Srt D a,

1y Yz D eniz: M e r S U l
Fotoraflar

Gne Karabuda

Hazrlayan

Filiz Ozdem

0E30
STANBUL

Y ap K redi Y a y n la r - 2 1 1 7

Srt Da, Yz Deniz: Mersin

Hazrlayan: Filiz zdeni
Kitap Editr: Filiz zdeni
Dzelti: ncilay Ylmazyurt
Fotoraflar: Gne Karabuda
Grafik Tasarm: Nahide Dikel
Grafik Uygulama: Arzu akan - Akgl Yldz
Bask: M etgraf Matbaaclk San. ve Tic. Ltd. ti.
Organize Sanayi Blgesi, Eskoop Sanayi Sitesi, A 3 Blok, No: 169-173
kitelli - stanbul Tel: (0 212) 549 93 80
1. Bask: stanbul, Kasm 2004
ISBN 975-08-0868-1
Bu kitapta yaym lanan tm yazlarn sorumluluu yazarna aittir.
Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A.. 2004
Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A..
Yap Kredi Kltr Merkezi
stiklal Caddesi No. 285 Beyolu 34433 stanbul
Telefon: (0 212) 252 47 00 (pbx) Faks: (0 212) 293 07 23
http://www.yapikrediyayinlari.com

Mersinin Antik Dnem Filozoflar

Mersinden G een Filozoflar

Remzi Yac *

* Do. Dr. Remzi Yac, Dokuz Eyll

niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi
Arkeoioji Blm retim yesi.

Gnmzde, Mersinin Antik Dnem filozoflaryla ilgili almalar, bu

blgede 20. yzyln ilk yarsnda balatlan arkeolojik kazlara paralel ola
rak gemie duyulan ilginin art, kentli ya da Akdeniz kltrne ait olm a
nn bilincinin belirgin bir ivme, ilerlik kazanm as nedeniyle Mersine ili
kin olarak yaplan eviri k itap 1, kitapk2 ve derlemeleri3 ieren bir dizi y a
yndan olumaktadr. Bu makalede: Mersinin Antik Dnem de, M 4.-MS
3. yzyllarda yaam, bata filozoflar olmak zere, air, gramerci, retoriki, heykeltra, eczac ve dierleri ad altnda gruplanan nlleri antik ve
ada kaynaklar gzden geirilerek incelenmeye allmtr. Yazm sra
snda, antik kaynaklarn aslndan evirileri, yabanc dilde yaplan evirilere
yelenmitir. Ancak yine de kimi nllerin hakknda bildiklerimiz, sz edi
len kaynaklarn ikinci elden olmas nedeniyle snrldr4. Bu almann
Mersin ile snrl kalmas, zellikle filozof, edebiyat ve kuramclarn iin
den ktklar Tarsus, Soloi ve Seleukeia gibi kentlerin o dnemdeki kozm o
polit yapsnn irdelenmesiyle ters dmemektedir. Aslnda Kilikiann en
nemli merkezleri arasnda bulunan bu kentlerin, Helenistik-Roma barnn
yaand dnemlerdeki nemine, tarihsel, kltrel, siyasi ve toplumsal y a
plar ile ilgili nemli ayrntlara yeri geldiinde deinilmesi, bu filozof ve
edebiyatlarn reti ve kuramlarn anlam amz kolaylatrmaktadr.
Antik D nem de bir felsefe okuluna ait olm ak entelektel kimliin bir
parasyd. Buradaki felsefe o k u lu kavram, g n m zd ek in d e n farkl ola
rak, geleneksel tanrlara tap nanlarn oluturduu, kurucu bir kiinin y et
kisine verilmi, okulun z olarak nitelenen metinleri, grleri sav u n a n
kiilerin oluturduu topluluk olarak tanm lanm aktadr^. Felsefe okullar
n d nce yelpazesi olduka geni ayd n lar (polihistor) oluturm aktayd.
Soloi ve Tarsus filozoflarnda da rnekleri g rld zere; bir filozof ay
n za m a n d a doabilimci, edebiyat, sz sanats (hatip), belge toplayc
(kroniki), siyaseti, hekim olabiliyor ve ok y n l olarak eitli bilim dal
laryla uraabiliyordu^. 0 dnem in felsefecilerinin Atina, Rhodos, Miletos, Tarsus, Antakya, skenderiye gibi nemli polislerde hocalarnn ders
lerini izleyerek, syleilere, tartm alara, konferanslara katlarak deneyim
kazandklar bilinmektedir. Helenistik Dnem ncesinde, bir polis y urtta.

..

...

S1 o l m a k kml , k b el i r l e me ni n en o n d e g el en e l e r i n d e n b i n s a y l m a k t a y -

d7. Ancak M ersinin Antik Dnem filozoflarnn iinden kt Helenistik

213

yaygnlatranlar, Tarsus ve Soloi filozoflarnn o

u n lu u n u oluturan S toaclardr10.
M 7.-5. yzyllarda Ioniallar11, Eleallar (talya)
ve Sofistlerce kurulan eitli felsefe akmlar, siste
matik dnce iin gerekli birikimi olutursa da, He
lenistik ve Roma D nem inin en nemli felsefe akm
larnn M 4. yzyln balarnda A tin ada Platon ve
Aristoteles ile kurulduu ve bu yzylda biim lendi
i g r lm ektedir12. Ovalk Kilikiann (Cilicia Campestris) bat ucu nda Dou Akdeniz ticaretinde n e m
li liman kentleriyle (Tarsus, Soloi) M 7. yzyldan
balayarak kolonileen Mersin ve yakn evresi, b a
tda klasikleen bu dnce okullarna ilgisiz k alm a
m ve h atta bu t r okullar kendi bnyelerinde ku
rumsallatrmlardr. Kilikiann metropolisi (ana
kent) k on um u n d ak i Tarsus, kom usu Soloi ve Dalk
Kilikiadaki (Cilicia Trakheia) Silifkenin (Sclcukcia)
batdaki bu gelimelere paralellik gsteren (rn. Peripatetik ler13, A k a d em ia llar14) Tarsuslu, Soloilu, Seleukeial S to aclar15 gibi d o uy a zg, bir seenek
oluturacak birikime sahip filozoflar v a rd r16.
Klasik kaynaklarda corafi olarak Cilicia Pedias
(Lat. Campestris) olarak anlan blgenin (Ovalk Kilikia) batsnda yer alan ve arada snr oluturan Lamos ayndan sonra gelen Cilicia Trakheiann da
(Lat. Aspera) bir b l m n iine alan g n m z Mer
sin inin Antika tarih ind e yetitirdii nl filozof
lar, komedi airleri, retorikiler, gramercileriyle adn
d u y urm u olmas, blgenin Grek-Roma Dnemi ar
keolojisi, tarihsel kaynaklar, zengin etnik, kozm opo
lit yaps incelendiinde hi de artc deildir. Cili
cia Pedias blgesi iinde y er alan Tarsus ve Antakya,
H elenistik-Rom a D nem inin belli bal dnce
okullarydlar.

Tarsus Mzesi'nden

D nem de, skenderden nce kendini to plu m un do

al esi olarak gren polis yurtta, imdi gelenek
sel retilere pek ald rm ayan bireyci ahlak, kimlii
ile zdeletirmiti. B unun iin davranlarn biimlendirebilecei ve rehber felsefe olabilecek Stoaclk,
Epikurosuluk gibi yeni retilere eilimlerini g
lendirm iti8. Bir dier deyile, M 3. yzylda ta n r
lara kar olan gl inanlarn yitiren Helenistik
halklarn daha ok felsefeye yneldikleri sylenebi
lir9. Helenistik a y d n la n m a ad verilen bu olgu,
1po lis'in gerilemesiyle hem bireysellii hem de kozm opolitizmi tevik etmekteydi. Btn insanlarn k
keni, v atan ne olursa olsun kozmopolitai -a y n k e n
tin ve d n y an n y u rtta la r- olduu dncesini

SOLOLU FLOZOFLAR, EDEBYATILAR

VE DERLER
Soloi filozoflarn, Eski ve Orta Stoac, Peripatetik
(Aristotelesi) ve Orta Akadem iaclar olarak gruplamak olasdr. Antik kaynaklarda Soloi filozoflar ile
ilgili ilk nemli bilgileri, M 1. yzyl sonu - MS 2.
yzyl banda yaam olan Amasyal Strabon (M
64/63-M S 21) vermektedir. S trabon un Gcographika
adl bayaptna gre: Soloiun nl yerlileri arasnda
babas Tarsustan g etmi olan Stoac filozof
Khrysippos, gldr airi Philemon ve nazm tarzn
da yazlm Phaenomera adl yaptn yazar Aratos
214
Cambazl Kilisesi

Filozoflarn Yaamlar ve retileri adl kitab Zenon

ile Khrysipposa ilikin ayrntl bilgiler verm ekte
dir20. Soloilu21 A polloniosun oludur. nceleri uzun
mesafe koucusu olduu bilinm ektedir (VII. 179).
M 2 6 0 larda A tin aya gitmi ve orada ilk olarak
P la to n un A kadem iasnn b ana geen Arkesilaosun (M 315-240) konferanslarn izlemitir. Arkesilaostan ve Lakydesten ald m antk ve diyalektik
dersleri sonradan onun Kukuculuk (Scepticism) fel
sefe akm na ve Orta A k a d em iaya kar savam nda
etkili olmutur. Khrysippos daha sonra Zenon ve Klea n th e s in Stoac felsefesine ynelm i ve btn y a a
mn dnce dizgesinin o lu u m u n a ve geliimine
adam tr22. Stoac Poikile A kad em isinin23 kurucusu
Kbrs-Kitionlu Z e n o n dan so nra okulun bana ge
en ikinci adam Assoslu K leanthesin hem rencisi
hem de ardl o lm u tur (M 232) ve lene dein bu
A kadem inin yneticiliini srdrm tr.
rencileri arasnda, Tarsuslu Zenon, Babilli Diogenes, Tarsuslu A ntipater (Antipatros) b u lu n m a k ta
dr. Stoa oku lu n u n b ana getikten sonra kendisini
konferanslara ve y a z m a y a vermitir. Bir Soloilu ola
rak Khrysipposun Grekesinin bozuk (soloikizein)24 olmas ho grlebilir. Bal olduu Stoac fel
sefeye ilikin saysz eserler vermi ve P la to n un
A kadem iasnn saldrlarna kar oku lun u baaryla
savunm utur. Bu baars nedeniyle Stoaclk adeta
o n u n adyla btnlem itir.
Diogenes Laertios [VII. 183); Khrysippossuz bir
Stoa d n lem ey ece ini Khrysippos olm asayd
Stoa olm azd diyerek belirtmektedir. Khrysippos,
hibir zam an politikaya girm em i ve Helen krallary
la iliki k urm aktan da zellikle kanmtr. Bir filo
z o f olarak, her z am an yoksul bir yaam srmeyi y e
lemitir. Yazm k o n u su n d a ola an st yetenekli ve
retkendir. Bu k o n ud a ylesine verim lidir ki, 500 sa
trdan az yazd gn ler enderdir25. Diogenes Laerti
o s a (VII. 180) gre toplam 705 kitab ve ek olarak
bunlarn blm balklarna ilikin bir katalogu v a r
dr26. ou ko ru n a m a m tr27 ve ikinci eldendir.
Khrysippos, zellikle m antk, bilgi kuram ve fizik
zerine yazm tr28. Yalnz m antkla ilgili olan 300
kitabnn yaklak 119 blm bal vardr. Etikle il
gili olanlar 42 blm baln dan sonra kesintiye u
ram; fizikle ilgili olanlar ise yok olmutur. lk iki
yzyl boyunca tezleri okunm u, tartlm ve zeri
ne y o ru m lar getirilmitir.

vardr. Soloilu filozoflara, peripatetik (Aristotelcsi)

filozof Klearkhosu 17 ve Stoacln kurucusu Zen o n un evresinde (Aratos ile birlikte) b u lu n an Solo
ilu A theno dorosu d a 18 eklemek gerekir. skenderin
k o m u tan larn d an Nikatorun kurd u u Seleukoslar
Dneminde Soloi en parlak an yaamtr. Yuka
rda ad geen nller bu dnem de yetimilerdir. Ay
rca heykeltra Milon, filozof Bion ve Aristom akhos
Soloiun dier nlleri g ru b u n d a saylabilir.

K h rysip p os
S trab o n un Soloiun nl yerlileri arasnda sayd
ve Tarsostan g ettiini belirttii (XIV. V. 8)
Khrysippos (M 281/77-208/4), Stoac filozoflarn en
nem lilerinden birisidir19. Diogenes Laertiosun nl
216

Khrysippos, Antikada dhi bir mantk olarak

grlmektedir. Aristotelesin (M 384-322) kategoriyel tasm na (syllogismos) kar karak Stoac m ant
n temellerini oluturmutur. Bylece Stoac mantk,
byk lde Khrysipposa mal olmutur. Mantk kav
ram balca ikiye ayrlr: Diyalektik ve retorik. Diya
lektik karmak bir alandr. Platoncu ve Aristotelcsi
geleneksel izler tar ancak ayn zam anda biimsel
mant da kapsamaktadr. Khrysipposun, diyalektik
kavram, Aristotelesten ayrlp P latona yaklarken
bir bilim ve eylerin gerek doasn konu alan bir di
siplin olarak grlen diyalektiin karsna pratik bir
disiplin olarak dil ve akl yrtm enin g rnm olan
retorii geirmitir. Stoaclara gre: insan zihni do
uta bir tabulc rasdr, yani doldurulmaya hazr bo
bir sayfa (levha) gibidir29. Bu sayfaya yazlan ilk ia
ret, bir duyu-algsdr. 0 halde doutan oluturma
kapasitesi olan zihnin gereklemesi iin d dnyaya
gereksinimi vardr. zlenimlerinden hareketle genel fi
kirler kavram lar ve tmel yarglarla d dnyay alg
layabilen zihin, evrensel akl (logos) ile zdetir ve
bylece dnyay deneysel olarak kavrayabilmektedir.
Ancak aklla anlalabilir gereklik, ayr bir idealar
dnyasnda deil maddesel bir dnyann iindedir.
Buna gre; Stoaclar insann beden ve ruhtan olutu
unu, beden ldnde ruhun da onunla birlikte yok
olup gittiini ya da an a kaynana geri d nd n
ne srerler. Ruh, bedende ateten bir kvlcm gibidir.
nsan, evrensel akl-log'ostan (=Tanr) bir pay alm
tr30. Kavramsal d nm e gcyle, rasyonel bir varlk
haline gelir ve evreni bilme dzeyi artar. Bylece a n
layp, bildii doada eer onun deimez yasalarna
bal kalrsa hem bilgelii hem de zgrln kaza
nabilir. Bu nedenle insan kendisinden pay ald logo
sa uygun yaamaldr. Bu durum da Stoac etie gre
mutlak iyi ve gerekli olan tek bir ey vardr: Erdem.
Erdemsizlik ise tek kt eydir. Bu ikisi arasndaki is
tek ve nefret konusu olabilecek, haz-ac, salk-hastalk, gzellik-irkinlik, varsllk-yoksulluk v b ne ahla
ken kaytsz (apathic) kalnmaldr31.
Khrysipposun erdem in birlii retisi, dier Sto
aclar arasnda ona zgdr. Erdem, in sano lun da
doal olarak b u lun m am ak tadr. Khrysipposa gre
erdem sonradan yaam deneyimi ve eitim aracl
yla kazanlm aktadr ve yalnzca olgun bir kii t a
rafndan elde edilmektedir. Bu insan iyi ile kty
ayrt edebilecek ve bylece hatal d nce ve yanl

mbrigon antik ky, Demircili Ky

y arglam ad an kanacaktr. nk bilinsizce d a v

ranm ak ve bilgisiz olm ak erdem deildir. Bu d u ru m
da erdem tektir. Kii ya erdem lidir ya da deildir. Or
tas yoktur. nsanlar yalnzca erdem m utlulua ula
trr. Kiinin erdemli yaam as kendisini gerekletir
mesi anlam n a gelmektedir. Bunu yapabilm esi ancak
kendisini dzene sokm asna baldr.
Khrysipposun yaam nn nemli bir ksm felsefe
ile ilgili tartmalara katlmakla gemitir. Bu tart
m alarda cretkrla day an an bir zgven sergilemi
tir. En sk sarf ettii nerme: Bana retilerini syle,
sana onlar destekleyen savlar bu lay m dr. Khrysip
pos mevki ve unvanlar her zam an kmsemitir. Di
er filozoflarn yaptnn tersine, eserlerini hibir za
m an prenslere ya da nemli kiilere adamamtr. Bu
217
Arka sayfadaki fotoraf: Kzkalesi, Adamkayalar

Krantor

nadanl yznden zellikle Akademiallar ve Epikurosular arasnda birok dm an edinmitir.

Khrysipposun m atem atie nemli bir katks v a r
dr: Bir says. Birin daha nee bir say olarak d
nlmemesi tu h a f gelebilir ancak gerekte tek bir nes
ne tanm lanrken saysal olarak belirtilmesi gerekm emitir. Buna karn nesneler llrken, bir, say ola
rak gereklidir. Khrysippos, birin oklu bir say oldu
unu, bu nedenle de say olarak benim senm esi g e
rektiini ne s rm t r32.
Stoaclar genelde dn yan n T an rfn n kendisi ya da
onun ruhunun bir grnts olduunu ne srm
lerdir. Bu ruhun en stn tarallarm akl ve mantk
oluturmaktadr. Bunlar eylerin ortak doasnda var
dr ve salt bir b t n n ya da bu b t n n her paras
nn oluum unda yer almaktadrlar. Bu eler, Tanrdan doarlar ve yine ona dnerler. Khrysippos, Tanrdan kimi zam an kaderin ve gerekli olaylar zincirinin
gc olarak; kimi zam an da ate olarak sz etmekte
dir. Bazen, rnein su ve hava gibi doadaki akc ey
leri bazen de gne, ay, yldzlar ve bir btn olarak
evreni Tanr kimliiyle zdeletirip kutsallatrmt^
Khrysippos'un lm ned enin e ilikin eitli sy
lentiler vardr: Kimilerine gre 80 y ana doru ar
arap imekten, kimilerine gre de incir yiyen bir
eei grp kah k a h ad an krlarak lm t r33.

Akadem ia dnrlerinden, terim retm ede n l

Krantor (M 335-275), Soloiludur37. Diogenes Laer
tiosun [IV. 2 4 'te) aktardna gre: Kendi yu rdunda
saygn bir k o n u m d ayk en A tin aya gelen ve Polemon
ile birlikte Ksenokratesin rencisi olan Krantor, a r
dnda otuz bin satrlk an brakmtr.
Kranlorun iki vardr: Polem on ve Orta Akad em iann kurucusu Arkesilaos. 12 talan ton tutan
varln brakt Arkesilaosun nereye gm lmek
istediini sormas zerine: Sevgili lkemin tepeleri
ne gm l olmak gzel bir ey diye iirsel bir a n la
tmla karlk vermitir. Krantor, yazd iirleri m
hrleyip Tarsustaki A thena T a p n a fn a koymutur.
Tm o zanlar iinde en ok Homeros ve Euripidese
hayran olan K ranto run Ac zerine adl eseri en be
enilenidir (IV. 26).

K lea rk h o s
Diogenes Laertios I. kitabnda [I. 5-9), felsefenin
b u lunu un u barbarlara yaktrp, felsefenin barbar
larla balad sylencesini aratrrken; bu barbarla
rn arasnda saylan plak Bilgelerin bilmece gibi
konuarak felsefe yaptklarn aktarmaktadr. Dioge
nes Laertios, sylencelere gre; plak Bilgelerin
Pers kkenli Maglarn soyu ndan geldiini belirtmekte;
kaynak olarak da Soloilu Klearkhosun Eitim zerine
adl yaptn gstermektedir38. Klearkhos, Stoaclarn
ounluu oluturduu Soloi ve Tarsus filozoflar ara
snda Peripatetik (Aristotelesi) felsefe akmna bal
bir filozof olarak39 dikkati ekmektedir.

A risto teles
Khrysipposun olu olan Aristoteles babasnn
retisine bal kalarak o n un izinden y r m t r34.

A ristokreon
P h ilem o n

Khrysipposun yeenidir. Khrysippos, kz kardei

nin oullar olan Aristokreon ile Philokratesi y an na
getirerek eitmitir35. Diogenes Laertiosa gre: I. Ta
sm ve yntem leriyle ilgili m antk alannda [VII. 196,
197); 11. Ahlak alannda, ortak grle ve b u n dan
kan bilim ve erdemlerle ilgili olarak (VII. 201, 202);
III. Ahlak alannda iyi ve kt ile ilgili olarak yazd
kitaplarnn bazlarn Aristokreona adamtr.

Helenistik D n e m de A tin a da trag e d y an n eski

parlakln yitirm esinden sonra o nu n yerini daha
ok gn lk y aa m a ilikin hicivleri, rnein, ak
entrikalar, b atan karlan gen kzlar, karakter be
timlem eleri vb konu edinen ve M en and ros ile o lg u n
laan Yeni Komedya doldurm utur. Yazl k a y n a k
larda Soloilu ya da Syracusal olarak anlan Phile
m o n 40 (M 3 6 8/60 -2 67/63 ) S tr a b o n a [XIV. V. 8) g
re S o lo ilu dur.
M 327 ylnda Dionysos enliklerinde dl alan
P hilem onun Latin ozanlar zerinde etkisi byktr.
rnein, onun Emporos (Tccar), Thesauros (Hazine),
Phasma (Hayalet) adl komedilerinin Plautusun Mereator, Trinummus, Mostellaria adl eserleri zerinde

A thenodoros
Diogenes Laertiosun [VII. 38) H ippobotostan a k
tardna gre: Sotoacln kurucusu Z e n o n un
rencileri arasnda Thebaili Philonides, Korinthoslu
Kallippos, skenderiyeli Poseidonios, Sidonlu Zenon
ile birlikte Soloilu A thenodoros da v ard r36.
220

^julwLj

Tarsus elalesi

etkisi olduu grlmektedir. Philem onu n 41 o y unla

rnda kiiler ok belirgin olm am asna karn elence,
entrikalar arlk kazanm akta, yaratc bir hayal gc,
ustaca anlatm, diyalog eitlemeleri dikkat ekmekte

da olabilir.45 Ondan Soloida kalan tek anda, 19.

yzyl gravrlerinde yklm ak zere olduu grlen
silindir biimli m ezar yapsdr46. Bir ant (m o n u m e n tum) grnm ndeki bu mezar, Melann Pom pononiustan aktard bilgilerle uyum aktadr. Pom pononius, doduu yerde onun iin bir ant yaptrldn
dan sz etmektedir. Roma Dnemi Soloi sikkelerinde
betim lenen portresi o n u n heykelinin bir yknm esidir47. Aratosun antm ezarnn gnm zdeki yeri,
1999 ylnda balatlan kazlarla aa karlan tiyat
ronun yasland h y n kuzeybats olmaldr.
zeri toprakla rtl, otlarla kapl bir tepecik gr
nm ndedir. A ratosun mezar, belki de devrinin en
grkemli antsal mimari rneklerinden ve Soloi halk
nn ona olan sevgisinin en nde gelen kantlarndan
birisiydi. Bu mezarn g n m zd e arkeolojik kazlarla
ortaya karlp restore edilmesi gerekmektedir.

dir. A tinada yaayp vatandalk hakk elde eden (M

307/6) Philem onun ileri yalarda A tin ada ld sa
nlmaktadr42. Yaklak 97/99/101 yllk uzun y aa
mnda doksan yedi komedi yazmtr. Altmn zerin
deki eserinin bal bilinmektedir. ounluu tipik
komedi, ikisi mitolojik hiciv tarzndadr. Philem onun
portresi Soloi sikkeleri zerinde yer alm aktadr43.

Aratos
Didaktik ozan Aratos, Soloiun yetitirdii dnem i
nin en nl airlerinden birisidir. Athenodoros ve Letophilann olu Soloilu Aratos, M 315-240/239 yl
lar arasnda yaam tr44. Kkeni bir olaslkla Tarsus
221

M e r si ne
Pres

POM PEOPOLIS
12.
Soloi/Pompeiopolis. (Ali Murat Merzeci Koleksiyonu)

Aratosun ilk hocas, gramerci Ephesoslu Menekratestir ve olaslkla bir sre orada eitim grmtr.
Daha sonra A tinaya gitmitir. A tinada Kbnsl Zen o n dan kurucusu olduu Stoac felsefeyi renmitir.
Dier hocalar arasnda Philuslu Timon, Eretrial Menedemos ve peripatosu Praksiphanes b ulu nm akta
dr...... Makedon Antigonos H anedannn krallarn
dan Demetrios Poliorketesin olu Antigonos Gonatas
ile tanmtr. A ntigonos Gonatas, A ratosu M
277de M akedonyadaki sarayna davet etmitir. Aratos orada hem kraln evliliini kutlam hem de Antig onosun Keklere (M 277) kar kazand utkuyu, bu
savaa ithafen yazd bir Pan lahisi {Hymn to Pan)
ile onurlandrmtr. Daha sonra Suriyeye gitmi ve
orada A ntiokhosun saraynda Odysseia'nn yazmn
bitirmitir. S onunda yine M akedonyaya dnm ve
orada A ntigonostan nce (M 24 0/3 9da) lm tr48.

A ratosun en ok tannan yapt gn m ze dein

ulaan Phaenomena adl gkbilimle ilgili iiridir. Bu
iirini yakn dostu A n tigon osun istei zerine kale
me almtr. Phaenomena aslnda Knidoslu Eudoksosun (M 390-337) bilimsel amala yazd dzya
zlarn iirsel bir eitlemesidir. Phaenomera hemen
byk bir n kazanmtr. Ancak iirin iindeki gk
bilimle ilgili yanllklar baz yorum cular metni de
itirmeye zorlamtr. Bu nedenle de olduka eleti
rilmitir. B unlardan zellikle H ipparkhosun (M
190-120) yorum lar uzun sre geerliliini korumu
tur. Buna karn A ra to sun Phaenomena's Grek ve
Romallar arasnda olduka ilgi grm ve Eskian
s onuna dein n n srdrm tr. Phaenomena,
Ataksl P. Tarentius Varro, Cicero, Germanicus lulius
Caesar ve Avienius tarafndan Latinceye evrilmitir.
Lucretius ve Vergiliusu etkilemitir. Aratos, iir bie222

minde arbal Hesiodosu, dilinde ise H om erosu r

nek almaktadr. Bu nedenle iirinde byk lde y a
ln bir anlatm ayrt edilmektedir. Phaenom ena, k o n u
su nedeniyle kolaylkla ok un am am a k ta d r ancak yine
de zam annn en ok okun an yaptlar arasndadr.
Aratos, Phaenomena dnda da birok iir y az m
tr. Bunlarn ou ne yazk ki g n m ze u la a m a
mtr. rnein Destanlar (Epikedcria), T alam alar
(Epigrams), Atlar (Elegies), lahilerin (Hymns) y a
n sra ksa iirlerini toplad, balnn anlam be
lirsiz bir baka yapt da vardr. Dier kayp y ap tla
rnn balklar ise yine gkbilim ve tp ile ilgilidir49.
Meteoroloji ile ilgili Diosemeia (Gkyz Olaylar) ile
Phaenomena (Gkle lgili Olaylar) adl eserleri A ntik
ada yaygnlam ve ne kavum utur. P h aeno
mena' da kendi dnem inin astronom i ile ilgili bilgile
rini zetlemitir50. Aratos, bin dizeden fazla olan ve
kendisine Grek ve Romallar arasnda byk bir n
kazandran ve O rtaada da n n srdren bu i
irini yakn dostu M akedonya kral A ntigonos II Gonatasn istei zerine yazmtr. Phaenomena'da a y
n zam a n d a tektanrc bir dinin belirtileri grlr.
zellikle Zeusa ad a n a n n s zn de onu n atmosferik
olgular denetleyen bir gk tanrs olarak insanlara
yardm edici zellikleri n p lana kartlr ve her y e r
de grnen belirtileri aktarlr. Zeus bu zellikleriyle
btn dny aya egemen, dzen kurucu, ynlendirici,
yaratc bir tanrdr.
A ratosun her yerde olan ve her eyi ynlendiren,
dzenleyen Tanr (=Zeus) ya da akl dncesi Stoac
felsefe o kulunun ikinci adam Klcantheste de ne
kar. Kleanthesin Z eusa olan vgsyle A ratosun
nsz (proem ), iir dili ve d nce olarak birbirine
benzemektedir. Bu o la and r nk Aratos hemerisi
olan Stoac Khrysippos gibi Stoacln kurucusu
Kbrsl Z en o n un rencisi olmutur. Kleanthesin
dizeleri de, A ra to sun P h aenom ena'sm da olduu gibi
Zeusun kiiliinde tektanrc bir doktrinin izlerini
tam aktadr51. Ovidius, Soloilu Aratos iin, Cum
sole et luna sem per A ra tu s erit (=Aratos, gne ve
ayla birlikte daim a v a r olacak) dem ektedir52.
Aratosun iirinin 15. yzyl bir elyazmas, R ne
sans ve Reform D nem inin en byk u stalarndan
nl Alman ressam Albrecht D reri de (1471-1528)
etkilemi ve nl gk y z haritas tab losunu (1515)
yaratm asnda esin kayna olmutur. Bu tablo cen
netin ilk resimli izelgesidir. inde yer alan yldz

Mersin Mzesinden bir im parator heykeli

tanrlar, Ortaa h atta Arap g rnm leri yerine ilk

kez klasik grnm leriyle betimlenmilerdir.

M ilon
Pliniusa gre [XXXV. 146) Milon, Soloi doum lu
bir y o n tu c u d u r53.

A ristom ak h os
Soloiun nllerinden birisi de, ad dier y azarlar
tarafn dan Kilikiann nlleri arasnda saylan Aristo m a k h o s tur. Plinius, A ristom akhos ile ilgili olarak,
onun arcla olan sevgisi ve kendisini bu ie a d a
mas y z n d e n elli sekiz yl baka hibir eyle u ra
m adndan sz etmektedir. Plinius ayrca o n u n a
rap hazrlam a yntem leri zerine yazdn aktar
223

makta, bitki yetitirm e k o n u su n d a ayrntl bilgiler

ieren, deneylere d ay a n an nerileri dikkate alnd
nda tarm alan n d a da bir u zm an saylmas gerek
tii k o n usu nda kuku d u y m a m a k ta d r54.

felsefe merkezi olm asnn nedenlerine deinilmem esine karn, Soloilularda olduu gibi Tarsuslu filozof
lara ilikin ayrntl bilgi verilmektedir. S trab o n un
adn sayd Tarsus doum lu filozoflar arasnda Antipatros, Arkhedemos, Nestor ve iki A thenodoros: At
h enodoros Kordylion, A thenodoros Kananites b u lu n
m aktadr (XIV.V.14). S trab o n un dierleri arasnda
sayd filozoflar: Plutiades ve Diogenes gezgincidir.
airlerden Dionysides, gram ercilerden Artemidoros,
Diodoros ve retoriki Herm ogenes ile Areios Tar
su s'un nllerindendir.
Khrysippostan sonra balay an Orta Stoa d ne
m inde de tannm filozoflar arasnda yukarda ad
saylan Tarsus kkenliler ounluktadr. Bu d n em
de (M 2. yzyl) Eski Stoaclk keskinliini yitirerek
Latinlemitir57.

Bion
Diogenes Laertiosun (IV, 5 8 'dej sz n ettii, Bi
on adl nllerin beincisi Soloilu Biondur. Soloilu
Bion, Aethiopia zerine eser vermitir.

TARSUSLU FLOZOF, EDEBYATI,

RETORK, ECZACILAR
Tarsus filozoflar da S tra b o n un ilgi alanndadr.
Bunun nedeni, T arsusun yetitirdii filozoflarn ok
luu ve Helenistik-Roma dnem lerinde dikkate deer
bir dnce merkezi olm asna balanabilir. skender
im paratorluu paylaldktan sonra, nceki dnem de
zgr, bam szlnn yan sra edebiyat-ktiltr d n
y asn da da zgn k o nu m u yla hakl olarak y er edinen
A tin ann n em in in giderek azalm asna karlk, He
lenistik D n e m in yeni, ykselen siyasi ve entelek t
el bakentleri arasnda saylan Aleksandreia (sken
deriye), Pergam on (Bergama) ve A n tiok heiann (An
takya)55 y a n n d a T arsusun yeri belirlenirken Strabon
vg dolu bir anlatm sergilem ektedir56:
Tarsosta halk kendini byk bir evkle sadece fel
sefeye deil ayn zam an da genellikle btn renim
dallarna balamtr. Kent bu konuda A th enay ve
Aleksandriay ya da filozoflarn dersleri ve okullary
la anlan herhangi bir yeri gemitir. Fakat buras di
er kentlerden o kadar farkldr ki, renmeye dkn
olanlarn tm yerlilerdir, yabanclar burada misafir
kalma eiliminde deildirler; yerliler de burada kal
maz, onlar renimlerini darda tam am lar ve ta
m amladktan sonra da darda yaam aktan holanr
lar, pek az a n a v atan a dner. Bu d urum un zdd Aleksandria dnda az nce saydm kentlerde grlr.
Onlarn sk sk gitmelerine ve gittikleri yerde hoa
vakit geirmelerine karn birounun ne renme a
kna yurtlarndan dar gittiini, ne de renimlerini
yurtlarnda izlemeye istekli olduklarn grrsnz.
Aleksandriallarda her ikisi de vardr. Onlar birok y a
bancy kabul ederler ve kentlerinden pek ounu d
ar gnderirler. Tarsos kenti her trl retorik okulla
rna sahipti ve genellikle gelien ve glenen halk ile
blgenin anakenti olma n n k orudu (XIV. V. 13).
G cographika'da Tarsusun bylesine nemli bir

T arsu slu K rates

Hakknda fazla bilgi yoktur. Ancak, Diogenes La
ertios [IV. 2 3 te) Krates adndaki on kiiden onu ncu s u n u n Tarsuslu Akadem ia filozofu Krates olduunu
belirtmektedir.

Zenon
Diogenes Laertiosu n [VII. 3 5 te) sayd sekiz Zen o n dan beincisi Khrysipposun rencisi ve ardl
Tarsuslu Z e n o n dur. Z enon az sayda kitap yazm
buna karlk ardnda ok sayda renci brakmtr.
Tarsuslu Zenon, Stoacln kurucusu Kitionlu Zenon
ve o n u n rencisi k en d isin in ise hocas o lan
Khrysipposun felsefe retirlerken ilk sraya koy
duklar mant, Stoa Poikilenin ikinci adam Klea n th e s in diyalektik, retorik, ahlak, politika, fizik ve
tanrbilim olarak alt blm lere ayrm asna kar k
mtr. Z e n o n a gre b u n la r m antn deil felsefenin
blm leridir [VII. 41).

A ntipatros v e A rk h ed em o s
Strabon, [XIV. V. 7 4 te) do utan Tarsuslu Stoac
lar arasnda Arkhedemos, Nestor ve iki Athenodoros
ile birlikte A ntip atro su da saym aktadr. Antipatros,
A tin adaki Stoa o k ulunu n banda b ulun an Karneadesin ba dm an olarak bilinm ektedir58.
nde gelen Stoac filozoflar, Soloilu Khrysippos ve
Babilli Diogenes, konu m ay snflandrarak: zel
isim, cins isim, fiil, bala ve harfi tarif (artikel) ba
lklaryla be blm e ayrmlardr. Antipatros, De224

Tarsus Cumhuriyet Alamndaki antik yol

yiler ve A n la m la r zerine eserinde bunlara bir de

orta (zarf?) terimini eklem itir59. Ayrca Tanm ze
rine adl yaptnn birinci kitabnda tanm n ta n m
na: zm lem e yoluyla tam olarak dile getirilmi bir
szd r biim inde bir aklk getirm ektedir60.

A thenodoros K an an ites
S trab o n a [XIV. V. 14) gre: S a n d o n un olu olan
doutan Tarsuslu A thenodoros Kananites (M 74MS 7), m parator Caesarn her za m a n on urlan d rd
bir hocasdr. Ciceronun ve Gen Catonun ark a
dadr63. Yalandnda memleketi T arsusa dnen
A thenodoros Kananites, halkn kand ran ve soyan
bir ynetici olan B oethos64 ta ra fn d a n ynetilen h
kmeti devirerek baa gemi ve halkn sevgisini ka
zanm, gvenini salamtr.
S tr a b o n un dostu, Stoaclarn nderi, kendi d n e
m inin bir dehas P o s e id o n io s un (M 5 1 den nce)
rencisi olan A th e n o d o r o s un, A u g u stu s d n e m in
de im p ara to rlu k ailesi zerinde etkisi by kt . A t
henodoros, M yak. 15 ylna dek y a a m n A ugu st u s un y a n n d a geirmitir. Y alannca d o du u
kente d nm ek iin o n d a n izin istemitir. A ugustu s un ellerini tu ta ra k : Sana hl ihtiyacm var,

H era k leid es
Tarsuslu Herakleidesin hocas Tarsuslu A n tip atrostur. A thenodoros ile birlikte hatalarn eit o lm a
dn kabul ederler61.

A thenodoros K ordylion
S trabo nun s zn ettii filozof A thenodoroslardan bir dieri, Kordylionlu olarak anlan yal Athenodo rostur. A then odo ro s tam bir Stoac fanatikti62.
Marcus Cato ile birlikte yaad ve v atan n d a ld
belirtilmektedir (Strabon, XIV. V. 14).

225

Mersin Mzesi'nden bir sava sahnesini betimleyen kabartma levha

A thenodoros oktanrl Tarsuslularn en by

olarak grlm ektedir. ldnde sann habercisi

sessizlie de, demesi bu etkin in belirgin bir g ster

gesidir. A th e n o d o r o s un ayrlrlarken A u g u s tu s a:
Kzdn z a m a n Caesar, alfa b en in harflerini kendi
kendine sayp bitirinceye kadar, hibir ey sylem e
ve y a p m a diyerek verdii t, o n u n zerindeki
k o ru y u c u lu u n u ve sayg nln belirtm ektedir65.
A theno do ro sun zellikle ahlak felsefesi k o n u s u n
daki soylu ve arbal grleri arkada Ciceronun
v gsn kazanm tr. Seneca, epistulae morales66
ve de tranquillitate a n im i67 adl eserlerinde onu n bu
konudaki fikirlerinden alntlar y apm tr68.
A u gu stu s d n e m in d e Tarsus bir niversite k e n
tiydi ve T a rsu sun y n e tim in d e Tarsus niversitesinin ve dolaysyla A th en o d o ro s gibi d n rlerin
etkin bir rol vard. T a rsu sun y n e tim in d e de etkin
olan olan A th en o d o ro s ile ardl Nestor gibi d
nrler, T arsu su n felsefeye verdii nem i k a n tla
m a k ta d r69.

Tarsuslu Paulus ocuk y a ta y d 70.

N estor
Caesarn kz kardei Octaviann olu Marcellusun
retmeni, Strabonun ada olan Nestor, Stoac bir
akademisyendir. Athenodoros K ananitesten sonra
Tarsus hkm etinin ba olmu, hem vali hem de kent
tarafndan uzun sre onurlandrlm tr71. Nestor, At
henodoros ile birlikte Augustus dnem inde Tarsusun
halef-selef ynetici filozoflarn olutururlar. Bunda
hi kukusuz Athenodoros ve Nestorun A ugustusun
ve ailesinin eiticiliinde bulunm alarnn rol byk
tr. M 26-23 yllarnda yneticilik yapmtr. 92 y a
na dek yaamtr. ada Strabon M 19da onun
hakknda yazarken hl yaam aktay d72.

226

-----------------

P lu tia d es v e D io g e n e s
Kentten kente dolamalar nedeniyle gezgin olarak
nitelenen Tarsuslu bu filozoflar, grevlendirildikleri
okul yneticiliklerinde de yeteneklerini kantlamlar
dr. Diogenes73 ounlukla esinlenerek ya da istenildi
inde yazd trajik iirleriyle tann m ak tad r74.

H erodotos
Arieus olu Tarsuslu Herodotos, deneyci hekim
Nikomedeial M eno do tosun rencisidir. Tarsuslu
Herodotos, Diogenes Laertiosun aktardna [IX.
116) gre: Kukuculuk zerine on kitaplk bir eser ile
daha birok gzel eserin yazar olan Sextus Empeirikosu n 75 hocasyd.

Uzuncaburtan mimari kalnt

D io n y sia d es
cesaretin rn, v n kayna, bilinle kam lanan
ve glenen bir mirasn verdii uygarca bir cesaret

Bir tragedya airi olan Tarsuslu Dionysiades, Pleiadlar olarak anlan yedi airden birisidir ve Strabo na gre: Pleiadlarn en iyisidir76.

olarak yo rum lan m ak ta, kentine ve baba ocana k ar

d u yd uu guru ru n ve yurtseverliin bir so nucu ola
rak y o ru m la n m a k ta d r80.
Romallara M ektubu nda: Yunanllara da b arb ar
lara da b o r lu y u m derken Dou ve Bat kartl ile
k ltrnn kendi zerindeki belirleyici roln v u r
gulam aktadr. Buradan bir Dou Akdeniz metropolisi olan Tarsusun kltrel etnik yapsnn Paulus ze
rindeki etkisi anlalm aktadr.
A tin ada kurulan Stoac, Epikurosu, Platoncu,
Aristotelesi Helenistik felsefe okullar, Aziz Paulus
z a m a n n d an sonra da varlklarn srdrm lerdir81.
Bunlardan Havarilerin leri'nde [17, 18) sz edilen
ilk ikisi, Paulus z a m a n n d a dierlerinin en n n de
gelmese de en baarllar arasnda yer alm aktayd82.
Aziz Paulus, Grek kentlerinde adn d u yuran gez
ginci filozoflardan biri saylm ak tadr83. Anadolu,
Kbrs, Y unanistan va M ak e d o n y ada misyonerlik
iin uzun yolculuklara km, v aazlar verip, kiliseler
kurm u ve uzun sre Korinthos ve R om ada kalm
tr. M 62-64 aras R om ada ld r lm t r84. sann
ona am y o lu n d a g r n d ve onun, say ta n m a
m olanlarn iinde, h a v a ri un v an alan tek kii ol
duu bilinm ektedir85.

A rtem idoros v e D iod oros

Artemidoros ve Diodoros, S trab o n un yaptlar
hl y a a y an lar olarak nitelendirdii Tarsuslu g ra
merciler arasnda say lm aktadr77. P lutark hosa g
re: bilimsel aratrm aya merakl olan Diodoros ngil
tere, Msr, Eritre Denizi ve Trog'lodyteslerin lkesine
gezi yapm tr78.

A reios
Tarsus eczaclkla ilgili nemli bir merkezdir. Ec
zaclk ve tpla ilgili kon ularda nl bir y a z a r olan
Areiosun yaptlar kayptr79.

Aziz P au lu s
M 76 ylnda M agnus P o m peiusun korsanlara
kar dzenledii harekttan sonra Roma egemenlii
altna giren Tarsusta, Greklerle birlikte nemli bir
etnik grup da nl Hristiyan kuramc Aziz Paulusun iinden kt Yahudilerdi. P aulu sun z a m a
nndaki Tarsus, Kilikiann anaken ti ko nu m un day d.
Aziz Paulus y aam n n zorluklar ve servenle do
lu en skntl gnlerinde kendisini bir Romal ege
mene yle tantm aktadr: Ben bir Y ahudiyim, Kilikiann Tarsus kentindenim , hi de nem siz o lm ayan
bir kentin v a tan d a y m . P a u lu s un bu ifadesi, y a a
d Ge Grek-Erken Roma andaki Tarsus kenti
yurttalarnn hissettii gemiten alm an enerji ve

H erm o g en es
F ilo zof-m p arator M arcus Aurelius d n em inde
(121-180) y aa y an Tarsuslu H erm og enesin (150225), retorik k o n u su n d a birok yapt vardr. Genli227
Arka sayfadaki fotoraf: Karakabakl

Mersin Mzesi bahesi (Fotoraf: Fevzi Erylmaz)

lara, liman kentlerine el koyarak Roma ekonomisini

ciddi bir biimde sarsarak, dou politikasn yeniden
gzden geirmeye zorlam lardr89. Mithras klt;
Roma birliklerinin mevzilendii her yerde ve zellik
le ulatrma yollar zerinde grlmektedir. nk
ncelikle Rom ada korsanlara kar savaan askerler
arasnda yaylm ve onlarn tanrs olm utur90. S to
acln yazgya boyun eme (kaderci) retisi ve
gkbilimle olan yakn ilikisi (rn. A ratosun Phaeno
mena's) ile evren (kozmos) modeli; Mithras gizem di
ninin ay, yl, mevsimler, yldzlara ve zellikle g ne
e ykledikleri kutsal an lam larla91 rtmektedir.
Tarsusta Stoac gelenee uygun olarak gelitirilen
Mithras yeni kozmik olgu, yerel bir tanr olan ve bir
takm yldznn simgesi olarak da bilinen Perseus ile
btnletirilm itir92. Bu, Soloilu A ratosun kendi
memleketindeki arlnn da etkisiyle, Stoacln
geleneksel olarak ilgi alanna giren astroloji, astral

inde nl bir hatip olduu bilinmektedir. Yaptlar:

A htrm alar-Progym nasm ata, Dnceler H akkm daPeri Ideon, Keif H akknda-Per/ Heureseos, Nazmda
Duraklar -Peri ton S taseson, Konum a Yntemi Hakkn d a -Peri M ethodou D einostetostu r86.
Ayrca Tarsus ve Soloi, Dou gizemciliini (Mith
ras klt) Kilikia korsanlar araclyla batya (Rom a ya) y ay a n bir s konum undadr. Helenistik Dn e m de A n a d o lu da yaygnlaan Mithras klt, Kilikiallarn Roma devlet dinine bir armaandr. zellik
le M 1. yzylda Rom aya tutsak olarak gtrlen
Kilikiallar, bu kltn ordu iinde yaygnlam asna
neden olmulardr. Hint/ran kkenli Mithra (Gr.
Mithras); R om ann gizem dinleri iinde yer alm akta
dr87. Plutarkhos, bu dine ilk girenlerin (teletai cporreto) Kilikial k orsanlar88 o lduunu belirtmektedir.
Mithras kltn y a y a n la r da Kilikial korsanlardr.
M 1. yzylda balayarak yalnz gemilere deil a d a
230

dinler ve Byk Yl gibi konular, Tarsus niversi

tesindeki bilginlerin retinasnda canlandran Posido-

leukeial dieri ise Soloiludur. Seleukeiallar Ksenarkhos ile Athenaios, Soloilu olan ise Klearkhost u r 101.
Klasik ada A tinada dnemin en byk iki filozofu
Platon ve Aristoteles tarafndan kurulan felsefe okul
larndan P lato nun kurduu Akademia ile Aristote
lesin Peripatetik Okulu Lykeion felsefe okullarnn
en nlleridir102. Ayrca kinik Kynosarges Gymnasio n u unu ve ad geenlere seenek oluturan iki yeni
felsefe okulu Z en onun ders verdii Stoa Poikile ve
Epikuros Okulu, Helenistik A tinann felsefeye verdii
nemi v u rg ulam aktadr103 Bunlardan Aristotelesin
Peripatetik Okulu zam anla yeniden nem kazan
m 104 ve yukarda ad geen Seleukeial ve Soloilu fi
lozoflar bu okullardan yetimilerdir.
1. yzyl sonunda Rhodoslu A ndronikosun Aristo
telesin kayp sanlan yaptlarn yaynlam asyla yeni
den nem kazanan Aritotelesilik, zor anlalr dili ne
deniyle anlalabilir hale getirilmesi bakm ndan felse
feciler iin yeni bir ura alan haline gelmitir. Scleukeial Ksenarkhos d^ bu dnrler arasnda yer al
maktadr. Ksenarkhosun Aristoteles yanls olmas,
Antik Dnem de Kilikia blgesinin Stoaclk dnda
farkl felsefi akmlara gsterdii ok ynl ilgiyi gs
termektedir. Aristoteles zerine yaynladklar incele
me yazlaryla bilinen yeni Aristoteles taraftarlar ara
snda Seleukeial Ksenarkhos ile birlikte nde gelen
dier dnrlerin adlar da saylm aktadr105. Balca
ilgi alanlar, lojik ve Aritoteles kozmolojisi olan bu
Yeni Aristotelesilerin okuyup-ilgilcndikleri bayapt
lar arasnda Aristotelese atfedilen ve ayn zam anda
Ermeni, Arap ve Pers dillerine evrilen Dnya ile lgi
li adl eser de b u lu n m ak tay d 106.

niosa mal edilmektedir.93 zetle, Bat dnyas (GrekRoma) iin Stoaclk gibi Mithraizmin de doudaki
merkezi Kilikiann bakenti Tarsus olarak grlm ek
tedir94. Tarsus bu anlam da bat iin farkl din ve fel
sefelerin kararak yeniden biimlendii ve batya su
nulduu bir m erkez-kent d u ru m u n a gelmitir. Hava
rilerin leri'nde sz edilen [17,18) iki felsefe okulu
Stoaclar ve Epikurosular en baarl felsefe okullar
arasndayd95. MS 1. yzyl s o n u n d a 96 Helenistik Dnem in bandan pek iz kalmam gibi grnen Tar
susta Bursal Dio Khrysostom osun sylevinde halk
tan hl Fenikeliler diye sz etmesi97 ve M 71den
balayarak Tarsusta Yahudi kan tayan bir vatanda
topluluunun olumas98 ile A rg o s lu la ra " d ayanan
ya da Herakles tarafndan kuruld uu na ilikin m ito
lojik bir Grek gemii olan Tarsus, kukusuz kltrel,
dinsel ve felsefi an lam da evrensel bir miras b n y e
sinde tayordu.

M a llo slu K rates (Stoac)

Bugn A d ana Karata y ak n larn da Ceyhan (Pyramos) rma kysnda yer alan antik M allosta doan
bir dier Stoac filozof da Kratestir. Dneminin en
byk eletirm enlerinden ve gramercilerindendir. II.
Attalos tarafnd an P e rg a m o n a davet edilmitir. Homeros, Hesiodos ve dierleri zerine y o ru m lard an
oluan yaynlar vardr. M 215-143 yllar arasnda
yaayan nl Sam othrakeli gramerci A ristarkhosun
ada, rakibi ve daha ok gram er alm alarna y
nelmesi nedeniyle de meslektadr. Krates, Aristark
hosun Analoji K uram na kar, Aykrlk Kuram n
gelitirerek dil k o nu sun da kuralszl s a v u n m u
t u r 100.

A thenaios
Seleukeial A thenaios da, Tarsuslu Athenodoros
Kananites ve Nestor gibi halknn nderi olan filo
zoflar arasndadr. S tra b o n un [XV. V! 4 te) aktard
na gre A ugustus Caesara kar tasarla n an kom plo
nun ardndan dostu Murena ile kaarken yakalanm
ve susuzluu anlaldktan sonra serbest braklm
tr. R om aya d n n d e kendisini karlayanlara,
Hadesin lkesini kastederek: Euripidesin Ben l
m n m ahzenlerini ve karanlk geitleri terk edip gel
dim zdeyiini yinelemitir. A thenaios doum yeri
Seleukeiada uzun yaam am , ancak d nnd en
ksa bir sre sonra oturdu u evin gece kmesi so n u
cu hayatn kaybetmitir.

M a llo slu K rates (G ram erci)

Strabon [XIV. V. 7 6 da) Mallostan P analitiosun
rencisi gramerci Kratesin dodu u y er olarak sz
etmektedir. Diog'enes Laertiosa [IV. 23) gre: Krates
adnda on kii vardr. B unlardan yedincisi, gramerci
Malloslu Kratestir.

P erip atetik S e le u k e ia lla r

Mersinin Antik Dnem filozoflarnn o unluu
nun Stoac olmasna karn peripatetik bir grup filo
zofun varl dikkati ekmektedir. Bunlardan ikisi Se231

K sen ark h os
Cilicia T rakheia blgesinin d n ce tarih in d e
nemli saylabilecek bir filozof da S tra b o n un hocas
Aritotelesi Seleukeial K senarkhostur. S trab o n un
[XIV. V. 4 te) belirttiine gre, Ksenarkhos, yaam n
skenderiye, Atina ve en sonra da R om ada ret
menlik y ap arak geirmitir. m parato r A ugustus ve
Areiosun do stlu u n u kazanan Ksenarkhos, onurlu
bir yaam srm tr. yice yalan n c a gzlerini k ay
betmi ve h a s tala n arak lmtr.

NOTLAR
1 rn: Ramsay 2000, U lansey 1998, VVallace&VVilliams 1999, ayrca
genel bir filozof tarihisi olarak: D iogenes Laertios evirisi. S toac

2
3
4
5
6
7
8
9
10

D io g e n e s ler
Diogenes Laertiosa [VI. 81) gre: B ugnk Mersin
(Kilikia) iinde kalan kentlerde dom u olan iki Di
ogenes vardr. D. Laertiosun sralam asnda, d rd n
c Diogenes Stoacdr ve (Aristipposun tanklyla)
Seleukeia doum ludur. Beinci Diogenes ise Tarsus
ludur. iir sorunlar ve zmleri zerine eser ver
m itir107.
Sonu olarak, M 4. yzylda A tin a da balayarak
gelien Stoaclar, Epikurosular, P latoncu lar ve Aristotelesiler gibi byk felsefe okullar Tarsus, Soloi
ve Seleukeia'da izlerini bulm u ve bata Stoaclk ol
mak zere bu blgeden yetien filozof ve edebiyat
lar, alarnn nde gelen dnrleri arasnda y er
lerini almlardr.
S trab o n un s zn ettii Soloi ve Tarsuslu filozof
larn ortak zellii o u n lu u n u n Stoac olmalardr.
Soloi ve Tarsus iin Stoaclk Eski ve Orta olarak ay
rlan zam an dizini iine girmektedir.
Stoacln Z e n o n dan s o n ra ikinci adam Klea n t h e s in Z e u s 'a lahi adl yapt, Roma d n y a s n a
egem en olacak te k ta n rc l n bir n c s y d . S to
acln yalnl ve dinsel d ze y d e Roma k a r a k te
rine u y g u n d e r bir biim de in s a n la rn en derin
arzu larn a d o y u m sa la m a s im p a ra to rlu k felsefesi
olm asna yol am tr. Tarsus bu a n la m d a o k ta n rl felsefeden tek tan rl dine geie tanklk eden
en nem li m erkezlerden birisiydi.

11

12
13

14

15

lkla ilgili olarak klasik y azarlard an aln tlar ve geni kaynaka iin
bkz. Saunders 1966, de Vogel 1973, Brun 1997 ve dierleri, rn. Cevizci 2000, Storig 2000, Thilly 2002.
Pim anlk 2002.
Yac 2001, 2002.
rnein, Cicero, Seneca, Diogenes Laertios.
W allace& W illiam s 1999: 138.
U. Nutku, Pim anlk 2002: nsz.
VVallace&VVilliams 1999: 151.
Lloyd 1989:174.
elgin 2000: 44.
Eliade 2003: 236. A tin a'd a yeniden retilm i Sem itik - b ir dou
felsefesi- olan Stoacln Roma d nyasna katks olaandyd. Bu
durum u Eneyclopaedia B rita n n ica da R. D. Hicks yle zetlem ekte
dir: Stoacln R om aya girii, R om ann grd en ciddi deiim
di. B alangta ulusal yetkililerin kskanlyla keskin bir arpm a
dan sonra kolayca kabul grd ve soylu aileler arasnda hzla iler
lem e kaydetti. C um huriyetin eski k ah ram an larn n Stoac olduklar,
darlklar, kat yalnlklar ve greve ballklaryla yeni retim in
neredeyse Sem itik ciddiyetine uygun olduklar sylenm ekteydi...
Bradford 2004: 174.
M iletoslular, Ephesoslular. D iogenes Laertios (I, 1) lon felsefesinin
Kleitom akhos, Khrysippos ve T hcophrastos ile sona erdiini belirt
m ektedir.
VVallace&VVilliams 1999: 139.
A ristotelesin y an d a ve rencilerine verilen genel bir ad. A ristote
les derslerini gezinerek verdii iin okulu, gezinen ler an lam nda
Peripatos-7rpi7rCtTO" olarak anlm tr. Bir dier anlam yla Pe
ripatetik Felsefe adn, T heophrastosun okul iin salad binadaki
K pi7l(XTO ' denilen zeri kapal gezinti y o lu n d an alm tr. Perip a to sun anlam lar iin bkz. Gr-Eng. Lex.: 629, M enzilciolu 2002:
45. Peripatetikler: M 3 20-270; lk Peripatetikler, M 270-70; Geri
lem e Dnem i: M 70-M S 230; Son P eripatetikler olarak sn flan d
rlm aktadrlar. H anerliolu 1993: 140, Akarsu 1984: 145, Cevizci
1997: 548.
P laton tarafndan M 387de A tin ada k urulan dnce okulu. Eski
A kadem i M 4.-3. yzyllar, Orta A kadem i M 3. yzyl ve Yeni
Akademi M 2.-1. yzyllarda etkinlik gsterm itir. Cevizci 1997:
27.
rgtl bir dnce okulu olarak yaklak be yzyl sren S toac
lkla birlikte Bat felsefesi ulusal olm aktan kp uluslararas bir d
nce sistem ine dnm tr. K urucusu Kbrs-Kitionlu Zenon, h
m anizm i ve kozm opolitizm i ilk ne sren dnrd. Stoaclk, Fenike-H elen paganizm i ile H ristiyanlk arasnda bir kpr olm utur.
H ristiyanlk ilk dnsel savunm alarn S toacla kar yapm , a n
cak birok dnsel ilkesini de on u n la badatrm tr. Bu anlam da,
S toaclktaki doaya boyun ei, H ristiyanlkta yerini d oann y a
ratcs T a n ry a boyun eie brakm tr. D oaya uygun yaam ak ve
bir b t n n paras olarak insan ru h u n u n logos'a u y gun yaam as,
insan iradesinin T anrnn iradesine u ygun dm esiyle olum aktadr.
lk S toaclar D ouluydu (Kbrs, Kilikia). Sonrakiler, Stoaclk Ro
m ada devlet felsefesi olduktan sonra Rom alyd (Seneca, Epiktetos,
M arcus Aurelius) ve toplum hiyerarisinin her katm an n a hitap et
m ekteydi. Bu dnem de yaylm aya balayan H ristiyan etik zerinde
etkisi byktr. Magee 1998:16-17. S toaclk tarihsel olarak b
yk dnem e ayrlm aktadr: M 4.-3. yzyllarda etkinlik merkezi
A tina olan ve kurucusu Kbrs-K itionlu Zenon, K leanthes ve Soloilu
K hrysippos'tan oluan Eski Stoaclk, M 2. yzylda belli bal Babilli Diogenes, Tarsuslu A ntipater, Rhodoslu Panetios, A pam eiah Poseidonios gibi filozoflardan oluan Orta Stoaclk; MS 1.-2. yzy l
larda iinde (yukarda adlar saylan) Romal nllerin olduu m pa
ratorluk Dnem i Stoacl. Brun 1997: 11 vd. rgtl olarak y ak la

Mut'tan Mersin Mzesi bahesine getirilen lahit teknesi ve kapa (Fotoraf: Fevzi Erylmaz)

16

17
18
19
20

21

k be yzyl srecek bu felsefe akm , dierlerinden daha st d

zeyde b ir u luslararas ne kavum utur.
A tin ann M 153/156da R om aya Stoaclar, P eripatetikler ve Akadem icilerden oluan felsefe ekolne ait bir grup gnderdii sy
lenm ektedir. B unlar: A kadem iac K arneades, A ristotelesi K riyolaus,
Tarsuslu A ntipatcr, Babilli D iogenestir. Bu grup, Rom ada byk bir
dinleyici kitlesine hitap etm itir. Brun 1997: 18 Barrovv 2002: 163.
elgin 2000: 9.
IJlansey 1998: 83.
Bkz Russel, 1972, Brun 1997, Thilly 2002.
ncelikle, I. k itab n d a: K hrysipposu Ion felsefesini sona erdiren Fi
lozoflar arasnda sa y ar (1.14) ve K hrysippos ile sona eren kolu y
le sralar: Sokrates, A ntisthanes, Kinik Diogenes, Thebaili Krates,
K itionlu Zenon, K leanthes vc Khrysippos... " (I.15) . Z enon ile ilgili
VII. k itab n d a K hrysipposun Fikirleriyle ilgili nem li ay rn tlar v a r
dr. A yrca VII. 1 7 9 -2 0 2 ona ayrlm tr.
Diogenes Laertios (I. 51), S olonun Kilikiada kurduu Soloiden
o lanlar Solevler; Kbrstaki Soloiden olanlar ise Soloilu" olarak
belirtm ektedir: Oradan ayrlp Kilikiaya gitti ve orada kendi ad n
d an Soloi denen kenti kurdu; buraya birka A tinal yerletirdi: za
m anla b u n larn dilleri barbarlanca y an l k onuuyorlar diye ad
kt. Bu k en tten o lanlara Solevler denir. Kbrstan o lan lar ise Solo
ilu diye an lrlar.. Ancak bu m etinde dier kaynaklarda da yaygn
olarak kullanld gibi; Soloilu biim i yelenm itir.

22 Sena ?: 397 vd.

23 Stoaclk, Y unanca s tunlu giri (portique) anlam ndak i stoa szc
nden gelm ektedir. Poikile ise boyal (resim lerle kapl) an lam n d a
dr. Stoacln kurucusu Zenon, derslerini resim lerle kapl bir s tu n
lu girite veriyordu. Bu nedenle okula kurulduu yerin ad (Stoa Po
ikile) verilm itir. A thena A gorasnn kuzeybat kesinde y er alan
(Stoa Poikile), O tuzlar T iranlnda bin drt yz y u rtta n kym a
u ratld s tunlu giriinin, arndrlm ak am acyla P olygnotes ta ra
fndan resim lerle sslendii belirtilm ektedir. Diogenes Laertios (VII.
5), Brun 1997:14, VVhitley 2001; 332 vd.
24 SoIoikistnos= gram ere aykr konum ak, (rn: ne gem ek yerine;
ileri doru ilerlemek.) D iogenes L aertiosa (Solon 1, 51) gre: Yasalarm yazar Solon, Kilikiadayken orada kendi adn verdii bir kent
kurdu (Soloi). Ve buraya birka A tinaly yerletirdi. B unlar (soloikizeit) zam anla dili bozdular. Genel olarak yapsal ve szdizim sel dil
yanl olarak tanm lanabilecek bir gram er terim i olan so lo ikism o s
bat dillerine geerek g nm ze ulam tr. Bu terim in kayna Yun ancay bozuk-arpk konuan Soloi halkdr. D iogenes Laertios
(VII, 59).
25 Diogenes L aertiosun (VII. 181) Dioklesten aktardn a gre: Ya
nnda oturan yal kadn on u n gnde be yz satr yazdn sy
lemi. H ekatona gre de bab asn d an kalan m iras krallk hzinesine
devredildii iin felsefeci olm utur.
26 OConnor& Robertson 2001: 1.

233

57
58
59
60
61
62

27 Eserleri iin bkz. Diogenes Laertios (VII. 189-202).

28 Zenon, Khrysippos, A rkhedem os ve Eudrom os ilk sraya m ant,
ikinci sraya fizii, nc sraya da ahlak k oyanlar arasndadr.
Diogenes Laertios (VII. 40).
29 Cevizci 2000: 231.
30 Brun 1997: 64 vd.
31 Cevizci 2000: 236.
32 OConnor& Robertson 2001: 2.
33 Diogenes Laertios VII. 184, 185.
34 H anerliolu 1985: 39.
35 Diogenes Laertios VII. I S 5.
36 Ayrca bkz. U lansey 1999: 83.
37 zbayolu 1999: 212.
38 M aglar; insan larn ldkten sonra dirilip yeniden doduklarna,
bylece lm szletiklerine ve evrenin onlarn yakarlar sayesinde
ayakta kaldna inanm aktaydlar. T anrlara saygl, hi ktlk
yapm ayp yiitlie nem veren, lm km seyen M aglar, Pers
-kkenliydiler. nderleri Z oroastresti. Bazlarna gre, Y ahudiler de
onlarn so y u n d an gelm ekteydi. D iogenes Laertios (I. 1-9).
39 elgin 2000: 9.
40 OCD: 813.
41 P hilem on'un ada kendisi gibi nl olan bir baka Yeni Kom ed
ya yazar daha vardr: A tinal M enandros (M 342-293/2). eitli
k arakterler y aratm ak ta ve onlar betim lem ekteki ustalyla dnem i
nin en baarl ozanlar arasnda saylm aktadr. Ancak Philem on, ki
mi zam an M en an d rosa bile tercih edilm itir. elgin 2000: 33-35.
42 OCD: 813, elgin 2000: 35-36.
43 zbayolu 2003: 161.
44 P W W : 63.
45 Richter 1984: 89.
46 Pom ponius Mela (I. 13, 7 3-76'da) A ratosun m ezarnn Soloiun y a
knnda ve kk bir tepe zerinde olduunu belirtm ektedir. M elaya
gre: air A ratu sun m ezar gerekten de anna layktr. A ncak bi
linm ez neden, iine tala r atlm ve p aralar krlm tr. zbayo
lu 2003: 161, 163.
47 Richter 1984: 89, flg. 53, 54.
48 OCD: 92; elgin 2000; 154.
49 OCD: 92, elgin 2000: 155 vd.
50 elgin 1990: 182.
51 Strig 2000: 316-317.
52 elgin 2000: 158.
53 zbayolu 1999: 212, zbayolu 2003: 162.
54 zbayolu 2003: 161.
55 elgin 2000: 7.
56 S trab o n un T arsusun felsefe-retorik okullarna ve niversitesine
ilikin vc szleri abartl b ulunm aktadr. B unun S trab o n un Sto
acla olan eilim i, h ayran olduu m parator A ugustusun hocas,
ada Tarsuslu filozof-ynetici A thenodoros (Kananites) ile olan
yakn dostluu ve kendi hocalar arasnda Stoac filozof, tarihi, b
yk bilgin P oseidoniosu n olm as gibi birok neden saylabilir. Bkz
Pekm an, Strabon, nsz XV ve bu konudaki tartm alar iin, Ram say 2000: 132 vd. Ramsay, S tra b o n un vg dolu anlatm n kendi
iinde elikili b u lu r ve T arsusun bu konum uyla aka bir tara
kenti gr n t s izlenim i verdiini ne srer. renm eye hevesli ve
snflar kendi halkyla doldurm ann bir stnlk gibi grlm esine
karn; ders, ara-gere, itibar ve bilim merkezi olarak sahip olduu
hreti yetersiz bulur. R am say 2000:148. Tiberius zam annda (Stra
b o n un yazd yllar) yaam olan Philostratos, T yanal A polloniu sun tan k l n a d ayanarak, Tarsus halknn zevke dknl, a r
szl, iyi giyinm eye kar dk n l n d en rahatsz olan A polloniu sun T arsusta daha fazla kalm aya dayanam ayp, eitim ini Kilikia
A igaiaida s rd rd n ak tararak T arsusa ilikin olum suz bir g
r ne srer. Ramsay 2000: 150; Bursal Dio K hrysostom os, Tarsus
y neticilerini ehliyetsiz, yetersiz bulm aktadr. Onlarn hata y ap m ak
la suladklar filozoflara kar olm alarndan yaknr. zbayolu
2003; 160.

63
64

65
66

67

68

69

70
71
72
73
74
75

76
77
78
79
80

81
82
83
84
85
86

235
Mersin Mzesi nndeki Soloi heykelleri (Fotoraf: Fevzi Erylmaz)

Brun 1997: 11, 18; Thilly 2002; 192 vd.

R am say 2000: 150.
Diogenes Laertios (VII. 57).
Diogenes Laertios (VII. 60).
Diogenes Laertios (V//. 121).
Diogenes Laertios, hangi A thenodoros olduunu belirtm em esine
karn (olaslkla yal), Isodorosu tan k gstererek, Bergam a k itap
lnn bandaki S toac A thenodorosun, Stoa retisiyle elien
yerleri kitaplarndan kardn, sust y ak alan p ba derde girdi
ini ve bunlarn yeniden kitaplara alndn aktarm ak tad r (VII.
34). Ayrca bkz. H anerliolu 1985: 44.
Demiri 1999: n o t 13.
Strabon (XIV. V. / 4 de): Y altaklanarak halkn hogrsn k azan
m, benzerleri arasnda kt bir air ve y u rtta olarak olum suz bir
karakter gibi gsterilm i Boethos, Tarsus hkm etinin yneticisidir.
A thenodoros K ananites tarafn d an zerinde etkili olduu A ugus
tu sun yardm yla grevinden alnm , yerine A thenodoros K ananites getirilm itir. B oethos n n , T arsuslular arasnda geerli olan bir
konuda kesintisiz olarak dnm eden konuabilm e y eten e in e bor
ludur. A yrca bkz. Ram say 2000: 134 vd.
Ramsay 2000: 136.
...Tanrdan aka isteyebileceiniz dnda hibir ey istem eyecek
noktaya ulatnzda, b tn tu tkulardan kurtulm u olacanz bi
lin..., ...insanlarla Tanr seni izliyorm u gibi y aa; T a n ry la da in
sa n lar seni dinliyorm u gibi konu... R am say 2000: 134.
...A thenodorosun syledii gibi, olaylarla ilgili eylem den ve devlet
y netim inden ve v atan d alara ait grevlerden uzak durm ak en iyi
sidir... Demiri 1999; 26. Dier rnekler iin bkz. Ramsay 2000:
137.
ann sekin ve yksek karakterli filozofu A thenodoros, gezginci
yllar sresince byk bir n kazanm ve n yaylm tr. Ciceronun de offciis adl eserinde kullanlan nl Stoac P oseidoni
osun dncelerinin zetini hazrlam a grevini stlenm itir. Cicero nun, C laudiusun A th en o d o ro sun soyluluk ve ahlak felsefesi ze
rine yapt baz y o ru m lar konusunda dikkatini ektii ve bunlar
okum asn salk verdii bilinm ektedir. R am say 2000; 134.
D rken 2000:149 vd. R am say 2000: 132 vd. A ncak A thenodoros
ve N estorun ynetici olm alarnda T arsusta im parato rlu k ailesinin
hocas olm alarnn ve m parator A u g u stu sun roln de gz ard et
m em ek gerekir.
Ram say 2000: 139.
S trabon, XIV. V. 14.
Ramsay 2000: 139.
Bkz. D. 3.
S trabon, XIV. V. 15: Ramsay 2000: 150.
Ayn zam anda hekim dir. MS 2. yzylda yaad sanlm aktadr.
Pyrrhoneioi H ypotyposeis (Pyrrhon retisinin A na izgileri) ile
Skeptika (Septikler) adl eserleri vardr. elgin 1990: 204.
Strabon, XIV. V. 15.
Strabon, XIV. V. 15; Desideri& Jasink 1990: 47.
Ramsay 2000: 150.
zbayolu 2003: 162.
Ramsay 2000: 31. Ayrca, zbez braniyim . Kutsal yasaya ba l
lk derseniz, Ferisydim . G ayret derseniz, kiliseye zulm edenlerden bi
risiydim " (Philippililere M ektup 3:5; kr G alatiallara M ektup 1:1314); srail cinsinden, Benyam in sptndan branilerden bir b ran i
Philippililere M ektup 3: 5; K udste C am aliyelin dizinin dibinde bu
ehirde yetitirildim ve a ta la r eriatnn sklna gre terbiye ol
d um . (Havarilerin leri 22,3) derken Filistin Yahudisi olduunu
vurgulam aktadr.
VVallace&VVilliams 1999: 224 vd.
VVallace&VVilliams 1999: 139-140.
Ramsay 2000; 134.
Eliade 2000: 394.
Eliade 2000:393.
elgin 1993: 204.

87 M ithra; n, savan, adaletin ve inancn sim gesidir. Duruken

2003: 18 vd. Kurtarc ve yaratc olarak Gne= Zeus ile ilikili sa
ylm tr. S toac felsefenin ikinci adam K leanthes de gnei her e
y in yneticisi olarak grm tr. M ithras 1. yzyldan sonra y aln z
ca askerler arasn da deil, Rom al yneticiler (rn. Neron) ve t ccar
lar arasn d a da yaygnlam tr. Genel olarak erkeklerin Tanrs o la
rak bilinm ektedir. Millas 2003: 93 vd.
88 Saylar en az yirm i bini bulan ve bir kk devlet oluturabilecek
gce sahip olan Kilikial korsanlarn, b tn A kdenize yaylarak de
niz ticaretini fel ettikleri P lutarkhos'tan bilinm ektedir. Plutarkhos,
P om p eirin H ayat'nda (Vit. Pomp. 27. 4) M ithras dinini k u tlay an
larn ilk Kilikia k o rsan lan olduunu belirtm ektedir. Ulansey 1998:
105. D rken 2000: 149 vd. K orsanlarn t m n n sradan olm as
nn aksine aralarn d a gerekte servet ve g sahibi, aristokrat, akl
l, bilgili, to p lu m un st tab ak alarn a ait ay d n lar da vardr. Bunlarn
M ithraizm in y ay lm asnda ilevi byk olm utur. A ynca gem ici
k o rsan lar iin M ithraizm in tem elini o luturan yldzlarn roln de
gz n n e alm ak gerekir. Ulansey 1998: 106; Kilikia korsanlar, Pers
Tanrs M ithrasn adyla tan n an P ontus kral M ithridates (Mithrastan gelen) ile yakn iliki iindeydiler. Onlar R om aya kar ilk
rg tley en in M ithridates olduu bilinm ektedir. Bu yzden k orsanla
ra kar sava, Roma iin ayn zam an d a M ithridatese kar sava
an lam n a gelm ekteydi. te y an d an M ithridates, Pontus sikkeleri
zerindeki portrelerinde de grld zere so y unun Perseustan
geldiine in an m akta ve bu sikkeler zerindeki betim lem elerinde
kendisini Perseus ile m itolojik bir balam da zdeletirm ektedir.
U lansey 1998: 107.
89 Ulansey 1998: 104, D rken 2002: 146 vd. Devletin bt n l n
korum akta nem li bir yeri olan devlet dininin y an n d a zellikle b u
nalm l dnem lerde insanlarn kiisel in an larn a hitap eden gizem
dinlerinden biri olan M ithrann, Ciceronun Stoac P oseidoniosun
etkisiyle o lu tu rd uu g kyznn altnda, hem en ortada dier ci
sim lerin egem eni olan gnein b ulunduu biim indeki gr bu
durum u en iyi biim de aklam aktadr. A ncak eitim e, felsefeye, re
torie nem veren Tarsus halknn inanlarn hibir zam an tek bir
dinle snrlam ad, yerel dinlerini de srdrd grlm ektedir.
D rken 2000: 149 vd. P haenom ena'nn yazar Soloilu A ratosun
m ozaik ve p o rtrelerinin (MS 3. yzyl) R om ada hl yaygn olm as
(Richter 1984: 89 vd) astronom iyle ilikili olarak bu dinin etkilerine
balanabilir.
90 Barrovv 2002: 158.
91 U zayn b t n n yerinden oynatm a y eteneine sahip olan Perseus,
karizm asnn y an sra, kaderci astrolojinin yaygnlam as, astral
lm szlk retisinin ykselii ve Tarsus kentinin tanrs Perseus
ile zdeleen M ithrasn kaderi belirleyen yldzlar zerindeki gc
ile bu d inin y ay gnlam asn salam tr. U lansey 1998: 99, 101104.
92 P erseusu n boa ldrm e sahnesi, b a h a r ekinoksunu boa b u rcu n
d an karm ak iin b t n uzay yerinden o y n atarak grkem li g c
n gsterm esi olarak yorum lanm aktadr. M ithras bu sahnede, Taurus takm yldzn (Boa) ldrp (tauroktoni) b ah ar g n d n m n deki Aries (Ko) takm yldzna d n t ren Perseus takm yldz ile
betim lenm ektedir. Bu olguyu tem sil eden boa ldrm e sahnesi,
T arsus k en tin in sim gesi olm utur. U lansey 1998: 111-112, D rken
2000: 153.
93 Poseidoniosu n b uradaki rol: Soloilu A ratosu n astral bir m itoloji
ve astrolojinin Incili niteliindeki yapt P haenom ena zerine al
an, M 128lerde ekinokslarn gerilem esini bulan, Tropik ve E ki
noks N oktalarnn Yer D eitirm esi adl eserin sahibi H ipparkusun
alm alarn astronom i, astroloji ve astral in anlarla A ratostan be
ri fazlasyla ilgilenen Stoac entelektellere tantm ak olarak zetle
nebilir. M 7 8 de P oseidoniosu R hodosta ziyaret eden Cicero, o n
dan ok ey renm itir. A yrca H ipparkusun da zam an n n en se
vilen didaktik ozan olan Soloilu A ratos zerine yazm olm as k en
di hretini perinlem i olm aldr. U lansey 1998: 91 vd, Barrovv
2002: 163. Poseidonios, kendi dnem inin bir dehasyd ve S toacla

94

95
96

97

98

99
100
101
102
103
104
105

106
107

236

rn nderi konum undayd. Tarsuslu S toac A thenodoros (M 74-MS

7) ile iliki iindeydi ve M 51'den nce on u n hocasyd. Strabon bu
kiliden bir ekip olarak sz etm ektedir. U lansey 1998: 82, Ramsay
2000: 133.
Ulansey 1998: 80. A ncak Roma gibi byk bir im paratorluk iin
dnya, dinler ve felsefelerle d oludur ve R om allar dn aldklar
her eye dam galarn vurm ulardr. Rom ada zellikle ordu iinde
yay g n olan M ithras klt de Roma iin, M srn Isisi ve Osirisi,
A n adolu'nun Kybelesi ve Kuzey S uriyen in J p iter D olichenusu gi
bi Dou A kdeniz kkenli kltlerinden birisidir. Barrovv 2002: 158,
168, 210. Freem an 2003: 338. Ancak Fransz tarihi E. R enann,
H ristiyanlk doduu yllarda lm cl bir hastalkla engellenseydi, d n y a b ugn M ithras dininde o lu rd u szleri, H ristiyanlk nce
sine dek ok sayda y an d a toplayan M ithras kltnn bunlarn
iinde en nem lisi olduunu v urgulam aktadr. Drken 2000: 146.
W allace& W illiam s 1999: 139-140.
MS 7 4 te Ovalk Kilikia (Cilicia Cam pestris) ile Dalk Kilikia (Cilicia
Aspera) tek eyalet olarak birletirilerek Roma m paratorluk to p rak
larna katlm ve Tarsus bu eyaletin bakenti olm utur. Ramsay
2000: 152.
YVallace&VVlliams 1999; 196. Dion T arsuslulara ayrca Tarsus ve Kilikiadaki ilk yerleim ciler an lam n d a Argoslu gm enler diye de
seslenir. Ramsay 2000: 83.
Iosephus, b tn Seleukos krallarnn Yahudi gm enlere h o gry
le baktn ve pek ok isteklerini yerine getirdiinden sz etm ekte
dir. Aziz P aulusun, M 171de Tarsus v atan d al n a geen bir ai
leden geldii dnlebilir. M 64'te P om peiusun Tarsuslu-Rom al
vatandal balam tr ki Aziz P aulus bu v atan d alard a n birisidir.
Ram say 2000: 101, 121.
S trabon (XIV. V. 12).
elgin 2000: 14-15.
elgin 2000: 9.
D iogenes Laertios V. 2.
elgin 2000: 1 I.
M 1. yzylda Rhodoslu A ndronikos'un nderliinde A ristotelesin
yazlarnn gn y z n e karlm asyla. M enzilciolu 2002: 44-45.
S idonlu Boetlos (1. yzyl), Bergam al Kratippos (1. yzyl), Aphrodisiasl A leksandros (2.-3. yzyllar), N ikolas D am askinos (M
64-M S 14), Areios Didymos (M 83- MS 10), A spasios (2. yzyl)
vb. Millas 2003: 82.
Millas 2003: 81-82.
Bkz. B.10.

KISALTMALAR VE KAYNAKA

H anerliolu, 0., 1993, Felsefe Szl (sekizinci basm), Remzi Kitabe

vi, stanbul.
Hill, G. F., 1964, Greek Coins o f Lycaonia, Isauria and Cilicia, Bologna.
Langlois, V., 1861, Voyagc dans la Cilicie et dans les M ontagnes de Taures, Paris.
Lloyd, S., 1997, T rkiyenin Tarihi - B ir Gezginin Gzyle A nadolu Uy
garlklar (eviri E. V arinliolu), T bitak Popler Bilim Kitaplar 50,
A nkara.
Millas, H, 2003, Gemiten B ugne Yunanllar, Dil, Din ve Kim likleri, le
tiim Y aynlar, stanbul.
Magee, B., 1998, F elsefenin yks (ev. B. S. ener), Dost Kitabevi, A n
kara.
zbayolu, E., 1999, Soli (Cilicia) ve S oloecism us /. Uluslararas Kili
kia A rkeolojisi Sem pozyum u Bildirileri, Olba II (I. cilt): 209-219,
Mersin.
zbayolu, E., 2003, Notes on N atural Resources o f Cilicia: A C ontribution o f Local H istory, Olba VIII: 159-171, Mersin.
Pim anlk, U., 2002, A n tik ada Tarsuslu Filozoflar, Antik S ah af Kita
bevi Y aynlar, Tarsus.
Richter, G. M. A., 1984, The Portraits o ft h e Greeks, P haidon Press Limi
ted, Oxford.
Ramsay, W. M., 2000, Tarsus (A ziz P avlusun Kenti) (ev. L. Zorolu),
Trk Tarih Kurum u Y aynlar X/19, stanbul.
Russell, B., 1972, Bat Felsefesi Tarihi - A ntika (ev. M. Sencer), Bilgi
Y aynlar, A nkara.
Sena, C., ? B yk Filozoflar A n siklo p ed isi (Cilt I: A-D), Nebiolu Yay
nevi, stanbul.
Storig, H. J., 2000, lka Felsefesi (ev. . C. G ngren), Yol Y aynlar
(2. basm), stanbul.
Thilly, F., 2002, Felsefenin yks - Yunan ve Ortaa Felsefesi (ev. 1.
ener), zdm Y aynlar (III. Basm), stanbul.
Ula, S. E., ve dierleri 2002, Felsefe Szl, Bilim ve S anat Yaynlar,
stanbul.
De Vogel, C. J., 1973, Greek P hilosophy, a collection o f texts vith notes
and explanation III: H ellenistic and Roman period (III. bask), Leiden.
VVallace, R.&Williams, W., 1999 (1998), Tarsuslu P aulus'un Dnyas
(ev. Z. Z. Ilkgelen), H om er K itabevi, stanbul.
VVhitley, J., 2001, The Archaeology o f A n c ie n t Greece, C am bridge VVorld
A rchaeology, Cam bridge U niversity Press, Cam bridge.
Yac, R., 2001, Solinin nlleri I: A ratos el Sanat Kulb A ylk Bl
teni 108, A ra lk 2001: 11-12, Mersin.
Yac, R., 2002, Solinin nlleri II: A rato s el S a n a t Kulb A ylk
B lteni 109, Ocak 2 002: 13-14, Mersin.
Yac, R., 2002, Solinin nlleri III: K hrysippos" el San a t Kulb A y
lk B lteni 110, ubat 20 0 2 : 6-12, M ersin.

KISALTMALAR
GR-F.NG. LEX., 1975 (1889) (Seventh edition) A N INTERM EDIATE GREEK-ENGLISH LEXICON, Oxford U niversity Press, Oxford.
OCD 1989 (Second Edition) OXFORD CLASSICAL DICT10NARY (Edited
by N. G. L. Ham m ond&H. H. Scullard) Oxford U niversity Press, 0 x ford.
P W W 1973 THE PENGUIN W H O S WHO IN AN C IEN T W 0RLD (Edited
by B. Radice) England.

ANTK KAYNAKA
Diogenes Laertios, nl Filozoflarn Yaamlar ve retileri (ev. C. entuna). K. T akent Klasik Y aptlar Dizisi, Yap Kredi Yaynlar, stan
bul 2003.
Strabon, A n tik A na d o lu Corafyas. G eographika: X II-X III-X 1V (ev. A.
Pekm an). Arkeoloji ve S anat Y aynlar (nc bask), stanbul
1993.
Lucius A nnaeus Seneca, Tanrsal ngr-De Providentia (ev. B. Deniri). Kabalc Yaynevi, stanbul 1997.
Lucius A nnaeus Seneca, Ruh Dinginlii zerine- De tranquillitate anim i
(ev. B. Demiri). K. T akent Klasik Y aptlar Dizisi, Yap Kredi Y ayn
lar, stanbul 1999.

KAYNAKA
Akarsu, B., 2004, Felsefe Terimleri Szl (III. Bask), Sava Y aynlar,
A nkara.
Barrovv, R. H., 2002, R om allar (ev. E. Grol), z yaynclk: 378.
Bradford, E., 2004, A kd en iz [Bir D enizin Portresi]. (ev. A. Fethi). Ban
kas Y aynlar, stanbul.
Brun, J., 1997, Stoaclk (ev. M. Atc). letiim Yaynclk A. ., stan
bul.
Cevizci, A., 1997, Felsefe Szl (II. Basm), Ekin Y aynlar, A nkara.
Cevizci, A., 2000, ilka Felsefesi Tarihi, Asa Y aynlar, Bursa.
0 Connor, J. J.&E. F. R obertson 1999 Chrysippus o f Soli http://w w w g r o u p s .d c s .s t- a n d re w s .a c .u k /~ h is to r v /M a th e m a tic ia n s /C h r y s ip pus.htm l.
Copleston, F., 1996, FelsefeTarihi, H ellenistik Felsefe (ev. A. Yardml),
Idea, stanbul.
elgin, G., 1990, E ski Yunan Edebiyat, Remzi Kitabevi, stanbul.
elgin, G., 2000, rneklerle H ellenistik a iiri, Arkeoloji ve S anat Y a
ynlar, stanbul.
Demiri, B., 1998, R o m ann Yurtsever Tarihisi Titus Livius, Arkeoloji ve
S anat Y aynlar, stanbul.
Desideri, P.& Jasink, A. M., 1990, Cilicia, D allet di Kizzuvata alla conquista macedone, U niversit degli Studi di Torino.
Drken, ., 2000, A n tik ada Yaamn ve lmn B ilinm ezine Yolcu
luk - R o m a nn Gizem Dinleri, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul.
Drken, ., 2003, Roma Dini, Trk Eskia Bilimleri E nstits Y ayn
lan : 19, stanbul.
Eliade, M., 2003, D insel nanlar ve D nceler Tarihi II. Gotama B udh a dan Hristiyanln Douuna (ev. A. Berktay), Kabalc Yaynevi,
stanbul.
Freeman, C., 2003, M sr, Yunan ve Roma - A n tik A kd en iz Uygarlklar
(ev. S. K. Ang), Dost Kitabevi (1. Bask), A nkara.
Gkberk, M., 1985, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi (5. Basm), stanbul.
Halman, T. S., 2000, E ski A nadolu ve O rtadoudan iirler, stanbul.
Hanerliolu, 0., 1985, Felsefe A nsiklopedisi, K avram lar ve A km lar,
Remzi Kitabevi, stanbul.

237

Narlkuyu, Gzeller Mozaii nden detay