno za mlau populaciju.

Savamala kao igralite:

1) Katarina Miji: I am the place, 2) Dragana
iprijanovi: Re_birth-reviving of space by reviving people, 3) Danka Sijerkovi: Takeaway
break, 4) Marija Nikevi: Bubble wrap game.

S o c i o l o g i j a i p r o s t o r

Savamala kao drutveni pejza potencira reciklau (naglaavanje, oivljavanje, aktiviranje) prepoznatih drutvenih i kulturnih obrazaca svakodnevnog ivota. Arhitektura ima ulogu organizatora naina
upotrebe prostora.

286

Savamala kao drutveni pejza:

1) Jelena Aranelovi: New root of space, 2)
Milica Andri: Space inbetween, 3) Jovana
Mihajlovi: Unlock the gates of Savamala, 4)
Milica Simi: (a)VOIDing Savamala, 5) Marija
Mladenovi: The Inside story in OUTdoor the
OUTside story in INdoor, 6) Nikola Milanovi:
Bubbles, 7) Tijana Bukvi: Green room.

Odnos prema prostoru

Odnos prema drutvenoj

zajednici

- infrastruktura javnih
prostora namenjenih
interakciji razliitih drutvenih grupa;
- intervencija je ostvarena uz dodavanje tek po
nekog elementa u zateene prostore.

- drutveni pejza je
optimizovan kroz urbani
sadraj (marker, putokaz, sastajalite), kroz
uspostavljanje novih
prostornih logika, mrea
drutvenih aktivnosti,
pozajmljenih iz raznovrsnih rutina svakodnevnog ivota Savamale.

A. Nikezi, N. Jankovi: Ka drutveno odgovornom arhitektonskom obrazovanju

Reenja se razlikuju u pogledu dispozicije, veliine i programskog okvira, ali su

ujedinjena u visokom stepenu senzualnosti prema karakteru mesta. Dok koncepcije koje podstiu seanja Savamale kao dnevnik iznova otvaraju ve zaboravljene
stranice oivljavajui zaboravljene navike, zanate i naine ivota, dotle koncepcije
koje podstiu metaforu na Savamalu i igralite insistiraju na ukljuenju prepoznatih
elemenata, svojstava, sadraja i programa u ivot savremenog grada. ini se da Savamala kao drutveni pejza nudi najire mogunosti dugoronog, trajnog razvoja
ovog dela grada, integriui naizgled suprotstavljanje specifine strukture korisnika
u jedan prostorni okvir koji svojom fragmentacijom, nudi poeljan okvir za najire
mogunosti preplitanja, odnosno pojavu novih drutvenih mrea. Predstavljeni projekti na razliite naine pokazuju svestan pomak prema projektovanju koje govori
kroz karakter i vrednosti specifinog mesta i ljude koji u njemu ive. Arhitektonska
intervencija viena je kao infrastruktura i konstrukt, a ne samo gotova slika, superponiraju se ljudi i prostor, sadraji i strukture, podrava se kako gradski ivot metropole, tako i lokalni ivot Savamale.
Na konceptualnom nivou, re je o specifinom oseaju prisustva dualiteta koje Savamala nosi, o uspostavljanju veze nasleenog i naputenog (Seanje na Savamalu),
lokalnog i globalnog (Savamala kao drutveni pejza), trajnog i efemernog (Metafore
Savamale), tradicionalnog i avangardnog (Savamala kao igralite), o poistoveivanju
estetike lepog i runog, o sueljavanju elitnog i socijalno marginalizovanog.

Na nivou reciklae ambijenata, re je o konkretnom iskustvu sueljavanja sa tradicijom i nainom ivota Savamale i svim njenim, u savremenom ivotu grada, marginalizovanim vrednostima i kvalitetima, koje je potrebno istai, oznaiti, uskladiti,
naglasiti ili pak samo negovati. Zahvaljujui istraivanju u graninim oblastima arhitekture, kao i radu sa konkretnim problemima predmetnog prostora, studenti nisu
insistirali na slici koju intervencija nosi, ve na karakteru dogaaja koji prua. Ovo
ukazuje na dublje razumevanje pravih pokretaa prostora, te uspostavlja temeljni
odnos nasleene strukture, naputenih prostora, potreba zainteresovanih grupa korisnika i veza koje ovaj prostor treba i moe da uspostavi sa centralnom gradskom
zonom, kao mesto aktivnog odmora i uslunih delatnosti.
Na nivou doivljaja prostora i znaenja koje nosi, re je o dostizanju specifinog
oseaja biti u Savamaloj (Savamala kao igralite), postati deo Savamale (Metafore
Savamale), dostii je i saiveti se sa njom (Savamala kao drutveni pejza).
Oporavak Savamale vien je kroz ponovno otkrivanje tradicionalnih vrednosti i naina da se bude u skladu sa Savamalom. Odrivost se odnosi, pre svega, na podsticaj

S o c i o l o g i j a i p r o s t o r

Na nivou sadraja i programa, re je o minimalnim intervencijama koje se pre svega

usmeravaju ka nainima provoenja slobodnog vremena, o nainima da se svakodnevna rutina na trenutak prekine, te da se preispitaju nametnute logike drutvenih
vrednosti konzumerizma. Reenja se kreu od onih u kojima je program sveden na
minimum, a prostor ogranien pogledom (Seanje na Savamalu), do onih u kojima
su granice vrsto urezane, a program odreen do nivoa moguih opcija svakodnevnih aktivnosti (Savamala kao drutveni pejza).

287

Sociologija i prostor, 52 (2014) 200 (3): 279-292

ouvanja nasleene kulture i tradicionalnog naina ivota Savamale i rutine koje ona
moe da neguje kao deo svog prostornog asamblaa. Oporavak Savamale vien je
kroz alternativne naine provoenja slobodnog vremena koji su u skladu sa urbanim
nainom ivota, ali iji se koreni mogu nai u prostoru Savamale.
Pristupani i atraktivni za mlau populaciju, ovi prostori omoguavaju individualni
susret korisnika i prostora Savamale, te nov nain upoznavanja. Znaajni su kao
podsticaj razvoja novih drutvenih grupa korisnika u skladu sa mogunostima i karakterom lokalnih vrednosti i drutvenih normi.

4 . Diskusija

S o c i o l o g i j a i p r o s t o r

Gledano na nivou kursa, kroz interdisciplinarni okvir ponuenih debata i primenu

place-based metode uenja kroz samostalan rad sa lokalnim stanovanitvom, studenti su stekli praktina znanja o prepoznavanju znaaja ruiniranih i degradiranih
mesta, koja ne smeju biti zaboravljena, i o razlici izmeu onoga to je materijalizovani svedok minulih vremena ili procesa i pukog fizikog ostatka izgraenog okruenja. Studenti su razumeli da se znaaj mesta ne ogleda samo u fizikoj strukturi,
ve i u nematerijalnim procesima razvoja o kojima ove strukture svedoe. Imajui
u vidu potencijalne metode i prostorne okvire intervencije, kao i osetljivost same
lokacije, studenti su postali svesni potencijalne reakcije koju moe izazvati njihova
akcija, odnosno koja je to nevidljiva granica koju ne smeju prei u procesu svog
delovanja. Ona se ne tie samo fizike granice izmeu najjednostavnije podele na
privatni i javni prostor, ve se tie i prava na prostor, bilo da je re o nasleenim
pravilima ponaanja lokalnog stanovnitva ili o novokomponovanim pravilima koje
etablirana drutvena zajednica ovog distrikta diktira osvojivi ovaj prostor. Dakle,
ovde je bilo kljuno biti svestan mere intervencije i njihovih potencijalnih posledica.

288

Samo-refleksija je takoe znaajan aspekt rada na kursu. Iako su studenti brzo koncipirali svoje intervencije, u diskusijama sa lokalnim stanovnitvom i uesnicima
debate koncepti su esto nailazili na neodobravanje kako zbog hermetinosti arhitektonskog crtea, tako i zbog istote arhitektonskog izraza koja nije bila bliska stvarnim akterima prostora. Pitanja i kritike koje su dolazile od stvarnih aktera
Savamale, ini se, najefikasnije su ukazivale na probleme arhitektonskih zamisli i
omoguile studentima da stvarno ue iz svojih greaka. Rad u realnom okruenju,
uinio je da se granice izmeu ivota i edukacije zamagle, a odnos izmeu drutva
i arhitekture postane porozniji.
Umesto da se bave programskih i oblikovnim aspektima arhitektonskog projektovanja, studenti su izazvani konkretnim mestom uronili u sve pore Savamale, upoznajui se sa njenim ritmom, svakodnevnim aktivnostima i stilom ivota, te gradei individualni odnos prema njoj. Arhitektonske koncepcije su rezultat direktne i dinamine
veze sa okruenjem, razvijene kroz proces upoznavanja, ukljuivanja, istraivanja i
na kraju potencijalne transformacije. Rad na istraivanju je nauio studente da bilo
koja arhitektonska koncepcija mora biti dinamina i adaptabilna, a esto i pre spontana i intuitivna, nego estetski proiena i oblikovno dovrena.

A. Nikezi, N. Jankovi: Ka drutveno odgovornom arhitektonskom obrazovanju

Istraivanje konkretnog prostornog okvira, sa problemima koje namee savremeni

kontekst i sadanji trenutak, stvarna saradnja sa lokalnom zajednicom, kao i razumevanje pozicije arhitekture kao alternativne prakse, odredili su meru i opti karakter
prostornih intervencija. U sumiranju rezultata istraivanja, zajedno sa studentima,
dolo se do nekoliko generalnih zakljuaka koji se odnose na uvrivanje veze
izmeu prostora, lokalne zajednice Savamale i arhitekture:
Pre svega, uloga arhitekture je promenjena. Ako ponovo promislimo statiku
prirodu arhitekture i zamislimo nebrojana stanja izmeu materijalnog i doivljajnog, uloga odgovorne arhitekture je da restruktuira odnos prema oveku,
da redefinie odnos prema kontekstu i preispita njene raznolike logike. Na taj
nain, arhitektura postaje alat koji podstie drutvenu interakciju;
Drugo, istraivanje konkretnog mesta i naina na koji se ono koristi i znaenja
koja nosi, menja materijalna i senzitivna svojstva arhitekture. Ako preispitamo
poziciju kulture kroz fuziju istorijskih referenci i savremene tehnologije, kulturni
pejza moe biti oblikovan kroz okvir nadrealne materijalnosti, gde su zvuk,
miris, svetlost i senka, dodir i psiholoki doivljaj prostora vodei elementi arhitektonske intervencije;
Na kraju, oporavak mesta vien je kroz drutvenu dimenziju. Kulturni pejza
se oblikuje kroz optimizaciju arhitektonske intervencije u odnosu na lokalno
stanovnitvo i prostorne imaginacije u odnosu na burnu istoriju prostora. Ako
preispitamo isto funkcionalnu dimenziju programa i redefiniemo poziciju koju
tipologija u arhitekturi ima, oekivanja koja imamo od arhitekture mogu da se
promene, te ivot mesta moe postati generator novih intervencija.

Prostori sa istorijskim i kulturnim karakteristikama su najugroenije teme u procesu

regeneracije urbanih sredina. U isto vreme, oni su najeksplicitniji pokazatelji dramatinih uticaja politikog i ekonomskog ivota. Prema aktuelnom procesu revitalizacije, u pokuaju da se zatieni prostori ukljue u tokove svakodnevnog ivota, zakljuuje se da je privremeno korienje u snanom kritikom dijalogu sa korisnikom
najpogodnije reenje. Rezultati pokazuju da male i privremene intervencije, sa pravim pristupom, voene sinergijom ljudi i nasleenog konteksta, donose drutveno
osveenu arhitekturu koja naglaava kvalitete od kojih je prostor i nastao. Kako je
teite intervencije na onome ta se takvom intervencijom moe postii, posebno je
bilo znaajno da poruka bude nedvosmisleno preneta javnosti u cilju daljeg osveivanja o znaaju same lokacije, kao i o potencijalu obimom manjih, ali angaovanih
arhitektosnkih praksi.
Danas je arhitektonsko obrazovanje u dubokoj krizi koja zahteva radikalno nove
pristupe. Akademsko obrazovanje i dalje je esencijalno za razvoj buduih arhitekata.
Sa druge strane, akademija sama nije u stanju da pripremi studenta za sve sloenije
situacije profesionalne prakse. U ovom radu, pokazali smo da primena place-based principa kao dopunjujueg konvencionalnoj praksi arhitektonske edukacije
jeste mogua u formalnim okvirima arhitektonskog obrazovanja i realno potrebna u
procesu formiranja drutveno odgovornog arhitekte.

S o c i o l o g i j a i p r o s t o r

5. Zakljuak: Drutveno odgovorno arhitektonsko obrazovanje

289

Sociologija i prostor, 52 (2014) 200 (3): 279-292

Uloga ovog kursa bila je da postavi konkretno mesto i zajednicu koja ga determinie
kao strukturalni deo arhitektonskog mehanizma, nasuprot posmatranju konteksta
kao pukog fizikog okvira, a drutvene zajednice kao oteavajue prepreke. Gledajui na optem nivou, ova studija uspostavlja interdisciplinarni teorijski i integralni
metodoloki okvir u dijalogu izmeu revitalizacije kulturno- istorijskih lokaliteta i
zatite duha mesta, osiguravajui antropoloke vrednosti u procesu revitalizacije
istorijskog naslea u kontekstu odrivog razvoja. U tom smislu, odgovornost arhitekture kao profesije je da formira uslove za otvaranje dijaloga izmeu potrebe da
se istovremeno pobolja naslee i unapredi lokalna zajednica.
Izmetanje arhitektonskog obrazovanje iz vrstog okvira akademije i kolske uionice ponudilo je studentima i njihovim mentorima priliku za novim, drugaijim
iskustvom. Osnovne prednosti ovakvog naina rada su neformalni okvir, eksperimentalnost, improvizacija i privremenost; a pre svega integracija teorije i prakse.
Dok uionica nudi kognitivni pristup, iskustveno uenje ukljuuje celokupnu linost
studenta. Primenjen metod nastave promenio je krajnji rezultat i uinio ga svesnijim
i odgovornijim. Zid izmeu arhitektonske edukacije i drutva postao je transparentniji, a izmeu intervencije i prostora porozniji.
Zakljuak je da teite u arhitektonskoj edukaciji treba izmestiti iz hipotetikog okvira u realan prostor koji uzima u obzir stvarne karakteristike prostora, njegove sloene i esto protivrene probleme, kao i specifine zahteve zajednice koja prostor
koristi. Kako bi arhitektonska edukacija postala odgovornija prema drutvu i kontekstu u celini, neophodno je da kurikulum bude povezan sa konkretnim mestom
i ukljuen u njegov stvarni ivot. Na taj nain, mesto dobija posebno poziciju u
procesu uenja, a arhitektura neku novu poziciju u razvoju grada.

S o c i o l o g i j a i p r o s t o r

Literatura

290

1. Altomonte, S. (2009). Environmental Education for Sustainable Architecture.

Review of European Studies, 2 (1): 12-21.
2. Cooke, Ph. i Schwartz, D. (Ed.). (2007). Creative Regions: Technology, Culture
and Knowledge Entrepreneurship. London: Routledge.
3. Edelglass, W. (2007). Philosophy and Place-Based Pedagogies. Source: (http://
cielearn.org/wpcontent/themes/ciel/docs/Edelglass,%20Philosophy%20and%20
Place- Based%20Pedagogies.pdf).
4. Florida, R. (2005). Cities and Creative Class. New York: Routledge.
5. Gruenewald, D. A. (2003a). Foundations of Place: A Multidisciplinary Framework for Place-Conscious Education. American Educational Research Journal,
40 (3): 619-654.
6. Gruenewald, D. A. (2003b). Best of Both Worlds: A Critical Pedagogy of Place.
Educational Researcher, 32 (4): 3-12.
7. Harcup, T. (2000). Re-Image a Post-Industrial City: The Leeds St. Valentines Fair
as a Civic Spectacle. City, 4 (2): 215-231.
8. Hughes, C. (1999). Urban Revitalization: The Use of Festive Strategies. Leisure
Studies, 18 (2): 61-76.

A. Nikezi, N. Jankovi: Ka drutveno odgovornom arhitektonskom obrazovanju

S o c i o l o g i j a i p r o s t o r

9. Landry, Ch. (2000). The Creative City. London: Comedia.

10. Mieti, A. i Ursi, S. (2010). The Right to the City: An Example of a Struggle to Preserve Urban Identity in Zagreb. Sociologija i prostor. 186 (1): 3-18.
11. Mules, T. (1993). A Special Event as Part of an Urban Renewal Strategy. Festival Management and Event Tourism, 1 (2): 65-67.
12. Peri, A. i Maruna, M. (2012). Predstavnici drutvene akcije u procesu regeneracije priobalja sluaj braunfild lokacije Luka Beograd. Sociologija i prostor,
192 (1): 6188.
13. Pui, Lj. (2009). Sociologija okruenja u traenju svog akademskog i istraivakog
profila. Sociologija i prostor, 183 (1): 27-42.
14. Salama, A. (2008). A Theory for Integrating Knowledge in Architectural Design
Education. International Journal of Architectural Research, 2 (1): 100-131.
15. Smith, G. (2002). Place-Based Education: Learning to be Where We Are. Phi
Delta Kappan, 83 (8): 584-594.
16. Sobel, D. (2004). Place-Based Education: Connecting Classrooms and Communities. Great Barrington, MA: The Orion Society.
17. Soria Lopez, F. J. (2006). Architecture and Nature at the end of the 20th Century:
Towards a Dialogical Approach for Sustainable Design in Architecture, in:
Broadbent, G. and Brebbia, C. A. (Eds.). Eco- Architecture Harmonization
Between Architecture and Nature. Southampton: WIT Press, 23-33.
18. Williams, K. (2007). Can Urban Intensification Contribute to Sustainable Cities? Preuzeto sa: (http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/APCITY/UNPAN026009.pdf). 15.10.2012.

291

Sociologija i prostor, 52 (2014) 200 (3): 279-292

Pregledni rad

Ana Nikezi
Faculty of Architecture, University of Belgrade, Belgrade, Serbia
e-mail: ana.nikezic@gmail.com
Nataa Jankovi
Faculty of Architecture, University of Belgrade, Belgrade, Serbia
e-mail: natasa.jankovic@gmail.com

Towards Socially Responsible Architectural Education

Abstract

S o c i o l o g i j a i p r o s t o r

In higher education architecture is traditionally considered either an artistic or an engineering

discipline, while its other aspects (sociological, economic or ecological) are overlooked or
neglected. Based on the results of the research carried out at the Faculty of Architecture in
Belgrade (Master of Architecture programme) during the elective course Re-Birth: New life
of abandoned spaces, this article examines how, shifting from a strict academic framework,
architectural education can contribute to the formation of expert, versatile and socially responsible architects. The idea of the course was to position a specific place and its community
within the structure of architectural mechanism, rather than look at it in a merely physical
context where the community is an obstacle and a burden. When we sum up the working
method and the interpretative potential of the subject through students works, the research
discussion points to the value of the learning based on the place method in architectural
education and possible ways of strengthening the connections between the place, the local
community and architecture. The role of architecture is to open up space for dialogue which
will help improve the heritage and advance the local community. Three facts emerge from
the research. Firstly, the role of architecture can change by redefining its attitude to man and
place and thus encouraging the social interaction. Secondly, the characteristics of architecture
should change according to the purpose and significance of a particular place - the cultural
landscape is shaped in such a way that the most striking components of architectural intervention are sound, smell, touch, light and shade, the psychological experience of space. And
finally, architectural intervention should optimally shape a concrete place with regard to its
population and cultural and historical references.

292

Key words: architectural education, social responsibility, specific characteristics of a place.