VI NT V C TRNG CC DI TCH TIN NG SN LU VC

SNG HNG
NGUYN S TON

Tin ng Sn l thi k trc vn ha ng Sn v pht trin trc tip ln vn ha

ng Sn. Thi k ny gm 3 giai on vn ha: Phng Nguyn - ng u - G Mun,
c nin i trong khong 4000 2800 nm cch ngy nay. Tn gi cc giai on vn ha
ny ly theo tn gi ca cc di tch tng ng, c pht hin ln u tin trong mi giai
on vn ha y. Di ch Phng Nguyn c pht hin nm 1959 x Kinh K, huyn
Phong Chu, tnh Ph Th. Nm 1962 pht hin di ch ng u x Minh Tn, huyn
Yn Lc, tnh Vnh Phc. V di ch G Mun thuc x T X, huyn Phong Chu, tnh
Ph Th c pht hin nm 1961. Giai on vn ha G Mun nm bc pht trin cao
nht ca h thng cc di tch tin ng Sn lu vc sng Hng, mt khc chuyn quan
trng sang vn ha ng Sn sau ny. 50 nm qua, k t khi pht hin di ch Phng
Nguyn, n nay cc nh kho c pht hin v khai qut hng trm di tch thuc cc
giai on vn ha tin ng Sn. nghin cu ton din mt di tch cn phi nghin
cu c h thng cc di vt thuc di tch . Tuy nhin, trong phm vi bi vit ny chng
ti ch cp nhng c trng ca cc di tch tin ng Sn, m h thng di vt s c
trnh by trong mt cng trnh nghin cu khc. Di y l mt vi phc tho v c
trng ca cc di tch tin ng Sn:
01. c trng khu c tr: Cc di tch vn ha tin ng Sn phn b trn mt khng
gian rng ln, c bn bao gm cc tnh Ph Th, Vnh Phc, H Ty (c), H Ni v Bc
Ninh, tp trung dc theo t v hu ngn sng Hng, sng L, sng , sng ung...
y l vng t chuyn tip t trung du xung ng bng chu th sng Hng. Cc di
tch tin ng Sn thng nm v tr cao hn xung quanh, nhm trnh tc ng ca
thin tai nh ma l, ngp lt, mui, th d, ng thi li to c khng kh trong lnh
v thong mt. Mc d v tr cc di tch thng ta lc trn i, g cao, nhng gn ngun
nc nh: sng, sui, h, m... v cng gn rng, gn b vi rng. Vic la chn ni c
tr nh vy rt thun li cho iu kin sng v sinh hat hng ngy, cng nh vic khai
thc cc tim nng kinh t ca c dn Tin ng Sn. gn ngun nc s thun tin
cho vic khai thc thy sn tm, c, cua, c... v gn rng s thun li cho ngh i sn
bt (bn) cc loi ng vt cng nh vic nui trng khai thc ngun nguyn liu qu c
th ly g lm nh, ly cy rng v lm thuc... Qua vi nt phc tho trn y v a bn
c tr ca c dn cc vn ha Tin ng Sn, cho thy ngay t bui s khai con ngi
c kh nng thch ng, tn dng v ha hp vi mi trng t nhin nh mt bn
nng v quy lut tt yu v s sinh tn ca mnh.

02. Cu to a tng vn ha: Tng vn ha c th v nh nhng trang sch ghi li

du n v i sng sinh hat ca con ngi thi qua. Trang sch ca nh kho c ch
c m duy nht mt ln. V vy, mi khi m nhng trang sch ny, cc nh kho c
u rt cn trng. Vic nghin cu k cc lp t, nht l tng vn ha, c mt ngha
rt quan trng. i vi tng vn ha th mu sc, dy, mng, kt cu n gin hay
phc tp, di vt nhiu hay t u l nhng tiu ch ch yu, nh kho c xc nh r
tnh cht c im ca mt di tch kho c hc (4). Tng vn ha phn nh r nht, y
nht v khch quan nht v tt c cc mt i sng trong qu kh ca c dn Tin
ng Sn. Di tch c tr pht hin c trong cc vn ha Tin ng Sn u l cc di
tch c tr ngoi tri. a tng trong cc giai on vn ha ht sc a dng v dy,
mng v s k tip cc giai on vn ha trong cng mt di tch. C di tch tng vn ha
gm c ba giai on pht trin, th hin s k tip gia cc giai on vn ha t Phng
Nguyn n G Mun, nh ng u, nh Chng. y l mt trong nhng c th ca
cc vn ha thuc thi i ng thau Vit Nam lu vc sng Hng. Bi l nhng
vn ha pht trin k tip nhau mang tnh cht ni ti ca mt cng ng n nh. S
khc nhau v mt vn ha c bn ch l s khc nhau v trnh . Thi gian tn ti cho
thy dn c c tr n nh v lin tc trong mt thi gian lu di (6). Do , chng ta
c th suy lun rng ch nhn ca thi i ng thau khng th khng c ngi nh che
nng, che ma, cho d ngi nh to, nh v hnh th ra sao vi cht liu g. iu ny
ang dn c h m bi cng sc tm ti, pht hin v nghin cu ca hng trm nh
khoa hc trong na th k qua. di tch tng vn ha gm c ba giai on pht trin, th
hin s k tip gia cc giai on vn ha t Phng Nguyn n G Mun, nh ng
u, nh Chng. y l mt trong nhng c th ca cc vn ha thuc thi i ng
thau Vit Nam lu vc sng Hng. Bi l nhng vn ha pht trin k tip nhau
mang tnh cht ni ti ca mt cng ng n nh. S khc nhau v mt vn ha c bn
ch l s khc nhau v trnh . Thi gian tn ti cho thy dn c c tr n nh v
lin tc trong mt thi gian lu di (6). Do , chng ta c th suy lun rng ch nhn
ca thi i ng thau khng th khng c ngi nh che nng, che ma, cho d ngi
nh to, nh v hnh th ra sao vi cht liu g. iu ny ang dn c h m bi
cng sc tm ti, pht hin v nghin cu ca hng trm nh khoa hc trong na th k
qua. di tch tng vn ha gm c ba giai on pht trin, th hin s k tip gia cc giai
on vn ha t Phng Nguyn n G Mun, nh ng u, nh Chng. y l mt
trong nhng c th ca cc vn ha thuc thi i ng thau Vit Nam lu vc sng
Hng. Bi l nhng vn ha pht trin k tip nhau mang tnh cht ni ti ca mt
cng ng n nh. S khc nhau v mt vn ha c bn ch l s khc nhau v trnh .
Thi gian tn ti cho thy dn c c tr n nh v lin tc trong mt thi gian lu di
(6). Do , chng ta c th suy lun rng ch nhn ca thi i ng thau khng th
khng c ngi nh che nng, che ma, cho d ngi nh to, nh v hnh th ra sao
vi cht liu g. iu ny ang dn c h m bi cng sc tm ti, pht hin v nghin
cu ca hng trm nh khoa hc trong na th k qua.
03. Cc di ch xng: Di ch - xng l mt c trng v thnh t quan trng khng
th thiu trong i sng x hi ca c dn vn ha Tin ng Sn. Pht trin sn xut

khng ch to cng n vic lm cho ngi lao ng, m ngy cng to ra cng c tt hn
phc v lao ng sn xut lm ra ca ci. V nu ch n thun bit ngh trng la th khi
mt ma s gp nhiu kh khn rung b b khng bng ngh trong tay Giai on tin
s s Vit Nam vi ba trung tm sn xut ngh th cng: Trung tm ng bng Bc b
v bc Trung b; Trung tm ng bng Trung b; Trung tm ng bng min ng Nam
b. Vn ha Phng Nguyn l in hnh ca vng trung tm ng bng Bc b. Vi hng
chc di tch c xc nh chc chn l di ch xng ch to . T cc t liu kho
c hc cho thy mt s cng xng chuyn mn ha trong sn xut sn phm. Chng
hn: di ch - xng G Ch ch tc cng c l chnh; di ch - xng Bi T ch tc
mi khoan hay di ch - xng Trng Knh li ch yu ch tc vng trang sc. Nh vy
c s phn cng lao ng gia cc vng v cc thnh phn lao ng - ngi th c tay
ngh cao. Tnh cht cng xng ca cc di tch ny c th hin r qua hng lot di vt
c pht hin. l cc phc vt ru t gic, ru hon thin, phc vt vng tay vi
mt ct ch D, tam gic, ch nht. ng ch l, cc loi cng c sn xut, phc vt
cng nh sn phm hon ho v trang sc ca cc di ch - xng u ging vi cng
c sn xut v trang sc thy cc di ch Phng Nguyn. C th ni, y l khu vc
cng xng ch tc tin - s s ln nht, cha tng gp bt c ni no Vit Nam (4).
Vic pht hin di ch xng qua cc giai on vn ha cho thy s tin b v t duy cng
nh tay ngh ca ngi th th cng. Cn c vo du tch l nung v sn phm ca cc
ngh th cng, c xng chuyn ch to dng c lao ng, hoc c xng chuyn lm
trang sc, chng t x hi c xu hng phn cng lao ng gia ngi lm ngh nng
trng la v ngi lm ngh th cng. ng thi qua di ch xng v sn phm ca ngh
th cng chng ta thy r mt bc pht trin trong t duy ca c dn t vn ha Phng
Nguyn n vn ha G Mun. Nu nh vn ha Phng Nguyn ngh th cng c bn
l ch tc , sang vn ha ng u vn tip tc ngh ch tc , nhng thy xu
hng pht trin ngh luyn kim, n giai on G Mun th chng t mt bc tin
di trong t duy nhn thc ca c dn cc vn ha ny. T duy nhn thc c hin
thc ha bi cc cng c bng ng c ch tc t trnh cao v k thut v m
thut. Ngh luyn kim ra i ngoi nhu cu v pht trin kinh t cng th hin r s
khm ph v mun chinh phc t nhin ca c dn t Phng Nguyn n G Mun. Ngh
th cng t ch tc giai on Phng Nguyn, chuyn dn sang luyn kim cc giai
on sau, th hin bc nhy vt v nhn thc v trnh k thut ca c dn Tin ng
Sn, cc yu t ny l c s cho vic hnh thnh mt nh nc s khai u tin trong lch
s dn tc Vit Nam - Nh nc Vn Lang thi cc vua Hng. Nghin cu cc di ch xng, s c gi tr v ngha rt ln khng ch v mt lch s, m cn c gi tr v vn
ha, khoa hc. Ngay t bui s khai dng nc bng nhng k thut th cng ngi
Phng Nguyn ch tc c nhng hin vt trang sc l nhng khuyn tai, ht
chui, vng tay ht sc tinh t. y chnh l kho tng tri thc ca ngi Phng Nguyn
m cn mt s lin ngnh Kho c hc - Vn ha - Du lch khng ch pht hin khai
qut, m cn phi gi gn v khai thc gi tr cc di tch ny trong i sng hin ti.
04. Cc di tch trong tng vn ha

+ Vt tch nn nh: Trong vn ha Phng Nguyn cc nh kho c mi pht

hin c rt t i nhng du tch nn nh. Nhng pht hin ny thng l mt s
mng nn t vnghoc chy trong cc di tch Phng Nguyn, th n giai on vn
ha ng u trong t khai qut ln th t di ch ny, nn nh xut hin, hnh dng
kh vung vn, vi chiu di, chiu rng v cc h ct c kch thc v khong cch hp
l, khin chng ta khng th ngh khc hn l di tch nn nh. n vn ha G Mun
vn tip tc pht hin cc nn nh ging nh vn ha ng u, nhng thng bn
cnh hay trn mt nn cn pht hin c nhng bp nguyn thy c p bng t st
rt cn thn. Nh vy, t Phng Nguyn n G Mun, qua mi giai on pht hin vt
tch nn nh ngy cng r nt hn, vi s xut hin ca bp la trn nn nh cng khng
nh chc chn thm loi hnh di tch ny.
+ Bp la, l nung: Trong vn ha Phng Nguyn hu ht trong cc cuc khai
qut du tch bp la rt m nht. Ch ti khi pht hin bp la trong t khai ln th t
di ch ng u, chng ta mi bit ti hnh dng ca cc bp la Phng Nguyn mt
cch kh chc chn. n vn ha G Mun th vi hnh dng v c th ca bp, c kin
cho rng bp G Mun c th c 2 loi hnh, mt loi khot xung lng t v mt loi
p thnh hnh trn mt t gn nh bp hin nay. L nung ng c pht hin giai
on ng u cng cho thy s tin b hn ca vn ha ng u so vi vn ha
Phng Nguyn trong k thut pht trin ngh luyn kim. n giai on G Mun th ngh
luyn kim ngy cng pht trin hn, ngi G Mun ch to nhiu hin vt ng rt
ngh thut v tinh t. Cc bp c hnh dng, quy m kch thc khng ging nhau. a s
cc bp u cha di vt kho c v xng th vt. Phn nhiu bp la nm trong cc h
t en nhng su khc nhau, c bp nm rt su so vi mt sinh th. Qua y cho
thy mt bp Phng Nguyn di tch ng u kh dy v a dng.
+ H t en: Trong nn t vng (nn nh nhn to) hoc nn t t nhin
ni c tr ca cc vn ha Tin ng Sn, chng ta u bt gp cc h t en. a phn
cc h t en u n su xung sinh th. Nguyn nhn xut hin ra cc h ny do nhin
to v do nhn to. Trong cc di tch vn ha Phng Nguyn, cc h t en xut hin
nhiu. V tr, kch thc, hnh dng... khng tun th mt nguyn tc no khin bc u
c th cn lng tng khi tm li gii p v chc nng ca chng. Song, khi cc h t
en ny xut hin cc giai on sau nh c du n ca s sp t nhiu hn, th chc
nng ca chng bt u c l gii t nhiu gc nhn khc nhau. Loi tr cc h t en
khng mang du n con ngi to ra, cc h cn li ni th cha ph thi, ni th c
than tro bp...khin cho cch l gii v chc nng ca cc h t en cng rt phong ph,
c kin cho rng l vt tch ca bp, h cha rc thi, l cc.. Bn cnh cng
khng t kin cho rng trc khi tr thnh h rc, th cc h t en ny l do con ngi
ly t lm gm. Nhn chung cc kin trn u c c s v c tnh hp l nht nh.
Mc d vy chng ta vn cn phi nghin cu lm sng t hn ni dung v chc nng
ca loi hnh di tch ny.
+ Du tch v ng, thc vt: Nh chng ta bit, ngi Phng Nguyn sng
ch yu bng ngh nng. Ngh chn nui, sn bn (bt), thu lm v nh c ch c v tr
th yu. Trn thc t, chng ta hin bit qu t v cc du tch thc vt v ng vt. Thi

gian mt nm c nhng i thay, v vy qua hng ngn nm lch s th du tch ng

vt cn lu tn trong vn ha Phng Nguyn l rt him, a phn b mn nt khng th
nghin cu c. Mt s kt qu nghin cu v lnh vc ny cho thy, c dn Phng
Nguyn bit nui tru, b, g Ngoi ng vt nui, ngi Phng Nguyn cn sn
bn (bt) mt s th hoang d nh ln rng, hu nai, hong, nhm, cy co, g rng.
Nhng mi lao, mi gio, mi tn mi nhn chc chn l v kh tt gip ngi Phng
Nguyn sn bn cc loi th sn c trong cc khu rng hay i g xung quanh khu c tr
(1), (2), (3), (4), (5). T vn ha Phng Nguyn n G Mun, c dn ngy cng ch ng
hn trong vic nui trng ng, thc vt. Nu vn ha Phng Nguyn du tch ca ht
la cn kh m h, th n vn ha ng u, qua nghin cu nhng ht go chy pht
hin ng u cc nh khoa hc chng minh c nhng ht la t v la np xut
hin (7) , v trong vn ha G Mun pht hin c c hm ng cc ni ct gi
lng thc c th do d tha nn tch lu. Vic nui trng cc loi thc vt v ng vt
nh tru, b, ln, g... cc giai on vn ha sau, ngy cng c xu hng m rng v
pht trin hn cc giai on trc, y cng l nhu cu ph hp vi quy lut pht trin t
nhin. Ngoi cc di tch ni c tr, trong tng vn ha cn c di ch m tng, vic cc nh
kho c hc pht hin v nghin cu m tng rt c ngha. y l ngun ti liu gip
cho chng ta c th tm hiu c i sng ca con ngi thi qua v nhiu mt, nh
tp tc, tn ngng, i sng vt cht v tinh thn, s phn ha x hi v c nhng vn
v ngun gc chng tc, thn phn ca ngi cht... Mc d loi hnh di tch ny n
nay pht hin c cn rt t, nhng vi nhng ngun ti liu v thng tin hin c, chng
ta cng phn no hiu c c dn Phng Nguyn c tc chn ct ngi cht ngay ti
ni c tr (Lng Ha). Trong khi cc di tch m tng giai on ng u v G Mun
chng ta pht hin l t v qu t, mc d khai qut trn din tch hng ngn mt vung
m cha tm thy mt khu m nh vn ha Phng Nguyn. iu ny khin cc nh
nghin cu ngh ti c mt khu ngha trang ring ca ngi ng u - G Mun. Nu
c mt ngha trang tch khi ni c tr, th c dn ng u - G Mun rt tin b
(vn minh) v mt nhn thc gia ci sng v ci cht.
Qua nghin cu trn c th khng nh rng di tch kho c l bng chng vt cht
xc thc nht, ghi li du n ca con ngi thi qua. Cc di tch kho c thi tin s
s b chn vi trong lng t hng ngn nm, trong iu kin kh hu nhit i nng, m
khc nghit m vn cn li vi thi gian l ht sc qu gi. Cc nh kho c hc lun li
ngc dng lch s lt tm nhng vt tch cn li thng khng nguyn vn. Nhng
vt tch nh nn nh, bp la, l nung, vt tch ng, thc vt c to ra do nhu cu
i hi ca cuc sng. V cc yu t n, mc, v i li... l nhng nhu cu ti thiu
khng th thiu i vi s sng ca con ngi. Cc di tch ny l sn phm kt tinh cng
sc, tr tu ca ch nhn vn ha thi i ng thau lu vc sng Hng. ng thi qua
c trng di tch, cc nh khoa hc phc tho mt bc tranh khi qut ton cnh, kh
sinh ng v i sng ca ca c dn ch nhn vn ha t Phng Nguyn n G Mun.
Bc tranh l c s cho s hnh thnh mt nh nc s khai thi k Hng Vng. Mc
d cn nhiu vn t ra trong qu trnh nghin cu, nhng vi nhng thnh tu t
c trong na th k qua ca cc nh khoa hc, cc di tch Tin ng Sn xng ng l

ngun di sn vn ha chng ta cn trn trng bo tn v pht huy gi tr trong i sng x hi hin i.

NST

Ti liu tham kho

1. Hong Xun Chinh (1986), Bo co khai qut t mt di ch Lng Ha, Nxb. KHXH,
H Ni.
2. Hong Xun Chinh (2000), Vnh Phc thi tin s s, S Vn ha - Thng tin - Th
thao Vnh Phc xut bn.
3. Hong Xun Chinh, Nguyn Ngc Bch (1978), Di ch kho c hc Phng
Nguyn, Nxb. KHXH, H Ni
4. Hn Vn Khn (2005), Vn ha Phng Nguyn, Nxb. HQG, H Ni.
5. V Th Long (2001), Ngi Phng Nguyn v mi trng sng ca h, Tm hiu
Vn ha Phng Nguyn, S Vn ha - Thng tin - Th thao Ph Th xut bn, tr.
129-136.
6. H Vn Phng (1996), Vn ha G Mun, Nxb. KHXH, H Ni.
7. H Vn Tn ch bin (1999), Kho c hc Vit Nam, tp II, Thi i kim kh Vit
Nam, Nxb. KHXH, H Ni.