8.

Primjena integrala

149

PRIMJENA INTEGRALA (korigirano)

U ovom poglavlju:

Znanstvenik od imena, a posebno

matematiar, osjea u svome radu
isto kao i umjetnik; njegova je
radost velika i potjee od same
prirode Henri Poincare.

Odreeni integrali
Povrine ravninskih likova
Nepravi integrali

f ( x)dx

Kao to znamo, neodreeni integral

predstavlja jednu novu funkciju, takozvanu

primitivnu funkciju dane funkcije y = f (x) . Odreeni integral funkcije

y = f (x) po

intervalu [a, b] , koji oznaavamo sa

f ( x)dx , je jedan novi broj koji definiramo na sljedei

a

nain.
Kao prvo, za svaki realan broj > 0 , dani interval [a, b] moemo pokriti podintervalima
[ xk 1 , xk ] , ija je duljina manja od danog broja > 0 , odnosno max( xk xk 1 ) . Pritom je
1 k n

broj takvih podintervala sve vei, to je manji, i oznaavamo ga n = n( ) . Prema ovome,

za dani imamo da je:
a = x0 < x1 < x2 < ....... < xn 1 < xn = b , n = n( ) .
Isto tako, unutar svakog podintervala [ xk 1 , xk ] moemo izabrati bilo koju toku,
k [ xk 1 , xk ] , odnosno, imamo da je:
a = x0 1 x1 2 x2 < ....... < xn 1 n xn = b , n = n( ) .
Tada integral funkcije y = f (x) po intervalu [a, b] definiramo:
n( )

f ( x)dx = lim f (
a

k )( xk

xk 1 ).

k =1

Da bismo shvatili broj na desnoj strani u ovoj definiciji, potrebno je grafiki prikazati
podintegralnu funkciju zajedno sa prethodno opisanom subdivizijom intervala [a, b] :

Mervan Pai: Matan1 dodatak predavanjima za grupe GHI

150

a = x0

1 x1

2 x2 . xn1

xn = b

Nije teko primijetiti da broj f ( k )( xk xk 1 ) predstavlja povrinu pravokutnika sa

stranicama [ xk 1 , xk ] Ox i [0, f ( k )] O y . Prema slici to znai da za veliki broj
n

podintervala vrijedi da je broj

f (

)( x k x k 1 ) priblino jednak povrini lika ispod grafa

k =1

funkcije y = f (x) . Zbog toga kaemo da je

f ( x)dx

povrina krivuljnog trapeza koji je

ogranien odozdo sa osi O x , odozgo grafom funkcije y = f (x) (uz pretpostavku da je

f ( x) 0, x [a, b] ), te pravcima x = a s lijeve i x = b s desne strane.
Ovakvu konstrukciju je prvi koristio Isaac Newton.

8.1 ODREENI INTEGRALI

b

U praksi bi bilo teko rjeavati odreene integrale

f ( x)dx

preko definicije, odnosno

raunajui limes suma oblika

f (

)( xk xk 1 ) . Veliki povijesni rezultat, pomou kojeg su

k =1

neodreeni i odreeni integrali dovedeni u vanu efektivnu vezu, je Newton-Leibnizova

formula:
Teorem 18. Neka je funkcija y = f ( x) neprekidna na intervalu [a, b] , te neka je
y = F ( x) antiderivacija funkcije y = f ( x) , odnosno F ( x) =

f ( x)dx .

integral po intervalu [a, b] efektivno raunamo po formuli:

f ( x ) dx = F ( x )
a

b
a

= F (b ) F ( a )
.

Tada odreeni

8. Primjena integrala

151

Prema ovome, odreeni integral raunamo tako da prvo naemo odgovarajui neodreeni
integral, a potom dobiveni rezultat propustimo kroz granice integracije.
Iz ovog fundamentalnog rezultata slijede jednostavna svojstva odreenih integrala:

Teorem 19. Neka su funkcije y = f ( x) i y = g ( x) neprekidne na intervalu [a, b] . Tada

vrijedi:
i)
b

f ( x ) dx =

f ( x ) dx ;

ii)
b

c f ( x ) dx = c f ( x ) dx

iii)
b

( f ( x) + g ( x))dx =

f ( x)dx + g ( x) dx .
a

Sada prelazimo na rjeavanje odreenih integrala koristei Newton-Leibnizovu formulu iz

gore navedenog Teorema 18.
1

x3 3

x3 3
610. ( x 3 x + 4)dx = ( x 3x + 4) dx = x 2 + 4 x = x 2 + 4 x =
3 2
3 2
0
0
1 3
0 3
7
17
= ( + 4) ( 0 + 4 0) = + 4 =
.
3 2
3 2
6
6

611.

x4
x4
1
dx
1 2 1 2
dx =
dx = 2 dx 4 3 = + 2 = + 2 =
3
3
x x
x
x
x
x
x x 1

1 2
1 2
= ( + ) ( + ) = 1 .
2 4
1 1
/6

612.

(2 cos x 5 sin x)dx = (2 cos x 5 sin x)dx = 2 sin x + 5 cos x = (2 sin x + 5 cos x )
0

= (2 sin
/4

613.

1
3
5 3

.
+ 5 cos ) (2 sin 0 + 5 cos 0) = 2 + 5
5 = 4 +
6
6
2
2
2

dx

/4
= tg x 0 = tg tg 0 = 1 0 = 1 .
2
cos x
4

/6
0

Mervan Pai: Matan1 dodatak predavanjima za grupe GHI

152

u = ln x
dx
du =
x = uv vdu = x ln x dx = x ln x x =
614. ln xdx = ln xdx =
dv = dx
1
e2

v=x
= (x ln x x ) 1 = (e 2 ln e 2 e 2 ) (1ln1 1) = 2e 2 e 2 + 1 = e 2 + 1 .
e2

u = arc sin x
du = dx 2

615.

arc sin xdx = arc sin xdx =

1 x

dv = dx

= x arc sin x + 1 x 2 =

v=x
1

= x arc sin x + 1 x 2 = 1 .

0 2
x+3=t
dt
t 3
x
x
= x + 3 3 ln | x + 3 | =
dt = dt 3
dx = dx = dt =
dx =
t
t
x+3
x+3
x =t 3

616.

= ( x + 3 3ln | x + 3 |) 0 = (7 3ln 7) (3 ln 3) = 4 3ln 7 + 3ln 3 .

4

/2

1
617. cos xdx =
2
0

/2

/2

1
1
(1 + cos 2 x)dx = ( x + sin 2 x)
2
4
0

e
ln x = t
1
1
1
ln 2 x
1 3
2
618.
dx = 1
= t dt = ln x = ln 3 e ln 3 1 = .
dx = dt
3
x
3
3
3
x
1
1
e

ln 2

619.

ex 1 = t

t2
dt
dt = 2 dt 2
= 2t 2arc tg t =
e x 1dx = x = ln(t 2 + 1) = 2
2
2
1
+
t
1
+
t
2tdt
dx =
1+ t2

= 2( e x 1 arc tg e x 1)

ln 2
0

x4 2x + 1 = t

1
620. (2 x 1) x 2 x + 1dx =
=
3
( 4 x 2)dx = dt 2
0

=2

1
t dt =
( x 4 2 x + 1) 3
3

1
0

1
= .
3

u = ln x
e
e
e
du = 1x dx
ln x
1
dx ln x 1
= uv vdu = ( ln x) + 2 =
= 1 2e 1 .
dx =
621.
1
2
=
dv
x
x
x 1
x
x
2 dx

1
x
1
1
1
v=x
e

8. Primjena integrala

153

ZADACI ZA VJEBU
1

622.

x 2 5 x dx .

623.

e4

cos xdx .

626.

/2

628.

0
e

631.

ln( x + 9 + x 2
9 + x2

e
1

629.

dx .

625.

( x

dx
ln x

xdx
4 x4

)dx .

624.

cos(ln x)
dx .
x
1

632.

x +1

0
1

627.

/2

630.

dx .

xdx
1 x2

cos 2 x

sin 2 xdx .

ln( x + 1)dx .

633.

x sh xdx .
0

RJEENJA
622.

5
4
. 623. .
3
16

627. 1.

628.

624.

3 2
ln 3.
2

8
.
3

629.

625. 1.

630.

626. 2.

2
.
ln 3

631. sin 1.

632. ln 4 1.

Sir Isaac Newton

Roen: 4. sijenja 1643. u Woolsthorpeu, Lincolnshire (Engleska)
Umro: 31 oujka 1727. u Londonu (Engleska)

633. e 1.

154

Mervan Pai: Matan1 dodatak predavanjima za grupe GHI

Newtona (Njutn) je povijest obiljeila kao genija koji je nadmaio ljudsku vrstu. Poznata je
njegova izreka o samom sebi:

Ne znam kako ja izgledam ljudima; ali sam sebi izgledam kao djeak koji se
igra na obali mora, i zabavlja se sam sobom, pronaavi od vremena na
vrijeme manji oblutak ili ljepu koljku, dok se veliki ocean istine itav prua
neotkriven preda mnom Newton.
Drutvena zbilja obinog i sveuilinog ivota u kojoj je odrastao Newton bila je puna
grozniave mrnje i tiranije, lai i nasilja, to je, za pravo udo, imalo koristan utjecaj na
karakter mladog Newtona. On je ak izjavio:

Ako sam vidio malo dalje od drugih, to je zbog toga to sam stajao na ramenima
orijaa Newton.
Orijai na koje je mislio su bili: Decartes (Dekart), Kepler i Galilei:
i)
od Decartesa je naslijedio analitiku geometriju;
ii)
od Keplera tri osnovna zakona o kretanju planeta;
iii)
od Galileija je preuzeo prva dva od tri zakona kretanja, koji su postali kameni
temeljci njegove vlastite dinamike.
Poznati Newtonov zakon o svemirskoj gravitaciji kae:

Bilo koje dvije materijalne estice u svemiru meusobno se privlae sa snagom

koja je direktno proporcionalna proizvodu njihove mase i obrnuto
proporcionalna kvadratu udaljenosti meu njima.
Poznata tri Newtonova zakona o kretanju:
1. Svako e tijelo nastojati da ostane u stanju mirovanja tako dugo dok
nije prisiljeno da promijeni to stanje djelovanjem sile;
2. Mjera promjene snage je proporcionalna djelovanju sile i dogaa se
u pravcu u kojem djeluje sila;
3. Akcija i reakcija jednake su i suprotne.
Kako vidimo, u drugom zakonu se spominje iznos promjene. Ispitujui iznos promjene
pokretne sile Newton je objasnio pojam brzine, koja je iznos promjene poloaja. Njegovo
rjeenje tog problema dalo mu je majstorski klju za cijeli diferencijalni raun.
Kako e se izraunati ukupna udaljenost koju u danom vremenu prijee estica koja se kree i
ija se brzina stalno mjenja? Odgovarajui na ovaj ili sline probleme, Newtonu je u ruke
doao integralni raun.
tovie, promatrajui zajedniki dvije vrste problema, Newton je nainio fundamentalno
otkrie: vidio je da su diferencijalni i integralni raun usko i reciprono vezani s onim to se
danas zove fundamentalni teorem infinitezimalnog rauna takozvana Newton-Leibnizova
formula za odreeni integral.

8. Primjena integrala

155

Jedno od njegovih najveih remek-djela je zasigurno Philosophiae Naturalis Principia

Mathematica (Matematiki principi prirodne filozofije).
Newton je od 1701. do 1702. godine predstavljao Sveuilite Cambridge (Kembrid) u
Parlamentu, a 1703. godine je izabran za predsjednika Kraljevskog drutva. Na taj poasni
poloaj bio je stalno ponovno biran sve do svoje smrti 1727 godine. Recimo jo da ga je 1705.
godine kraljica Ana proglasila vitezom.

8.2 POVRINE RAVNINSKIH LIKOVA

Pomou definicije odreenog integrala mogue je definirati povrine ravninskih likova koji su
mnogo sloeniji od trokuta, pravokutnika, kruga i drugih pravilnih likova u ravnini.
Najopenitiji ravninski likovi koje promatramo su takozvani krivuljni trapezi, odnosno
likovi koji su ogranieni odozgo i odozdo sa grafovima dvaju danih neprekidnih funkcija, kao
na slici:
y

y = g ( x)

y = f ( x)

Kao to vidimo, ovaj krivuljni trapez je ogranien u smjeru O x osi pravcima x = a i x = b , te

u smjeru O y grafovima danih funkcija y = f ( x) i y = g ( x) . Sada nije teko izvesti formulu
za provrinu ovog krivuljnog trapeza:
Teorem 20. Neka su y = f ( x) i y = g ( x) neprekidne funkcije na intervalu [a, b] .
Tada povrinu P krivuljnog trapeza, kao na slici gore, raunamo po formuli:
b

P = ( g ( x) f ( x)) dx
a

To znai da sami moramo iz teksta zadatka nacrtati dani lik te odrediti sljedee elemente:
x = a (lijevo po x);
i)
ii)
x = b (desno po x);
iii)
y = g ( x) (gore po y);
y = f ( x) (dole po y).
iv)
Potom pronaene elemente uvrstimo u gornju formulu te rijeimo pripadni odreeni integral.

Mervan Pai: Matan1 dodatak predavanjima za grupe GHI

156

634. Nai povrinu lika koji je omeen krivuljama y = 4 i y = x 2 . Slijedimo korake:

i)
nacrtati svaku od danih krivulja:

y=4
y = x2
ii)

izraunati presjene toke od y = 4 i y = x 2 :

x 2 = 4 x = 2 ;
iii)
iv)
v)

odrediti lijevo i desno po x: a = 2 i b = 2 ;

odrediti gore i dolje po y: f ( x) = x 2 i g ( x) = 4 ;
raunanje povrine:
2

1
32
P = ( g ( x) f ( x))dx = (4 x )dx = (4 x x 3 ) =
.
3
3
a
2
2

635. Nai povrinu lika koji je omeen krivuljama y = 4 x x 2 i y = x 2 4 x + 6 .

Slijedimo korake:

i)

nacrtati svaku od danih krivulja:

y = 4x x2

y = x2 4x + 6
ii)

izraunati presjene toke od y = 4 x x 2 i y = x 2 4 x + 6 :

4x x2 = x2 4x + 6

iii)
iv)
v)

x 2 4 x + 3 = 0 x1 = 1, x2 = 3 ;

odrediti lijevo i desno po x: a = 1 i b = 3 ;

odrediti gore i dolje po y: f ( x) = x 2 4 x + 6 i g ( x) = 4 x x 2 ;
raunanje povrine:
b

2
8
P = ( g ( x) f ( x))dx = [(4 x x ) ( x 4 x + 6)]dx = (4 x x 3 6 x) = .
3
3
1
a
1

Ukoliko imamo vie od dvije krivulje koje ograniavaju dani lik, tada moramo raunati
nekoliko povrina od kojih se sastoji ukupna povrina danog lika, kao u sljedeem primjeru.
636. Nai povrinu lika koji je omeen krivuljama y = 9 x 2 , x 0 , y = 8 x i y =

5
x.
2

8. Primjena integrala

157

Slijedimo korake:
i)

nacrtati svaku od danih krivulja:

y = 8x

y = 9 x2
y=

0
ii)

5
x
2

izraunati presjene toke od y = 9 x 2 , x 0 , y = 8 x i y =

5
x:
2

9 x 2 = 8 x x 2 + 8 x 9 = 0, x 0 x = 1 ,
5
5
9 x 2 = x x 2 + x 9 = 0, x 0 x = 2 .
2
2
Imamo dva podruja:
iii)

za prvo podruje je
a = 0 , b = 1 , f ( x) =

iv)

za drugo podruje je
a = 1 , b = 2 , f ( x) =

v)

5
x i g ( x) = 8 x ;
2
5
x i g ( x) = 9 x 2 ;
2

raunanje povrine:
1

P = (8 x
0

5
5
11
1
5
17
x)dx + [(9 x 2 ) x]dx = x 2 + (9 x x 3 x 2 ) =
.
2
2
4
3
4
3
0
1
1

Ponekad su krivulje koje ograniavaju dani lik zadane kao funkcije po varijabli y kao na slici:
y
d
x = g ( y)
x = f ( y)
c
x
Tada povrinu P ovakvog lika raunamo po formuli koja je analogna Teoremu 20:
d

P = ( g ( y ) f ( y ))dy .
c

Mervan Pai: Matan1 dodatak predavanjima za grupe GHI

158

637. Nai povrinu lika koji je omeen krivuljama x = 0 i

korake:

i)

x = 2 y y 2 . Slijedimo

nacrtati svaku od danih krivulja:

x = 2 y y2
x=0

ii)

izraunati presjene toke od x = 0 i x = 2 y y 2 :

2 y y 2 = 0 y1 = 2, y 2 = 1 ;

iii)
iv)

elementi: c = 2 i d = 1 , f ( y ) = 0 i g ( y ) = 2 y y 2 ;
raunanje povrine:
d

1
1
9
P = ( g ( y ) f ( y ))dy = [(2 y y ) 0]dy = ( 2 y y 2 y 3 ) = .
2
3
2
c
2
2

ZADACI ZA VJEBU
U sljedeim zadacima nai povrine likova koji su ogranieni danim krivuljama:
638. y = x 2 + 2 x 3 i y = x + 3 ;
639. y = 2 x x 2 i y = x ;
640. y = x 2 1 , x = 2 , x = 0 i y = 0 ;
641. y = x 2 3 x 4 i y = x 2 + 3x + 4 ;
642. y = x 1 , y = 1 i y = ln x ;
643. y = e x , y = e x i x = 1 ;
644. y = x 3 2 x 2 + 3 , x = 2 i y = 0 ;
645. y = x 2 3 x + 2 , x = 0 , x = 3 i y = 0 ;
646. y = x , y = x , x = 1 i x = 4 ;
647. y = x 3 2x 2 i y = x 2 2 x ;
648. y 2 = x + 1 i x + y = 1 .

8. Primjena integrala

159

RJEENJA
125
9
. 639. . 640. 2.
6
2
11
73
1
645. . 646.
. 647. .
6
6
2
638.

125
.
3
9
648. .
2

5
642. e .
2

641.

643. 2ch1 2.

644.

27
.
4

8.3 NEPRAVI INTEGRALI

b

f ( x)dx , u sluaju da vrijedi:

Pod nepravim integralom podrazumijevamo odreeni integral

i)
ii)

ili je bar jedna od granica jednaka beskonanosti, odnosno a = ili b = ,

ili je podintegralna funkcija neograniena na intervalu [a, b] .

Na primjer, elimo izraunati

1
dx ili
x2

dx . U prvom sluaju imamo beskonanu

granicu integracije b = , dok u drugom sluaju podintegralna funkcija f ( x) =

1
x

nije

ograniena u podruju integracije [0,4].

Definicija 4. Neka je y = f (x) neprekidna na intervalu [a, ) . Tada definiramo:

f ( x) dx = lim

f ( x)dx
a

Ako pripadni limes postoji, kaemo da nepravi integral

f ( x)dx

konvergira. U

suprotnom, kaemo da divergira. Slino, ako je y = f (x) neprekidna na intervalu

(, b] , tada definiramo:
b

f ( x) dx = lim

f ( x)dx

.
b

Ako pripadni limes postoji, kaemo da nepravi integral

f ( x)dx

suprotnom, kaemo da divergira.

konvergira. U

Mervan Pai: Matan1 dodatak predavanjima za grupe GHI

160

649.

650.

1
1
1
1
dx = lim
dx = lim
= lim ( 1) = 1 .
2
2
M

x1
M
x
x
1
M

1
1
M
dx = lim
dx = lim ln x 1 = lim (ln M ln 1) = , divergira.
M
M
M
x
x
1
1

1
x
1
1
x
1
dx = lim
651.
= lim (
+ )= .
dx = lim
2 2
2
2
2
2
M (1 + x )
M 2(1 + x )
M
2
2(1 + M ) 2
(1 + x )
0
0
0

652.

1
x

dx = lim

1
x

dx = 2 lim x
M

M
2

= lim (2 M 2 2 ) = , divergira.
M

Sada prelazimo na drugi sluaj, kada su granice integracije konane, ali je podintegralna
funkcija neograniena na danom intervalu integracije.
Definicija 5. Neka je y = f (x) neprekidna na intervalu (a, b] i neka je neograniena u
lijevom rubu, odnosno lim f ( x) = . Tada definiramo:
xa +

f ( x) dx = lim

M a +

f ( x)dx

.
b

f ( x)dx

Ako pripadni limes postoji, kaemo da nepravi integral

konvergira. U

suprotnom, kaemo da divergira. Slino, ako je y = f (x) neprekidna na intervalu [a, b)

i ako je neograniena u desnom rubu, odnosno lim f ( x) = , tada definiramo:
x b

f ( x) dx = lim

M b

f ( x)dx
a

.
b

Ako pripadni limes postoji, kaemo da nepravi integral

f ( x)dx

konvergira. U

suprotnom kaemo da divergira.

653.

654.

1
x

dx = lim

M 0 +

1
x
M

dx = lim 2 x
M 0 +

4
M

= lim (2 4 2 M ) = 4 .
M 0+

1
1
1
1
dx = lim
dx = lim
= lim (
1) = , divergira.
2
2
1
M

x
M

1
1
x
x

(
1
)
(
1
)
0
0
0

8. Primjena integrala
8

655.

656.

1
3

161

dx = lim

M 0 +

2 / 3

M 0 +

1
1 x2

dx = lim

M 1

dx = 3 lim x1/ 3

= lim (3 81/ 3 3M 1/ 3 ) = 6 .
M 0 +

1 x2

dx = lim arc sin x 0 = lim (arc sin M arc sin 0) =

M 1

M 1

ZADACI ZA VJEBU

657.

dx .

x
660.
dx .
2
( x + 1) 3
1

663.

1
1

666.

661.

1
3

x
1
2

x2 + 1
dx .
x3

x2
658.
dx .
( x 3 + 1) 2
1

664.

1
0

dx .

667.

659.

x
dx .
+1
1

x 1

662.

xe

dx .

665.

0
1

1/ x

668.

RJEENJA

663. divergira. .
668.

(3 2 ) 2 1
.
2

1
.
ln 3
1
664. 2. 665. .
4
658.

1
.
6

659.

669. divergira. .

1
.
16
3
666. .
2
660.

dx .

1
3

tg xdx .

657. divergira. .

dx .

x ln xdx .

/2

669.

x2

0
1

e
dx .
3
x
1

x(ln x)

661.

2
667. .
e

662.

1
.
2

3x 1

dx .