Sandra Radenovi

Midicinski fakultet
Beograd

UDK: 316.35:316.7
Originalni nauni rad

NACIONALNI IDENTITET, ETNICITET,

(KRITIKA) KULTURA SEANJA
Apstrakt: U okviru ovog ogleda autorka predlae utvrivanje zajednikih
konstitutivnih elemenata pojmova nacionalni identitet i etnicitet (etniki identitet),
kao i promiljanje odnosa navedenih pojmova i pojma (kritika) kultura seanja. Ovi
pojmovi se mogu analizirati kao grozdovi ideja i/ili skupine pojmova koji poseduju
izvesne specifine konstitutivne elemente. U ogledu se predlae razmatranje (kritike) kulture seanja kao segmenta kulturnog identiteta.
Kljune rei: identitet(i), nacionalni identitet, etnicitet, (kritika) kultura
seanja, srodnost, dinaminost.

... Moj lini identitet je ono to ini da nisam identian ni sa

jednom drugom osobom...
(A. Maluf, Ubilaki identiteti)
Kad je osvanula vest da je srpski burek rado vien egzotini kulinarski specijalitet na trpezama Austrije i Nemake,
pria o ovom naem izvoznom brendu koji osvaja Evropu
tvrdokornim zagovornicima kontinentalnih integracija bila je
dovoljna da je trenutno stave u iri kontekst: odnos nacionalnog identiteta i globalizacije...
(Z. Karanovi, Nacionalni identitet i evropske integracije)
...Trka za novim evropskim identitetom na Internetu trajae do
9. maja kada e na sajber adresu sa dodatkom .eu prei sve institucije Unije, od Evropske komisije do Evropskog parlamenta.(...) Od ideje do realizacije Internet adrese za Evropsku uniju
prolo je est godina. Ustav, dodue, jo nije usvojen, ali uz plavu zastavu sa 12 utih zvezdica, Betovenovu Odu radosti kao
himnu i paso Unije dananjih 450 miliona Evropljana pojaava svoj identitet i novom, zajednikom sajber adresom...
(N. Dragovi, Novi evropski identitet na Internetu)

FILOZOFIJA I DRUTVO 3/2006

1. Identitet(i): individualni, kolektivni

221

SANDRA RADENOVI

222

injenica je da su sintagme lini/individualni identitet, kolektivni/grupni identitet(i): nacionalni, verski, politiki, rodni, kulturni,
socijalni, profesionalni, danas sve ee prisutne kako u naunom
diskursu1 , tako i u publicistici, politikoj sferi, te u svakodnevnom
ivotu. U najirem znaenju, lini/individualni identitet u kontekstu
procesa sticanja sopstvenog identiteta, te razvijanja sopstvenog pogleda na svet i formiranja odnosa pojedinca prema drutvu, sadran
je u nalaenju odgovora na pitanja: Ko sam ja?, Odakle sam?,
Kome pripadam?, Kuda idem? i td. Prema nekim autorima, u
uem znaenju koje se smatra specifinim za sociologiju, termini lini/individualni identitet i proces identifikacije podrazumevaju poistoveivanje pojedinca sa odreenim drutvenim gupama, te prihvatanje vrednosti, normi i modela ponaanja karakteristinih za te
drutvene grupe (upor: Socioloki leksikon, 1982: 220).
Sama re identitet je latinskog porekla: u antikom latinskom postoji re idem (isto) i pridev identidem (ponovljeno), ali
ne i imenica identitas. Starogrka imenica tautos koju koristi
Aristotel bavei se problemom identiteta2, potie od rei autos
(sebe i sam), a kasnije, nakon prevoenja na latinski kao identitas,
biva koriena u sholastikim raspravama o prirodi Svete Trojice
(upor: Stojkovi, 1999:13-14, Krsti, 2004: 52). Kako upuuje B.
Stojkovi ne razmatrajui tok matematiko-logike upotrebe pojma
identitet, u novovekovnu filozofsku i socijalnu misao David Hume
meu prvim teoretiarima ponovo uvodi termin identitet. U ovom
znaenju identiteta, Hume istie svest tj. svesnost subjekta o kontinuitetu sopstvenog postojanja koja je sadrana u relaciji identiteta.
Upravo takvo shvatanje identiteta je preuzeto u individualnoj i
razvojnoj psihologiji: lini/individualni identitet predstavlja jedinstvo linosti u toku odreenog vremenskog perioda (upor: Stojkovi, 1999: 14). Na takav nain E. Erikson uvodi pojam identiteta u
psihologiju linosti. Prema ovom autoru oseanje linog/individualnog identiteta utemeljeno je na zapaanju samoistovetnosti i neprekidnosti sopstvenog postojanja u vremenu i prostoru, te na opaanju
1

Analiza samog prelaza/premetanja ovih sintagmi iz naunog u pomenute diskurse, kao i analiza neprecizne, kolokvijalne upotrebe termina identitet prevazilazi okvire ovog rada, te nee biti izloena. Vie o nepreciznoj upotrebi ovog termina videti u: Stojkovi, 1999: 9-13.
2
O Aristotelovom bavljenju i postavci problema identiteta razlike videti u:
Krsti, 2004: 52-56.

Kako iscrpna analiza shvatanja i znaenja pojma identitet prevazilazi okvire

ovog rada, vredi naznaiti bar dva jasno izdvojena stanovita kada je pomenuti pojam
u pitanju. Dok se Lucien Puy izuavajui politiku kulturu direktno poziva na Eriksonovo korienje pojma identitet, dajui mu izrazito kolektivno, makrogrupno
znaenje, Berger i Luckmann zastupajui izrazito nominalistiko stanovite, smatraju da je identitet iskljuivo subjektivna realnost, te da postoji samo unutar individualne svesti (upor: Stojkovi, 1999: 17).

FILOZOFIJA I DRUTVO 3/2006

injenice da druge individue zapaaju i priznaju navedeno (upor:

Trebjeanin, 2004). Dakle, sam lini/individualni identitet pretpostavlja odnos pojedinca prema drugim individuama tj. odnos prema
drugome/drugima. Otuda lini identitet ini mnotvo pripadnosti razliitim drutvenim grupama i/ili mnotvo pomenutih kolektivnih/grupnih identiteta: nacionalni, verski, politiki, rodni, kulturni,
socijalni, profesionalni i td. Navedeno sugerie povezivanje i proimanje razliitih nivoa/okvira/polja identifikacije: od linog i mikrogrupnih, preko makrogrupnih- etnikih, nacionalnih, kulturnih i drugih, pa sve do nadnacionalnih, regionalnih i civilizacijskih nivoa
identifikacije3.
Relevantan je pristup A. Kabrala s obzirom da otvara mogunost celovitog odreenja pojma identiteta, kako linog, tako i kolektivnih. Ovaj autor izdvaja nekoliko konstitutivnih elemenata u definisanju navedenog pojma:
1. shvatanje identiteta pojedinca ili grupe kao biosociolokog
kvaliteta nezavisnog od volje tog pojedinca ili grupe, a koji dobija
znaenje samo ako se izraava u odnosu na druge pojedince ili druge
ljudske grupe;
2. shvatanje identiteta kao odnosa/relacije prema drugome/
drugima: identitet identifikuje i razlikuje;
3. istorijska priroda (promenljivost) identiteta: kao kvalitet
identitet je promenljiv, jer su i bioloke i socioloke injenice koje ga
odreuju promenljive;
4. relativnost identiteta u odnosu na kontekst i/ili druge identitete (upor: Kabral prema Stojkovi, Stojkovi, 1999: 21, 22).
Relevantna je definicija kulturnog identiteta kao jednog tipa
kolektivnog/grupnog identiteta koju izvodi B. Stojkovi pozivajui
se na pomenuti Kabralov pristup: Kulturni identitet je samosvest
pripadnika jedne grupe koja istorijski nastaje i razvija se u zavisnosti
od kriterijuma koje ta grupa uspostavlja u odnosima s drugim drutvenim grupama (Stojkovi, 1999: 22).

223

Mogu li se mutatis mutandis nacionalni odnosno etniki identitet odrediti kao samosvest pripadnika jedne nacije4 odnosno etnije/etnike grupe/naroda koja istorijski nastaje i razvija se u zavisnosti od kriterijuma koje ta nacija odnosno etnija/etnika grupa/narod
uspostavlja u odnosima sa drugim nacijama odnosno etnijama/etnikim grupama/narodima?
Pokuaj odgovora na ovo pitanje, na pitanje srodnosti i/ili odnosa nacionalnog i etnikog identiteta kao i na pitanje odnosa navedenih identiteta i (kritike) kulture seanja kao jednog segmenta kulturnog identiteta, bie obrazloen u narednim odeljcima ovog ogleda.

SANDRA RADENOVI

2. Nacionalni identitet

224

Pozivajui se na A. Smitha i njegovo razmatranje nacionalnih

i drugih identiteta, vredi naznaiti sledea obeleja nacionalnog
identiteta:
1. istorijska teritorija/domovina: shvatanje da su nacije teritorijalno omeeni entiteti, te zahtevaju sopstvenu domovinu;
2. zajedniki mitovi i istorijska seanja;
3. zajednika masovna, javna kultura: pripadnici nacije poseduju zajedniku masovnu kulturu i zajednike istorijske mitove i
seanja;
4. zajednika zakonska prava i dunosti svih pripadnika nacije u okviru zejednikog pravnog sistema;
5. zajednika ekonomija, sa teritorijalnom mobilnou pripadnika nacije: u okviru nacije postoji zajednika podela rada i sistema proizvodnje.
Koristei navedena obeleja nacionalnog identiteta, a ne
izdvajajui differentia specifica nacije u odnosu na nacionalni identitet5, ovaj autor definie naciju kao imenovanu ljudsku populaciju
4
Sintagma samosvest pripadnika jedne nacije asocira me na Andersonovu, u
antropolokom duhu skovanu definiciju nacije kao zamiljene politike zajednice, i
to zamiljene kao istovremeno ograniene i suverene. Naime, nacija je zamiljena
politika zajednica jer njeni pripadnici nikada nee upoznati veinu drugih pripadnika svoje nacije, ali u mislima svakog od pripadnika ivi ideja o njihovom zajednitvu. Nacija se zamilja kao ograniena jer poseduje odreene, iako rastegljive granice, izvan kojih se nalaze druge nacije i td. (detaljnije u: Anderson, 1998: 17-18).
5
Ambicija ovog ogleda nije analiza slinosti i razlika izmeu pojmova nacionalni identitet i nacija.

FILOZOFIJA I DRUTVO 3/2006

sa zajednikom istorijskom teritorijom, zajednikim mitovima i

istorijskim seanjima, zajednikom masovnom, javnom kulturom,
zajednikom ekonomijom i zajednikim zakonskim pravilima i dunostima svih pripadnika.
Vredi navesti, sasvim prihvatljivo, Smithovo shvatanje viedimenzionalnosti nacionalnog identiteta (s obzirom na navedene komponente nacionalnog identiteta: etnika, kulturna, teritorijalna, ekonomska i pravno-politika prim. S. R.), kao i uvianje oslanjanja
nacije na druge vrste kolektivnih identiteta, ime se otvara mogunost kombinovanja nacionalnog identiteta sa drugim tipovima kolektivnih identiteta: klasnim, verskim, etnikim, kao i mogunost permutacije nacionalizma, kao ideologije sa drugim ideologijama:
liberalizam, komunizam, faizam i td. (upor: Smit, 1998: 30, 32).
Prema ovom autoru, funkcije nacionalnog identiteta za pojedince i grupe mogu se izdvojiti u skladu sa pomenutim komponentama/dimenzijama nacionalnog identiteta. Teritorijalna, ekonomska i
pravno-politika dimenzija nacionalnog identiteta predstavljaju
spoljne funkcije nacionalnog identiteta, dok etnika i kulturna dimenzija ine unutranje funkcije nacionalnog identiteta. Teritorijalna
funkcija nacionalnog identiteta pretpostavlja da nacija, odnosno njeni pripadnici, odreuju drutveni prostor za odvijanje svakodnevnog
ivota, ali i granice tzv. istorijske teritorije koja definie odreenu zajednicu u vremenu i prostoru. Ekonomska funkcija nacionalnog identiteta pretpostavlja da nacija odnosno njeni pripadnici poseduju kontrolu nad teritorijalnim resursima, radnom snagom, te jedinstvenom
podelom rada i raspodelom resursa meu pripadnicima. Pravno-politika funkcija nacionalnog identiteta podrazumeva legitimisanje zakonskih prava i dunosti pravnih institucija koje odreuju i odraavaju specifine vrednosti i osobine nacije, tradiciju i obiaje.
Etnika i kulturna funkcija6 nacionalnog identiteta pretpostavljaju:
1) obezbeivanje drutvenih spona izmeu pripadnika nacije
koje su sadrane u zajednikim vrednostima, simbolima, tradiciji:
zastava, moneta, himna, spomenici, ceremonije itd.;

Ove funkcije nisu striktno razdvojene, ve se meusobno prepliu, na emu

A. Smith ne insistira, mada navodi da su nacionalni identitet i nacija sloeni konstrukti sainjeni od vie uzajamno povezanih komponenata.

225

SANDRA RADENOVI

2) socijalizaciju pripadnika nacije kao dravljana i graana koja se danas postie standardizovanim, obaveznim, masovnim i
javnim sistemima obrazovanja;
3) odreivanje i lociranje pojedinanih identiteta/pojedinanih ja kroz prizmu nacionalnog identiteta (Smit, 1998: 32-36).
Iako navedeno shvatanje nacionalnog identiteta, te funkcija
potonjeg, istie njegovu viedimenzionalnost i sloenost, i predstavlja korisno sredstvo u analizi forme i sadraja nacionalistikih
projekata, ideologija i njihovih posledica, zanemarena ostaje sutinska osobina identiteta, kako individualnog, tako i kolektivnog: odnos/relacija prema drugome/drugima. Pozivajui se na Kabralov
pristup odreenju identiteta, u Smithovom shvatanju izostaje razmatranje istorijske prirode (promenljivosti) nacionalnog identiteta kao i
sa njim povezano razmatranje relativnosti nacionalnog identiteta u
odnosu na kontekst i/ili druge nacionalne identitete. Kako komponente/dimenzije nacionalnog identiteta nisu aistorijske, nepromenljive kategorije, u krajnjoj instanci Smithovo razmatranje nacionalnog identiteta moe se okarakterisati kao statino7 za razliku od
Kabralovog dinamikog pristupa.
Dakle, navedene komponente/dimenzije nacionalnog identiteta nisu entiteti sui generis, ve entiteti koji se konstituiu u odnosu/relaciji prema drugome/drugima, a u odreenom istorijskom kontekstu. Tako, na primer, teritorijalna dimenzija (pa otuda i funkcija)
nacionalnog identiteta pretpostavlja ne samo to da nacija, odnosno
njeni pripadnici, odreuju granice i drutveni prostor za odvijanje
svakodnevnog ivota, ve da se izvan tog drutvenog prostora nalaze
drutveni prostori koji pripadaju drugim nacijama. Sama injenica
koja ukazuje na neizbenost dodira drutvenih prostora koje odreuju nacije, dakle i dodira nacija, pretpostavlja postojanje odnosa/relacije prema drugome/drugima u odreenom istorijskom kontekstu.
Slino, ekonomska i pravno-politika dimenzija nacionalnog
identiteta, odnosno odgovarajue spoljanje funkcije nacionalnog
identiteta, samim tim to su spoljanje, kako ih A. Smith oznaava, pretpostavljaju odnos/relaciju prema drugim nacijama u odreenom istorijskom kontekstu.
7

Istini za volju, razmatrajui problem etnike osnove nacionalnog identiteta,

A. Smith daje jedno dinamiko odreenje etniciteta, o emu e biti rei kasnije (detaljnije u: Smit, 1998: 37- 71).

226

Etnika i kulturna komponenta kao i unutranje funkcije nacionalnog identiteta pretpostavljaju odnos/relaciju prema drugome/
drugima u odreenom istorijskom kontekstu: sam pojedinac izgrauje svoj lini identitet u odnosu prema drugim pojedincima pripadajue nacije, u odnosu prema kolektivnom (nacionalnom) identitetu ili
naciji samoj8, ali i prema drugim dodirujuim nacionalnim identitetima, i ire, u odnosu na civilizacijske nivoe identifikacije, te na oveanstvo u celini.
Imajui na umu navedeno, kao celovita definicija nacionalnog identiteta moe se predloiti odreenje nacionalnog identiteta
kao samosvesti pripadnika jedne nacije koja istorijski nastaje i razvija se u zavisnosti od kriterijuma (teritorijalni, ekonomski, pravno-politiki, etniki, kulturni) koje ta nacija uspostavlja u odnosu sa
drugim nacijama.

Kako upuuje A. Smith, prema nekim autorima etnicitet odnosno etniki identitet predstavlja svojevrsnu datost ljudskog postojanja, pa i produetak procesa genetskog odabira. Postoje i miljenja9 prema kojima se etnicitet promilja kroz situacionu prizmu:
etnicitet pojedinaca i grupa je odreen stavovima, percepcijama i
sentimentima koji su prolazni i promenljivi i koji zavise od konkretne situacije u prostoru i vremenu (Smit, 1998: 38-39).
Smithov koncept etnikog identiteta i etnike grupe/etnije
pretpostavlja etniku grupu kao vrstu kulturnog kolektiviteta koja
istie ulogu mitova i istorijskog seanja, a ija je odlika jedna ili vie
kulturnih razlika 10- po veri, obiajima, jeziku ili institucijama.
Pojmovima etnije i etnikog identiteta A. Smith pristupa istiui istorijske i simboliko-kulturne atribute etnikog identiteta.
Ovaj autor izdvaja est glavnih atributa etnike zajednice/etnije:
8

Videti pomenutu definiciju nacije B. Andersona u: Anderson, 1998: 17- 18.

Detaljan prikaz i analizu brojnih stanovita o etnikom identitetu iznose P.
Poutignat i J. Streiff- Fenart u IV poglavlju svoje studije o etnicitetu (videti: Putinja,
Stref- Fenar, 1997: 95- 136).
10
Re je o razlikovanju jedne etnike grupe od drugih etnikih grupa (detaljnije u: Smit, 1998: 43).
9

FILOZOFIJA I DRUTVO 3/2006

3. Etnicitet/etniki identitet

227

SANDRA RADENOVI

228

1. kolektivno vlastito ime;

2. mit o zajednikim precima;
3. zajednika istorijska seanja;
4. jedan ili vie diferencirajuih elemenata zajednike kulture;
5. povezanost sa odreenom domovinom;
6. oseanje solidarnosti kod znaajnih delova populacije
(Smit, 1998: 40).
Na osnovu navedenog, o prisutnom oseanju zajednikog etnikog identiteta koje korespondira sa idealnim tipom etnike zajednice/etnije, moe se govoriti kada postoje izraeni atributi etnike
zajednice. Kako upuuje A. Smith, najvie navedenih etnikih atributa jesu prevashodno kulturne i istorijske sadrine subjektivnog
karaktera. Naime, mitovi o zajednikim precima (a ne injenice)
predstavljaju ono to je bitno za oseanje etnike identifikacije. Takoe i zajednika istorijska seanja mogu dobiti oblik mita. Slino, privrenost odreenim teritorijama ili teritorijalnim deonicama,
kao i izvesnim svetim mestima, moe biti mitskog i subjektivnog
karaktera. Etniki atributi objektivnog karaktera predstavljaju (promenljive) elemente zajednike kulture po kojima se jedna etnika
grupa razlikuje od druge: jezik, vera, obiaji, pigmentacija. Dakle,
prema A. Smithu, navedeno upuuje na zakljuak da je suprotno sadraju nacionalistikih ideologija, etnika grupa/etnija, pa i oseanje etnikog identiteta daleko od toga da bude oznaena/o kao iskonski entitet. Pojaavanje, isticanje i udruivanje navedenih atributa
etnike zajednice, koje korespondira sa subjektivnim znaajem koji
za pripadnike etnije imaju pojedini atributi, utie na pojaavanje i
isticanje oseanja etnikog identiteta i same etnije. Suprotno, slabljenje i nestajanje svakog od atributa utie na slabljenje i gubitak
oseanja etnikog identiteta, a u krajnjoj instanci na raspad ili apsorbovanje same etnije (Smit, 1998: 41- 44 i dalje).
Navedeno upuuje na to da Smithovo dinamiko i fleksibilno shvatanje etniciteta, uz obavezno isticanje konstitutivnih elemenata samog pojma identiteta moe korespondirati sa, u ovom ogledu
predloenim, odreenjem etnikog identiteta kao samosvesti pripadnika jedne etnije koja istorijski nastaje i razvija se u zavisnosti od
kriterijuma (simboliko-kulturni, istorijski; subjektivni, objektivni)
koje ta etnija uspostavlja u odnosima sa drugim etnijama.

Uporedimo li konstitutivne elemente/obeleja nacionalnog

identiteta, pa i nacije, koje izdvaja A. Smith sa atributima etnike zajednice koji odreuju formiranje i oseanje etniciteta, moe se uoiti
da navedeni atributi etnije mogu pokriti sadrinu teritorijalne,
etnike i kulturne komponente nacionalnog identiteta. Navedeno ide
u prilog ideji koju nagovetava A. Smith, a koja pretpostavlja da se
nacije oblikuju na osnovu etnikih jezgara. Naime, kao i etnija, i nacija je zajednica mitova i seanja. Ali, dok veza etnije i odreene teritorije moe biti samo simbolika i istorijska, veza nacije i teritorije
je faktika jer nacije poseduju teritorije (upor: Smit, 1998: 68).
Navedeno upuuje na opravdanost razmatranja navedenih
pojmova kao grozdova ideja11 odnosno skupine pojmova koji poseduju sline konstitutivne elemente 12.
U daljem tekstu sledi kratak prikaz jo nekih relevantnih stanovita o etnicitetu.
*
Jedno od najuticajnijih stanovita o pojmu etniciteta jeste shvatanje F. Bartha koje ovaj autor obrazlae u tekstu pod nazivom Ethnic
Groups and Boundaries (Etnike grupe i njihove granice) objavljenom 1969. godine (videti u: Putinja, Stref-Fenar, 1997: 211-259).
Umesto statinog shvatanja etniciteta, F. Barth nudi dinamiko poimanje etniciteta. To znai da etniki identitet nije nepromenljiv i aistorian skup kulturnih crta (verovanja, vrednosti, jezika, normi, simbola, obreda, obiaja itd.) koje bi se, kao takve,
11

Vie o tzv. kartografiji ideja ili grozdovima ideja videti u: Papi, 1995: 287.
Srodnost pojmova nacionalni identitet i etnicitet jasna je u prikazu (re)interperetacije francuskog nacionalnog identiteta koji obrazlae L. Greenfeld. Ova autorka smatra da je jedinstveni francuski identitet postojao mnogo pre no to je bio (re)interpretiran kao nacionalni identitet, i to najpre u smislu religiozne svesti (tzv.
francuski ponos vezan za francuski katolicizam, XIII vek), zatim u znaenju kulturne i institucionalne vezanosti za kraljevski domen (francuski jezik, pravo, zakoni, konstitucija francuskog drutva-Kralj, Parlament, 12 plemia i 3 stalea u smislu konstitutivnih elemenata tela francuskog drutva, XV vek), da bi se krajem XVI
i poetkom XVII veka mogli izdvojiti sledei indikatori formiranja francuskog
nacionalnog identiteta: 1) re patrie dobija znaenje odanosti domovini u vezi sa
tradicionalnom odanou kralju; 2) uporedo sa reorganizacijom administrativnog
aparata i pojavom profesionalne birokratije, koncept etat (koncept stalea) dobija
moderne konotacije-znaenje upravljanja i politike sfere; 3) transformacija francuskog identiteta od religijskog u politiki (i to kao posledica uticaja hugenotskih, katolikih teorija i teorija stranke politiara o ogranienju kraljevske vlasti i pravu na tiranicid) (detaljnije u: Greenfeld, 1992: 93, 101-104 i dalje).

FILOZOFIJA I DRUTVO 3/2006

12

229

SANDRA RADENOVI

230

prenosile sa generacije na generaciju u okviru jedne etnije. Prema

Barthu, etnicitet ishodi iz akcija i reakcija izmeu etnikih grupa, a
unutar drutvene organizacije koja se neprekidno odvija i razvija. To
znai da se etniki identitet formira i menja u interakciji izmeu etnija, a zahvaljujui procesima ukljuivanja i iskljuivanja koji uspostavljaju granice meu etnikim grupama. F. Barth istie to da u
okviru pomenutih procesa socijalne organizacije kojima se trajno
odravaju distinkcije izmeu razliitih etnija, kulturne crte koje se
uzimaju u obzir ne predstavljaju zbir objektivnih razlika ve samo
one koje sami akteri smatraju znaajnim. Dakle, izvesna postojana
diferencirajua obeleja pojedinih etnija mogu u odreenom periodu
menjati ili gubiti znaenje, a ustupati mesto drugima obelejima.
Barthovo stanovite karakterie poimanje etnike grupe kao
kategorije atribuiranja i identifikacije koje sprovode sami akteri, te
je otuda osnovna odlika etnike grupe organizovanje interakcije
meu pojedincima. Kljuni problem istraivanja prema ovom autoru
postaje etnika granica koja definie grupu, a ne kulturni materijal
koji data etnija sadri. Etnike granice kao okosnica istraivanja jesu
drutvene granice koje mogu imati i teritorijalnu osnovu. Dakle,
kako zakljuuje F. Barth, ako odreena etnija odrava svoj identitet i
u sluajevima kada njeni pripadnici stupaju u interakciju sa pripadnicima drugih etnija, to implicira postojanje kriterijuma za odreivanje pripadnosti, te naina za manifestno izraavanje pripadnosti i
iskljuenosti (upor: Lapierre u: Putinja, Stref-Fenar, 1997: 7-8, Bart
u: ibidem: 215, 220-223).
Oslanjajui se na Barthovo poimanje etniciteta, P. Poutignat i J.
Streiff-Fenart obrazlau svoje stanovite koje u odnosu na Barthov
koncept etniciteta prua kriterijum kojim se etnicitet specifino razlikuje od ostalih kategorija kolektivnog identiteta, a to je orijentisanje
etniciteta prema prolosti. Naime, re je o prolosti koju kolektivno
pamenje etnike grupe prenosi i interpretira na selektivan nain, te
odreene linosti i dogaaje transformie u signifikantske simbole
etniciteta (upor: Lapierre u: Putinja, Stref- Fenar, 1997:10). Dakle, kako upuuju pomenuti autori, iako nisu supstancijalne realnosti koje
veito postoje, etnike grupe se obrazuju i odravaju samo tako to se
napajaju na nataloenoj istoriji (Putinja, Stref-Fenar, 1997: 186).
P. Poutignat i J. Streiff-Fenart daju dinamikoodreenje
etniciteta kao jednog oblika drutvene organizacije koji je zasnovan

na kategorijalnom atribuiranju kojim se ljudi razvrstavaju s obzirom

na svoje pretpostavljeno zajedniko poreklo. Ovi autori uoavaju
sledee kljune probleme vezane za problematiku etniciteta: 1) problem kategorijalnog atribuiranja kojim akteri sebe identifikuju i bivaju identifikovani od strane drugih; 2) problem granica odreene
grupe koje slue kao osnova za dihotomizaciju mi/oni; 3) problem
fiksiranja identitetskih simbola koji zasnivaju verovanje u zajedniko poreklo (ovo je karakteristika koju autori istiu u promiljanju
etniciteta- prim. S. R.); 4) problem znaaja koji zadobija celina procesa kojima etnike crte bivaju istaknute u drutvenoj interakciji
(Putinja, Stref-Fenar, 1997: 159 i dalje).
Osim dinamikog karaktera, navedeno odreenje etniciteta
uvaava sutinsku osobinu identiteta kako individualnog, tako i kolektivnog, a to je shvatanje identiteta kao odnosa/relacije prema drugome/drugima, na emu se pored ostalog, insistira u ovom ogledu.
Mit o zajednikim precima i zajednika istorijska seanja
(Smith), orijentisanje prema prolosti, odnosno verovanje u zajedniko poreklo pripadnika etnije, te formiranje i odravanje etnija napajanjem na izvorima nataloene istorije (Poutignat, Streiff-Fenart),
jesu specifine karakteristike etniciteta koje upuuju na promiljanje
odnosa etniciteta i (kritike) kulture seanja kao segmenta kulturnog
identiteta.

rtve bezumnih ratova su kao i zvezde na nebu, veno nevine i veno jednake. Za mene je pamenje dar boji, a zaborav
najvea kazna koja moe da pogodi ne samo pojedinca ve i
itave narode.
(. Lebovi, Semper idem)
U relevantnoj literaturi moe se uoiti zastupljenost ireg i
ueg shvatanja kulture seanja. U irem znaenju pod kulturom seanja se podrazumeva javna upotreba prolosti, dok u uem znaenju kultura seanja predstavlja meugransku naunu disciplinu koja
se bavi tumaenjem i objanjenjem razliitih naina uvanja i iskrivljavanja prolosti (Kulji, 2006b). Kako upuuje T. Kulji, mogu se
izdvojiti dve strane kulture seanja: 1) posmatranje kulture seanja

FILOZOFIJA I DRUTVO 3/2006

4. (Kritika) kultura seanja

231

SANDRA RADENOVI

232

kao skladita i nosioca seanja: ine ih obrasci nasleivanja, prenoenja, planskog ili spontanog zaboravljanja ili potiskivanja seanja
koje je u skladu sa interesima razliitih drutvenih grupa. U okviru
ideolokog korienja prolosti, re je o politikom korienju istorije ili politizaciji seanja; 2) u ne toliko ideolokom smislu, seanje predstavlja manje ili vie svestan pojedinani, grupni/kolektivni odnos prema zbivanjima iz proosti, kod kojeg pojedinci i
grupe koriste prolost da bi se razgraniili od drugog i izgradili identitet (Kulji, 2006b).
Navedeno ire znaenje kulture seanja kao i druga strana/dimenzija shvatanja kulture seanja, predstavljaju osnovu za promiljanje kulture seanja kao jednog segmenta kulturnog identiteta 13.
Vredi podsetiti na definiciju kulturnog identiteta predloenu
u ovom ogledu: Kulturni identitet predstavlja samosvest pripadnika
jedne drutvene grupe koja istorijski nastaje i razvija se u zavisnosti
od kriterijuma koje ta drutvena grupa uspostavlja u odnosima sa
drugim drutvenim grupama (Stojkovi, 1999: 22).
S obzirom na simboliko-kulturni kriterijum (Smith) i/ili istorijski kriterijum (orijentisanje (etniciteta) prema prolosti) (Poutignat, Streiff-Fenart), kao segment kulturnog identiteta moe se izdvojiti domen kulture seanja jedne drutvene grupe: nacije, etnije,
porodice i td., pa i pojedinaca samih.
Tako posmatrano, polje kulture seanja predstavlja skup pomenutih verovanja u zajedniko poreklo pripadnika odreene drutvene grupe, zajednikih mitova i istorijskih seanja, te u krajnjoj
instanci orijentisanje prema prolosti. U tom smislu, kulturu seanja
ine i naini/mehanizmi drutvenog prenoenja znanja o prolosti,
izmiljanja, obrade, odravanja, korienja, potiskivanja, zaboravljanja i preinaivanja prolosti. Kultura seanja sadri obrasce prerade prolosti u okviru svakodnevne svesti, potiskivanja, relativisanja, izmiljanja, planskog zaborava i sl., koji ine individualne i
kolektivne konstrukcije tj. slike prolosti koje pojedinci i grupe u
odreenim situacijama stvaraju da bi uz pomo prolosti protumaili
13
Kako je kultura seanja srodna pojmovima politika seanja, politiko
korienje istorije ili politizacija seanja, a to je gore pomenuto (upor: Kulji,
2006b), sigurno je da se shodno naznaenoj drugoj strani/dimenziji kulture seanja,
ova potonja moe posmatrati i kao segment politikog identiteta, a s obzirom na mogunost preklapanja kulturnog i politikog identiteta. U ovom ogledu se predlae
ispitivanje kulture seanja kao segmenta kulturnog identiteta, to je ve naznaeno.

14

Kritiku i hegemonu kulturu seanja, kao i faze upotrebe prolosti u najirem smislu, iscrpno analizira T. Kulji u: Kulji, 2006b. O demonumentalizaciji prolosti, funkcionalnoj traumatizaciji prolosti i istorinom poreenju zloina kao srodnim i povezanim naelima kritike kulture seanja videti u: Kulji, 2005a: 117- 136.
15
Cilj ovog ogleda nije analiza slinosti i razlika izmeu pojmova kultura
seanja i kolektivno pamenje.

FILOZOFIJA I DRUTVO 3/2006

sadanjost, stvorili viziju budunosti, te odredili/uvrstili svoj/e

identitet/e (upor: Kulji, 2006b).
Tako shvaena, kultura seanja podrazumeva poimanje identiteta kao odnosa/relacije prema drugome/drugima u odreenom
istorijskom kontekstu.
Kritika ili alternativna kultura seanja14 tei da se ne ogranii samo na raspoznavanje raznovrsnih simbolikih struktura u okviru pojedinane i grupne obrade prolosti, ve uvek uzima u obzir
interesnu, ideoloku, politiku i linu uslovljenost ovih sloenih
procesa. Kritika kultura seanja postavlja pitanje: Ko ta pamti i
zato pamti? jer kljuno pitanje nije: ta govore ostaci prolosti?
ve Kako se ti ostaci tumae?".
Kritika kultura seanja kao segment kulturnog identiteta
svesna je unutranje heterogenosti, planskih usmeravanja (i) preplitanja javnog, slubenog i linog pamenja, naina na koje slike prolosti dele pojedince koji su ih doiveli, ali i one koji ih nisu proiveli, a prihvataju ih kao deo sopstvenog identiteta.
Kritika kultura seanja ne sadri samo materijalne ostatke
prolosti, obeleena mesta seanja, razliite minule simbole i znaenja, ve i ideologije, mitove, predrasude i stereotipije prisutne u (aktualnoj) uporebi prolosti (upor: Kulji, 2006b).
U okviru promiljanja (kritike) kulture seanja kao segmenta kulturnog identiteta, vredi istai i srodnost i proimanje pojmova
kultura seanja i kolektivno pamenje 15.
Naime, kategorija kolektivnog pamenja odnosi se na deo
drutveno-integrativnog usmenog i/ili pisanog znanja koji oblikuje
sliku prolosti grupe: drutvene grupe (porodica, narod, nacija, partija, konfesija i td.) kao zajednice pamenja odreuju ta bi trebalo
zapamtiti, a ta zaboraviti. Na taj nain odreeno kolektivno pamenje predstavlja mozaik izabranih sadraja znaajnih za opstanak i
integraciju grupe, te za ouvanje grupnog identiteta.
Postoje miljenja koja s obzirom na kriterijum trajnosti istiu
dve vrste kolektivnog pamenja: 1) komunikativno pamenje:

233

SANDRA RADENOVI

234

prenosi se usmenim putem, a obuhvata najvie tri generacije (porodino, generacijsko seanje); 2) kulturno pamenje: sadraji prolosti se institucionalizuju u okviru dominantne kulture i opstaju
due u vremenu (praznici, spomenici, muzeji, udbenici i td.).
U promiljanju sutinske odlike kolektivnog pamenja vredi
naznaiti injenicu da kolektivno pamenje nije statino ve dinamino i to rekonstruktivno, s obzirom da su i osobine i potrebe drutvenih grupa promenljive. Kolektivno pamenje nije usmereno ka
traenju istine, ve nastoji da uvrsti identitet grupa u prolosti.
Svakodnevicu karakterie prisustvo brojnih slika prolosti
(proimajuih, konkurentskih, suprotstavljenih i sl.), a unutar tog
mozaika dominira hegemona slika prolosti nametnuta od strane
vladajue grupe (Kulji, 2006b).
Dakle, osim to srodne kategorije kultura seanja i kolektivno
pamenje pokrivaju istorijske i simboliko- kulturne atribute
etnikog identiteta, pa samim tim i etniku i kulturnu komponentu
nacionalnog identiteta16, dinaminost je jo jedna zajednika karakteristika koja upuuje na srodnost kategorija nacionalni identitet,
etnicitet, kultura seanja.
Moe se prihvatiti shvatanje prema kome je jedna od potreba
za kontinuitetom sa prolou traenje i izgraivanje smisla, s obzirom na postojanje same potrebe za smislom individua i grupa.
Kao deo kulturnog aparata koji gradi smisao, kolektivno
pamenje i kultura seanja ne iskazuju samo prolost, ve oblikuju
sadanjost osmiljavajui egzistenciju individua i grupa i pruajui
im mogunost shvatanja smisla sveta i vizije budunosti. Naime,
prolost ima vanu ulogu u sklopu samovienja individua i grupa:
slike prolosti redukuju nepreglednost minulih zbivanja, razdvajaju
vane od nevanih deavanja, uspostavljaju kriterijume tradicije i
formiranja i odravanja identiteta za (nove) generacije, te postaju
emotivna osnova poreenja sadanjeg i prolog stanja, kao i podsticaj buenja oseanja (ne)zadovoljstva sadanjicom koji gradi poeljnu/e viziju/e budueg stanja (upor: Kulji, 2006b).
Promiljajui proces prevladavanja prolosti i dajui prikaz
nekih postojanih struktura srpske kulture seanja, T. Kulji istie da
16
Na osnovu svega navedenog, jasno je da mitovi o zajednikim precima i zajednika istorijska seanja kao istorijski i simboliko- kulturni atributi etnikog
identiteta odnosno kao etnika i kulturna komponenta nacionalnog identiteta ne
postoje van okvira kolektivnog pamenja i/ili kulture seanja.

17

Vredi podsetiti na oseanje solidarnosti kod znaajnih delova populacije kao

jedno od est glavnih atributa etnike zajednice (Smit, 1998: 40), to jo jednom upuuje na postojanje etnike osnove nacionalnog identiteta, te na opravdanost promiljanja nacionalnog identiteta i etniciteta kao grozdova ideja, kao i na srodnost ovih
pojmova sa pojmom (kritika) kultura seanja, a to je osnovna ideja ovog ogleda.

FILOZOFIJA I DRUTVO 3/2006

prevladavanje prolosti nije kratkoroni, ve trajan proces i stalna

opomena. To znai da prevladavanje prolosti nije proces koji bi trebalo da vodi izmirenju sa zloinima i oprostu, ve predstavlja proces
uenja kako iveti sa seanjem da su (i) zloini (genocid u Srebrenici) deo nae istorije i grupnog (nacionalnog) identiteta. Shodno navedenom, proces prevladavanja prolosti tei da prihvati (i) senke
prolosti kao integralne delove nacionalnog identiteta, te da uklanja
otpore koji se javljaju prilikom priznavanja neuporedivosti zloina i
injenice da su ih poinili predstavnici pripadajue (moje, nae...)
nacije (Kulji, 2005a:118).
Trebalo bi istai injenicu da se u aktualnoj srbijanskoj klimi
normalizovanog nacionalizma govor o nacionalnim zloinima tie
dubljeg smisla identiteta obinog oveka: podseanje na zloine pripadajue nacije izaziva oseanje jaanja (nacionalne) solidarnosti17,
te oseanje naruavanja (nacionalnog) identiteta i kod pojedinaca
koji u zloine nisu direktno upleteni (upor: Kulji. 2005a: 129).
U tom smislu vredi naznaiti unutranju funkciju nacionalnog identiteta (Smith). Prema ovom autoru, oseanje nacionalnog
identiteta predstavlja mono sredstvo za odreivanje i lociranje pojedinanih ja u svetu, a kroz prizmu kolektivne linosti i njene
osobene kulture (Smit, 1998: 34, 269). Naime, potreba ljudskih bia
za viestrukim identifikovanjem/poistoveivanjem sa razliitim kolektivitetima jeste drutvena injenica; obim i intenzitet tog poistoveivanja se menjaju zavisno od vremena i mesta.
Kako upuuju P. Poutignat i J. Streiff-Fenart analizirajui
pojam etniciteta, etniki identitet, te shodno gore navedenom, i nacionalni identitet jesu u isto vreme i veiti i kontingentni: veiti jer predstavljaju temeljnu drutvenu injenicu, podlonu aktiviranju i mobilizovanju, a kontingentni - jer su uslov i oblici javljanja ovih tipova
identifikacije istorijski odreeni (Putinja, Stref-Fenar, 1997: 157).
Ipak, nakon svega navedenog trebalo bi imati na umu da ba
ta potreba ljudskih bia za viestrukim identifikovanjem sa razliitim kolektivitetima, te irok raspon ljudskih percepcija, stavova,

235

oseanja, miljenja i delanja, otvara mogunost(i) za promiljanje,

samodefinisanje i lociranje linog ja u odnosu ne samo prema nacionalnom ili etnikom ja, ve u odnosu i na socijalno, rodno,
profesionalno, nadnacionalno ja.
Moda je to jedan od moguih naina otkrivanja autentinog
linog ja.

SANDRA RADENOVI

Literatura

236

Anderson, Benedikt (1998), Nacija: zamiljena zajednica, Beograd: Plato;

Bart, Fredrik (1997), Etnike grupe i njihove granice u: Teorije o etnicitetu, Beograd: Biblioteka XX vek;
Dragovi, Nada (2006), Novi evropski identitet na Internetu: trka za
veb-adresu u: dnevni list Politika, 11.04.2006., str. 4;
Greenfeld, Liah (1992), The Three Identities of France u: Nationalism
Five Roads to Modernity, Harvard University Press, Cambridge,
Massachusetts, London, England;
Karanovi, Zorica (2006), Nacionalni identitet i evropske integracije: burek i globalizacija u: dnevni list Politika, 27.02.2006., str. 1, 9;
Krsti, Predrag (2004), Identitet u: Kulturno-etike pretpostavke civilnog
drutva, Pojmovnk civilnog drutva (III), (ur.) A. Molnar, Beograd:
Grupa 484;
Kulji, Todor (2005a), Kritika kultura seanja u: Pet godina tranzicije u
Srbiji, Beograd: Socijaldemokratski klub, Fondacija Friedrich Ebert
Stiftung;
Kulji, Todor (2006b), Kolektivno pamenje, Kultura seanja u:
Socioloki renik, (ur.) A. Mimica, M. Bogdanovi, Beograd: Zavod
za udbenike i nastavna sredstva, (u tampi);
Lapierre, Jean-William (1997), Predgovor u: Teorije o etnicitetu, Beograd: Biblioteka XX vek,
Lebovi, ore (2005), Semper idem, Beograd: Narodna knjiga;
Maluf, Amin (2003), Ubilaki identiteti, Beograd: Paideia;
Papi, arana (1995), Problem odnosa priroda/kultura i mogunost zasnivanja antropologije (epistemoloke) prolosti u: Sociologija, Vol.
XXXVII, br. 3: 277- 300;
Putinja, Filip, Stref-Fenar, oslin (1997), Teorije o etnicitetu, Beograd: Biblioteka XX vek;
Smit, Antoni (1998), Nacionalni identitet, Beograd: Biblioteka XX vek;
Socioloki leksikon (1982), Beograd: Savremena administracija;

Stojkovi, Branimir (1999), Identitet kao determinanta kulturnih prava u:

Kulturna prava, Beograd: Beogradski centar za ljudska prava;
Trebjeanin, arko (2004), Sudbina kolektivnog identiteta: biti neponovljiv, i u grupi u: Kultura, umetnost, nauka, broj 35, god. XLVI,
Beograd: dnevni list Politika, 20. avgust 2004.

Sandra Radenovi
NATIONAL IDENTITY, ETHNICITY,
(CRITICAL) MEMORY CULTURE
Summary

FILOZOFIJA I DRUTVO 3/2006

This article deals with the analysis of concepts of national identity and ethnicity (ethnic identity) as the cluster of ideas and/or concepts which have similar constitutive elements. This article intends to analyze the relationship between these concepts
and the concept of (critical) memory culture. Finaly, the author is attempting to discuss
the concept of (critical) memory culture as the segment of cultural identity.
Key words: identity/identities, national identity, ethnicity, (critical) memory
culture, similarity, dynamism.

237