http://genclikcephesi.blogspot.

com

i l g i l i

G O T T H A R D

J A E S C H K E

http://genclikcephesi.blogspot.com

T R K Y E S* BANKASI

katk.lanyla

http://genclikcephesi.blogspot.com

TARH-KLTR DZS: 200

L E

L G L

S A V A I
r V G L Z

B E L G E L E R
I

http://genclikcephesi.blogspot.com

Dizgi - Yaymlayan:
Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A..
Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. ti.
Nisan 2001

GOTTHARD

L E

L G L

JAESCHKE

S A V A I
J N G L Z

B E L G E L E R

Trkeye eviren:
Cemal Kprl

Cumhuriyet

NDEKLER
NSZ
GR
KISALTMALAR
I. TRK - NGLZ DOSTLUUNA DORU?
1- VI. Sultan Mehmet Vahdettin ile Son
Osmanl Hkmetlerinin ngiliz Dostluunu
kazanmak iin yalvarp yakarmas
2- Veliaht Abdlmecit
3- ngilizlerin ekinmesi
II- MONDROS SLH BIRAKIMASI
ANLAMASININ UYGULANMASI
VE YORUMLANMASI....
HI- ERMEN VE YUNAN AMALARI:
ngilizler onlar ne dereceye dek
desteklemilerdir?
1-Genel Politika
2- Ermeniler
3- Yunanllar:
a) Genel Politika
b) stanbul ve Trakya Sorunlar

http://genclikcephesi.blogspot.com

7
11
15
19

19
33
46

55
68
68
68
73
84
84
90

c) Pontus Sorunu
IV. ZMlR:
1- Tehlike Ortaya kmaktadr
2- Yunanllarn Karaya kmalar..
3- Yunanllarn Anadolu lerine Girmesi
4- Yunanllarn Ankara'ya lerleyip
zmir'e ekilmesi

96
101
101
114
136
140

NSZ
Kurtulu Sava tarihimizin, belgelerine gre ve ingiliz
makamlarnn imdiye dek yaynlanmam olan Brakma
(Mtareke) dnemindeki resm rapor ve belgelerinden ya
rarlanlarak incelenmesi, bu konuda byk bir boluu dol
durmakta, Ulusal Kurtulu Sava dneminin bir baka a
dan da aydnlatlmasn salamaktadr. Yakn tarihimizin bu
en nemli olaynn zerinden yarm yzyldan ok bir za
man gemitir; bu yln (1971) 23 Nisan gn, bu en cidd
ve etin hareketin balamasnn ellinci yldnmdr. By
lesine nemli ve mutlu bir yldnmnde, Profesr Jaeschke'nin bu nemli yaptnn yaymlanmas, bize birok ba
kmdan k tutmas dolaysyla mutlu bir rastlantdr. By
lece, ulusumuz iin bir lm-kalm dnemi olan o gnlerin
daha ak bir tablosunu izebiliyor; kutsal dvaya inanm
ve varlm buna adam insanlarla bir tr hyanet emberi
iine girmi ve yollarn arm olanlarn rpnmalarn
daha iyi gryor; Osmanl devletinin yknts zerinde em
peryalist emellerini gerekletirmek isteyen btn bu d
manlk dnyasnn, nasl bozgunculuk ve kandrma davra
nlarna giritiklerini ak-seik anlyoruz.
7

Gerekten, bu konuda byk ve deerli bir uzman olan

Profesr Jaeschke'nin, son yllarda aratrclara alan ngi
liz arivlerindeki uzun alma ve aratrmalar sonucunda
bilim dnyasna sunduu bu tarih gerekleri, Ulusal Kurtu
lu tarihimize nemli bir katk niteliindedir. rnein, nl
16 Mart faciasndan bir gn nce ngiliz makamlarnca al
nan nlemleri ve bunun gerekesini, en yetkili kimselerin
azlarndan ancak bu yaptta renebildiimizi belirtmek
isterim:
Bilindii gibi, Rauf Bey (Orbay) 11 Mart'ta Ankara'da
Heyet-i Temsiliye Reisi Mustafa Kemal Paa'ya gnderdii
bir telgrafta, bir gn nce tilf temsilcilerinin yaptklar
toplantda, Londra'dan bildirilen ve stanbul'daki Kuva-y
Milliye nderlerinin tutuklanmasyla ilgili olan bir konuyu
tarttklar, bu emri yerine getirmeye de karar verdiklerini
bildirmiti. Bu toplant ve karardan bir hafta nce, 3 Mart'ta
Lloyd George'un "Trkler ancak direnemeyecekleri bir g
kullanlarak akl yoluna gtrlebilirler," dediini; bir gn
sonra da, bu konuda sz ve karar sahibi olanlardan De Robeck ile Defrance'in "Mttefikler bar zorla kabul ettireceklerse... durumlarm glendirmenin tek mmkn olduu
yerde, yani stanbul'da Trklere stn gelip onlarn direni
lerini zayflatmak zorunda olduklar" konusunda ortak bir
karara vardklarn, bu yaptta yaynlanan belgelerden anl
yoruz ki, bu karara dayanan Lord Curzon, bar konferans
nn 10 Mart'ta "ehr-i stanbul'un, sivil ynetiminin ele
alnmasn, ulusu nderlerin tutuklanmasn, Trk Meclisi'nin ortadan kaldrlmasn" salk verdii ve bu yolda ka
vrar aldrd grlmektedir.
16 Mart olaynn yurt iindeki tepkilerinin ne olduun8

dan tamamyla haberliyiz. Bu kararlarn mttefikler arasmda

nasl gr ayrlklarna yol atm ve Trk ulusunun bu fa
cia karsnda nasl bir ahlanma gstereceinin kimi uzak
grl siyasilerce doru olarak tahmin edildiini de bu bel
gelerden renmekte ve konunun bizce imdiye dek bilin
meyen ynleri zerinde olduka aydnlanm bulunmaktayz.
Ulusal Kurtulu tarmimizin daha birok nemli olayla
rnn bilinmeyen belgelerini grebiliyor, kimi olaylarn i
yzn ak olarak renebiliyoruz: Sevres (Sevr) Bar
Antlamas'mn hazrlanmas, Malta tutuklulanyla ilgili begeler, Londra Konferans tartmalarnn gizli kalm belge
leri bu yaptta gn na kmaktadr. Sayn Profesr Jaeschke, imdiye dek olduu gibi, bu kez de Ulusal Kurtulu
tarihimizin aydrnlanmasma byk bir hizmet grmekle bu
gnk ve yarnki Ulusal Kurtulu tarihi aratrclarnn
kranm kazanmta
M. Tayyib GKBLGN

GR
Sir Anthony Eden, 29 Mart 1944'te, kinci Dnya Sava'nn ortasnda, Foreign Office'in 1919-1939 yllaryla
ilgili dosyalarnn iki dizi olarak (1-1919-1929, II 19291939) yaynlanacan duyurdu. Birinci diziyle ilgili belge
lerin amac; Versailles, Saint-Germain, Neuilly, Trianon ve
Svres Ban szlemeleri konusundaki zengin kaynaklann,
zellikle W. V Temperley'in A History of the Peace Confe
rence of Paris (1924); Earl of Ronaldshay'in The Life of
Lord Curzon (1928); Winston St. Churchill'in The World
Crisis (V): The Aftermath (1929) ve Davit Lloyd George'un
The Truth About the Peace Treaties (1938) adl yaptlarnn
eksiklerini tamamlamak ve yanllann ksmen dzeltmekti.
Sir Anthony, bylece Amerika Dileri Bakanlnn
1934'den beri "Papers Relating to the Foreign Relations of
the United States of America" adyla yaymlad dizilerin
izinden yrmtr. Britanya'nn birinci diziyle ilgili belge
lerinden 1967'ye dek Paris ve Londra konferanslan konu
sundaki I-II, VII-VTII ve XV ciltleriyle; Foreign Office ve
stanbul Yksek Komserlii arasnda, Cumhurbakan Woodrow Wilson'in yola kt 27 Haziran 1919'dan 1920 so
il

nuna kadarki diplomatik haberlemeleri kapsayan IV. ve XIII. ciltleri km bulunmaktadr.

Babakan Harold Wilson, 10 ubat 1966'da Avam Kamaras'nm bir toplantsmda Foreign Office'in 1922 yl so
nuna dek olan arivlerinin, tarih aratrmalar iin serbest
braklmasna hkmete karar verildiim belirtti. Bylece,
30 Ekim 1918 (Mondros Brakmas) tarihindeki Britanya
politikasnn 27 Haziran 1919 tarihine dek olan blmleriy
le 1921-1922 tarihine dek olan blmlerinin aratrlmas
olana ortaya km oluyor(*). Tamamlayc aratrmalar,
byk ngiliz ve Fransz gazetelerinin tam koleksiyonlary
la, zellikle yan resm yayn organ olan Times'in -okunma
sn kolaylatran dizin ciltleriyle birlikte- bulunduu British Museum'un London-Colindale basn belgelii incele
nerek yaplabildi.
Ulusal Kurtulu tarihine yeni bir k getirebilmek iin
yaplan bu denemede, yazar Foreign Office'in dosyalarnda
znt verici bir eksikliin bulunduunu saptam bulun
maktadr. Sir Rohan Butler, IV cildin II. blmnn (Mart
1951) nsz'nde unlan yazmaktadr: "Bu blm, Kemal
Atatrk'n ulusal uyan deviniminin kaynan aklamak
ta, bylece Austos 1920'de Svres'de imzalanan ban sz
lemesinin sonradan deitirilmesiyle ilgili gelimelerin
nemli bir etkenini ortaya koymaktadr. Mustafa Kemal de
vinimi, Yunanllarn zmir'i igallerini onaylayan 1919 Ma
ys Ban Konferans kararma kar savam iin yaplmtr.
Bu blm, Britanya'nn Trkiye temsilcilerinin bu karar ko
nusundaki grlerim yanstmaktadr. Yazar bu kitab hazr(*) Resm i hizmetle ilgili olarak: "Further Correspondence Respecting
the War", part xi-xu (1918-199), "resp. Eastern Affairs", Part l-x (Eyll 1918Haziran 1922),"resp. Turkey", part I-H (Temmuz-Arahk 1922).
12

larken, Majeste ngiltere Kiralnn Atina Eliliinin hazrla

d ve bir istisna olarak 1919 iin kullanlabilen belgelikle
rinde bulunmayan nemli belgeleri kapsamad anlald
ndan, bu kaynaktan hibir belge baslmamtr".
1918-1922 tarihlerinde grev alm olan yksek komi
serlerin dosyalarnn bulunmas olasl bulunan Ankara
Britanya Bykelilii dosyalarndan yararlanamadm gi
bi, ngiltere Savunma Bakanl Karadeniz Britanya Ordu
sunun Bakomutanlk dosyalarna da bakamadm. Bu ma
kam, dorudan doruya Osmanl Harbiye Nezareti ile srf
asker konularda iliki kurabildii ve bu konuda Yksek
Komiserle iliki kurmak zorunda olmad iin, Mustafa
Kemal'in 9. Ordu Genel Mfettiliine atanmas gibi ne
mi olan bir sorun konusunda tam bir akla kavuamadm;
ancak, bunun dnda Ulusal Kurtulu'la ilgili birok konu,
tarih olarak tam bir aydnla kavumutur. Britanya politi
kasnn eiliminin ve zellikle Londra, Paris ve Roma'da
kaleme alman lkeyi blme planlarna kar Trk savunma
savann haklln erkenden kabul eden Yksek Komiser
liin, Trkiye'ye o zamana dek sanldndan ok daha az
dmanca bakt da, ayn zamanda ortaya kmtr.
G. JAESCHKE
Mnster (Westf.), 23 .VI. 1970
(Byk Millet Meclisinin 50. Yldnm)
Bu eser baslmaktayken TRK KLTR dergisinde
(Yl: Vm, 1969, Say: 85, s. 35), Salhi R. Sonyel'in "1919
Yl ngiliz Belgelerinin I Altnda Mustafa Kemal ve
Mill Mukavemet" adl nemli bir monografisi kt.

13

KISALTMALAR
ASD - Atatrk'n Sylev ve Demeleri, I-VI
Br. - Dokuments on British Foreign Policy 1919-1939,
First Series).
C. C - Correspondent of "The Times" at Constantinople.
HTVD - Harp Tarihi Vesikalar Dergisi
N - N u t u k (1934 basm)
RG - Resm Gazete
TV - Takvim-i Vakayi
Ta. V - Tarih Vesikalar (Faik Reit Unat'n makaleleri)
TH - Trk stikll Harbi
US - Papers Relating to the Foreign Relations of the
USA: The Paris Peace Conference 1919
YT - Yakn Tarihimiz
ZC - T. B. M. M. Zabt Ceridesi (ikinci basm)
Atay - Falih Rfk Atay, Atatrk'n Hatralar 19141919(1965)
(Atman) - Midillili M. Ahmed (Atman), Trk stikll
Harbinin Bamda Mill Mcadele (1928)
Bayur - Yusuf Hikmet Bayur, Atatrk: Hayat ve Eseri
1(1963)
15

Bykolu - Tevfik Byklolu, Atatrk Anadolu'da I

(1959)
Callwell - Sir Charles Callwell, Field Marshal Sir
Henry Wilson: His Life and Diaries (1927)
Cebesoy - Ali Fuat Cebesoy, Mill Mcadele Hatralar
(1953)
Churchill - Sir Winston Churchill, The World Crisis
(V): The Aftermath (1929)
Coar: mer Sami Coar, Mill Mcadele Basn
(1964)
Gaillard - Gaston Gaillard, Les Tures .et l'Europe
(1920)
Giannini I - Documenti diplomatici della pace orientale
(1922-1923)
Giannini II - L'ultima fase della questione orientale
(1933)
Gkbilgin - M. Tayyib Gkbilgin, Mill Mcadele Ba
larken, 1-11(1959, 1965)
Harington - Sir Charles Harington, Tim Harington Lo
oks Back (1940)
nal - Ibnlemin Mahmud Kemal nal, Osmanl Dev
rinde Son Sadrazamlar (1953)
Karabekir - Kzm Karabekir, stikll Harbimiz (1960)
Lloyd George - David Lloyd George, The Truth About
the Peace Treaties (1938)
Luke I - Sir Harry Luke, The Old Turkey and the New
(1955)
Luke II - Cities and Men, II (1953)
Marescotti - Luigi Aldrovandi Marescotti, Guerra Dip
lomatica: Ricordi e Frammenti di Diario, 1914-1919 (1936)

16

Nicolson - Sir Harold Nicolson, Curzon; The Last Pha

se (1934)
Pace - Biagio Pace, Dalla pianura di Adalia alla valle
del Meandro (1927)
Pech - Edgar Pech, Les Allis et la Turquie (1925)
Rawlinson - Sir Alfred Rawlinson, Advnetures in the
NearEast)1923)
(Rey) - Ahmed Reid (Rey), Grdklerim - Yaptkla
rm (1925) ( = Canl Tarihler, XIII)
Ronaldshay - Earl of Ronaldshay, The Life of Lord
Curzon (1928)
Selek - Sabahattin Selek, Mill Mcadele I-II (1965)
Simavi - Ltfi Simavi, Sultan Mehmed Read Han'n
ve Halifenin Saraymda Grdklerim (1924)
apolyo - Enver Behnan apolyo, Kemal Atatrk ve
Mill Mcadele Tarihi (nc Bask, 1958)
Tunaya - Tank Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyas Partiler
(1952)
Trkgeldi I - li Trkgeldi, Mondros ve Mudanya M
tarekelerinin Tarihi (1948)
Trkgeldi II - Ali Fuat Trkgeldi, Grp ittiklerim
(1951)
Unat - bak. Tarih Vesikalan (Ta. V)

17

I
TRK-NGLZ DOSTLUUNA DORU?
I. Altnc Sultan Mehmed Vahdettin ile Son Osmanl
Hkmetlerinin ngiliz Dostluunu Kazanmak in Yal
varp Yakarmas
4 Temmuz 1918 tarihinde Mehmed-i Sdis (VI. Meh
met) sanyla saltanat tahtma kan Veliahd Vahdettin, halkn
byk bir blmnce sevinli umutlarla selmland; rne
in Talt Paa ondan sz ederken, "Vahdettin Efendi'den
ulus ve yurt iin hizmetler umuyorduk," (1) demiti. Vahdettinse, eyhlislm Musa Kzm'a, "Ben bu makam iin
hazrlanmadm. akn durumdaym; bana dua ediniz" (2)
diyordu. Kendisine biat edilmek zere yola ktnda, bas
tonunu unutmu olduunu anlaynca, "Bu bir felket!" de
mi, bu sz iitmi olan Mabeyin Baktibi Ali Fuat,. "B
tn saltanat dnemi de felketle geti" (3) diye eklemiti.
(1) Simav II, m.
(2) nal 2095.
(3) Trkgeldi II, 138.
19

Osmanl Imparatorluu'nu, ingiltere'nin yardmyla kurta

rabilmek iin bu devletin hogrsn ve yardmm dilen
mek zorunda olduu gibi zorlu bir dnceye yenik dmeseydi, talihin ar tokadma belki daha gl olarak dayana
bilir ve bylelikle daha gzpek kararlar almak zere ken
disini toparlayabilirdi.
Sylenenlere baklrsa, daha tahta kar kmaz, "hangi
koullarla olursa olsun" bar yapmak iin birok kez ura
mt (4). Ayrntlar bugn hl aydnlanmam bile olsa
(5), bu giriimin kendisinden kuku duymak doru deildir.
Bu durum, u iki belgeyle, kar klamayacak derecede
ortaya kmaktadr:
1 - Le Temps, 24 Mart 1919. Sadrzam Damat Ferit
Paa'nm aklamas: "Padiahmz tahta kar kmaz, tek
bamza bir bar kurma giriiminde bulunduk. Hametmeab beni ve Fransa'nn byk dosta General zzet Paa'y a
rarak Fransz asker makamlaryla ilikiye geme grevini
bize verdi. Fransz cephesine Hollanda zerinden, soma
Makedonya ve en soma da anakkale cephesine varmaya
altksa da, Almanlar her seferinde bizi engelledi."
2 - Le Journal des Debats, 22 Eyll 1919. Padiahn
Robert Raynaud ile grmeleri: "Tahta ktm andan
soma mparatorluun sadk kulu sadrzamm Damat Ferit
Paa, buyruum zerine, ya denizde ngiliz amirali, ya da
karada Fransz komutanyla ta yl nce karlkl kan
aktmalara bir son verilmek zere bar grmeleri iin
balant kurmaya alt. Benim bu giriimime o zaman
birok glk engel oldu ve bu giriim ancak daha soma
(4) The Times, 19 Kasm 1918; Belleten XXXI. 113.
(5) Belleten XXVTfl 145.
20

nazik General Townshend'in stanbul'da bulunmas sayesin

de yeniden ele almabildi; bununla birlikte, tarihin benim bu
ilk giriimimi, hem de savaa son vermek iin savaanlar
dan birinin en iten davran olarak kaydetmesi gerekir."
ngilizlerin silh brakma koullarn rendiinde, Pa
diahn, zzet Paa'ya unlar syledii belirtilmektedir:
"Bu koullan, ok ar olmalarna karn, kabul edelim. y
le tahmin ederim ki, ngilizlerin douda yzyllarca sren
dostluu ve iyiliksever siyaseti deimeyecektir. Biz onlann
hogrsn daha soma elde ederiz (6)."
Sultan'n ngiliz dostluuna kur yapmak iin kulland
ba kii Sait Molla idi; Molla hedefine iki yoldan, bir ga
zete ve bir "cemiyet" araclyla varmak istiyordu.
"Yeni stanbul" gazetesinde (7) (No. 1, 9 Kasm 1918)
Sait Molla'mn "ngiltere ve Biz" balkl bir yazs kt. Bu
yazda Molla 1809, 1840 ve 1858 yllanyla ilgili ngiliz
yardmn anlattktan soma, szlerini yle bitiriyor: "Mr.
Lloyd George, eski Trklerin bir kez daha sevgi ve teek
krlerine hak kazanrsa, imdi... kabinesinin slmlar hak
kndaki kesin geleneini parlak bir biimde yaatacana
kuku yoktur." Sait Molla'mn ngilizlere ne denli kabaca
yaltaklanmaya altm, ayn gazetenin 14 Kasm tarihli 6
numaral saysmda kan George V ile Mehmed VL'nn re
simleri gstermektedir. Bu resimlerin altnda unlar yazly
d: "ki tcdr- mufahham hl-i muhdenette (ki saygde
er ta sahibi birbirine dostluk gsterirken)." Molla, onlara
ho grnmek iin, Hayri Efendi'nin 11 Kasm 1914 tari(6) L'Illustration, 6 Austos 1921; Belleten XXVffl 151.
(7) No. 30,8 Arahk'tan sonra "Trke stanbul, The Turkish Stamboul. A
Pro-British Daily. Editor and Proprietor: Said Molla Bey."
21

hiyle Cihat iln iin verdii Fetva'y bozmasn eyhlislm-el-Haydar'den istedi. ngiltere'ye kar bu yaltaklanma
ulusal duygulu Trkleri yle kzdrd ki, sansr bile "Trk
e lstanbul"un kimi yazlarn karmak zorunda kald.
Sait Molla "Trkiye'de ngiliz Muhipleri Cemiyeti"ni
(ngiliz Dosttan Dernei) (8), tam Lloyd George'un Ameri
kan Devlet Bakan Wilson ve Clemenceau ile birlikte Yu
nanistan'n izmir'e asker karmasn onaylayarak Trk ulu
suna darbelerin en korkuncunu vurduu bir zamanda krd.
Ateemiliter Deedes'in Molla'mn ngiliz dostluu abasn
1 Mays 1.919'da aktan aa reddetmesine karn (9), Sait
Molla, 13 Mays'ta yani Byk Sultanahmet mitinginin (10)
yapld gnde, btn belediye bakanlarna bir telgraf
gndererek az nce kurulmu olan dernei yeni yerel kollar
aarak desteklemelerini istedi (11).
Padiah'm ngiltere'ye sevgilerini belirttii konumalar
dizii, 24 Kasm 1918'de The Daily Mail habercisi G. Ward
Price ile yapt konumayla balar (12):
"Trkiye'nin savaa katlmas bir tr kazadr. Siyasal
durumumuzu, coraf konumumuzu ve ulusal kartannz
cidd olarak dnm olsaydk, bunun tamamyla aklszca
(8) Enver Ziya Karal, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi (1918-1944), s. 3'te
kan "Cemiyet Azah Vesikas"yla ilgili ye kartnn resmi.
(9) Bk., aa. not 84.
(10) Kemal Anburnu, stanbul Mitingleri (1951), S. 3.
(11) K. K. 33, 59: smet <tnn)'nn K. K.'ya 1.6.1919 tarihli mektubu;
N. 119, III No. 25:26.5.1919 tarihli genelge (imdiye dekyayrmlanmam); Tunaya, 437'deki Beyanname ve Program (Austos yerine: Mays, 1919 okunma
ldr).
(12) The Daily Mail ve The Times, 6.12.1918; Simav II190; "ingiliz Mu
hipleri Cemiyeti" Eyll ve Ekim 1921 de stanbul'da hl kongreler yapyordu
(7.10.1921 tarihli gazeteler: Tunaya436).
22

yaplm bir davran olduu apak anlalrd. Ne yazk ki,

hkmetin kavrayszl, bizi felkete srklemitir. Ben
tahtta olsaydm, bu zc olay olmazd. ngiltere'de teden
beri Trklere kar var olan dostluk duygulan, sava bala
d zaman hemen yok olmu deildi. Ama Ermenilerin l
drlmeleri ingilizlerin Trkiye'ye kar duygularnda derin
bir deiiklik ortaya karmtr. Bu ktlkler... yreimi
yaralamtr... Adalet ok gemeden yerini bulacaktr. ngi
liz ulusuna gl sevgi ve hayranlk duygulanm Krm sa
vanda ngilizlerin bada olan babam Sultan Abdlmecit'ten miras aldm. imdi... bundan dolay, lkemle Byk
Britanya arasnda teden beri var olan dosta ilikileri yeni
leyip glendirmek iin elimden geleni yapacam." Padi
ah, "Unutmaynz ki.." szn vurgulayarak szn yle
srdrd: "Olup bitenlerde ulusumun hibir gnah yoktur.
Byk ounlua kar soylu ulusunuzun, bu duygulara ay
nyla karlk verecei umudunu ortaya koymaya cret edi
yorum. Diyebilirim ki, Trk ulusu ngiltere'ye kar ayn
duygularla, hem de genellikle ok daha gl olarak duygu
lanmaktadr..."
Sir Arthur Caltporpe da, Padiah'n bu szlerine uy
gun olarak, "Sultan'n zek ve karakter sahibi bir kimse ol
duunu, Britanya'ya tam bir duygudalk beslediini", 4
Aralk 1918 tarihinde Lord Balfour'a bildirmiti. General
Milne de, Caltporpe'un bu bildirisini, 16 Aralk tarihli rapo
runda, "Padiah'n Sami Bey'i Ordu Genel Karargh'na
gnderdiini, Trkiye'nin ynetimini olabildiince abuk
ele almas iin Britanya Hkmeti 'nden ricada bulunduu
nu, bansn beklenilmesi durumunda ge kalnm olacam
sylediini, Britanya memurlannm denetim iin lkeye

23

gnderilmesini ve byle yaplrsa... Britanya subaylarnn

ynetime yardmda bulunmalarm rica ettiini" de bildire
rek tamamlyordu. 10 Ocak 1919 tarihinde Balfour'a gn
derilen zel bir mektupta, Padiah'm "kendisine ok sayg
gsterilen ngilizle uzun bir grme yaptn, Padiah'rn
her zaman ngiliz dostu olduunu, imdi btn umudunu
Britanya'ya baladn... btn mttefikleriyle iyi dost ol
mak isteini duymakla birlikte, gerek bir yardm ve so
nunda elde etmek istedii dostluu ngiltere'den bekledii
konusundaki ifadesinin kesin olduunu... Yksek Komiserliiyle iliki kurmak iin bir yol olup olmadm... Hametli
Kral'm hkmetinin kendisine halifelik makamnda destek
olup olmayacam sorduunu... bu konuya pek nem verdi
ini" bildiriyordu.
Damat Ferit sadrazam olarak atandktan soma, onunla
birlikte Sultan bir koruma (himaye, protektora) tasars ze
rinde almann zamam geldiim grd; Damat Ferit, bu ta
sary 30 Mart 1919 tarihinde Yksek Komisere; "Babas Abdlmecit'in, kendisim ngiliz Devleti'ne ve ngizlere dost
luk duygulariyla yetitirdiini, bugn gtt amacm Os
manl Hkmetini yce ngiltere Devletine kesin bir teslimi
yetle balamak olduunu" syleyerek sundu. Daha ak ko
numas istenince, cebinden bir kt kard; bu, Sultan ile
birlikte hazrlad Trke bir tasarnn ivedi eviriiydi (13):
Muhtra (diplomasi dilinde: memorandum; and):
"...ngiltere; Avrupa ve Asya'da gerek dorudan doruya
Sultan'a bal olan (Trke konuan) ve gerekse zerklikten
(13) Further Correspondence Respecting Eastern Affairs. Part II1919 No.
34; Damat Ferit bu muhtray 8 Eyll 1919'da da Amiral Webb'e anmsatt:.Br.
IV No. 507; Belleten XXX 124.
24

yararlanan vilyetlerde, Trkiye'nin yabanclara kar ba

mszln ve lke iinde olay kmamasn salamak iin
gerek grd yerleri 15 yl sreyle igal edecektir... ngilte
re, dostluk duygularyla dolu olarak, Sultan'n Osmanl ba
kanlklarnda gerekli grlen yerlere ngiliz danmanlarn
atamasna onay verecektir. Bundan baka, ngiltere Hkme
ti, her vilyete birer ngiliz bakonsolosu atayacak ve bu
konsoloslar, onbe yl sreyle valiye danmanlk grevi g
receklerdir. Vilyet ve Belediye Meclisleri seimleriyle
Meclis yelerinin seimi, ngiliz konsoloslarnn denetimleri
altmda yapdacaktr. ngiltere hem bakentte, hem vilyetler
de mliyeyi sk biimde denetleme hakkna sahip olacaktr.
Anayasa yalnlatnlacaktr (14). ... Padiah mparatorluun
d politikasn yrtmekle, kesinlikle zgr olacaktr."
15 Temmuz 1919'da, The Morning Post gazetesi haber
cilerini kabul eden Sultan, unlar sylyordu: (15) "... ev
reyle ilikimiz hl kesik.. Sanki ayda yayoruz... Ulusu
muz savaa girmekle byk yanl yapt. Ama lkeyi savaa
srklemeye hi katlmam olan binlerce halk cezalandr
mak da elbette yanltr. Sevgili babam Sultan Abdlmecit,
ngiltere'nin byk dostu ve bu lkeyle Fransa'mn bada
yd. Ben her zaman ngiltere'ye hayranlk besledim ve her
zaman ngiltere'ye dost bir siyasetin destekleyicisi oldum;
biz ngiliz ulusuyla hkmetinin insaf ve insanlk duygula
ryla adaleti salamak iin bize yardm edeceklerini um
maktayz..."
Ulusal direniin Anadolu'da kazand baarlar ve zel.. (14) Damat Ferit'in ok tuttuu dnce, bk. 15.2.1910 tarihli memoran
dumu (Die Welt des Islams, V, 1917,29).
(15) The Moming Post, 26.7.1919; 6. - 7. 8. 1919 tarihli Trk basn.
25

likle bu basanlarn sonucunda Damat Ferit Paa kabmesinin

d, Sultan' ngiltere hkmetinden kendisinin korun
mas iin ricada bulunmaya ve kayg duyduu tahtadan d
rlmesine engel olunmasn istemeye yneltti. Yksek Ko
miserlik bu konuda Padiah'a sz verme konusunda ynerge
aldysa da, siyasal danman T. B. Hohler'in 4 Kasm 1919
tarihli raporundan da anlalaca gibi (16), taraflarn gerek
glerinin durumu konusunda artk hayallere kaplmamak
tayd. Bu rapor yleydi: "Sultanlk ynetimi, imdi baya
ve bo bir tavr taknm bulunmaktadr; hkmdarsa zayf
karakterli olup pek yrekli olmamasna karn, yksek ilke
ve istekleri de vardr... Yldz'da titreye titreye oturmaktadr.
Sultan Abdlhamit zamanndaki saltanat ve gsteriten yok
sun bulunmakta, belki de kimi olaylarn kendisini ta ve tah
tndan yoksun klacandan korkmaktadr. Osmanl hanedan
artk gten dm gibi grnyor; bu hanedann hibir
prensinin (ehzade), halkn ynetebilecek yeterlikte ve ener
jide olmad grlmektedir." Buna karlk Sultan, ngilte
re'ye olan gvenini srdrmektedir.
Sultan'n, Trkiye'nin bamszlna nasl sahip ka- >
bilecei, nerdii Protektora (Koruma) szlemesinden pek
anlalamamaktadr. Sultan bu konuyu, Birleik Amerika
"Associated Press" habercisiyle, Aralk ay (1919) ortasnda
yapt syleide yle anlatmaktadr (17): "Dou ban,
ancak Trkiye bamsz kalma kouluyla korunabilir. B
yk Devletlerin uygar yardmlarn salamak en byk isteimdir. Halkmza genel renim ve eitimi, yani refah ve
mutluluun yollanm salayabiliriz. Yeni Trkiye'ye, onun
(16) Br. IV No. 578.
(17) The Times, 17.12.1919.
26

yeniden douuna ve toplumsal kalknmasna itenlikle ina

nabiliriz. Yeniden yaplanan Trkiye, douda erin ve din
ginliin, refah ve mutluluun odak noktas olacaktr. Trk
kadnlarnn zgrlklerine kavumalar iin nmzde ak
ve byk bir alan bulunuyor. Onlara Amerikal kzkardelerinin konumlarn vererek ve dinimizin yol gstermesiyle en
iyi biimde baaracamza inanmaktaym." ada dn
celerle Ortaa dncelerinin ne artc bir karm!
Yksek Komiser Amiral de Robeck, Sultan'n kendi
siyle grme ricasrj^arkadalarrna dantktan soma red
detti (18). Sonunda bar koullarnn braklmasndan ve
Ulusal Kurtulu giriimlerine kar aktan aa sava al
dktan sonra, Britanya Hkmeti, artk Sultan tammaya ha
zr oldu ki, bunu Kral George V ile yaplan u mektupla
ma da kantlamaktadr: (19)
"Szlemenin bamsz bir devlet kavramyla bada
mayan maddelerinin hafifletilmesi ve hi olmazsa Trke
konuan vilyetlerin blnmekten kurtarlmas iin, itilf
Devletleriyle birlikte mdahalede bulunmalanmn Hametl
Kral Hazretlerinden rica edilmesi". 27 Mays 1920.
Majeste Kral'n buna yamt: "Zt- ahanelerinin 27
tarihli bavurularm aldm. Trkiye'nin gelecei Mttefik
Hkmetlerin elindedir; bu hkmetler, haktanr bir bar
yapma konusunda uzun ve sabrl bir aba gstermilerdir
ve btn ilgili taraflar iin dilce davranacaklarndan emin
bulunmaktadrlar."
Yksek Komiser, bar szlemesinin imzasndan
soma, 21 Sultan ile ilk kez grmeye karar verdiler. Ami(18) 15.12.1919 tarihli rapor: Br. IV No. 628.
(19) Foreign Office'in 5.6.1920 tarihli talimat: Br. XIII No. 77.
27

rai de Robeck, bu grme konusunda u bilgiyi veriyor

(20): "...Sultan'n byk bir karakter gc ya da kiilii ol
mamakla birlikte, ok iten ve nazik bir kimse olup, olduk
a zihinsel bir anlay da gstermektedir. Sultan... Trki
ye'nin birok kara gnler geirdiim... ama ortaya kan fr
satn, daha mutlu bir gelecei umduran parlak bir etken ol
duunu... doal olarak da Trkiye'nin lm fermam demek
olan bir antlamann imzas iin emir verirken gelecekte
Britanya'nn yardmna dayanca umudunu beslediini...
mr yeterse bir dost yardmna gereksinme duyacam...
brakmadan beri gerek benim ve gerekse genel olarak
Yksek Komiserlik'in gsterdii srekli dikkatten dolay te
ekkr etmek istediini syledi."
Sultan gibi, onun btn hkmetleri de ngiltere'nin
dostluu iin yalvaryorlard. Damat Ferit Paa, bu dostlu
un kolayca elde edilebileceine inanmakta herkesten nce
geliyordu. Kral Edward VII.'i daha veliahtl zamannda
ylece tannm olmasn, uygun koullarla antlama im
zas iin yeter sayyordu. Amiral (Calthorpe) Osmanl Imparatorluu'nun dokunulmazl esasm tanmayacak olur
sa, Londra'ya gidecek ve Kural George Va yle diyecekti:
"Ben senin babann pek eski bir dostuydum; isteklerimin
kabuln senden beklerim." (21); ama zzet Paa da, Gene
ral Townshend'in srarla Trk dostluundan sz etmesi kar
snda tamamyla yanl umutlara kaplvermiti. Bahriye
Nzn (Donanma Bakam) Hseyin Rauf Bey'in, Paa'mn
buyruuyla 17 General Townshend'e sunduu koullar ara
snda en bata, "Trkiye, ngiltere'yle dost olmak ve onun
(20)Br.XfflNo. 123.
(21) Trkgeldi H 153; BeUeten XXVHI150.
28

korumasn kazanmak istemektedir," cmlesi bulunuyorcfitt(22). Medine, Asir ve Yemen komutanlarna brakma ant
lamasnn 16. maddesi gereince "en yakn tilf komuta
nna teslim olmalar" isteini de iereren telgrafta, "Yce
ngiltere Devletinin yce gnlllnden ve itenliinden
emin olmanz rica ederim," (23) denilmekteydi.
Tevfik Paa, daha grevine baladnn ilk gnnde
"maksadmzn ngiltere ile eski dostluumuzun yeniden
kurulmas" (24) olduunu G. Ward Price'a bildiriyordu. Ha
riciye Nzn (Dileri Bakam) Mustafa Reit Paa, 30 Ara
lk 1918'de grev bamda bulunan Yksek Komiser Amiral
Richard Webb'i ziyaret etmiti. Amiral bu konuda unlar
bildirmektedir: "Bakan, 'Kesin olan udur ki', demiti,
'(halk)n son derece nemsiz bir blm Trkiye'de Fransz
etkisinin egemen olmasn istemektedir; ama kendisi ve ka
binedeki arkadalar, Sultan ve geni halk kitlesi adna ke
sinlik ve ciddilikle gvence verebilirim ki, gerekten herke
sin istei, bizi ngiltere'nin ynelmesidir."
Sonunda Damat Ferit Paa sadrazaml elde edince,
ilk ii Amiral Webb'e en byk ve iten dileklerini bildir
mek oldu. Amiral bu ziyaret konusunda 9 Mart'ta unlar
anlatyor: "Her eyden nce, bana zel olarak ilettii birok
gvencede, kendisinin ve Padiah efendisinin umutlarnn
Tann'dan sonra ngiltere Krallk Hkmetinde toplandn
belirterek, bu konudaki iletinin size ulatrlmasn istemi
ti." Damat Ferit, ngiltere'ye besledii snrsz gvenine, ba
kanlarna duyduu byk gvensizliini de katyordu. Ami(22) Ayn. yer. 146; Towenshend, My Campaign... 380.
(23)TiHI201.
(24) The Times ve The Morning Post, 22.11.1918.
29

rai Calthorpe, 5 Nisan'da diyor ki: "Sadrzam'n umutsuz

luu durmadan artyordu. Kendi bakanlar arasnda bile ki
isel ama tutkularm gz nnde tutmayan bir tek kiinin
bile olmadm, dolaysyla ne kendisinin, ne de Padiah'm
tamamyla ya da dolayl bir kesinlikle kimseye gvenemeyeceklerini, geenlerde bir dostuna gizli olarak sylemiti...
Byle, zellikle zor ve bunalml bir dnemde grev stlen
mek gibi byk bir talihsizlie uram bulunuyordu. Bu
nunla birlikte kendisine iyice gvenebileceimiz bir kim
seyle ilikide bulunmamz bizce memnunluk vericidir." ra-y Saltanat'ta (Sevr Antlamasnn imzasndan nce, s
tanbul'da Sultan'm bakanlnda kurulan olaanst mec
lis) (26 Mays) ngiltere'nin "korumasndan ve dostluun
dan" yana bir tek Miralay Sadk'm km olmas (25), Da
mat Ferit'in bu konuda ne denli hakl olduunu gstermek
tedir. Ali Kemal'in de tek kurtulu yolunu "nasl olursa ol
sun ngiliz kayrasnda" grdn, Calthorpe 18 Haziran'da
bilidiriyordu (26). Sivas Mill Kongresi'nden soma artk
makamnda tutunamayacak olan Damat Ferit Paa'nm,
"Sultann ve kendisinin yaam ve zgrlklerini salama
yoluna bavurup vurmayacaklarn" Amirel de Robeck'e
sormaktan baka yapacak bieyi kalmamt. Amiral de
ona, "Sultan'm, kendisinin ve adamlarnn esenliini sala
yacak her trl nlemin alnaca"na sz vermiti (27).
Ali Rza Paa da grevine balamas dolaysyla yapti
11 Ekim tarihli ziyaretinde "kabine yelerinin Trkiye'nin
savaa girmesini onaylamadklar ve bu davran byk
(25)GkbilginIlll.
(26) Further Gorrespondence 1919, No. 61.
(27)Br.IVNo. 529.
30

Britanya ile geleneksel dostluun doal olmayan bir yolla

bozulmasna dayadklar" konusu zerinde durduktan soma,
szlerini "bir ngiliz yardm istei"yle bitiriyordu (28).
Tevfik Paa 22 Kasm'da, Londra'da Bykeli bulunduu
bir srada (1909-1914), "Trkiye ile ngiltere arasnda sa
vunma niteliinde bir badama (ittifak) belgesi imzalama
y" dndn...
"Trk ulusunun, Padiah'tan aa halk tabakasna dek
Byk Britanya'ya gveni olduunu ve bu gveni baka
herhangi bir ulusa beslemeyeceklerini" (29) sylemiti. (n
giliz) Yksek Komiserlii'nde yaplan kabul treninde Tev
fik Paa, "ngiltere yardm ederse, Trkiye'nin iyi niyetini
kullanarak elinden gelen her eyi yapabilecei" konusunda
Amiral de Robeck'i inandrmaya almt. Ali Rza Paa,
"Tek bir devlete (bile) mnevi olarak desteklenirse, Trki
ye'nin yeniden yaam bulacan" (30) nemle belirtti.
ngiliz dostluunu kazanma konusunda en zc al
ma dnemi, Damat Ferit Paa'nm sadrazamla yeniden
dnmesiyle balam oluyor. Ulusal Kurtulu'a kar fetva
lar kararak desteklenme ricasna kar, Amiral de Robeck
de 15 Nisan 1920 tarihli raporunda, "Elinden gelebilecek en
byk yardm" yapmaya sz vermiti (31). Dhiliye Nzn
(ileri Bakam) ve ban delegasyonu yelerinden Ahmet
Reit (Rey) ise, "Britanya nderlii"nin kabuln Damat
Ferit adma "arz ve rica" ediyordu: "imdiki hkmetin her
zamanki siyaseti, Trk devletinin Byk Britanya'nn yar(28) Br. IV No. 544.
(29) Br. rVNo. 601.
(30) Ayn yer. 648 (4.1.1920 tarihli rapor).
(31) Br. XIII No.50.
31

dmna gvenmesi esasna dayanmaktadr. Paris'te delegas

yona kimi Britanya asker ya da sivil memurlarnn katlaca
kukusuzdur. Damat Ferit, bar delegeler kurulunun ve
kendisinin -Britanya Hkmeti'nin bunlar ynetme konu
sundaki dnce ve isteklerini renmeyi kolaylatrmak
iin- bu memurlarla iten ilikiler kurmalarn istemektey
di." (32). Kendisine gelince, Cafer Tayyar'a (Eilmez) kar
daha sakmarak konuuyordu (33): "Durum ve konum gere
i, diplomatik nlemlere bavurma iini, zellikle ngiltere
Hkmeti stlenebilir." Damat Ferit, Paris'e gidiinden n
ce bar koullarmm yeniden gzden geirilmesi iin ivedi
istekte bulundu... "ok srar etti... Britanya, gelecein Trkiyesi'ne yardm etmeliydi. ... Delegeler kurulundaki mes
lektalarna bile aklanamayacak kimi konularn bildiril
mesine araclk etmek zere bir ngiliz memur tutabilip tu
tamayacan sordu," (34). Reit Bey ve Cemil Paa, 23 Haziran'da yksek komiseri ziyaret ettiler: "Son derece coku
lu bir abayla "milliyetseverler"i ihbar etmekle birlikte,
Trkiye'yi, ynetme ve koruma grevini yapabilecek tek
hkmet olan ngiltere'nin ynetimine vererek bu lkeyi
adaletli bir bar ve esenlie kavuturmak isteinde srar et
tiler; bylece yeniden yaam bulan bir Trkiye, genel olarak
btn Dou'da kendileri yararna dinginlik ve esenlik esi
olacakt" (35).
Sultan hkmeti, Damat Ferit'in" kesin olarak dmesin
den sonra dahi ngiltere'ye umut balamay srdrme gere(32) Ayn yer. No.59.
(33) Rey 285.
(34)Br.XIIINo.78,80.
(35) Ayn yer. No.91.
32

ine inanyordu. zzet Paa, Ankara'ya hareketinden nce

Mister Bennett'e (36), "Britanya'nn Trkiye ile dost olmak
isteinde olduuna inanabilirse, Mustafa Kemal'i, Britanya
bakomutanyla buluturarak Yunanllarn Anadolu'yu bo
altmalar (!) konusunda bir uzlama salamak iin btn
gcn kullanacam ve onu inandrmaya alacam" sy
ledi. Tevfik Paa da, Londra'da bar koullarnn yeniden in
celenmesi iin toplanan konferansta, Lord Curzon'a: "Zt-
hne'nin (Padiahn) kendi lkesi, ta ve taht iin tek
umudun Trkiye ile Byk Britanya arasndaki eski ilikile
rin yeniden canlanmasnda olduuna inandn ve bu konu
iin dnlebilen yollarn en iyisiyle uyumaya hazr oldu
unu" belirtiyor; Lord'a veda ederken de, "Padiah'm B
yk Britanya ile zel bir ittifak kurarak ya da bir szleme
imzalayarak daha sk ibirliini salama ve ilikileri glen
dirme konusunda byk bir istek beslediini" (37) nemle
belirtiyordu. Bir yl soma da, zzet Paa bu dnceleri ie
ren bir muhtra kaleme ald (38). Ne gariptir ki, Paa ulusal
ordunun zaferi yaklat zaman da, ngiltere ile ibirliini
Mustafa Kemal'siz salamay olanakl gryordu (39): "Sul
tan, devletler tarafndan Trkiye'ye ayrca kimi izinler veri
lirse Ankara'ya merkez hkmetle bir anlama kabul ettire
bilme bakmndan epeyce umut beslemektedir."
2. Veliaht Abdmecit
Veliaht, Mehmet VFin tutumunun tersine, ulusulara
(36) John Godolphin Bennett, Witness: The Story of a Search (1962), 72.
(37) Further Correspondence, Part VI, No.61,65.
(38) BeUeten 1,449.
(39) Corresp. resp. Turkey, Part I, No.65.
33

teden beri ak bir eilim gstermekteydi; ama o da birok

kez ngiliz yardmnn salanmas iin giriimde bulunul
masn belirtir biimde konutu. rnein, 1918 yl Kasm'nda "Associated Press" habercisine, "Trkiye'nin ya
banclarn yardmna gereksinimi olduunu, halifenin ege
menliini tehdit etmeyen herhangi bir denetimi memnun
lukla kabul edeceini" (40) sylemiti. 1 Aralk tarihli bir
konumada da, "Biz Trkler, btn kltrmz Fransa ile
ngiltere'den aldk... ttihat ve Terakki hl vardr... Yeniden
iktidara gelmek iin hep frsat kollamaktadr. Yalnz bam
za bunu nleyemeyiz; yardma gereksinmemiz vardr. Metin
olan kardeim (?) bugnk Padiah ve ben sizin yardmnz
cokuyla istemekteyiz" (41) demiti. Veliaht birok muht
rasnda, hkmetin zayflndan yaknmt. Muhtralardan
ilkini 18 Ocak 1919'da Sultan'a okumak zere Ali Fuad'a
verdi. Bunda bir "Saltanat ras" toplanmasn neriyordu.
Bu muhtra, "Durumun gln ve Heyet-i Vkel'nn
(Bakanlar Kurulu) yetersizliini belirterek zm zor ileri
tartmak iin sarayda bir damma kurulu oluturulmas ge
rei ve bar iin ne gibi hazrlklar yaplmas gerekecef'yle ilgiliydi (42). Abdlmecit, ubat'ta "Petit Parisien"den M. Prax' kabul ederek u szleri sylemiti: "Siz
yllardan beri grdm ilk Franszsnz. Btn felketleri
miz kk rtbeli bir subay olan Enver'in, Berlin'e gitmek
zere trene bindii gnen balar... Sava isteyen de, zel
likle bu subaydr. ngiltere'nin en ksa bir zamanda saf d
kalacan ileri srmt... Ona gre Fransa'nm da yenilgisi
kesindi... Onun ldrm olduuna inanmtm. Ne yazk!
(40) LeFigaro, 28.11.1918.
(41) The MorningPost, 7.12.1928.
(42)Trkgeldin 182.
34

Yine ne yazk ki, yazgmzn kesin egemeniydi... Gcmn

yettii btn yollara bavurarak, Trkiye'nin bu savaa atl
masna engel olmaya altm; ama benim ne hkmm var
d? Trk halknn byk bir ounluu, her zaman bu sava
n aleyhinde olmutur. Zaferimize de asla inanmamtr...
Trkiye, Almanya'nn elinde bir oyuncak, bir kurband. Ne
felaket!" (43) Ali Fuat'la konuurken Damat Ferit'i zel bir
fkeyle eletiriyordu: "Ferit Paa, ulusla Padiah arama si
yah bir perde ekti; ama ulusun gznde benim konumumu
ykseltti" (44). zmir felketinden soma, George V'a, Ba
kan Poincare'ye ve Kral Vittore Emanuele n i ' e mektuplar
yazd. Birinci mektup yleydi: (45)
HAMETL NGLTERE KRALI VE
HNDSTAN MPARATORU
LONDRA
Trkiye'nin varln, bu devleti yok etmeyi emel edi
nen kk uluslarn kendi karlarn gzeten gMimlerine
kar savunmalar ricasyla Byk ngiliz ulusunun hkm
dar majestelerine bavuruyorum. Umarm ki, bavurum,
majestelerinin soylu vicdanlarnda bir yank bulacak; bu de
rece eleme urayan bu lke, yksek mdhalenizle bar ve
esenlik, bolluk ve ycelik dnemine girmi olacak ve majesteleriyle ngiliz halkna Osmanl ulusunun sonsuz minnet
ve krann salayacaktr.
Osmanl Veliaht Abdlmecit
(43) Le Petit Parisien, 25.2.1919.
(44) Trkgeldi II202.
(45) Calthorpe'un 25.5.1919 tarihli raporlar, zgn metnin gnderilece
ini bildirdii telgrafta, G. Kidston: "Trkiye'de sultanlk vrisinin durumu, hu
kuk bakmndan Alman Kxonprinz'inin durumunun ayndr," diye yazyordu.
35

Foreign Office, bu mektubu yantsz brakmay neredursun, Poincar Hriciye Nzn Pichon araclyla, "Fran
sa Hkmeti'nin geleneklerine bah kalarak, Devlet-i liyye'nin (Osmanl Devleti) yaamsal nemdeki karlarm ko
rumay savsaklamayacan" telgrafla bildirdi. Bunun zeri
ne Sultan, "Efendi bununla vnmek istiyor ve bize sitemde
bulunuyor; ama kendisine Cumhurbakan deil Dileri
Bakan yant veriyor. Bu onur kinci deil midir?" (46) diye
sylendi. Ancak Lloyd George da bu yanttan dolay pek f
kelenmiti. Drtler Meclisi'nde 7 Haziran'da unlan syledi:
"Kendisiyle sava durumunda bulunduumuz bir ulusun kral hanedannn bir yesine telgraf gndermek yakksz bir
davran deil midir? Eer Kral George, Alman kral ailesi
ne bir telgraf gnderseydi, Fransa Hkmeti buna ne derdi?
Aynca bu, bir devleti tekine drmek iin eski Trk oyu
nunu oynayanlan yreklendirmek deil miydi? Bir bada
n oyuna bavurmadan yamt vermek, karsmdaldnin oyu
nuna yardm etmekten baka bir ey olmazd..." Clemenceau
da bu davrann yakksz olduunu kabul etti (47).
Padiah, 26 Mays'ta ksa bir al nutkundan soma
Saltanat ras'ndan aynhrken Abdlmecit'in koluna girdi.
Kendisi onu alayarak izledi. Abdlmecit, 31 Mays'ta Padiah'a Ali Fuat araclyla sunduu bir aklamada,devlet
bakanlarna yapt giriimleri hakl gsteriyordu (48).
(46) Trkgeldi II222; Pichon'un 4.6.1919 tarihli Trk basnndaki telgra
f ve Br. XUI No.13.
(47) 9 ve 12.6.1919 tarihli "Hdisaf'a gre, Kral Vittore Emanuele III ve
Bakan Wilson da yant vermilerdir; US VI 232 (Wilson'un telgraf zerinde
hibir kayt yok.)
(48) Trkgeldi H 216, 221; Gkbilgin I 93-119 (Saltanat ras konusun
da ayrntl rapor).
36

Damat Ferit, Fransz Yksek Komiseri Defrance tarafmdan

bar szlemesi konusundaki grn bildirmek zere Pa
ris'e arlandnda, Abdlmecit, Temsilciler Kurulu'na
"Ne olursa olsun, gvenilir kimselerin" verilmesini srarla
rica etti (49). Veliaht bunun gerekesini ayrntl bir mek
tupta yle aklyordu: (50) "Hak ve gerek merkezi olan
byk hkmdarmn gittii yoldan byk bir sayg ve ba
llkla yrmeyi, ancak itenlik ve ballk gerei sayarm.
Osmanl mparatorluu kurulduundan beri, hi uramad
byk bir bunalm ve felket anmda bulunmaktadr... Ka
nm udur ki, imparatorluk hkmetinin gelecekle ilgili
yazgsn kamunun gvenini kazanamam deneyimsiz kii
lerin ynetimine teslim etmekten daha tehlikeli bir ey ola
maz... Halkn sesi olan basma olaanst sk snrlamalar
getiren bir ynetime, hkmetlerin ynetim biimlerinin en
tehlikesi olarak bakarm... Osmanl halk, bu lm kalm
nnda tir tir titreirken... deneyimsiz bir babakan bu halk
umutsuzluun son noktasna ulatrmaktadr. mparatorlu
un ve Osmanl saltanatnn esenlik ve gvenlii, konfe
ransta ok geni bilgi ve deneyimi bulunan bir devlet adamnca temsil edilmesini gerektirmektedir. Tevfik Paa'nn...
ve onunla birlikte meslekten yetime, iini bilen drt devlet
adamyla rehberlik niteliini tayan ulemnn (bilgin kim
seler)... hilfet ve saltanatm haklarn savunacak yeterlikleri
vardr... (aksi halde) imparatorluun, ulusun ve en ok da
saltanat hanedannn sonlan, Tann esirgesin, korkun ola
caktr. Btn bu ve baka konularda iyilikseverlikle ve i-

(49) Trkgeldi II224 (3.6.1919).

(50) Calthorpe'un raporu 17.6.1919 (eviri).
37

tenlikle yardm Duyurulmas byk hkmdarmz efendi

mizin bilecei itir.'' .
12 Ramazan 1337/12 Haziran 1335 (51)
Abdlmecit
Bu mektubun, Sultan ve ngilizleri kzdrm olmas
pek doald; ama bu durum, veliahtn, bundan somas iin
de Damat Ferit aleyhinde Sultan'a yaknmasna engel ola
mad (52). Onun giriininin en yksek noktasn, 16 Tem
muz 1919 tarihli muhtrasdr. Bu muhtray, stanbul ulus
ular da duyarak, Sivas Kongresi bildirisiyle birlikte
"Memleket" gazetesinin zel bir saysnda bastrmlard
(53). Mazhar Bey'in, 17 Eyll'de Sivas'a getirdii bu muh
tra metni, 21 Eyll'de "Irade-i Milliye"de de kmtr (54).
Bu aralk Yksek Komiserler, evirmenleri Ryan ve Ledoulx araclyla Abdlmecit'i 8 ve 9 Austos'da iddetli bi
imde uyardlar (55). "Kukusuz bir dhi olmamakla birlik
te, Britanya devlet adamlarnn iten dostu ve deneyimli"
olan bir Tevfik Paa'mn saknaca "Paris fiyaskosu" dola
ysyla Damat Ferit'e son derece ac ve aalamalarla dolu
bir dille kan Abdlmecit, komiserleri yattrmak iin
yanl anlalmaya yer vermeyecek biimde ulusal direnie
srt evirdi: "lkedeki direni,... haince, ahmaka ve gad
darca olmakla birlikte, halk bir Damat Ferit hkmetinin
yaptklarndan daha iyi ilere gereksinme duymaktadr. Hal(51) O gn Damat Ferit, Paris'e gitmek zere yola km bulunuyordu. 6.6.)
(52) Br. IV No. 446 (ok ateli birok grme).
(53) Tarihin saptanmas gereklidir; The Times, 15. 9. (C. C. 10).
(54) Ayn gnde "Al Bayrak" (Erzurum)da; K. K. 291 (metin).
(55)Br.IVNo.478.
38

kn Mustafa Kemal ve Rauf gibi adamlarn kkrtmalarna

kaplmalar, bu balkn isteklerine sayg gsterilmesinden
ileri gelmitir. Kendisinin bu direnile ya da Bunu yapanlar
la hibir balants olmadna, erefi zerine sz vermi
tir." ngilizleri imdilik batan savmay, ancak bu szleri
sylemekle umabiliyordu. Bununla birlikte, 23 Ocak
1920'de stanbul niversitesi'nde Pierre Loti iin dzenle
nen trene katlmasn, bunlar ho grmediler (56).
Damat Ferit drdnc kez sadrzam olup da Mustafa
Kemal ile aktan aa savama balaymca, veliahttan ku
kulanmak iin kendisince her trl nedeni vard. Bundan
dolay, Paris'e yapt ikinci gezisinden nce, Abdlmecit'in ancak ngilizlerin yardmyla ngiltere'nin hizasna
getirebileceini Amiral de Robeck'e sylemiti (57). Sevres
antlamasnn imzalanmasndan soma, Abdlmecit ile eh
zade Selim, Abdlhalim ve mer Faruk, kendi grlerince,
"artk bir deer ifade etmeyen varislik haklarndan" vazge
tiklerini iln ettiler (58). Bundan ksa bir zaman soma, Abdlmecit'in polisiye bir romann bir paras gibi grnen
plnl karlmas konusu ortaya kt. Bununla ilgili bilgiyi
ilke olarak mabeynci smail (Baykal) ve soma da Ymn
(resin) (59) vermitir (60). Buna gre, Veliahd smail'in,
"Efendimiz de Anadolu'ya geseler," nerisine, "Canm,
ben kendiliimden nasl giderim? anlrsam hemen gide(56) Br. XHINo. 6; Gaillard 106.
(57) Br. XJJJ No. 80 (de Rebeck'in raporu 10.6.1920).
(58) Times, 26.8. (C. C. 24); Al Bayrak (Erzurum), 17.1.1921.
(59) Daha Sonra Belediye Mzesi Mdr ya da Ulatrma Bakan (19521954).
(60) Tarih Dnyas III s. 21-23 ve Yatan Tarih IV 246,276 ya da Cumhu
riyet ve La Republique, 10. - 13.3.1952.
39

rim," diye yant vermitir. Bunu haber alan ve Abdlmecit'in kendisinden de renen Ymn, hemen zaman geir
meden zzet (Aksalur) ve Zeki (Erkmen) ile birlikte Anka
ra'ya kaarak Mustafa Kemal'e bunun haberini getirdi.
Mustafa Kemal, Yrnn'y Kastamonulu tacir kl alm
da, kendisinin, Celleddin Arif ve Bekir Sami'nin (61)
ar mektubuyla stanbul'a geri gnderdi. Ymn Istanbula geldiinde divan- harbin (sava mahkemesi) kendisini
idama mahkm ettiim duydu (62). Abdlmecit bu arya
pek sevinmi grnd; ama eniteleri Mehmet erif ve Ha
fit Paa'larla danmada bulunmak zere dnmek iin za
man istedi: "Almak zorunda olduum karar, alt yz yldan
beri Osmanl sllesinin izledii yolu ve belirlenen yn
btnyle deiterecek niteliktedir; buysa, yle-kojaylkla
kabul edilebilecek bir karar deildir. Bir tek ben sz konusu
olsaydm, bunda asla duraksamazdm. Kararm gelecee ve
tamamyla hanedann gelecekte de var olmasyla ilgili oldu
una gre, yetkili kimselerin de dncelerim almak zorun
daym." Abdlmecit'in, ulusal direniin cumhuriyet ynn
de gelimekte olduunu sezdii aktr. Damatlarn onun
kararszln desteklemi olmalar da pek doaldr. Bundan
baka, Sultan bu pln 29 Nisan'da (1920) mer Faruk ile
evlenen kz Sabiha'dan renmiti. Bundan dolay ngiliz
lerin istekleri zerine Veliaht amlca'daki kknden Dolmabahe Sray'na naklederek saray tel rglerle evirttii
gibi, Trk ve ngiliz polisleri aracyla gz altoda tuttu.
Abdlmecit ise; "Anadolu'ya giderek bu mcadeleye katl(61) Anlam nasldr? Ymn yalnzca ikisinden sz ediyor; Bekir Sami,
11.5.1920'de Erzurum'a doru yola kmt.
(62) 14.7.1920; 25:7. tarihli irade (T. V. 3917).
40

may iddetle istiyorum; ama byle bir karar ve davrann

aile durumunda, yani haneden iindeki durumumda nasl
deiiklikler yapacan ve bu deiikliklerin ulus ve devle
tin karma uygun olup olmayacan deerlendirinceye
dek, bu konuda beklemenin uygun olacam dnyorum."
(Kr. Cumhuriyet). Szn ksas, Ymn tek bana yola
kmak zorunda kald. nebolu'ya varp durumu Mustafa
Kemal'e telgrafla bildirdi. M. Kemal, "Allah mstahakkm
versin! Bir kez daha u kanya vardm ki, ulus ancak kendi
sine ve kendi gcne gvenmelidir. Hemen Ankara'ya geli
niz!" diye yant gnderdi.
Oysa, aslnda o srada Abdlmecit'e kar gl sem
pati beslenen Ankara'daysa, Sultan'm tahttan indirilmesi ve
yerine Veliahtn gemesi iin B. M. M.'nde bir eilim uyan
mt. Bu eilim, Mustafa Kemal'in, 25 Eyll 1920'deki
gizli bir oturumda u szleri sylemesine yol at (63):
"Bugnk Halife ve Padiah, hindir... dmanlarn
yurt ve ulus aleyhinde vastasdr... Onu hi yok sayarak
baka birine (padiah olarak) balanlmak dnlyorsa,
bugnk Halife ve Sultan haklarndan el ekmeyerek stan
bul'daki kabinesiyle, bugn olduu gibi makamn korumak
ve eylemlerim srdrmek iin almalarnn srdrebilece
ine gre, ulus ve Yce Meclis, asl maksadm unutup hali
feler davasyla m uraacak? Ali ile Muviye dnemini ya
ayacaz? Szn ksas, bu konu geni, ve ok nemlidir.
zmlenmesi bugnn ilerinden deildir... Bunun da za
man gelecektir..."
Bu oyun, ilk nce stanbul'da oynanmakta devam etti.
(63) N. II. 96.
41

Abdlmecit, olu mer Faruk'u Ahmet Reit'e gnderdi. O

da Veliaht'u General Milne'e yazd bir mektubu yzba
Bennett'e verdi. Bunun zerine General 38 gnden beri s
ren "abluka"mn kaldrlmasn buyurdu. "Veliaht' m mtte
fiklere kar bir Cihad iln ettii (!)" ile ilgili bir sylenti
den sz eden Bennett, armaan olarak Veliaht'tan abluka
dan kurtulmasnn kran belirtisi olarak, ok gzel bir altn
saat ald (64).
Padiah Hkmeti, Ankara'ya bir temsilciler kurulu
gndermeye karar verdiinde, artcdr ki, ilkin bu kuru
lun bana mer Faruk'u geirdi (65). O ilkbaharda kendi
bana Ankara'ya ulamaa altysa da^ nebolu'dan geri
dnmek zorunda kald; nk Mustafa Kemal bir diplomasi
bayapt olan telgrafmda unlar bildiriyordu: "Yurt ve ulu
sun btn saltanat hanedan yelerinin hizmetlerinden ya
rarlanacaklar zamanm gelmesini bekleyerek imdilik stan
bul'da oturulmasnn kaygsn duyduklar yurtseverliin ge
rei olarak grld, saygyla arz olunur." (66).
Abdlmecit, 11 Aralk 1920'de, "ulus ve din ayrm g
zetmeden btn uluslarn koruyucusu (67)" Papa Benedikt
XV adna bir antn al trenini yapt. 2 Ocak 1921'de
The Morning Post habercisini kabul etti (68). Uzun sren
(64) Bennet (70) Abdtmecit'in kendisine telefon ettiini yazyor. Kr. Ry
269 ve Y.T.IV 250. Buna gre abluka, 31 Austos ve 7 Ekim 1920 arasmda sr
mtr. Br. XIII ve Further Correspondence resp. Eastern Affairs'de ablukadan
sz edilmemektedir; ama The Times ksaca sz eder: 13.9. (C. C. 10): "Son ki
Gece."
(65) Br. XIII No: 172; K. K. 905. Ahmet Muhtar'n K. K.'ya mektubu
20.11.1920.
(66) ASDIV No. 367; Pech 198; Times, 2., 4.5.1921 (C. C.30.4., 3.5.).
(67) Maurice Pernot, La question torque (1923), X, 270.
(68) The Morning Post, 7.1.1921.
42

bir grmede, ngiltere Hkmeti'nin "anormal politi

kacndan yaknd: "Sevres Antlamas, ada diplomasi
nin bir bayapt olarak saylamaz... Aleyhinizde herhangi
dmanca bir davran desteklemekte bir karmz yoktur;
ancak, bizi kendi yannza ekerek Trk Halifesinin dinsel
etkisini mparatorluunuz iinde bar ve esenlik lehine ka- .
zanmaktaysa, sizin karnz vardr. ...Britanya ile Trkiye
arasmda karlkl kara ve sempatiye dayanan olaan ili
kilerin geri gelmesi iin ilk koul, Trkiye'yi ezmeme kara
rm vermenizdir. ...Britanya'da hl dostlarmzn var oldu
unu belirtmekle mutluyum ve eminim ki, bunlarn saylan
zamanla artacaktr. ...Bir gn gelecek, Britanya Trkiye'ye
kar krk yl nceki dost siyasetini yeniden ele alacaktr."
Veliaht, Sakarya muharebesi olduu srada yeni Yk
sek Komiser Sir Horace Rumbold'a bir ay ziyaretinde bu
lunduu zaman_ demiti ki(69): "Padiah, Damat Ferit Paa'ya gvenmekle ok aklszca davranm oldu... Britanya
Hkmeti ve Britanyallar, Trkleri ve onlarn dnme bi
imlerini anlamyorlar... Neden Ulusularla dorudan do
ruya iliki iin giriimde bulunmuyorsunuz?" Ondan soma
da, "Ulusularn siyasetlerini aklszca yrttklerini kabul
etmekle birlikte, onlann srtlann duvara dayayan sava as
kerleri olduklarn" szlerine eklemi... Daha soma da ngil
tere ile Trkiye'nin karlkl karlan iin elbirlii etmele
riyle ilgili konu zerinde uzun uzadya konumutu.
Abdlmecit, 17 Aralk 1921'de(70) tercman Ryan ile
bir grmesinde, " Byk Britanya'nn dostluk ve destei(69) 31.8.1921 tarihli kabul hak. rapor (2.9.) (Corresp. resp. East. Aff., p.
vni).
(70) Rumbold'un 21.12.1921 raporu (Corresp. IX No. 58).
43

nin, Trkiye'nin Fransa ile aralan iyi olsa da, bu lkenin

erin ve mutluluu iin pek gerekli olduunu sk sk yinele
di. Prens... imdiki Padiah', dizginlerin ucunu kardn
dan dolay iddetle yerdikten soma... Trkiye'de... Abdlaziz gibi bir padiahn, (1918'de) olmadndan dolay zn
tsn syledi... imdiki Sultan'dan, kendisinden umdu
umdan daha ok saygyla sz etti... Ankara'nn, zmir'le
Trakya'y dmandan temizlemek iin belirli bir devi yeri
ne getirinceye dek sebat edeceini... Panislamizm'in... hali
feliin mnevi bir g olarak bulunduu zamanlar dmda,
yalnzca bir glgeden baka bir ey olmadm anlatt... Ve
liaht duygularna abuk kaplacak, abuk etki altmda kala
cak derecede duyarl olduundan, korkanm ki, tahta kt
zaman bizim grmze gre kendisine pek gvenileme
yecektir; bununla birlikte, ilk on yl iinde(!) pek iyi dav
ranmas umulduundan, imdiki Sultan'a kar drste
uyumlu olmak kouluyla, onunla dostluk ilikilerimizi sr
drmek, btn glklere deer."
Padiah; Ulusulara kar sempati gsteren Veliaht ile
ehzadeleri denetim altna almak iin, 7 ubat 1922 tarihin
de Tevfik Paa kabinesi araclyla "Hnedan- l-i Osman
Umuru Kararnamesi (OsmatYoullar ileri Kararnamesi)"
adyla bir kararname kartt ki, zellikle bunun iin kurul
mu olan bir "Hnedan- Saltanat Meclisi"; dikballk eden
ehzadelere, rnein saray tren ve enliklerine alnmamak,
aylklann indirmek, evlerinde 6 aya kadar hapsetmek(!) gi
bi cezalar verebilecekti(71). Bu "Hnedan- Saltanat Mecli
si", ilk toplantsn 28 ubat'ta yapt(72).
(71) T. V. 4386.
(72) ikdam ve Peyam- Sabah, 10.2., 1.3.1922.
44

Abdlmccit, ulusuluunu, gl ngiliz sevgisiyle ve

Ankara'ya kar gtt kukusuyla 1922 ylnda bile hl
bir arada'yrtyordu. Bylece 2 Mart'ta General Harring
ton'a snmaclara kar yardmndan dolay yle bir te
ekkrde bulunmutu: "Bu licenapa (yce gnllce) gi
riimimizi, lkelerimizi birbirlerine balayan geleneksel
dosta ilikilere bir an nce yeniden balanacann mutlu
bir iareti gibi grmekteyim."(73). L'Aurore haftalk dergi
sinin bir habercisine, "Bugn, Trkiye en kutsal haklarn
savunmak zorunda braklmtr"{74) diye deme verdi. To
rino'da kan 16 Mays tarihli "La Stampa", Veliahdn bu
konuda tamamlayc bir grmesini yaynlad. Abdlmecit
bu grmesinde, "Anadolu Trlderinin says 6 ile 8 mil
yon arasndadr; onlar ynetme savnda bulunanlar, gnn
birinde kllarn Padiah'm ayaklan altna uzatacaklanm
dnmeyen servencilerdir,"(75) demiti.
Bakumandanlk muharebesinin balamasndan soma;
stanbul'da, 1 Eyll 1922'de Ayasofya ve Fatih camilerinde
dzenlenen mitinglerde, Trk ordusunun zaferi iin dualar
edildi. Abdlmecit, olu mer Faruk ile birlikte Fatih mi
tingine katld(76). Padiah ise "ehitlerin ruhlanna fatiha
lar" gnderen 11 ve 15 tarihli mevlitlere katlmakla yetindi(77). Padiah sonralan, Veliaht'm nasl olup da padiahl
n ortadan kaldnlmasna ve kendisinin hkmdarlk haklanna sahip olmadan(78) yalnzca Halife olarak atanmasna
(73) Harington 104.
(74) ikdam, 2.5.1922.
(75) mer Kiazim, Ankara ve Berlin (1922).
(76) 2.9. tarihli Trk basm; The Times, 4.9. (C.C. 2)
(77) 12 ve 16.9. tarihli gazeteler.
(78) G. Jaschke. "Das osmanische Scheinkalifat von 1922" ve "Zur Wahl
des 'Ksrlifen' Abdlmecid"; "Die Welt des Islams", N.S., I 195, VIII 52.
45

raz olduunu bir trl anlayamamtr; byle bir Halife,

ona gre "bir tekke eyhi"nden farkl deildi(79).
3. ngilizlerin ekinmesi
Dnya savann Trkler yenilinceye dek ngilizlere
ykledii byk zveriler dnlecek olursa, Trklerin n
gilizlerden elde etmeyi umduklar dostluk isteini ok so
uk karlamalar kolaylkla anlalr. Amiral Sir Arthur So
merset Gough Calthorpe, 6 Kasm 1918'de ilk Yksek Ko
miser atand zaman, Lord Balfour hemen o gn War Office'e (ngiliz Sava Bakanl), "Ban imzalanncaya dek
Trklerden gelecek btn konukseverlik nerilerinin t
myle reddinin ve mttefik igal gleriyle Trkler arasn
daki ilikilerin sk resm niteliim koruyacak biimde snr
lanmas iin sk buyruklar verilmesinin gerekli" olduunu
yazyordu. Amiral Calthorpe'a verilen ynergenin son bii
mindeyse, bu buyrua uyularak, " 1 . Britanya ile Trkiye
Hkmeti arasnda silh brakmasnn uygulanmas ve n
giltere'nin Trkiye'deki genel karlannm korunmas iin
resmi balant kurulacaktr. 2. Konttamiral R. Webb yksek
komiser yardmcs, Mr. T. B. Hohler ba siyasal memur ve
Mr. A. Ryan da ikinci siyasal memurdur... 4. Mttefik Dev
letlerle Trkiye arasmda askda bulunan btn sorunlar ba
n konferansmn kararma braklmtr. 5. Bununla birlikte,
Trk halknn genel eilimi, lkedeki iktisadi ve siyasal du
rum ve Trk memur ve siyaset adamlannm ynetimleriyle
ilgili konular iin gereken buyruk ve kararlarla ilgili konu(79) YTIII38, IV 215.
46

larda tam rapor verilecektir. 6. Fransz, ngiliz, talyan ve

Amerikan meslektalarla sk iliki korunacak, onlarla ibir
liini srdrmeye aba gstereceksiniz," deniliyordu.
Lord Balfour, bu ynergeyi aklamak iin 9 Kasm ta
rihiyle Amiral Calthorp'a gnderdii zel mektubunda ken
di grn yle anlatyordu(80): "... 2. Farknda olduu
nuz gibi Irak, Suriye ve Arabistan'da tarafmzdan igal edi
len topraklarn ilerde Osmanl egemenliine ya da yneti
mine dnmeyecei, siyasetimizin deimez parasdr. 3.
Sizin de, doal olarak anlayacanz gibi, Trkler, Dou
greneklerine bal kalarak grn kurtarmak ve yaplan
silh brakmas anlamasnn savata ortaya kan ar ye
nilginin sonucu olmayp, kendi rrzalanyla bizimle uzlaarak
imzaland havasm btn slam dnyasnda yaratmak iin
ellerinden gelen hibir abay esirgemeyeceklerdir. Onlar,
silh brakmas koullarnn kendileri iin zellikle uygun
bulunduunu ileri srmektedirler... Msr ve Hindistan'daki
Mslman uyruumuz, Trklerin tmyle yenildiini anla^
yacaklarmdan, bu durum, Panislamizm'e ve genel olarak s
lamln politikaca iletilmesine kar ldrc bir darbe
olacaktr. Bir de kendileriyle iliki kuracanz Trk bakan
larnn, Osmanl mparatorluu'nun hesabmn tmyle g
rlmesi konusunda mttefik devletlerin davranlar ve ni
yetleri konusunda syleyeceiniz hkmlerinizden (commitment) btn olanaklaryla anlam karmaya alacakla
rm bilerek ona gre davranmalsnz. Onlar sizin ve teki
mttefik subay ve memurlarnn kendi maksatlar uruna
sempatilerim salamak iin hibir abay esirgemeyecekler
(80) Kr. Br. IV No. 471 not 3: Yalnz anlamas konusunda, say 8; Trkesi Belleten'de XXX 118.
47

ve bizimle mttefiklerimiz arasmda Trkiye'yle ilgili konu

larda anlamazlk ve glk yaratmak iin hesapl manevra
lar bile yapabileceklerdir. Bu gibi abalara kar koyarak,
ekimeye itilmeyi de kesinlikle reddederek; davranlarn
z bu geici dnemde, zerinize aldnz misyonun srf
balanty srdrmekten baka birey olmad dncesine
uyduracanz ve Kraliyet hkmetini, son bar antlamas
nn imzalanmas konusunda, her ne yolla olursa olsun, onla
ra hak verdirecek konulara kar koruyabileceiniz duygu
sunu tamaktaym. 4. Sultan ve teki Trk ileri gelenleriy
le, toplum iindeki ilikileriniz, yalnzca resm nitelikte ka
lacak, onlarca gsterilecek dosta davranlar, nazike bir
ekinceyle karlanacaktr. imdiki durumda, kendisini pek
az tandmz Sultan'n kiiliine gelince; onunla ilgili iz
lenimlerinizi zel bir ilgiyle karlayacam. (5. ve 6. mad
deler "Ermenistan Blm"yle ilgilidir (Bk. aa. III)). 7.
imdiki Trk Hkmeti bir kukla cesetten baka birey ol
mayp, arkasmda ittihat ve Terakki Komitesi bulunmakta
dr. Cvit ve Ceml; Talt ve Enver'den daha az tehlikeli de
ildirler... 9. Balca sorunlardan biri de iktisadi koullardr.
Ml konular iin Sir Adam Block, Britanya tahvil sahiple
rini temsil etmek zere imdi istanbul'a gitmektedir. Onun
deneyimi, sizin iin ok deerlidir. Bununla birlikte Krallk
hkmetimiz, Sir Adam Block'un Trkiye'deki siyasi konu
larla ilgili grlerine ve dncelerine, her durumda katl
mak zorunda deildir. 10. Mr. Hohler'in bilgisine ve h
kmlerine gvenebilirsiniz. stanbul'da ve izmir'de Britanya
uyruklarnn karlarnn korunmas iin Mr. Ryan'n salk
larna da gvenebilirsiniz. (11. Fransa'nn saygnl (bk.
aa. X)). 12. italya ile Amerika hlcmetlerinin, genel poli-

48

tika sorunlaryla ve ayn zamanda Trkiye'de talyan ve

Amerikan karlarn etkileyen zel konulardaki davranla
ryla ilgili raporlar da, zaman zaman ajinak isteyeceim
(81). 13. Yukarda iaret edilen konular, ngiliz Kraliyet h
kmetinin misyonumuzu nasl grmekte olduu konusunda
size genel bir izlenim verecektir". Foreign Office, 13 Kasm'da Kahire'deki Yksek Komiser R. Wingate'in "Trkle
rin duygulan ve saygmhklan konusunda herhangi bir gste
rie kar iddetle kar ktm, byle bir davran Arap
larla Msrllar'm bizim zayflmza vereceklerini ve yine
eski Trk dostu siyasetimize dneceimiz izlenimini karacaklann" anlatan raporunu bildirdi.
Amiral Calthorpe, kendisine verilen ynergeyi o derece
ciddiye ald ki, ilk aamada kendi amiral gemisi olan 'Su
perb" zrhlsnda kald. Mustafa Reit Paa, 22 Kasm'da
kendisim ziyaret eden Webb ile Mr. Hohler'e, "lkesinin
byk aclar iinde olduunu, bir volkan zerinde oturduu
iin, umutlarn yalnzca yardmlarna balad ngiltere'ye
olan byk dostluunu" belirttii zaman Amiral Webb
"Trkiye'ye, Byk Britanya'nn sempatisini salamanm,
grevlerinin amac dnda bulunduu" yantn verdi.
Webb, Reit Paa'nn kendisini ziyareti srasmda (30 Ara
lk) da, "Silh hrlamasnn, yenilmi olan Trkiye hk
metine zorla kabul ettirildiinin unutulmamasn" srarla
syledi. 1 Ocak 1919 tarihinde de, "Trkiye'ye mli yard
rma mttefik byk devletlerin bilgi ve nzalan olmadan ya
plamayaca" konusunda da ynerge almt. ngiliz hk
meti, bu durumunu 1921 ylma kadar koruduundan Os(81) Kr. Laurence Evans, United States Policy and the Partition of Tur
key, 1914-1924 (Baltimore 1965).
49

manii ynetimi fel olmu bir durumda kald. Damat Ferit

Paa, Padiah'm buyruuyla 21 Ocak'ta kendisim nceden
pek iyi tand Mr. Hohler'i ziyaret ederek "Grlerinin,
Byk Britanya'ya sonsuz bir dostluk ve ballk olduunu"
syleyince, Hohler, "Sultan'a yardm nerisi olarak yorum
lanabilecek herhangi bir sz vermeme saknganlnda bu
lunmak zorunda" olduunu, yant olarak bildirdi. Damat Fe
rit, daha soma sadrazam olarak nemle ngiliz korumasn
rica ettii zaman, Amiral Calthorpe ngiliz Krallk hkme
tinin ancak mttefikleriyle tam birlik ve dnce alverii
yoluyla bir yamt verebileceini"(82) syledi. yksek ko
miser, Padiah'a kar ekingen davranlarnda o denli ileri
gittiler ki, 1 Mays 1919 toplantlarnda Babli'nin Selm
lk treniyle ilgili kartlarn datlmas iin yardm etmeleri
konusundaki ricasn reddetmeye karar verdiler; nk say
gn yabanclarn bu trende (yani Selamlk!) yalnzca seyir
ci olarak bile hazr bulunmalar (bu tren hkmdara kar
resm bir sayg sunma treni sayldndan) silh brakma
s anlamasnn hkmleriyle uzlamamaktayd. Yksek
Komiserlerin selmlk kartlarn datmamalarna karar ve
rildii gibi, Bakumandanlklar subaylarnn da selmlk t
renine katlmalar yasakland. Ayn gnde, Sait Molla,
"Britanya Yksek Komiseri'nin Trkiye'ye kar neden
dikkati ekecek denli souk davrand" konusundaki soru
suna, asker atae Sir Wyndhm Deedes(83) bunun u ne
denlerden ileri geldiini, zntleriyle bildirmiti:(84) " 1 .
(82) Further Correspondence II No. 34.
(83) Bu kimse iin kr. John Presland (=Gladys Skelton), Deedes Bey
(1942).
(84)Corresp.IINo.43.
50

Brakma dneminin koullan; 2. Mttefiklere kar duru

mumuzun bunu gerektirmesi; 3. Bir tek Trk'n kafasmda
dahi, cezann... Trkiye'ye kar..! ok ar olaca konu
sunda bir kuku uyanmasnn nlenmek istenmesi; 4. lke
de bize kar geni kitlenin eylemli olarak dmanlk etme
si..." Ayn kii, hafta soma da Galip Kemli Bey'in "n
gilizlerle gerek bir dostluk kurulamaz m?" sorusuna da,
"Azizim, biz size hibir gvence veremeyiz"(85) demiti.
Calthorpe da 6 Haziran'da Lord Curzon'a bu konuda u ra
poru gndermiti: "Yksek Komiserliin aldklan szl ve
yazl ynergeye uyarak birbiriyle uyumlu davran biimi
miz, ne olursa olsun hibir Trk'e, yz vermemek ve iltifat
ta bulunmamak ve onlara hibir umut vermemek ve tam ter
sine Osmanl mparatorluu'na byk bir ciddiyetle savam
sonucuna yakr biimde davranmak olmutu(86)". 21 Ha
ziran'da Ali Kemal'e verilen yant da baka trl olmad:
"Bu ban, Trklerin kabul edecekleri ya da reddedebilecek
leri bir ban deil; belki seenei olmayan, dayatlacak bir
ban olacaktr"(87).
Lord Curzon, 4 Temmuz 1919'da Paris Bykelisi
Lord Derby'ye unlan yazyordu(88): " banda bulunan
Trkler, en ykseinden en geride bulunanlara dek, Britan
ya'nn kendilerini balamasn, ingiliz korumacln s
rarla ve yalvararak istediklerini, geleceklerim tamamyla el
lerimize brakma konusundaki iddetli isteklerini ortaya ko
yan birok bavuruda bulundular. Btn bunlara kulaklan(85) Sylemezolu, Bamza Gelenler 122.
(86) Corresp.IINo. 58.
(87) Ayn. yer. No. 62.
(88) Br. IV No. 439. Kiilii konusunda kr. Randolph S. Churchill, Lord
Derby(1959).
51

mz tkadk; Trkiye sorununun Paris'te zmlenebilecei

yantm verdik." De Robeckin :1 & Ekim tarihli raporu da
yleydi (89): "ingiltere bu lkede srp giden btn entri
kalardan uzak olan ve Trklerin btn dostluk belirtilerini
reddeden tek millettir." Ali Rza Paa da, ona "ngiliz yard
m" iin bavurduu zaman "gelecee ynelik siyasal des
tek ve rehberliin tamamyla tersi olan bir Britanya yard
mndan sz etmek, grevimin dndadr," diye yant ver
miti (90). Tevfik Paa'y da, 22 Kasm'da, "bar koullar
nn pek ar olaca" kaydyla yanl umutlara kaplmmamas konusunda uyarmt (91). 28 Kasm'da Lord Curzon'dan u ynergeyi ald: "Yksek Krallk Hkmetimiz,
Trkiye zerinde bir manda ynetimim, byle bir neri ya
plsa bile kabul etmeyecektir (92)." ngiliz dostu Trklere
herhangi bir yardmda bulunmaktan kukuya yer brakma
yacak biimde kanlmas, onlarn daima hzlanan ulusal
direni karsndaki durumlarn, aresiz, gittike zayflat
maktayd. De Robeck de, 4 Ocak 1920'de u raporunu yaz
yordu: "Dnlemeyecek glklerle evrilmi ve yardm
kendileri iin ok yararl olan bir devletin souk davrany
la engellenmi olan imdiki Trk hkmdarnn, uygulana
bilecek gibi grlen bir pln zerinde dnebileceinden,
dorusu, kuku duymaktaym." (93) ngiltere'ye gvenildii
iin bir kez daha iktidar ellerine alan Damat Ferid'in ileri
de daha iyi gitmedi. Lord Harding, San Remo Konferans
srasnda Sir Horace Rumbold'a u ynergeyi veriyordu:
(89) Br. IvNo. 549.
(90) 12.10.1919 tarihli rapor: Br. Iv No. 544.
(91) Ayn.yer.No. 601.
(92) Ayn. yer. No. 608.
(93) Ayn. yer. No. 648.
52

"Damat Ferid'in kafasmda, gerekletirecek durumda olma

dmz ve somadan onun tararndan sulandnlmamzla so
nulanacak olan lml bir bar antlamas umudunun do
mamasna dikkat etmeliyiz" (94). Bar koullarnn ortaya
konuundan ksa bir zaman nce, Lord Curzon daha kaba
bir kesinlikle u demeci vermiti:
"Trk Hkmetine verilebilecek en yararl t, bar
koullarnn kararlat u anda, ifa hapm bir an nce yut
mak; kendilerine mparatorluktan geri kalan yerlerde dzeni
salamaya koyulmak ve bu grevin yerine getirilmesinde
Brtianya'nn destek ve klavuzluunu beklemektir." (95).
Kral George V, sert koullarnn deitirilmesi ricasna kar
bu havaya uygun olarak Padiah'a ancak u yant vere
bilmiti: "Mttefik hkmetler, insafl bir bar szlemesi
imzas iin uzun ve sabrl abalarda bulunmaktadrlar; ta
raflarla ve mttefiklerle ilgili btn konularda adaletli hare
ket edecekleri dncesiyle avunulabilir." (96). ngilizlerin
Ferit Paa'y "kendi maksatlarna kullanmak iin" iktidarda
tutmu olduklar konusundaki pek yaygn dnceye aykr
olarak Sir Horace u konuyu belirtmiti: "...gerek udur ki,
biz ona kesinlikle destek olmadk. Her ikimiz, yani biz ve o,
onun ortadan ekilmesiyle son bulacak olan sahte bir du
rumda bulunuyorduk." (97) Mustafa Kemal'in dnceleri
ni renmek (!) zere Ankara'ya bir temsciler kurulu gn
dermenin zorunluluu ve Padiah ynetiminin felkete d
nen mli durumu, (sonunda Rumbold'un stanbul'da "ara(94) 20.4.1920 tarihli ynerge: Br. XIII No. 52.
(95) Ayn. yer. No. 59: 5.5.1920 tarihli ynerge.
(96) Bk.yuk.bl. I, not 19.
(97) 10.9.1920 tarihli rapor: Br. XIII No. 136.
53

da bir iflas etmi olan hkmet drp bakasn iktidara

getirmek"ten (98) baka bir ile uralamadm gizleme
mesine karn) Damat Ferit hkmetinin kesin olarak ekil
mesini gerektirdi.
Sir Andrew Ryan, "Her iki hkmetin yapt yanll
n; mttefiklerin ve zellikle ngiltere'nin, byk bir ye
nilgiye uram olan Trkiye'ye byk nemi olan kimi
izinleri vermfyi gerekli grp kabul etmelerinden ileri gel
mi" olduunu sylemektedir. Sir Harry Luke ise, "Padiah
la Damat Ferid'in mtumlanmn cidden acnacak bir durumda
olduunu," sylyordu. "Bunlar yurtseverlikte Mustafa Ke
mal ve arkadalarndan daha geri deildiler; ama bunlar,
Trkiye'nin karlarn, en iyi olarak, mtarekeye tam bal
lk ve mttefiklerle tam bir ibirliinde gryorlard. Durumlannm akl, mttefik hkmetlerin balla bal
lkla karlk vermemi olmalarnda grlmektedir." (99)

(98) Ayn. yer. No. 148: 1.10.1920 tarihli rapor.

(99) Ryan 127; Luke 1161.
54

II
MONDROS SLH BIRAKIMASI
ANLAMASININ UYGULANMASI
VE YORUMLANMASI
Dileri Bakam Mehmet Nbi, 2 Kasm 1918'de yapt
basn konumasmda, silh brakmas anlamasnn h
kmlerinin lml olduunu belirtmiti. Benzeri konumay,
Sadrazam zzet Paa da 30 Ekim tarihinde meclisin gizli
toplantsnda yaparak, bylece oybirliiyle meclisin onayn
almt (1). Gerekten de teki orta Avrupa devletlerine
ykletilen hkmlerle karlatrldnda (2) bu dnce,
grnte doruydu; nk, deitirilmeden kabul edilmesi
zorunlu olan 1-4 numaral maddeler dndaki maddeler,
Osmanl temsilciler kuruluyla yaplan grmelerde olduk
a nemli deiikliklere uramaktan uzak kalmamlard
(3). Gerekteyse, kimi maddeler yle belirsiz yazlmt ki,
(1) Trkgeldi 163,68; TH148; Belleten XXVIII 151.
(2) Bulgaristan 29.9., Avusturya 3. II., Almanya II. II., Macaristan 13. II.;
Trkgeldi 18-10,74-103; TlH 121-27.
(3) Trkgeldi 169-73; TH 138-41.
55

Trkiye'de hi de uygun olmayan yorumlan aktan aa

davet ediyordu. Bu konu, btn lkenin igalini olanakl k
labilecek olan 7. madde iin, bizzat M. Kemal'in 8 Kasm'da zzet Paa'ya yazd gibi (4), "evliviyetle varitti"
(haydi haydi sz konusuydu). Bundan baka, teki madde
ler de, galip devletlerin, askerlerin terhisleriyl ilgili iler
bittikten soma aznlklarn isteklerini koruyacaktan kaygs
n uyandryordu. Bu kayg Hseyin Rauf Bey'e 24 Ekim'de
verilen ynergeden de anlalyordu (5). Makedonya ve Fi
listin cephelerinin yklmasndan doan durum, kesinlikle
dikkate alnmayarak, yle deniyordu: "I... Yunan sava ge
milerinin girilerine izin vermeyiz... 4... lkenin hibir nok
tasna asker gler karlmayacaktr". Aslnda, Britanya
Hkmeti Fransa ile anlaarak balangta War Office .tara
fndan istenen stanbul'un igalini Brakma anlamas ta
sarsndan karmt (6); ancak "anakkale ve Boazii is
tihkmlarnn", Trk glerinin uzaklatnlmasmdan hemen
soma igalinde srar etmekte ve Yunan gemileri konusunda
balayc bir gvencenin kabuln de reddetmekteydi. Rauf
Bey'in sran zerine, Amiral Calthorpe uzlamann imza
sndan hemen soma, 30 Ekim'de ona gnderdii bir mek
tupta, Trklerin isteine uygun olarak hkmetiyle grme
szn verdi (7). Gerekten de, hemen 31 Ekim gecesi,
Londra'ya u telgraf gnderdi: "Trk delegelerinin ricalanyla ilgili... gizli... grler: Bent 1-2 - Yunan askerlerinin
stanbul ve izmir'e sokulmalanndan... Bend 7 - Gvenlii
(4)THI202.
(5)TrkgeldiI32;THI31.
(6) Belleten XXXI115 v.d.
(7) Trkgeldi 167; TH1200.
56

salama ve Mttefik devletler uyruklarmm can ve mallar

nn korunmas gibi konularda Trk Hkmetince baarsz
lk gsterilmesi durumu dnda stanbul'un igalinin sz
konusu olmamas, iddetle rica edilmitir". Ondan soma da
kendi adna unlar ekledi: "Grlecei gibi mtarekenin bu
ve teki bentlerinde, mttefiklerin gvenliinin tehdide u
ramas durumunda hibir konuda stanbul'un igali kayd
yoktur. - Bend 24 (b)... Sis, Hacin, Zeytun ve Ayintab'in i
gal edilmemesi; nk bu, gereinde, 7. Bend ile salan
mtr."
31Ekim'de sava kabinesi, Calthorpe'a, konumalar
byk bir baaryla yaptndan dolay bir tebrik telgraf
gndermeye" karar verdi. "2. - Trklerle Yunanllar, arasn
daki byk ulusal dmanlk karsnda stanbul'a kar ya
placak askeri harekta Yunanllarn katlmamalarnn uy
gun olaca anlalrnaktadr... Ne olursa olsun, Yunan gle
rinin zmir'de bulunmasndan sakmlabilir; nk Trklerin
buna kar kmalar bir yana, talya ile de Kk Asya iin
kayg verici atmalar ortaya kabilir. ... 4... stanbul'un
igal edilmeyeceiyle ilgili herhangi bir yolla Trk hk
metine gvence verilmemesi rica edilmektedir. Durumun
gerektirdii gereklerin Trk zihniyetine etkili biimde yerleebihesimn, ancak byle bir igalle olacan biroklar
duyumsatmaktadr. Bu igal yaplacaksa, Ayasofya ya da
teki slam ibadet yerlerine satalmasnn nlenmesi iin
her trl saknma nlemlerini almann doru ve yerinde
olacam dnmektedirler." Amirallik, buna uygun olarak
Yunan gemilerinin stanbul'a sokulmamas konusundaki
Trk ricasnn kabul eklemeyeceinin, ancak bu gemilerin
olabildiince arka safta tutalmalarmn salanacamm Ami-

57

rai Calthorpe'a bilckrilmesini, 1 Kasm'da ngiltere Dileri

Bakanlndan rica ediyordu. Cahhorpe, 7 Kasm'da, "H
kmetten emir aldmdan, Yunan gemilerinin'stanbul'a
gelmesini engelleyemeyeceim; Osmanl Hkmeti'nin bir
kargaalk kmasna engel olabileceine eminim (8)" di
yordu. Calthorpe, Kurmay Yarbay Sadullah ile 10 Kasm ta
rihli grmesinde, Yunan gemilerinin stanbul limanna sokulmamalanmn mmkn olamayacan, bununla birlikte,
bu gemileri, rnein Selimiye liman aznda, stanbul'dan
uzak tatmaya (!) hazr (9) olduunu yineledi. Bylece, 13
Kasm'da Boazii'ne giren byk filoya Averoff'tan baka
daha drt Yunan muhribi katld (10).
Galip Devletler, Calthorpe'un da aklad gibi, her
hangi bir hukuksal esasn bulunmadm dikkate almadan,
stanbul'un igaline (bunun bir hakka dayanmadm aa
da vurmakszm) hemen giritiler. Yarbay Murphy ile bahri
ye yzbas Chilton'm (Osmanl Harbiye ve Bahriye Nez
retlerinde balant memurlar) ynetiminde bir yksek ko
mutann 7 Kasm'da (11) kente girmesinden soma, bu ayn
13'nde, aa yukar 3500 ngiliz ve Fransz askeri (ki
bunlardan yalnz 2000 kii Beyolu'nda yerletirildi) karaya
kt. Yabanc garnizonunun bakomutanln General
Henry FM. Wilson zerine ald. Ktalarn kla ve okullarda
yerletirilmelerinden soma, zel binalar da keyf olarak su
baylar tarafndan igal edilmeye baland; bu arada evreye
galip sfatyla da meydan okundu ve Trk grenek ve gele(8) TfHI117v.d.
(9)Ayn.yer. 119.
(10)Ayn. yer. 114.
(11)8.11. tarulli Trk basn; THI113,121.
(12) Ayr. yer. 114,116,122 v.d.
58

neklerine kar pek az saygl davranld (12). Times muha

biri, halkn tel ve aknl konusunda, 16 Kasm tarihin
de u bilgiyi veriyordu (13): "Trk memurlar ve basn tam
bir aknlk iindedirler... Bugn bana yksek konumdaki
bir memur, "Mttefiklerin buraya ftihler gibi deil, dost
olarak geldiklerini dnmtk" demiti. 17 Kasm tarihli
bir yazda Harbiye Nzn (Savunma Bakam) Abdullah Pa
a, Sadrazam Tevfik Paa'ya, "tilaf devletlerinin herhaagi
bir generalinin ve ya da yetkilisinin her istedii yaplacak
mdr?" (14) diye sormutu.
Boazii istihkmlanmn dnda olan noktalann igali-'
ne kar Hriciye Nzn Mustafa Reit Paa'nn 19 Kasm
tarihli protestosuna, "Trkiye'de igal gleri komutan yar
dmcs" sfatm tayan General Bunoust, 21 Kasm'da bu
igalin brakma szlemesinin 1. ve 7. bentlerine dayand
karlnda bulunmutur (15). Millet Meclisi'nde, ayn
18'inde verilen nutuklarda ulus sesini aka duyurmutu
(16): "(Fuat - Divaniye): Biz yenildik, ama elimizde hak ve
adalet vardr; hakkmz... elbette bir gn iittireceiz"; -(Ha
fz Mehmet; Trabzon) "Ulus lse bile, namusuyla, onuruyla
lr." En ok gceniklik ve kzgnlk uyandran konu da,
yerli Rumlarn denetimsiz tavr ve davramlan oluyordu; Be
yolu, galip devletlerin bayrak denizi iine gmlmt.
Amiral Kakolidis, 18 Kasm'da Rum kulbnde karland
zaman u szleri syleyecek denli ileri gitmiti: "Trkiye'de
ki Yunanlla, anayurdun selmm... getirmek onuruna kavutuklanndan dolay emrimdeki subaylar ve erler vn
(13) The Times 26.11.1918.
(14)THI 124.
(15) Ayn. yer. 125.
(16) Ayn. yer. 126.
59

duymaktadrlar... Yunan Hkmeti, size... Yunan bayran

getirmeyi baarmtr" (17). 22 Kasm'da toplanan uluslara
ras brakma kurulunda (18) Trk temsilceri buna bir
zm yolu bulunmas konusunda bouna direnmekteydiler.
Calthorpe, "igal" szcnn kullanlmasnn yanl izle
nim braktm, oysa mttefiklerin karaya asker karmalar
nn amacnn yalnzca gerekli askeri harektn yaplmasn
olanakl klmak olduunu syleyerek zntsn belirtmek
le yetinmiti (19). Gerekteyse, Osmanl mparatorluu ya
va yava mttefiklerin denetimine girmekteydi. General
Wilson'un 17 Ocak 1919 tarihinde Harbiye Nezretine gn
derdii bir yaz, durumun byle olduunu gstermektedir.
Bu yazda (20), "Yerel ynetim yeterince almadndan,
Osmanl polisi General Fuler'in ynetimindeki tilaf Dev
letleri Kurulu'nun gzetimine verilmitir" deniyordu.
Brakma koullarnn uygulanmas srasnda birinci
maddede ngrlmeyen stanbul'un igalinden baka, 7.,
10. ve 16. maddelerin yorumunda dnce aykrlklar k
t. Amirallik, 6 Kasm 1918'de bu maddelere dayanarak s
kenderun'un teslim alnmas iin Calthorpe'a (ki bu Amiral,
daha nce Osmanl Hkmeti'nin ricas zerine bu konuda
Londra'dan aklama istedikten soma) ynerge verdi. zzet
Paa'nm verdii buyruk zerine, 9 Kasm'da skenderun'un
teslimi tamamland. Aym 7'sinde arlan Mustafa Kemal
Paa, "Belirtilen maddelerin, belirsiz ve kapsayc sz ve te
rimlerden hangi anlamlarn karlacann bir an nce sap-

(17)Ayn.yer. 123.
(18) Ayn. yer. 127; Sylemezolu 27.
(19) TfH 1125; Reid Paa'nm Aptullah Paa'ya . tarihli mektubu.
(20) Ayn. yer. 126.
60

tanmas gerekir," diyerek zzet Pa'nn dikkatini ekmi,

"Bu baarlamazsa, ngilizlerin demiryollarn denetimleri
(madde 15) altna alarak btn lkeyi ve hatt "Heyet-i V
kelm (Bakanlar Kurulu) avular iine alm olacaklarn
hesaba katmak gerekebilir" (21) demiti.
General Clark, Mustafa Kemal'in yerine geen Nihat
Paa'ya, ktalarn 1.12. tarihine dek Ceyhan rma kylar
na, 5.12. tarihine dek Seyhan ve Gksu kylama ve 14.12.
tarihine dek de Pozant'ya ekmelerini emretti. Askerin ta
nmas glklerinden dolay, bu sreyi 13., 17. ve 26.12.
tarihlerine uzatmakla birlikte, ekilmeyip geride kalan as
kerlerin bu srenin bitiminde tutsak saylacaklarnn da ek
ledi (22). Paul Cambon, "...Osmanl sava kuvvetlerine...
sava sfatyla deil, si olarak davranlacann Trk or
taelisine aklanmas iin Fransz Bern Bykelisi'nin
ynerge aldm" daha 13 Kasm'da ngiliz Dileri Bakan
lna bildirmiti. Paris'te nasl bir sinirliliin egemen oldu
unu, General Allenby'e katlan Franchet d'Esperey'nin s
tanbul'u asker igal altma almakla tehdit etmesinden de an
lalr. Bu durum, Genelkurmay Bakan Feldmareal Sir
Henry VVilson'u 19 Kasm'da u aadaki telgraflar (23)
gndermeye yneltti: 1- Allenby'ya: "stanbul'un igali teh
didini henz kullanmak istemiyorum... Gerektidiinde ne
kadar zamanda harekta balayabilirsiniz? skenderun, Mu
sul ve Bak'de kararllk gsterilirse, buralarda harekt ya
plmas gereksiz olacaktr." 2- Milne'e: "Allenby'nin istek-

(21) Ayn. yer. 50-53, 58-63,202, 204.

(22) Ayn. yer. 64,66.
(23) Correspondence resp. Eastern Affairs 19181 No. 39, Encl. 11,8.
61

lerinin desteklenmesi iin (Wilson)'a kesin buyruklar veri

niz". Allenby, 15 Kasrm'da, "Bu konular Trklerle tartlmamal, ancak onlara... isteklerimizin... yerine getirilmesi
nin zorunlu olduu sylenmelidir. Onlarn Kilikya ve Medi
ne'de ilerin savsaklanmasn ve Azerbaycan'da hileye ba
vurmalarn, byk yenilgilerinin doal sonularndan ka
nmak amacyla dzenlenmi, bizi aldatmaya ynelik, be
ceriksizce giriimler olarak grmekteyiz... ngiltere Krallk
Hkmeti... gerekirse arpmaya yeniden balama konu
sunda duraksamayacaktr. Trklerle silh brakma anla
masn, yenen devletler sfatyla saldry durdurmak zere,
en snrl haklar vererek imzalamtk."
Byle sert bir dil kullamlmas, nasl aklanabilir? n
gilizlerle Franszlar, Kilikya ve teki cephelerdeki askerle
rin boaltlmasnn, emirlerin yerine getirilmesini olanaksz
klacak denli ksa sre iinde yaplmasn istemekle kalma
yarak, Trk sivil halkm, dman gleriyle birlikte geriye
dnen Ermenilerin saldrlarna kar savunmadan yoksun
klmak kasdyla, jandarmann silahlarnn toplatlmasna
dek ileri gitmilerdir. Reit Paa, 23 Kasrm'da kendisini zi
yaret eden Kontamiral Webb ile Mr. Hohler'e, Musul ile s
kenderun'un igal edilmesi zerine Heyet-i yn'm (Sena
to) yalanmalarn sylediinde, Musul'un Irak'a, Iskenderun'unsa Suriye'ye ait olduu yantm almt. Bunun zeri
ne Reit Paa, "Franszlarn skenderun'a gelmeleri pek b
yk kzgnla yol at... volkan zerinde oturmaktadrlar"
demiti. Ama ok gemeden Calthorpe da Ermenilerin
alma saldrlarna giritiklerini kabul etmek zorunda kald.
Hkmete imdilik btn buyruklar yerine getirmekten
62

baka yapacak bir ey kalmamt. Allenby'nin, "Gerekten

iddetli bir bask yaplrsa (24), bu konuda g kullanmaya
gerek kalmayacayla ilgili olarak 20 Kasm'da verdii ra
pora dayanarak, Wilson, 22 Kasm'da Harbiye Nezretine
bir nota verdi. Bu notada, yenilginin sonularndan kanma
kaygsyla davranlmazsa, ngiltere Hkmeti'nin yeniden
dmanla girimekte duraksamayaca... Trkiye'nin her
hangi blgesinin zerkliini korumak iin verilen son frsat
da yitirme tehlikesine uranlaca... ve ngiltere Hkmeti
nin silh brakma anlamasnn herhangi bir koulunun tar
tmaya almasn kabul etmeyecei" (25) bildiriliyordu.
Bylece, Adana vilyetinin Pozant'ya dek boaltlmas 26
Arala dein tamamland ve Nihat Paa 22 Ocak 1919'da
geriye arld (26).
6. Ordu Kumandan Ali hsan Paa; ngilizlerin Mu
sul'u igalim hakl grmekte kuku belirttii iin, zellikle
fkelerini ekiyordu. General Cassel, buray igal iin buy
ruk aldm, 2 Kasm'da kendisine bildirdi. Ertesi gn Ali
hsan, bir grme srasnda bunun sakncalarm ortaya ko
yarak durumu stanbul'a bildirdii gibi; Cassel ile General
MarshalPa da haber verdi. zzet Paa, Ali hsan'm dnce
sini onaylad ve brakmann yorumu konusunu aklamas
n Galthorpe'dan rica etti. Clthorpe da bu konuda 4 Ka
sm'da bir telgraf ekerek, "Trkiye Hkmeti szm tuta
camdan emin bulunduunu sylemektedir," szn de
telgrafna ekledi. Ertesi gn War Office, "Musul garnizonu(24) Ayn. yer. Enel. 12.
(25) TH166.
(26) Ayn. yer. 74 v.d.
63

nun teslim olmas konusundaki Britanya isteinin... 16.

madde karsnda hakllnn apak bulunduu" yantn
veriyordu; ayn zamanda Musul'u igal etmesi iin General
MarshalPa ynerge verildii, ayrca da "Musul'un, Alman
kurmay haritasnda Irak'ta gsterilmi olduu" bu yantta
belirtiliyordu. Bunu Marshall, daha 3 Kasm 'da~ ileri sr
m, bunun zerine Ali hsan da, "Irak smrmm ancak diplomatlarca saptanmas gerektiini, Alman raporunun zel
bir dncenin rn olduunu ve resm bir deer tamad
m..." bildirmiti. 7 Kasm'da ngiliz kararghnda "uzun
tartmalar" oldu; sonunda, General Marshall'm Ali hsan
Paa'ya, "ngilizlerin ileri yryne zorla m engel olaca
" sorusuna, Paa u yamt verdi: "Ben, son zamanda birbi
riyle sonsuza dek dost olmalar gereken iki ulus arasnda
yeniden savam balamasna yol amay istemem. Protesto
ederek askerimi ekerim..." Bylece, 8 Kasm'da Musul'da
ngiliz bayra ekildi. Kentin boaltlmas 15 Kasm'da,
ilinse 6 Aralk'ta son buldu (27).
Ancak sorun bununla da bitmi olmuyordu. Ali hsan'n 29 Kasm tarihli raporunda da kestirdii gibi (28),
ingiliz ktalar ok gemeden Diyarbakr vilyetine de gir
diler. Calthorpe, 18 Aralk'ta Osmanl Hkmeti'nin bu ko
nudaki protestosunu Londra'ya gnderdikten soma 23 Ara
lk'ta u yant ald: "Yenilmi olan Osmanl Hkmetine
dayatlan silh brakmas koullarndan hibiri, byle bir
protestoya hak verdirecek nitelikte grlmediinden notay
nnda geri eviriniz." Albay Killing, Ermenilerin geriye
dnmeleriyle ilgili olarak gebe airetlerle konumak ze(27)THI78-96.
(28) Ayn. yer. 206,208.
64

re Marshall tarafndan grevlendirildii zaman (29), Ali ih

san Albay geici olarak tatuklatmt. Bunun zerine Allenby, 13.1. tarihli bir telgraf ekerek, "Ali hsan'm grevi
ne hemen son verilmesinin dikkate alnmasn" istedi. 7 ubat'ta Allenby, kendisi de stanbul'a geldi. Nazrlardan (Ba
kanlardan) Mustafa Reit ve mer Yaver Paa'lara kendisi
nin bilinen 12 maddelik isteklerini okuyarak sayp sralad
(30). Harbiye Nzn, Calthorpe'un bu isteklerini kapsayan
11 tarihli notasna, "tmyle dayanaksz" kaydyla yant
verdi (31). Byle olduu halde, Tevfik Paa kendisine yaz
d bir yazda, "imdiki durumun gereklerine gre" bu
maddelerin kabulnn zorunlu olduunu bildirdi (32). Ka
rarghn Nusaybin'e tayan Ali hsan Paa, 9 ubat'ta g
revinden alnd. Paa, 13. Kolorduya dntrlen 6. Or
du'yu ardl Cevdet'e devrettikten soma stanbul'a geldi.
Orada kayg duyulan bir olay oldu; Ali hsan, 2 Mart'ta s
tanbul'a gelir gelmez tatukland. Harbiye Nzn, Paa'nm
"tilaf Hkmeti'nin teki yenilgin lkelerde yeledikleri
davram biimini belgeleriyle ve ak olarak bilenyorum"
anlamndaki 3 Mart tarihli protestosunu, ertesi gn sadra
zam olan Damat Ferit, doal olarak dosyasna koydurdu
(33). tilaf devletlerine kar en geni anlamda boyun eme
dneminin balamasna karn General Milne ile Amiral
Calthorpe, 10 Mart ve 10 Nisan'da Mareal Allenby'nin b
tn buyruklanhm "en ksa zamanda" yerine getirilmesini
(29) Ayn. yer. 98.
(30) TIHI 100; Further Corresp I No. 13; Belleten XXXI129; Bayur 254
(31) T 1216 (13.2 tarihli mektubu).
(32) Ayn. yer. 103.
(33) Ayn. yer 91,101 v.dd. 215; Ali hsan Sabis, Harb Hatralarm, V 12
v.dd.
65

bir kez daha istediler. Milne daha sonra, 2 Mays'ta 13. Kolordu'nun dalmasn istediyse de, bu kez bu istek boa git
ti; nk komutan Cevdet, Dou'ya ekilerek Mustafa Ke
mal Paa'ya katlmt (34).
zzet Paa, 6 Kasm tarihli bir telgrafla Medine, Asir ve
Yemen komutanlarndan (16. madde gereince) "en yakn
tilaf komutanna" devir ve teslim ileminin yaplmasn is
tedi (35). Chilton, zzet Paa'ya gvence verdi (36): "Bri
tanya Hkmeti, bu maddenin yorumunda Devlet-i Aliye'nin anna elden geldiince uyacaktr." Yksek Komiser
(Kahire) R. Wingate, 15 Kasm'da Fahri Paa'nn "Hkme
tinin ynergesini kabul konusunda", 22 Kasm'da da "Arap
lar mttefik komutanlar olarak tanmak istemediim" bil
dirdikten soma, Paa'ya 15 Aralk tarihine dek sre verdi.
Reit Paa, Webb'in, "General Fahri'nin eylemsizliinin ba
lanamaz ve aklanamaz olduu, 15 Aralk tarihinden
sonras iin buyruklara uymamanmsa ar sonulara yol
aabilecei" anlamndaki 11 tarihli notasna, 12 tarihiyle
verdii yantta, "...mparatorluk hkmetinin, Fahri Paa'ya
gizli ve ak buyruklar gtren bir subay gndermekten
baka bir yol bulamad" yantn verdi. Fahrettin Paa, 26
tarihinde Padiah'm bir irdesini istedi ve Wingate'in 30
Aralk'ta rapor ettii gibi, Hicaz gleri komutanna sesle
nen mektubu kabul etmekten de kandktan soma, srf Sultan'n buyruuyla "Peygamber'in mezarn korumak iin
resm grevinden zgr braklabileceini," syledi. Bunun
zerine Webb, Foreign Office'den 1 Ocak 1919 tarihli u
(34) THI106.
(35)Ayn.yer.201.
(36) Ayn. yer. 85; Yeni istanbul 10. 11
66

ynergeyi ald: "Trkiye Hkmeti'ne bir nota vererek, Me

dine'nin teslimine ve Mttefiklerin sava kazanmalar ze
rine Trkiye'ye dayatlan koullarn btn ayrntlaryla ye
rine getirilmesine dein, brakma anlamasnn bozulma
syla ilgili herhangi bir yaknmann dinlenmesinin ya da
dikkate alnmasnn reddedilmesi iin ynerge aldnz
syleyiniz." Sonunda, Haydar Molla'nm bakanlnda bir
kurul padiahn resm irdesini getirince, Fahrettin Paa 10
Ocak 1919 tarihinde teslim oldu (37). Srf sava srasnda
tutsak edilenleri ngren silh brakmasnn 22. maddesi
ne kart olarak Fahreddin Paa da sava tutsa saylarak
Malta'ya srld. Trldye'nin, hukuksal olarak mttefikler
le sava durumunda kalmay srdrp srdrmedii, bu
uk yl soma dahi nem kazanacakt.

(37) TH147.
67

III
ERMEN VE YUNAN AMALARI.
NGLZLER ONLARI NE DERECEYE
KADAR DESTEKLEMLERDR?
1. Genel Politika
Bakan Woodrow Wilson'un 18 Aralk 1916 tarihli ba
r notasna, mttefikler, balca sava hedeflerinden birinin
"Trklerin kanl zulmleri altmda tutulan uluslarn kurtarl
mas" olduunu (1) 10 Ocak 1917 tarihinde, yant olarak
bildirmilerdi. Geri Lloyd George, 5 Ocak 1918'de, "Tr
kiye'yi bakentinden ya da Kk Asya ve Trakya'daki
Trk rknn egemen bulunduu zengin ve bilinen toprakla
rndan yoksun" klmak niyetinde olmadklarn sylemi
idiyse de, Lord Curzon bu demecin "Trkleri savatan geri
ekmek iin verildiini", ancak savam srmekte olmas do
laysyla bunun bir hkm kalmadn belirtmiti (2). Lord
Robert Cecil, Amerikan basm iin 5 Kasm 1918 tarihinde
(1) Cd. 8439: British andForeign State Papers CXI603 v. dd.
(2) US V 693; Br. IV No. 646: 4.1. 1920 tarihli Memorandum.
68

verilen bir yemekte unlar sylemiti: "Boyun eilen ulus

lar zerindeki Trk kontrol kesin bir sonuca ulamaldr
(alklar)" (3). Buna uygun olarak Balfour'un 9 Kasm tari
hiyle Amiral Calthorpe'a gnderdii ynergenin aklama
metninde, Britanya hkmetinin amacnn "Milyonlarca za
vall insann gelecekteki mutluluunu" ban szlemesinde
gvenceye almak olduunu bildiriyordu (4). Bu grev, hereyden nce Paris Ban Konferans 'na dyordu. Konfe
rans, 18 Ocak 1919'da topland. Biraz sonra, Trkiye'de u
srada yaamakta olan Ermenilerin pek az sayda olduu
saptanm, bununla birlikte Ermeni gmenlerinden, olabil
diince byk bir kitlenin oraya gnderilmesi bir sorun ola
rak ele almabiimiti. Ayn durum Balkan savandan soma
da g eden Rumlar iin de -dnmek isterlerse- geerliy
di. Bundan baka, konferansa katlanlar arasnda amal
olarak deitirilmi istatistiklere dayanlarak Rum halknn
says konusunda yanl sonular ortaya karlmt. Daha
23 Eyll 1922'de Llyod George, basma yapt aklamada,
stanbul'da "yzbinierce Ermeni ve Rum bulunduu'nu (!)
belirtmiti (5).
stanbul'da sava durumunun uzamas ve bunun sonu
cunda hkmet otoritesinin zayflamas dolaysyla halkn
ektii skntlar yznden, Yksek Komiserlerin aslnda
g olan grevleri, gmenlerin yeniden yerletirilmesi, Er
meni kadnlarnn Trk evlerinden "kurtarlmas" ve kendi
leri iin bir yk olan "sava suulan"mn cezalandrlmas
gibi konularda ok daha nemli lde arlam bulunu(3) 6. II. 1918 tarihli Londra hasm.
(4) Br. IV. No. 471 n. 3; Belleten XXX 118.
(5) The Times 25.9.1922; kr. Gkbilgin II209 v. dd.
69

yordu. Padiah, bu konularn kendisince ne denli nemli ol

duunu her frsatta syleyip durmakta ve "Heyet-i Nsha"
(t Kurulu) sayesinde aznlklarn yemden "devlete bal
Osmanllar" olacaklarn sanmaktayd. Gerek Padiah'a
gerek yksek komiserlerce en nemli politik hedef olan din
ginlik ve gvenlik; kendilerinin sandklan gibi, yalnz tti
hat ve Terakki Komitesi'nin ak ya da gizli kkrtmalanndan deil, ancak lkeye geri dnen Ermeni ve Rumlann
alma amacm gden eylemlerinden, mttefiklerin gn
na kan "sert ban szlemesinden" ve yalnzca Trklerin
oturduu Osmanl devlet topraklarn da aralarnda payla
mak istemeleri yznden bozuluyordu. Btn bunlar ngiliz
Yksek Komiserlerinin raporlarndan aka anlalmaktay
d. Kendilerine ykletilen politikann uygulanabilirlikten ne
denli uzak olduunu, "adalet terazisi"nin Trkiye'ye ne de
rece ar bastm ksa bir zaman soma anladlar; hkmet
lerini bu konuda inandrmak k^opMaTiSp $flK&&.
Mustafa Reit Paa, 18 Kasm 1918 t a r i M aeiciama
zerine, 30 Kasm I918'de Amiral Calthorpe'a, imdiye dek
10601 Ermeni ve Rum'un eski yurtlarna yerletirilmi olmalanm, "yiyecek ve ev ktlyla ile ulam aralanmn ek
siklii dikkate alnrsa... son derece tatmin edici bir so
nu..." olarak bildirmiti. Bununla birlikte Calthorpe, geri
dnen Ermenilere kar gittike artan direnii ve bunlann
yerletirilmelerine kar Trk makamlarnca ortaya kanlan
engelleri haber veriyordu(). Kontramiral Webb, 4 Mart
1919 tarihinde Hariciye Nazn Yusuf Franko Paa'ya, "Bri
tanya Hkmeti'nin 4. maddeyi en geni anlamyla yorum
lama karannda olduunu, Ermenilerle Rumlann, btn za(6) 17.1.1919 tarihli rapor; The Times 22.1.(C.C. 15.1.).
70

rarlarinm denmesi konusunda srarda kararl olduunu./,

bu sorunun^ toprak verkonutlarla, yetimler we kadnlarla,
zorla Mslman yaplm erkekler ve, .ocuklarla, el konul
mu ve birok durumda da satlm eyalarla ilgili olduu
nu" sylyor ve unlar ekliyordu: "... Grevlerimi zenle
yapabilmem iin, benim Byk Britanya hkmet ve halk
nn duygularna tam bir titizlikle uymam zorunludur. Benim
dilimin sertliinin herhangi bir biimde gevemesi, brak
ma koullanmn yerine getirilmesi konusunda Trk hkmet
ve memurlannn tamamyla ilerideki davranlarna bal
bulunmaktadr..." Webb; Damat Ferit Paa'mn 8 Mart'ta be
lirtilen dostluk demeciyle ilgili olmak zere de u karlkta
bulundu: "Notamda (sava sulularnn cezalandrlmas ko
nusunda) sert bir dil kullanm idiysem... bu, yalnzca Bri
tanya hkmet ve halknn duygularn] eksiksiz yanstmak
isteyiimdendir. Trkiye'ye kar ban konferansnda nasl
kararlar almaca konusunda hibir dncem bulunma
maktadr; ama, bunun sert olmas gerektiine inanmam iin
her trl neden vardr. Dolaysyla, Trk hkmetinin duru
mu konusunda sempati gsterilerinde bulunmu olsaydm,
olaylar bu davranmn son derece iki yzlce ve dahas,
hince olduunu kantlard. Son drt ylda bunca byk ac
lar eken Hristiyanlar iin derinden duygulanan ngiltere
Krallk hkmeti, imdi de Mslmanlarn da ac ektikleri
ni gzden uzak tatmayarak, lkelerine geri gnderilmeleri
iinde Mslman srgnlerin gereksinmelerine ve aclanna
da gereken dikkatin verilmesini istiyor..." Damat Ferit, 30
Mart tarihli koruma nerisini sunduu srada, "ingiltere
Krallk hkmetinin mttefikleriyle tam bir uyum iinde
danmalarda bulunmadan hibir eyleme gemeyeceini"

71

Calthorpe'un kendisinden iitmiti. Calthorpe, bu konuma

konusunda, 3 Nisan tarihli raporunda yle yazyor(7):
"15... Trkler bir etken, hem de hesaba katlmas gereken
bir etken olarak kalmaktan uzak bulunmayacaklardr. 16.
Buna karn ilk grevimiz, (karmz her ne olursa olsun)
Hristiyan uyruun sorunlarna eilmektir... onlara yaplan
alaka davranlar unutulmamaldr... 17. Ama... gemie
bakmaktansa gelecee bakmak bize daha ok yakr... 21.
Hristiyanlara kar adaletli olmay aratrrken, Mslman
lara kar adaletsiz olmamamz ondan da ok gereklidir; ay
rca, baka, tersi bir davran, pek aklszca olurdu... 22.
Hindistan mparatorluu'nun gerekten doal Bat snrla
r... imdi Ege'nin dou kylan... dr. ... Evrengzib torunla
rnn yabanl igdlerim denetim altna almak iin kullan
dmz yntemler... Sultan Osman torunlanna da(!) ayn
baanyla uygulanabilir. 24... Trkler doal olarak kmse
necek bir sayda deildirler...; kendi kendilerini ynetim il
kesinin bunlar iin kullanlmamas konusunda bile, Yakn
Dou'da ban srncemede braklamaz ve... bundan baka
kanl bir sava bastrmak ve gvenlii yeniden kurmak g
revinin, alld gibi Byk Britanya'nn omuzlarna yk
lenmesi pek olas grlmektedir." Bu satrlarda ne uzak bir
gr gizlenmi bulunuyor! Ne yazk ki, Yksek Komiserlik'te kurulmu olan "Ermeni - Rum Blm" (8) Trkler
arasnda o zamanlar ok yaylm olan ngiliz dostluunun
yeniden filizlenmekte olduu srada, onu ldrmek iin ya
plabilecek hereyi yapt.

(7) Further Correspondence II No. 34.

(8) Sir Robert W. Graves, Storm Centresofthe Near East(1933),323: ube
Mdr, Sir Wyndham Deedes, 1.8.1919'dan itibaren Graves; Halide Edip, The
Turkish Ordeal (1928), 5, 16: Colonel Heathcote Smith.
72

Yunanllann zmir'e ayak basarak istila seferini zulm

ve iddetle amalarndan soma, Amiral de Robeck 11 Ka
sm 1919'da u raporu veriyordu:(9) "... 9. snmac mlk
lerinin kendilerine geri verilmesini salamak zere Yksek
Komiserlik'in yardmc subaylarnn memnunluk verici a
lmalar birdenbire engellendi... 11... Hristiyanlar imdi
arm ve dehete dm bir durumdadrlar... Byk Bri
tanya; btn mazlum uluslara kar benzeri grlmemi l
de acyc davranmtr... 12. Binlerce Mslman sn
mac da bunlar arasndadr... 15... Byk Britanya Hristi
yan halknn kurtarlmas sorumluluunu, yalnz basma ya
da mttefikleriyle birlikte yklenmek zorundadr." Kral
Konstantin'in Atina'ya dnnden soma, yeni Yksek Ko
miser Sr Horace Rumbold, General Harington ile birlikte
teekkr edesi bir davranla Trk srnmaclanyla ilgilen
di; ancak Lloyd George, Trklere kar kinini krklemeyi
srdrd... Sonunda, pek ateli Yunan dostu olan Valentino
Chirol bile, "Talihsiz halk, aknlmzn cezasn ek
m e k t e d i r 10)" demekten kendisini alamamtr. lfred
Rawlinson da, Erzurum'da urad talihsizlie karn,
"Rum ve Ermenilerin; kesindir ki, Britanya ordusunun say
gnlm stn tutabilmekten uzak, acnacak ampiyonlar
olduklar" (11) yargsma varmt.
2. Ermeniler
Britanya Yksek Komiserlii'nin en etin grevi, "Er(9) Br. TV No. 585
(10) The Times 28.1.1922 (26. tarihli mektup)
(11) A. Rawlinson, Adventures in the Near East (1923), 307.
73

meni kadn ve ocuklannin Trk evlerinden kurtanlmalar"yd. Gerekten de, GaltMorp'e hereyden nce 13 Ocak
1919'da unlan bildiriyordu: "Trk makamlan iyi niyetleri
ni bildiren resmi gvencelerine karn szde maskeledikleri
eylemli bir engelleme siyaseti gtmektedirler... Trklere,
zavall uyruklarn savatan nceki gnlerde olduu gibi sa
va zamanmda da artk onlara zulm ve cefa edemeyecek
lde bozguna uratldn anlamalarn gerektirecek sert
ve acmasz bir davranmzla henz karlamamlardr.
Heathcote Smith, smmaclann memleketlerine dnmeleri
iinde almak zere benim adma grev yapacak olan bir
subaydr." Bundan soma Webb, 27 ubat 1919'da, "Trkle
rin e olarak ald Ermeni kadnlarnn kurtanhnalan" ko
nusunda raporu, "Ermenilere kar adaletin yerine geti
rilmesi iin yaplan almalarmzda karlatmz balca
glklerden birini btn aklyla gstermekte olduu"
gryle gnderdi: "Bu kadmlardan birou, kendileriyle
drt yl birlikte yaam olduklar kimselere balanmlar
dr; onlar terketmek isteseler bile nereye dneceklerim, ak
rabalarndan kimlerin yaadn ya da geri dnerlerse nasl
karlanacaklarn bilmemektedir... Bir de ocuklar konusu
vardr: ... er' kanun (eriat yasas) ocuklarn 8 yama gi
rinceye dek annenin gzetiminde olmas gerektiini syle
mektedir; ama bu yasaya tmden uyulmu olsa bile, btn
bu karklk iinde bu yasanm uygulanmasn hangi hk
met, ne lde salayabilecektir; bu sylenemez". Webb, 1
Mart tarihinde Milne'e unlan yazyordu: "Bugnn koullannda, bunlann (yani Ermeni kadm, kz ve ocuklannin)
kurtanhnalan iin dorudan doruya eyleme geirmemesi
nin uygun olacan dnyorum. Son haftalarda elde edi-

74

len deneyim gstermitir ki, konu tehlikelerle doludur ve

ivedi davran yararl olmaktan ok belki de zararl olabilir.
Genellikle uygulanacak zm yolunun, yardm ricasyla
Britanya subaylarna yaplan ivedi bavurmalarla bunlarn
resmi makamca adalet ve insanlk adna onay gibi olaa
nst durumlarda engelleyici bir rol oynayacan dnme
mekteyim. Burada, istanbul'da koullarn eyleme gemeye
izin verdii zamanlarda, 1300'den ok Ermeni ocuunun
Mslman evlerinden kurtanlmasm baardm."
Ama Trk kamuoyunun huzurunu, teker teker "sinirleri
ypratan" bu gibi tekil durumlardan ok, Ermenilerin politik
isteHerinin ortaya konmas bozuyordu. Brakma szle
mesinin 24. maddesinde "karklk olduunda" igalle teh
dit edilen szde "alt Ermeni vilyeti"nin Osmanl yneti
minden alnacann bildirilmesi, Trkleri nelerin bekledii
ni, 1918 ilkbaharnda, daha Rus ordusunun Dou Anado
lu'dan ekildii sralarda ortaya koymu bulunuyordu (12).
Ama yalnz bu kadar da deil: Ortaan Kk Ermenistan
krallnn topraklan olan Kilikya ile ve hatt birbirlerinden
ok uzakta bulunan memleketler arasnda bir balant ku
rulmas da, Ermeni Temsilciler Kurulunda bulunan Aharonian ve Boghos Nubar Paalar tarafndan Paris Sulh Konfe
ransnda istenmiti (13). Damat Ferit Paa, onlarn giriim
lerini sonusuz brakabilmek bo umuduyla 30 Mart 1919
tarihli muhtrasmda, "Ermenistan'n, ngiltere'nin istei ve
teki byk devletlerin uygun grmesiyle bamsz ya da
zerk bir cumhuriyet olarak kurulacana" (14) sz veriyor(12) Ruslarn ekilmesi srasnda yaplan Ermeni zulmleri iin 15.3.1918
tarihli btn Trk basn.
(13) 12.2. tarihli muhtra, 26.2.1919'da sunulmutur: US IV 147.
(14) Further Correspondence resp. Eastern Affairs, II No.34, Encl.
75

du. Bununla birlikte, Erivan Ermeni Hkmeti, 28 Mays

1919 tarihinde "Byk Ermenistan Cumhuriyeti"ni resmen
iln ederek Damat Ferid'in sz vermesinden nce davran
mt (15). General Milne, "Ermenilerin Anadolu'daki yurt
larna geri gnderilmelerini salamak iin byk miktardaki
Britanya Hint asker ktalannm Kk Asya'ya getirimelerini" sorunlu saymakla birlikte (16) nasya'da bulunan btn
ktalarn gittike hzlanan tereslerinin bu ak karsnda,
bunu pek ummamakta, bylece Ermeni dlerinin gerek
lemesi iinse yzbinlerce sava gcne gerek grlmektey
di (17). Bu nedenle C l e m e n c e a u ' n u n , P a r i s ' t e , 29
Austos'ta Ermenistan'a 12.000 asker gnderilmesi iin
Yksek Danma Meclisi'nde yapt neri, bir alay gibi
nlamtr (18). Dahas, Lloyd George 22 Nisan'da (1920)
savatan nce Erzurum'da "Kukusuz... orada pek az Erme
ni bulunduunu" doru olarak ortaya koymasma karm San
Remo Konferans, bu blgenin Ermenilere verilmesi ve s
nrlarnn belirlenmesi iin Bakan Wilson'a ricada bulun
may kararlatrd (19). Wilson bu snr 22 Kasm'da sapta
dnda (20), Lord Curzon bunu "gerekletirme"nin zor ol
duunu sylemiti. Buna karn Milletler Cemiyeti (Cemi(15) Revue des tudes Armniennes IV 43.
(16) Calthorpe'un 20.4.1919 tarihli raporu.
(17) Br. 1V955: Gerek ve mantk, Trabzon'dan iskenderun'a uzanan b
yk bir Ermenistan megalomanisini aykr bir dlem olduu iin reddetmekte
dir.
(18) Br. 1569, IV 380; US II 840.
(19) Br. VTII 177: British Draft.
(20) US 1920 III 795'deki metin: Charles V. Vertanes, Armenia Rehorn
(New York 1947), 155; G. Jaschke'den harita: President Wilson als Schiedsrich
ter zwischen der Trkei u. Armenien (Bakan Wilson'un Trkiye ile Ermenistan
arasndaki aracl) MSOS XXXVIII, 1935, 75.
76

yet-i Akvam), Ermenilere "ulusal yurt" salanmasn daha

iki yl salk verip duracakt. Btn bu tartmalar, "Cemi
yet-! Akvanf'n gszl denli, mttefiklerin de Erme
nileri gerekten koruma konusunda ne denli isteksiz olduk
larn gsteriyordu (21), Bundan sonra, Lozan Konferans'nda "Ermeni konusu" artk bir daha grlmedi. "Erme
nistan ... kendisine yardm iin pek ok sz vermi ve bir
zamanlar Trkleri yenmi olan Byk Britanya'ya kar k
r krne, artc bir gven besliyordu" (22). Cemiyet-i
Akvam'da Ermeni snmaclar komiseri Fridjof Nansen,
"Ermenistan adnn bir Avrupa diplomatmca aza alnma
masnn, onlar hesabma daha yararl olacan" kesin olarak
belirtmitir (23).
1878'de Rusya'ya braklan "Elviyei Selse" ( Vil
yet), yani Kars, Ardahan ve Batum iin, "Brest-Litovsk" ba
r szlemesine dayamlarak 14 Temmuz 1918'de halkoyla
mas yaplm; oylama livamn da (sancak) Trkiye'ye
katlmas sonucunu vermiti (24). Bu nedenle Sultan, bu
sancak halknn gnderdii bir kurulu kutlamt (25). Son
radan Amiral Calthorpe (26), "Osmanl glerinin hemen
sava ncesi snrlara ekilmesini" isyedii zaman, Rauf,
"Bu sancak boaltlacak olursa, bunlarn sahipsiz kalaca
n" saknca olarak ileri srmt. Calthorpe buna kar
kulaklarn tkamazlk edemeyerek, "Mavery- Kafkas'n
(Kafkas tesinin) geri kalan blgelerinin, Mttefiklerce ye
rel durum incelenerek, istenirse boaltlmas" formln
(21) Kurt Ziemke, Die neue Trkei (1930), 279.
(22) Oliver Baldwin, Six Prisons and Two Revolutions (1925), 23.
(23) F. Nansen, Armenia and the Near East (1928).
(24) 15.8.1918 tarihli Hatt- Hmyun (TV 3320; 18 tarihli basm).
(25) 16.8.1918 (17 tarihli basm); Simavi II145.
(26)TrkgeldiI40 v.d.
77

ileri srp, Mavery- Kafkas'n tmyle boaltlmasmdan

yana olduunu belirtti. Londra'daki Ermeni gmenlerinin
srarlar zerine, T Kasm'da Milne'nin emri zerine Chil
ton tarafndan, 14 Kasm'da da Enzeli'de bulunan General
Thompson tarafndan boaltmann bir ay iinde yaplmas
istendi (27). Genel Kurmay Bakan Cevat Paa'mn da bo
altmann sakncalarna dikkati ekmesi zerine, Murphy,
24 Kasm'da "Mttefik Devletler Harp ras (Sava Dan
ma Kurulu)"nm, boaltmann gereklemesi iin srar ettii
ni syleyerek karlk verdi. Yakup evki Paa'mn da, bu
durumda bir anarinin ortaya kmasndan korkulacan
sylemesi zerine (28) ise, Calthorpe "Ermenistan'daki du
rumun incelenmesi iin sekin subaylar gnderilmesinin
uygun grlmesini" 28 Kasm'da War Office'den rica etti.
24 Aralk'ta War Office'in Calthorpe'a gnderdii ve Er
meni kaynaklarndan kt apak olan bir haberde "Erme
ni blgesinde yamaya urayan pek ok Ermeni mlknn,
evki'nin askerlerince ivedilikle kaldrlp gtrld" bil
diriliyordu. Bundan soma, General Forestier-Walker 7 Ocak
1919 tarihinde ynetimin, 200 kiilik ingiliz askeri mfre
zesi eliinde, 12 Ocak'ta Kars'a gelecek olan bir Ermeni
kuruluna devredilmesini istedi. Bununla birlikte, 13 Ocak'ta
Kars'a gelmi olan General Beach, o aralk orada geen
olaylar karsnda anlay gsterdi (29).
Silh brakmas anlamasnn II. maddesine gre "Elviye-i Selse"nin boaltlmasnn hesaba katlmas gerekti
inden, 5 Kasm 1918'de Kars'taki Trk ounluunun hak
larn savunmak zere bir "slam uras (slam Danma
(27) Belleten XXI573; TT 1157; Mehmet Emin Resulzade, Azerbaycan
Cumhuriyeti (1923) 68.
(28) Belleten XXI575 v.d.
(29) TI1166.
78

Kurulu)" oluturulmutu(30). Mutasarrf Hilmi (Uran) ile

Yakup evki (Suba) Paa, son ktalar ekilinceye dek bu
ra'ya deerli yardmda bulundular. 7 Ocak 1919'da Ya
kup evki General Forestier-Walker ile grmek zere bir
kez daha Kars'a geldi (31). 13 Ocak'ta bir ngiliz taburuyla
Kars'a giren General Bach "slam urs"n tanmaya hazr
d; yalnz ra yeleri listesinin bildirilmesini rica etti (32).
Bu aralk son bulan seimlerden soma, 17 Ocak'ta bir kong
re topland. Kongre bir Anayasa kabul etti (33) ve "Cenbgarb Kafkas Hkmet-i Muvakkate-i Milliyesi"ni (Gney
bat Kafkas Geici Ulusal Hkmeti) seti (34). Bunun ze
rine ngiliz garnizonu Ermeni gmenlerin buraya yerle
melerine izin verilmesini istedi. Hkmet bunu reddedince,
General Milne 6 ubat'ta ngiliz Sava Bakanlna u rapo
ru yollad: "imdilik yalnzca Mslmanlar temsil eden
(35) Ynetim Meclisi, memnunluk veren bir davranla, as
ker hlcmetle birlikte yrmektedir... (ancak) binlerce Er
meni smmacmn... geri dnmelerine izin vermemektedir.
Ulusu Mslmanlarn davran biimleri ya deimeli ya
da bu iin bir zm yolunu bulmaldr. Ne olursa olsun...
Ermenilerin dnmelerini salamak iin... hazrlkl olmal
yz... Onlarn korunmalar, doallkla, bir g gsterisi ol
madan salanamayacak." Thompson 26 Mart'ta durumu in(30) Tunaya 486 v.d.; Fahreddin Erdoan, Trk Ellerinde Hatralarm
(1954), 166; Krzolu M. Fahreddin, Kars Tarihi I (1953), 556; slam Ansiklo
pedisi VI363; Die Welt des Islams II48 v.d.
(31)THI 163, 165; Hilmi Uran, Hatralarm (1959), 109 v.d.
(32) THI164,166; Erdoan 181.
(33) Tunaya 488; Erdoan 184.
(34) Krrzolu 557; Dursunolu 45; Bulletin d'Informations de l'Azerbaycan No. 12, 1,4.1920.
(35) iki Rum istifa etmiti.
79

celeyerek pek artc ve kuku verici buldu; durumu 1 Nisan'da Batum'da Milne'e bildirmesi zerine, Milne zora
bavnrulmas emrini verdi. Thompson'un; Kars'ta Bak'dekinden -(ki burada Azerbaycan Cumhuriyeti Hkmeti'ni
28 Aralk 1918'de "tek yasal yerel hkmet" (36) olarak ta
nm bulunuyordu) bambaka bir yolda davranmas hi de
kolay olmasa gerekti. 12 Nisan'da Cihangirolu brahim
Hkmeti'ni tutuklayarak Malta'ya srd (37). Ertesi gn,
Ermeni Osebyan ile Garganof ynetimi ele aldlar; somaki
haftalarda baka yerlerdeki "Mill ralar" da (btn Er
meni saldrlarn baaryla pskrten Oltu ile Kazman d
nda) kaldrld; ama teki btn yerlerde de, zellikle n
giliz ktalar ekildikten soma, ekimeler srd gitti. By
lece Calthorpe, 29 Temmuz 1919'da Foreign Office'e Milne'nin bir raporunu gnderdi (38): "Sava Nahcivan yak
nnda ve Oltu'nun gneyinde sryor; ... Byk Ermenistan
sz, ulusal kalkma ateini alevlendiriyor;
...Krtleri yeniden srt srta Trklerle bir hizaya getiri
yor..." Kesin sonu; yenilmi Ermenilerin, 2 Aralk 1920'de
kabul etmek zorunda kaldklar Gmr Ban'na vard (39).
Alfred Rawlinson, ngiliz politikasn u isabetli yargya
balamaktadr (40): "lkemizin yksek yneticileri, bilge
kiiler olduklar halde, Kars ilinin yeni Ermenistan Hristi(36) The New Russia (London), I, 359; Mehmet Emin Resulzade, Azer
baycan Cumhuriyeti (1923), 74.
(37) Dursunolu 46: Thompson'un 10,4.1919 tarihli muhtras; Erdoan
205,208: 15. ve 20.4 tarihli protestolar.
(38) Br. IVNo.469.
(39) TJEi III 308; K.S. Papasian, Patriotism Perverted (Boston 1924), 74;
H. Katchaznouni, Manifesto (New York 1955), 20; Revue des tudes Armeninnes IV 70: yanltr.
(40) Rawlinson 157.
80

yan Cumhuriyeti'ne devir ve teslim edilmesini ve kimi Bri

tanya ktalarnn, bu harektn yaplmasn gzetmek zere
oraya gnderilmesini Avrupa Yksek ras'nda savundular
ki, bu konu aym Yksek ra'mn iledii birok siyasi yan
ln ilki olmutur; ra'mn bu lkeler konusunda verdii
kararlarn uygulanabilmesi, bu yerlerin, ancak byk Avru
pa asker ktalarnn srekli ynetimi altnda gerekleebile
cek srekli igaline bal olmas dncesine dayamyor; oy
sa bu ktalarn yakn bir gelecekte ekilip gidecekleriyle il
gili bir karar alnmtr. Bu karar, Kars ilinde Ermenilerin
gelecekleri ile ilgili u sonucu dourdu; Tatar halknn o y
rede tamamyla ufakl bykl askeri mfrezeler olutur
mas... O zamanlar Ermeniler'in yaam, Britanya ktalar
nn koruyuculuundan uzak olduu iin, gvenlik altnda
deildi. Tatar halk da... Kars ilinde, lkeyi denetlemek ze
re, Bakan Wilson'un self-determination (kendi geleceini
belirleme) parlak dncesiyle... yerel bir meclis ya da ra
kurmay tasarlad. yle sanyorum ki, lkelerinin Trk ve
Tatar Mslman elerini, Avrupa asker ktalarnn destei
olmadan hibir zaman ve hibir yolla ynetme gcnden
madd olarak da yoksun bulunan hristiyan Ermenilere pe
ke ekilmesi karan karsmda bu Mslmanlann tavr ve
davranlarna kar anlay, dahas, sempati gstermemeye
olanak yoktur..."
Franszlar da Kilikya'da; ingilizlerin Kars'ta uradklan glklerin aynma uramlard. skenderun'a asker kanldktan biraz soma, Trklerle Albay Romieu ynetiminde
ki "Ermeni Lejyonu" arasnda, zellikle Drtyol'da arp
malar balad. Calthorpe, Osmanl Hkmeti'nin "kt
81

davranlar" konusundaki yaknmasn, 18 Aralk'ta Allenby'ye bildirdi(41). Allenby, brakma anlamas hkm
ne gre "Suriye'de tutuklu olarak tutulan btn Ermenilerin
kitle halinde memleketlerine geri gnderilmelerini emretti;
saylan 100.000'di(42). Kasm sonunda balam olan Er
meni alma eylemleri ubat 1919'da yle korkun bir l
de oald ki, Fransz asker komutas bile bu gnlllere
kar kmaya kendisini zorunlu duydu. Drdnc tabur da
tlarak, 1 Mart'ta bir ngiliz gemisiyle Port Said'e gtrl
d. Allenby, 3 Mart'ta btn Gnll Lejyonunu Fas'a gn
dermeyi nerdi. Bununla birlikte, General Hamelin, bunla
rn henz gzden kanlamayacam bildiriyordu (43).
Fransz Dileri Bakanl, 10 Mart'ta Boghos Nubar Paa'ya yle yazyordu: "(28 ubat'ta skenderun'da) ortaya
kan kanklklar, aslnda Ermeni taburunun disiplinsizli
inden ileri gelmitir... Oysa gnlllerden kimileri, Lejyon'a bal Franszlar'n bireysel ya da toplu olarak yaplan
alma eylemlerine muhalefetle grevli olduklarn anla
mak istememektedirler... Fransz Komutanl, hemen her
gn Britanya asker ve ynetim makamlan yoluyla hrszlk,
adam ldrme gibi yaknmalar almaktadr." Komutanlk,
Boghos Nubar Paa'ya, "yurtlarna geri gnderilen kimi Er
meni gruplarn iddetli lakrtmalanmn yattrmasn" rica
etti. "Ermenistan Ynetiminin efi" sanm tayan General
Bremond'un, 9 Ocak'ta Kilikya'mn ynetimini eline alma
syla birlikte gmenlerin yurtlarna geri gnderilmeleri o
derece geniledi ki, saylan yalnz Adana ilinde, bir yl iin
de 120.000'e ykseldi(44).

(41) TH175.
(42) Paul du Veou, La Passion de la Cilicie (1938), 22.
(43) Ayn. yer. 36.
(44) TH I 75 v.d.
82

Asker direnii rgtlemekle uraan Nihat Paa'nn,

27 Aralk 1918'de Pozant'dan Adana'ya gitmesi nlendi ve
Allenby'nin istei zerine Wor Office'ce verilen ve Calthorpe'un Babali'ye bildirdii emir gereince, 22 Ocak'ta
grevinden alnd ve yerine Mersinli Cemal Paa "Yldrm.
Ktaat (Ktalar) Mfettilii"ne atanarak 2 ubat'ta Kon
ya'ya gnderildi(45). Durumun geici olarak yatmasndan
sonra, 15 Eyll 1919 tarihli Paris Uzlamas'na dayanlarak(46) Fransz garnizonunun ngiliz garnizonundan nbeti
devralmas zerine, Ermeni gnllleriyle yemden ar ar
pmalar oldu. Bunun zerine Mustafa Kemal'in, Kasmn
ilk gnlerinde yeni gelen Fransz ve Ermeni ktalarna kar
direni rgtn kurmay baarmas zerine(47), en sonun
da bu ynetim kendisiyle uzlama zorunda kald ve bu uz
lama 20 Ekim 1921'de Ankara'da yapld(48). l doan
Svres szlemesinden az nce, Mihran Damadian adnda
biri, 5 Austos 1920 tarihinde eytanca dnlm bir h
kmet darbesi(49) yapt. O zamana dek "Tm Ermeni Komitesi'nin gvenilir temsilcisi" sfatyla tanndktan soma,
kendisini "Fransz mandas altoda Kilikya'mn geici vali
si" iln etti. Bunun zerine General Dufieux skynetim
kurarak Adana halkna yle seslendi: "Yamaclktan ba
ka bir ey bilmeyen... kimselerin kente karklklar getir
melerine izin vermeyeceim. Maskaralklara, ateli nutuk
ekmelere ve bir takm yalan dolan szlere (palinodies)
paydos(!)" Mvery- Kafkas'ta (Kafkas tesi) ngilizlerin
bana geldii gibi, Franszlar da Ermeni mttefikleriyle k(45) Ayn. yer. 74; Bykolu 46.
(46) Br. I No. 57 Appendix B; IV No. 278.
(47) TH VI (1966): Gney cephesinde arpmalar.
(48) Muahedat Mecmuas III 1; Martens, N.R.G. XII826.
(49) P. du Veou 50,205,334.
83

t deneyimler edindiler. Antep'in fethinden (9 ubat 1921)

soma aktan aa Trk dostluunu aradlar.
3. Yunanllar
A. Genel Politika
Yunanllarn politik hedefleri; Ermenilerin dlemsel
planlarnn tersine olarak, yabanc lkelerde ve ngiltere'de
saylar konusunda yanl dnceler olmakla birlikte, bir
yandan Rumlarn Osmanl mparatorluu iinde azmsanmayacak bir aznlk oluturmasndan, te yandan da Yunanis
tan'm son savalarda Trkiye'den az zarar grm olmasn
dan dolay, Trklerce ok daha tehlikeli grlyordu. stan
bul'daki Yksek Komiserlik, hereyden nce Rum gmen
lerin geri dnmeleri konusunda, Ermeni gmenlerin yurtla
rna geri gnderilmelerinde uranlan glklerin aynna
uramt. Kontramiral R. Webb, bu konuda 1 Ocak 1919'da
u raporu verdi: "Yurtsuz Rumlar'in yurtlarna geri gnderil
meleri sorunu, hemen hemen Ermeni sorunu denli nemli
dir. Bunlarn yurtlarna geri gnderilmeler iini kk lek
te ele alalm." Bu sorunu, Yksek Komiser Sterghiades, an
cak zmir'in igalinden soma daha geni bir lekte ele ald.
Sterghiades, bir yl iinde, yaklak 120.000 gmen yerle
tirdi; buna karlk, ayn sayda Trkler de yerlerinden uzak
latrldndan, tilaf Devletlerinin dostu olan Vali zzet bi
le, "evsiz barksz kalm olan Trk snmaclarn byk bir
sefillie dm olmalarm" dolay etmiti (50).
Yunan propagandas karsnda ngilizler, t batan beri
(50) Br. IV No. 650: Webb'in 6.1.1920 tarihli raporu; Arnold J. Toynbee,
The Western Question in Greece and Turkey (1923), 167.
84

atk bir durum gsteriyorlard. Tutucu ve koyu bir Trk

dman olan Lloyd George'dan baka ngiltere'de Helen
(Yunan) dostu bir grup daha vard. Bu grup, Dr. R. M. Bur
rows nderliinde kurulmu, "Anglo-Helenic Ligue"i evre
sinde gelimiti (51). Amiral de Robeck, 9 Mart 1920 tari
hinde Lord Curzon'a gnderdii zel bir mektupta, bu gru
ba gereinden ok kulak almamas iin uyanda bulundu:
"Drst davranmadk; iyi admz tehlikededir."(52) Trkiye
Rumlanmn Trklere kar dmanca gsterileri yznden,
zerlerine byk bir tehlikeyi ektiklerini, kimi ngilizler
daha brakmann ilk gnlerinde anlamlard. Bundan do
lay, zmir'de kdemli Deniz Yarbay (Commander) A. Di
xon, daha 6 Kasm 1918'de Rumlann takrnlklarda bulun
mamalarm uyarmt. Londra'daki Yunan Orteeliliiyse, 7
Arahk'ta.Dixon'u yaland: "Mr. Dixon'in... elence ve en
likler yaplmamas iin yaymlad bildiri Trklerce yanl
yorumlara yol amaktadr; onlar bir kez daha aktan aa
Rum halkna zulmetmeye balamlardr." Kendisi, Calthorpe'a 24 Kasm'da yle yazyor: "Trk memurlar yava
davranyorlar, ama doruyu sylemek gerekirse disiplince
de uysaldrlar."(53). Midilli'de Rum dostu Konsolos Vekili
Mr. W. Lewis Baily, 25 ubat 1919 tarihinde verdii bir ra
porda, "Binba Dixon'm ok zarif bir insan olduunu, ama
evresinin doma byme zmirli olan ngiliz aslllarca sanlm bulunduunu... bu yerli ngilizlerinse Trklerle elele
verdiklerini...; bunlann Rumlarla srekli olarak ticari reka-

(51) The Times 24.6.1919: "General meeting", Eli Caclamanos'un katl

masyla.
-(52) Br. XIII No. 17.
(53) Calthorpe'un 30.1.1919 tarihli raporu.
85

bet halinde bulunduklarn... talyanlarn ise kendi karlar

uruna Trklerle ibirlii ettiklerini, Trklerin bu durum
dan hergn biraz daha yreMendiklerini... Bu durumun by
lece srmesine izin verilecek olursa zmir sorununun zl
mesinin gleeceini, kan dklmesi teMikesinin ba gs
tereceini" anlattktan soma, "dostlarmz ve ticaretimizi
yitirme tehlikesine deceiz" demektedir.
stanbul'da Beyolu'nda Mttefik Devletlerin kazan
dklar zaferin Rumlar afasmda uyandrd sevin ve nee,
23 Kasm 1918 tarihinde Britanya latalarnn kente girmele
ri srasnda dorua varmt. "anakkale'deki Britanya de
niz gleriyle birlikte Britanya basnnn zel temsilcisi"
olan Mr. H. Collinson Owen, bu konuda u haberi veriyor
(54): "stanbul... bir taburun sabahleyin Beyolu tepesine
doru yrye balamasyla, Britanya askerlerinin kente
ulamasndan soma, byk bir coku iinde bulunmakta
dr." Calthorpe, balangta bir yargya varmakta ekingen
dir: "Trk makamlar huzursuzluk yaratc saydklar stan
bul Rum halkyla Yunan askerlerinin yol atklar olaylar
iin bana sk sk bavurmaktadrlar. zlenimim udur ki,
Trkler, Rum toplumuna kar bir kalkma durumunda ma
zeret olmak zere, bu trden yaknmalar dizisi icadetmek
hevesindedirler" (55). Bununla birlikte Calthorpe, ileri ge
len Rum halknn, Mslmanlara kar kkrtc davran
lardan kanmann nemi zerinde durarak bunu adamlarna
iyice anlatmalar... gsterilerin snrlandrlmas., ve Trkle
rin yasal saylabilecek saldn ve kkrtmalara ve sonu ola
rak karkla gtrecek durumlara yol almamas iin
(54) The Morning Post 25.11.1918.
(55) 21.11.1.918 tarihli rapor.
86

dikkatli bulunmalar (56) konusunda Serres metropolitine

haber gnderdi. Ne yazk ki. btn bu uyarmalar hibir yan
k bulmad. 1919 Martnda, Bar Konferansnn, Trkiye
Rumlarnn Trklerden ayrlmalar konusundaki ayrlk
politikasn destekler grnd bir sylenti olarak dillerde
dolat zaman, 16 Mart'ta stanbul kiliselerinde gsteriler
yapld (57). Durum byle olunca, Damat Ferit Paa bile
Rumlara cidd olarak uyanda bulunmaya gerek grd (58).
Lord Granville, Yunan toprak isteMerinin sonsuzluu
konusunda, 17 Kasm 1918'de Atina basnna dayanarak
(59) u raporu vermekteydi: "Oniki Ada'y, Kbns', Trak
ya'y, Bat Anadolu kylanm; biroktan stanbul'u ve Ana
dolu'nun kuzey kylanm bile istiyorlar... Sorun, halkn
kartan balonundan ele almacak olursa, ellerindeki topraklan imdiye dek ynetmede pek yle olaanst bir yetenek
gsterememi olan Yunanllann, buralardaki milyonlarca
halk akllca ve sevecenlikle ynetebileceklerinden, doru
su kuku duyulur... Hi delise, zmir'in ticaretle uraan
zengin Rumlarnn yurtlarnn anayurt tarafndan teslim
alnmasn istemediklerini rendim..." Venizelos buna bak
madan bu topraklarn ou zerinde baanl bir hak ileri s
rebileceini sanmaktayd. 30 Aralk 1918 tarihli Memorandum'a gre (60) (Ban Konferans karsmda Yunanistan)
isteklerini, 3-4 ubat 1919'da Konferansn "Onlar Kurulu"
huzurunda savundu (61). Konferans, 5 ubat'ta Yunanistan
(56)21.11.1918 tarihli rapor. (57) Trk kadnlar, 19.3.1919'daFatihTrbesi'nde bir miting yapt: "stanbul Trk kalacaktr." (17. ve 20.3. tarihli basn).
(58) 20.3.1919 tarihli genelge: TV 3501; kr. Pech 41; Gkbilgin 159.
(59) Corresp. resp. Eastern Affairs 1918,1 No. 133.
(60) Frangis, La Greece et la crise mondiale (1926), II 28; Br. IV No.
665 App. C: Memorandum: 27.10.1919 ve Note: 12.1.1920.
(61) US III859-875.
87

ve Arnavutluk iin bir kurul oluturdu; bu kurul, 30 Mart'ta

zmir'i Yunanistan'a vermek kararm ald (bk. a. Bl. IV).
Bu kararn verilmesinde ( byklerin (Wilson, Lloyd Ge
orge ve Clemenceau) 6 Mays kararnda da olduu gibi),
Rum Patrikhanesinin tahrif edilmi istatistikleri ar bas
maktayd. Webb; "Venizelos'un verdii istatistiklerdeki
apak yanl"tan (62), 10 Eyll 1919 tarihli raporunda hak
l olarak sz etmektedir. Bundan vazgesek bile, herhangi
bir Trk blgesinin Yunan ynetimine verilmesinin kesin
likle olanaksz olduu grlecekti: "Toprak konusunda Yu
nanllarn Trklere hkmetmelerine izin verilecek bir sonu
taslann kabul edilmesi olanakszdr," (63). Bu gerei ne
Venizelos ne de Lloyd George anladlar ve bu yanlmalar
yznden, hem Yunanistan'n hem de Byk Britanya'nn
byk zararlara uramasna yol alar.
Ortodoks Kilisesi, ayrlk propagandalarm destekle
yerek ve zellikle ittihatlarn organ, saylan Patrik Germanos V'i grevinden alp, yerine "Locum Tenens" (vekil)
olarak Dorotheos Mamelis'i seerek ar su yklenmi ol
du (64). Lord Granville onun hakknda 23 Kasm 1918'de
Balfour'a gnderdii raporda, "...Bursa metropoliti "Lucom
Tenens" Dorotheos gzpek, kararl ve zeki bir papazdr.
Patrikhanenin ayrcalklarnn Jn Trklerce geersiz kln
masndan dolay, hereyden nce Babli'yi protesto etmi,
Babli ve Patrikhane arasnda imzalanm olan 1897 Uzla
masyla kurulmu olan hukuksal durumunu geri getirilmesi
(62) Br. IV No. 509; V. Venizelos yazmtr. Lloyd George 1226: "A M.
Lloyd George, Organisateur de la Victoire. Nov. 1918" (Zaferin Hazrlaycs).
(63) S. Armitage Srnith'in 9.6.1919 tarulli dosya kenar noyu.
(64) Raymond Janin, Les 'glises orientales et les Rites orientaux (2. bsk.
1926), 133 adl yaptagre 28 Ekim 1918.
88

iin de srarda bulunmutu," demekte, Dorotheos'un "daha

sonra da "Trkiye Ortodoks Rumlar"nn dva ve haklarnn
tannmasn Patrikhane adna savunma greviyle Avrupa'ya
gitmek zere bapapazlarla papazlardan kurulu bir temsilci
ler kurulu atad"n da eklemektedir. Onun Patrikhane ile
Osmanl hkmeti arasndaki ilikileri kesen ve Rumlar
uyruk grevlerinden bak tutan 9 Mart 1919 tarihli muh
tras, Rumlar hesabna yreklendirici oldu (65). Bunlar he
men balamakta olan savata Yunanllar safmda dvtkle
rinden, Devletler Hukuku bakmnda Trk sava divanlarmca yurt hainleri olarak hkm giydiler. Metropolit, 3 Tem
muz 1919 tarihinde Gregoryen Ermeni Patrii'yle birlikte
Britanya Yksek Komiserliine u dilekeyi verdi: "Karga
alk ve gven ortamnn olmay,... Trkiye'de... bu son
zamanlarda zel olarak kayg ve tela yol amtr. Ulusal
savunma bahanesiyle Hristiyanlara saldrmalar iin ete
lerle milisler rgtlendirilmitir... Babli... bu eylemi do
rudan doruya desteklemektedir. Osmanl hkmet adamla
r, yendien kitle halinde adam ldrmelerin nne gemek
iin, Mttefiklerin, yurtseverlik duygulan hrpalanm olan
Trk ulusunun cokulu durumunun dikkate alnmas gerei
ni gz nnde tutmalanm salamak istiyorlar. Gvensizlik
ten, asl olarak, Trk hkmeti sorumludur. Dou Hristiyanlannn koruyucusu ve mazlum uluslarn kurtancs olan
Mttefiklerin, uygun grecekleri nlemleri almalan iin dileMerimizi ortaya koymamz konusuna izinlerini rica ediyo
ruz." Temsilciler Kurulu, dilekelerini Kontramiral Webb'e
sunarlarken var olan (gvensizlik) durumunun, yalnzca Iz(65) Clair Price, The Rebirth of Turkey (1923), 126; Mears 596 ve Ziemke 488 (buna gre: 9 Mays 1919 da); TlH II , 82.
89

mir'in Yunan askerlerince igalinden sonra alatrn ka

bul etmek zorunda kaldlar (66). Trabzon Metropoliti I'ontosculuk propagandasnda, Ephesus Metropoliti Chrysostomos da Yunanllarn zmir'e kmalarnda (bk. aa. III3 c ve
IV 2) ayn rol oynadlar; ruhanilerin, zellikle ne lde
bir tutuculukla davranmak yeteneinde olduklar, znik Ba
piskoposu Vassilios'un, "Geride bir tek bireyi kalmamak
zere Trklerin tmyle yok olmasn nasl da isterdim
(67)" yolundaki demeciyle anlalm bulunmaktadr. Cese
di Londra'dan Britanya'nn "Centaur" harp gemisiyle getir
tilerek 11 Nisan 1921'de stanbul'da gmlen Dorotheous'un lmnden soma (68), 8 Aralk 1921'de seilen, Venizelos'un ateli yanda Patrik Meletios IV Meaxakis (69),
Konstantincilerin ve "Trk Ortodoks Kilisesi"nin (70) sal
drlarna kar koymak zorunda kalmt; hem de, o aralk
Yunan-Trk savanda yanszlklarm belirtmi olan ngiliz
lerin iyi niyetli davranlarm hesaba katmadan...
B. stanbul ve Trakya Sorunlar
Mttefiklerin 10 Ocak 1917 tarihiyle Bakan Wilson'a
verdikleri yantta bildirdikleri igibi, Avrupa Trkiyesini s
tanbul ile birlikte Osmanl mparatorluundan ayrmak,
(66) Calthorpe'un 7.7.1919 tarihli raporu.
(67) Maurice Gehri, Missions d'enqute en Anatolie: Revue Internationa
le de la Croix Rouge, 15.7.1921; Inqumes in Anatolia (Lausanne 1922), II; J.
Kayser, L'Europe et la Turquie Nouvelle (1922), 120.
(68) The Times 11.4.1921 (C. C. 9.)
(69) Oriente Moderne 1450; Janin 134.
(70) G. Jaeschke, Die Trkisch-Ortodoxe Kirche (Der Islam 39,1964,95
ve 45,1969,317,46,1970,225).
90

Lord Curzon'un pek sevdii bir dnceydi; Ancak Trak

ya'daki ounluun Trk olduunu bildiinden, 2 Ocak
1918 tarihli muhtrasnda, Lloyd George'un, "Trkiye'nin
bakentinden yoksun edilemeyecei (!)" konusundaki de
mecinden gn nce, "Dou Trakya Trk halknn Bat
Anadolu Rumlaryla dei-toku (mbadele) edilmelerini"
nermiti. "stanbul, zellikle dou dnyasnn kozmopolit
(her rk ve dinden insann yaad yer) ve uluslararas bir
kentidir. Ayasofya (ki 900 yl nce bir Hristiyan kilisesiydi) doal olarak eski kimliine geri dndrlecektir. Byk
Britanya, aslnda ok geni ve tehlikeli bir yk olan "Bo
azlarn koruyucusu" sanm tayordu. Bu durumda, stan
bul ve Boazlar baka ellere verilmeli ve olabilirse, Ameri
ka'nn bakanlnda bir kurulla birlikte Milletler Cemiyeti'nin sorumluluuna braklmaldr." Bu muhtra, bir yl
sonra,'2 Ocak 1919'da kabineye ve Britanya Bar Temsilci
ler Kurulu'na bildirildiinde, Harold Nicolson, "Britanya
hMmetinin Trklere kar siyasetinin tam bir ifadesi olan
byle bir zm yolunun neden dolay hemen kabul edilme
dii anlalmaz bir eydir... Curzon plan 1919 yl iinde
dayatlm olsayd, Trkiye ve Hindistan tarafndan, belki
glkle, ama srekli bir teslimiyetle kabul edilirdi... Trk
ler hemen Avrupa'dan uzaklatrlm olur, uluslararas bir
ynetimin stanbul'da kurulmasndan soma, Gazi Paa da
bu derece stn ve strateji bakmndan salam bir ynteme
meydan okumak gcn ya da isteini bulamazd" demiti;
demiti ama, bu aralk byle bir politikay brakmadan
soma hemen sonusuz brakacak olan bir etkeni, ngilizlerin
son derece sava yorgunu olularnn etkisiyle askerlerini
terhis ettiklerim unutmu bulunuyordu. Curzon, Yunanlla-

91

nn daha zmir'e kmalarndan ve Mustafa Kemal'in Ana

dolu'ya gnderilmesinden nce, 25 Mart 1919'da Lloyd George'a yazd mektupta yle sylyordu: "Hl nceki re
jimin yeniden kurulmasn uman eski Trklerle, gleri ye
terse bizi aldatarak zaferi bozacaklarn sanan Jn Trkler,
stanbul'un yklm nbeti kulelerinden bakmaktadrlar."
Lord Curzon'un yaamyMsn yazan Earl of Ronaldshay
de, "Foreign Office'de Mr. Balfour'un vekili sfatyla hk
metin hzl ve kararl ellerce ynetilmesi zerinde srarla
durmaktadr... Trkiye'ye verilen brkma koullan ne biz
zat Lord Curzon'un nerdii gibi kapsaml, ne de ylesine
ar olmutur; Ban Konferans'nm elinde ay srnce
mede kalmas; durumun cidd olarak soysuzlamasn ge
rektirmitir. Mttefik devletlerin isteklerim zorla yaptrma
gc, her yandan grld gibi, durmadan erimektey
d i ^ ! ) " diye yazmaktadr.
Herhangi bir Trk blgesi iin (igal edilen Arap lke
leri dnda) hibir mandater (gdmleyici) devletin ortaya
kmad, sava servenine (Yunanllar dmda) istekle at
lan kimse bulunmad, 1919 sonunda kesin olarak anlal
dndan, Lord Curzon, plamnda hl direnmekteydi. Lord
4 Ocak 1920'de, "stanbul'un gelecei" konusunda (72) ka
bineye bir muhtra sundu. Bu muhtrada yle deniyordu:
"... Dncemde esasl olarak sranm; yalnzca Trklerin
Avrupa ile balarnn kesilmesi iin frsattan yararlanlmas
zorunluundan domu deildir; bu frsattan yararlamlmazsa, kendimize yarnn kanklm, entrikasnn ve dou savalarnmm mirasm da hazrlam olacaz ki, bunun acs
(71) Ronaldshay 263 v. dd.; Nicolson 75 v. dd.; Lloyd George 1233 v. dd.
(72) Br. IV No. 646, s. 995.
92

kuaklar boyu srecektir. stanbul hibir zaman... Hint Mslmanlarmca herhangi zel bir kutsalla ya da saygnla
sahip olmamtr. Trkler imdi feryat ediyorlarsa, bu bana
gre yapay ve geici bir cokunluktan teye geemeyecek
ve ok gemeden snecektir... Kiisel dncem udur ki,
stanbul'a kar yapacamz herhangi bir giriim; Asya'da
rksal ve dinsel dmanl, Trklerin zmir'den yoksun k
lnmalar durumundakinden ok daha az estirecektir... Aa
yukar 500 yldan beri Avrupa'nn siyasal yaamn kart
ran tek basit sorun olmaktan uzak bir konuyu ilk ve son kez
zme balamak zere giriilen sava en az iki yl uzatan,
bize paraca milyonlara, can kayb bakmndan onbinlere
malolan bir dmam yenerek elde ettiimiz bir frsat rt
mememiz uzgrrlk gereidir." Kabine 6 Ocak'ta Lord
Curzon'un planm buna karn reddettii zaman, Lord u
yolda iddetle protesto ediyordu (73): "Dn kabinede o
unlukla alman karara... Trklerin stanbul'da braklmas
kararma kar srarl ve cidd muhalefetimin protokola gei
rilmesini istiyorum... Verilen kararn, ksa grllk ifade
ettiine ve uzun bir zaman iin kararlarn en isabetsizi oldu
una inanyorum... Hindistan'da karklklar nlemek
amacyla... Avrupa'nn aa yukar be yz yldan beri bek
ledii ve bir daha geri gelmeyecek olan bir frsat yitirdik.
stanbul'da uysal bir Trk hkmeti grmek... dncesi,
bana gre bir dlemdir... Btn bunlarn dnda, urunda
douda dvtmz ve Gelibolu'da zveriye katland
mz asl hedefin... tam elde edeceimiz bir anda bir yana
itilmesinden dolay zlmekteyim."

(73) Ronaldshay III 270; Nicolson 113.

93

Londra'da geen bu olaylar henz Trkiye'de bilinmez

ken, 13 Ocak 1920'de (74) stanbul'da Sultanahmet Alan'nda byk bir miting yapld: "stanbul Trk kalacaktr".
Britanya kabinesinin kararna Fransa da katlnca, Lord
Curzon 16 ubat'ta Yksek Komiser de Robeck'e u telgra
f gndermek zorunda kald:(75) "Konferans'ta stanbul'un
Trklerin elinden alnamayacana karar verildiini iln
ediniz; ama unu da ekleyiniz: Ermenilerin ldrlmesine
ve Anadolu'da mttefik glere yaplan saldrlara son ve
rilmezse bar koullarnn Trkler aleyhine evrilmesi ok
olasdr."(76)
Bar grmeleri yapld srada, Ayasofya'nm gele
cei konusunda ileri srlen grler glntr. Lord Granville, ta 20 Kasm 1918'de yle diyordu: "stanbul'un Rum
halk son derece heyecan iindedir... Duygudan pek az pay
alm olan Yunanllar bile stanbul'u eylemli olarak elde et
meyi umut iinde bekliyorlar; yle ki, her bir Rum'un Ayasofya'ya kar duygusu Mslmanlarn Mekke'ye, Yahudi
ya da Hristiyanlarn Kuds'e kar besledikleri duygudan
daha oktur. Acaba en sonunda olaslkla sakrdamayacak
olan eyin yaplmas, Ayasofya'nm imdiki Trk hkme
tiyle anlaarak imdiden Hristiyan kilisesine evrilmesi
olana yok mudur?" Bu grne, Venizelos'un, muhalefe
ti susturmak iin bunu istemekte olduunu da ekliyordu. B
y soma Britanya kabinesi yukarda deinilen kararn ver(74) Alemdar 14.1.: Hamdullah Suphi, Rza Nur ve Nakiye Hanrm'n nu
tuklar, kr. Current History XI, Part II, 214 (Bayraklardayaz: "Hak isteriz... ya
amak isteriz!").
(75) Br. XIII No. 3; kr. VII No. 6, minute (muhtra) 2.
(76) Kr. Peace Treaty of Sevres, Art. 36.
94

mek zorunda kald zaman, Mstear Berthelot, Fransa h

kmeti adna gelitirilen bar koullan ereveside u ne
ride bulundu: (77) "Dinsel bakmdan btn camiler doku
nulmaz kalacak; yalnzca Ayasofya, eskiden kalma bir sanat
amt olarak bunun dmda tatulup, burada trl dinsel tapnlar dnda, Mslman tamsna izin verilmeyecektir
(78)".
stanbul'da olduu gibi Trakya'da da Mareal Franchet
d'Esperey e General Milne arasnda 4 Aralk 1918'de im
zalanan anlama gereince, Uzunkpr'ye ve daha sonra
Dou demiryolu boyuna yerletirilen Yunan igal gleriyle
hemen brakmadan sonra arpmalar oldu. Kontramiral
Webb, 14 ubat 1919'da u raporu verdi: "Yunan askerleri
rezalet kanyorlar... Dou demiryolu boyunca., kylere gi
rerek istediklerini alyorlar. Kadnlara satayorlar ve frsat
n bulduklan bir srada minaredeki mezzine ate ederek
elendikleri de ileri srlyor; saptanyor. stanbul'daki
davranlan bile hi de istenir yolda deildir... u srada
Trklerle Rumlar arasnda kanklk karmak iin yeterin
ce frrsatlan vardr... yle sanyorum ki, bunlann Trakya'da
yerletirilmeleri, hi deilse bugn iin gereksizdir." Ne ya
zk ki, Britanya Hkmeti, ban koullannm konulmasn
dan (11 Mays 1920) soma, Dou Trakya'nn asker igalim
Venizelos'a brakmak, hatt daha nce Mudanya ve Bandrma'da yaptktan gibi (79), Britanya askerlerinin ie kanmasyla Tekirda'nn igaline yardm etmeye ynlendirildi.
(77)Br.IVNo. 658 s. 1019.
(78) Kr. Belleten XXVIII789:24.11.1934 tarihli kararname.
(79) N.II 21; Br. XIII No. 97; The Times 29.6., I., 9.7.1920; THII2,218,
223,271; T.Byklolu, Trakya'da Mill Mcadele I (1955), 351.
95

Britanya Hkmeti ancak bir yl sonra (13 Mays 1921'de),

Mttefiklerle birlikte Boazlar Blgesi'ni "yansz blge"
olarak (ama bu arada Yunan harp germlerinin Trk limanla
rndan yararlanmalarn nlemeksizin) (80) iln etti. Bu
yanszlk zerinde, 28 Temmuz 1922'de, Yunanllarn umut
suzca bir davran olan "stanbul'un fethi"ne hazrland
zaman, bir kez daha duruldu. Yunan Dileri Bakan Baltazzis'in "barn ancak stanbul'un Yunan igaliyle dayatlabilecei" kararma varmas zerine, Lord Balfour, "bu yol
da yaplacak herhangi bir giriimin karsnda gce bavu
rulacam" (81) kendisine bildiriyordu.
C. Pontos Sorunu
Venizelos'un Bat Anadolu planlar nasl snrszsa, Er
menilere kar iyilikseverlii de yle akt; Venizelos, zle
mini ektikleri "denize k" salamak iin "Trabzon vila
yetini Ermenilere brakacam" sylyordu (82). Ancak bu
vilayet Rumlar ve zellikle Metropolit Chrysanthos, Veni
zelos'un bu demeciyle asla uyum iinde deillerdi. Bunlar
"Trabzon mparatorluu" ansyla bir "Pontos Cumhuriyeti"
kurulmas iin ateli bir propagandaya koyulmulard. 2
Aralk 1918'de Foreign Office'e bir ileti gnderildi; bu ileti,
Pont-Euxin asll kongre bakam C.G. Constantimdes imza
sn tayordu.

(80) The Times 19.5.1921; Echos de I'Islam III307 (hantal).

(81) 29.7. tarihli nota ile 31.7. tarihli talimat: Corresp, resp. Turkey 1922,
INo. 104,109.
(82)2.11., 30.12., 1918 ve 27.10.1919 tarihli muhtralar: Frangulis II21
v.dd.
96

Bu "Kongre", Kasm aynn sonunda Marsilya'da top

land ve 1.500.000 Ortodoks Pontuslu Rum'un korunmas
iin tilaf Devletlerine yalvarlmas kararma vard: "...Bir
zamanlar Komnen mparatorluu'nun olan bu lkede, hal
kn ounluu hl Rumca konumakta olup, Rum grenek
ve geleneklerini srdrmektedir... Sonunda, Trk zulmnn
artk sonunun gelmi olduunu gryoruz." Arnold J.Toyn
bee, buna u sayfa kenar notunu eklemiti: "Bu muhtrada
ileri srlen istatistik ve snrlar dlem rndr... Pontos
Rumlarnn ounluu, halk apak kark olup, bar ko
rumak iin mandater bir devletin ynetiminde bulunacak
olan yeni Ermeni Devleti'nin nerilen snrlar iine de
cektir... ve bu da, Pontos Rumlarn tatmin edici bir "Ulusal
Yurt" salam olacak!" Reuter ajans, 15 Aralk'da, Ati
na'dan aadaki telgraf verdi: "stanbul kaynakl sylenti
lere gre, Karadeniz kylarnda yaayan Rum halk, ba
kenti Trabzon olmak zere bir Pontos hkmeti kurulmasn
ileri srmek iin Avrupa merkezlerini ziyaret etmek iin ku
rullar oluturmaktadrlar (83)." ubat 1919 yl sonunda,
"Pontos Ulusal Ligi Bakan" Oeconomos unlar yazyor
du: "Helen Hkmeti, ... Ermeni dostlarmza... Trabzon'u
sz vermi olabilir... Ancak biz... uluslara ayr ayr kendi
yazglarn kendilerinin belirlemeleri hakkn tanyan birok
demokrat devletin kabul ettii... ilkelere uymayan bir
zm yoluna kar, btn gcmzle protesto ediyoruz... Er
meni dostlanmrz... Trabzon vilyetinde pek ufak bir azn
lktrlar (84)." 4 Mart 1919'da, stanbul'da, "Trabzon'da
Rum Cumhuriyeti'nin kurulmas iin almak zere Pontos
(83) The Morning Post 17.12.1918.
(84)LeTemps 1.3.1919.
97

Gazetesi" yayma balad (85). "Trabzon'da bir 'Pontos Ce

miyeti' vard ki, Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyet
Cemiyeti (Pontos ve evresi Merkezden Bamszlama
Dernei) ile elele alyordu (86)."
Barutcuzade Faik Ahmet, 10 Aralk'da "Pontosculuk"
kkrtmalarna kar "stikbl" gazetesini ve 12 ubat
1919'da da dier ulusu Trklerle birlikte "Trabzon Muhafaza-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti"ni (Trabzon Ulusal Hakla
r Koruma Dernei) kurdu (87).
18 Nisan'dan beri geici olarak Trabzon'da bulunan n
giliz denetim subay Captain Crawford yetkisini terhis ile
rini denetlemekle snrlandrarak i politika sorunlarndan
elini ekti (88). Samsun blgesinde byk karklklar kt
ki, bu durum Mustafa Kemal Paa'nn 16 Mays'ta oraya
gnderilmesi nedenlerinden birini oluturmutu. Ama daha
somalar da Pontos sorunu Paris ve Londra grmelerinde
bir rol oynad. Lloyd George'un "Ermenistan'a... Karade
niz'e k yeri verilmesi" lehinde demete bulunduu 16
ubat 1920 tarihli toplantda Berthelot, Trk Ermenis
tan'nn 300-500.000 kadar, ama en az 20.000 mttefik as
kerinin korumas altmda yerleime almas iin emre hazr
olduunu sylemi ve soma da "Rumlarn Karadeniz ky
snda bamsz bir Pontos hkmeti oluturmak zere bir
toprak eridi istedikleri"nden de sz ederek, "Bunun, kendi
dncesine gre gln bir istek olduu; yani yzde be
Rum... ve bamsz bir devlet kurulmas., bu, Rumlarn ta
mamnn ldrlmesi demek olur, (89)" grnde bulun(85) Nil 140;kr.IUNo. 1.
(86) Ayn. yer. No. 2, 5, 6; Tunaya 444; Byklolu 37; Coar 216.
(87) Dursunotu 23; Tunaya 506; Coar
215 v.dd.
(88)Rawlmsonl68;Karabekir47. J
(89) Br. VII No. 10.
98

mutu. Ne yazk ki, tilaf Devletleri bu lgnca ve tehlikeli

Pontos propagandasn engellemek iin hibir giriimde bu
lunmadlar. Bu yzden bu propagandaya katlm olan Rum
halk, 1921'de felakete urad. Sir Austen Chamberlain,
Avam Kamaras'nda sorulan bir soruya, 18 Mays 1921'de,
"Rumlarn Pontos'ta silhl bir bakaldrya giritikleri ko
nusundaki Trk savlarnn aslsz olduunu ve ama kuku
suz, Pontos Rumlar arasnda bir kmldann bulunduunu;
dta Pontos Rumlar'mn cemaat ve derneklerince kkrtldklanm; Pontos'un Trklerin kt ynetiminden kurtarl
mas iin brakmadan beri Krallk Hkmetimize bavu
rular olduunu, (90)" yant olarak bildirmiti. Pontoscular,
8 aylk bir ayrltan sonra (9), 1919 Kasmnda Avru
pa'dan dnen Metropolit Chrysanthos'a, Barutu'nun salk
vermi olduu gibi, "Trklerle Rumlar, Ermenilere kar bi
ramda eyleme gemi" (92) olsalard, daha akllca davran
m olurlard. Chrysanthos, byle yapacak yerde hemen Ba
rum'a giderek, orada 18 Aralk'da "bir Rum Pontos Hk
meti" kurdu (93).
Gmhane Piskoposu, 1919 Aralk ay ortalarnda l
ke iinden geen Rawlinson'a "Rumlarn Trklerden gr
dkleri kt davranlardan" yakndnda, ona "... kendisi
nin ve hemehrilerinin, durumu tamamyla ters adan yo
rumlayarak, blgenin daha ok Rumlarmm da Trkler
asalakm gibi gstererek... ortaya ktn... halk sanki
Trk hkmetine bal ve Yunanlar imdi Trklerle savataym gibi grdn, kendisiyle rkdalarm toplama
(90) The Times 19.5.1922.
(9.1) Kr. 2.5.1919 tarihli Paris Memorandum'u: Karabekir 29.
(92) istikbal 11.11.1919. (93)Ayn.yer. 13., 27.12.1919,12.1.10.2.1920; N.II 140.
99

kamplarnda hapsedilmi sandm., bu itilip kaklmalarn

onun daac kokulu kutsallna (!) dokunduunu (94),"
yant olarak bildirip onu terslemiti. Rawlinson'un ngr
sne uygun olarak, yazgnn rzgr gerekten btn arl
yla Pontos Rumlar zerinde esti (1921-22). Ancak bu so
nu kendileri hazrlamlard; nk onlar da "Trk Orto
doks Kilisesi"ne snarak Patrikhanenin intihar politikasn
dan kanm olan Karamanllar gibi akllca davranabilir
lerdi.

(94) Rawlinson 269; ASD IV 371: M.KemaI'in XV. Papa Benedikf e

12.3.1921 tarihli mektubu.
100

IV
ZMR
I. Tehlike Ortaya kmaktadr
Osmanl imparatorluu ktkten soma, izmir Yuna
nistan ile talya arasnda dva konusu olmutu. Mttefikler
bu kenti her iki devlete de sz vermilerdi. Britanya'nn
Atina Ortaelisi Elliot, 12 Nisan 1915'te Mttefikler adna
sunduu bir notada yle diyordu: "...Yunanistan'a, Trkle
re kar savaa katlma bedeli olarak Ocak'ta sz verilen
Aydm vilyeti snrlar iindeki topraklar iin gvence ver
meye hazr olduklarm bildirirler." Eliot bu bildirinin ancak
savaa hemen katlmak kouluyla geerli olduunu da, sz
l olarak ekliyordu; ama bu gvence nerisi, 3 Ekim
1915'te Mttefiklerin Selnik'e asker karmasna kar ya
plan protestodan soma yinelendi; Venizelos'un 5 Ekim'de
dmesinden soma da yemden suya dt. Bundan byle,
zmir ve evresini Yunanistan lehine ipotekle glendiril
mi" sayyorlard. Bununla birlikte, talya, 26 Nisan 1915
tarihli Londra szlemesinin 9. bendi gereince, Anadolu'da
101

kendisine sz verilen payn byk lde geniletilmesiyle

ilgili olmak zere Akdeniz yresinde "Antalya Vilyetine
komu adaletli bir payn verilmesi" konusundaki isteklerim,
1917 ylnda kabul ettirmiti. ngiltere ile Fransa, 18-22
Austos 1917 tarihlerinde birbirlerine gnderdikleri nota
larla, 19 Nisan tarihli StJean de Maurienne uzlamalarm
dorulamlard ki, bu uzlamalarda, 9-16 Mays .1916
Sykes-Picot uzlamasmdaki koullarn ayn olan ynetim ve
karlarla ilgili koullarla, Yeil blgeyle C blgesini (izmir
ile birlikte), belki de "Rus Hkmetinin onay ekincesiyle"
(1), talya'ya tanmlard. Bu onay elde edilemeyince, Mr.
Balfour, 14 ve 30 Ekim 1918 tarihlerinde 1917 uzlamas
nn hkmnn kalmadn belirtti ki, Soninno, bu szleme
artnn kesin, zmleyici (r'esolutoire) nitelikte olup erte
lenebilir (suspensive) nitelikte olmamas dolaysyla, iddet
le protesto etti. Balfour'un... zmir konusunda (2) herhangi
bir sz vermedii Sonnino'ya bildirildi. Lloyd George da 17
Mays 1919'da Versailles Danmas toplantsnda ayn hu
kuksal gr tutarak, konunun "sub judice" nitelikte oldu
unu belirtti (3).
Venizeios ise, 2 Kasm 1918 tarihinde Anadolu'nun ba
t blmnn (Makri'den Erdek'e dek 812.000 Rum nfu
suyla birlikte!) Yunanistan'a braklmasn, hatt urunda
Mttefiklerin savam verdikleri ilkeler adna (4) istiyordu.
(l)'Mario Toscano, II Patto di Londra (1934), 187; ayn yazar, Gii Accor
di di San Giovanni deMoriana(1936), 46, 51, 53,271; 340 birok kaynak adla
ryla; Lloyd George 12.11.
(2) R. St. Baker, W. Wilson and World Settlement (1922), II191; Corresp.
resp. Eastern Affairs 1918,1 No:. 7,21.23; Br. IvNo. 22 Not 10-11.
.
(3).s-V 687".
s

(4)Frangalis il 2 v dd.
102

Ayn istei 30 Aralk 1918 tarihli "Bar Kongresi Huzurun

da Yunanistan" adl muhtrada ve ayrca da szl olarak 3-4
ubat 1919 tarihlerinde "Onlar Danma Kuruf'nda yine
ledi; bu KuruFda kendisinin zerinde hak iddia ettii blge
de 1.132.000 Ruma karlk yalnz 943.000 Mslman bu
lunduunu ileri srd: "Bir iki ylda, iki yanl ve gnll
gmenler dolaysiyle Rumlarn ylm bulunduunu" da
ileri srmekteydi (5). Buna karlk da Martino talya Hk
metinin dnler karsnda Yunanistan'a ayrcalklar tan
maya hazr olduunu, ama "...araya yeni anlamalar girme
dike, 1917 szlemesinin her iki imzac tarali birbirlerine
baladm" (6) Lord Hardinge'e, 6 ubat'ta yazm olduu
bir mektupta bildiriyordu; bununla birlikte Yunanllarn top
rak konularm incelemek iin 5 ubat'ta kurulan kurul, 30
Mart'ta femir blgesinin Yunanistan'a verilmesini neriyor
du (7). Bu karardan haberi olmayan Amiral Calthorpe da, 3
Nisan tarihli raporda unlar yazyordu (8): "...ummak iste
rim ki... Helen Krall, Ege Denizi'nin dou kylarna yaylmayacaktr. Bu umudumuz, gemiteki zulm ynetimin
den kurtulma isteklerine duyduumuz sempatinin eksikli
inden deil, ama bu davrann ilgili taraflardan hibirinin
mutluluuna hizmet edeceine inanmam, belki bunun tam
tersine inanm olmamzdandr." mparatorluk Genel Kur
may Bakam Henry Wilson, Lloyd George'a yazd 4 Ni
san tarihli mektubunda, "Bu sahnelerden btn gcmz
ekelim; Merkez Avrupa'da, Balkanlarda ve Trkiye'de or(5) Ayn. yer. JJ 28; Us ITI 859, 872.
(6) Corresp. Affaire 1919, II No. 15.
(7) US IV 716.
(8) Corresp. H No. 34.
103

taya kmas yakn olan karklk ve kargaalklara asker

olarak hi karmayalm," diye neriyordu. "Gney Dou
Avrupa ve Trkiye Asyasmdaki durumla ilgili" ek bir mek
tupta da yle deniyordu: "8. Yunanistan'n glerim Ana
dolu'ya ve Tarkay'ya yaymak cesaretini gstermesi duru
munda urayaca tehlike ortadayken, Msy Venizelos as
ker durumun gereklerini anlayarak davranmaktan ok, is
teklerinin gerekleeceim sand iin askerlerin terhisine
balanmas enirini vermi bulunuyor... II. Durumu etkileye
bilecek nlemleri hl alabiliriz: ... Kkrtc Rum istekleri
ne kar teslimiyet gstermemeli." Daha 1918 ylnn ban
da Yunanistan'n zmir zerindeki savlarna cephe alarak
Rumlarn Dou Trakya'ya g etmelerini salk vermi olan
Curzon, artk nl olan 18 Nisan 1919 tarihli "Ortadou ko
nusunun imdiki durumu"yla ilgili muhtrasndan (Encl. 1)
(9): "...anlald ki, Yunanllarn zmir'i ve belki de Aydm
vilyetini istemelerinin (Amerikallarn iddetle kar ka
caklarna edeceklerine inamlmasma karn) kabul edilebil
mesi, Msy Venizelos'un diplomatik yeteneinin yksekli
i sayesinde olmutur. Yunanllar ise, Selanik kenti kaplar
nn be mil tesinde gvenlii srdrmekten cizdirler;
bunlara btn Aydm vilyetinde dzen ve gvenlii koruma
grevi emanet edilebilir mi? Trkler, Avrupa'dan atlmalar
na ek olarak Asya'daki vilyetlerinin de kendilerinin nefret
ettikleri yabanclarca bylece paylalacan, z mallan ol
duuna itenlikle inandklan topraklanmn bir kesinin bile
kendilerine braklmayacan anladklarnda Anadolu'yu
geni bir kasaphaneye evirerek, rksal ve dinsel bir furya(9) Corresp. II No. 37: note to Mr. Balfour, 22.4.1919, Encl. 1 ve 2; Ronaldshay II265; Nicolson 80; Clurchill 365; THII , 58.
104

nn son ve lgn seline kaplmayacaklar mdn?.." ((Encl. 2)

"Genel bir zm tasarsna varmak iin verilen srenin
tehlikesi": I. ...zmir kenti ve Aydn vilyeti.) Geen birka
ayda, cidd bir bakaldr tehlikesinin ortaya ktyla ilgili
olarak uyarlm bulunuyoruz. Tehlike, zellikle burada ok
byktr; nk Osmanl Rumlaryla Mslmanlar arasmjiaki olaan anlamazlklar talyan, Fransz ve Helenler ara
sndaki srtme ve entrikalardan doan karlkl akmlarla
kark bir durum alm bulunmaktadr... talyan ktalar Ro
dos'ta hazr bulunuyorlar, Yunanllar askerlerini adalarda
oaltmaya bakyorlar...
Trkler, gvenlii korumak iin Britanya subaylarnn
bal bulunduklar bir frkann gnderilmesine izin istiyor
lar. Konferansn bu aralk zmir'i Yunanllara vermeyi d
nd inanc, yerel Avrupa kolonilerinde (10) ve zellikle
Amerikan misyonerlerinde protesto tufan uyandrd gibi,
ngiltere Krallk Hkmeti'nin stanbul Yksek Komiseri'nce ar bir uyan telgrafnn da gnderilmesini gerektir
di..." Curzon'un byk bir inandrma yeteneiyle syledii
ve kabine yelerine teker teker gnderilen aklama kar
snda, " Bykler" nasl olup da 6 Maystaki uursuz ka
ran verebiliyorlard? Anlalmas g bir konu. Belki de, bu
konuda iki etken kesin rol oynamt:
1- zmir'in, brakmadan bu yana aylardan beri gelien
durumu ve
2- Gney-Bat Anadolu'da talyanlarn igal glerinin
gittike yaylmalan.
zmir'e doru talyan-Yunan yanmas daha brakma(10) Kez. Kr. Churchill 365.
105

dan nce balamt. Lord Granville, 8 Ekim 1918'de "Piemonte" kruvazrnn "zmir'deki herhangi bir mttefik
eylemine elden geldiince abuk katlmak zere" Midilli'ye
yola ktn bildiriyordu. Fransa buna iddetle kar kt;
talya ise "Yunan ktalarnn, zmir'de ya da Anadolu'nun
talyan etki alanna ayrlm olan bir ksmnda kullanlmas
na sert protestoda bulundu (11). Venizelos da, 14 Ekim'de
"Trk topraklarnda stratejik noktalarn brakma anlama
s gereince igal edilmesi durumunda, Yunan ktalarnn bu
harekta katlmalarna izin verilmesini" Balfour'dan rica et
ti... "Bu latalarn ortak ilerinde, mttefiklerle yanyana ya
sal yerlerini almaktan engellenmeleri durumunda Yunanis
tan'da byk znt doaca" dncesini iddetle savun
du. Balfour, buna yamt olarak, "Ktalarn asker harektta
kullanlmasnn, cephedeki generallerin ii olduunu" bil
dirdi (12). Lord Hardinge, ngiltere Dileri Bakanl'nn
bir sorusuna, 23 Ekim tarihinde verdii yantta, "talyanla
rn da, Yunanllarn da zmir'e kmamalarm" (13) yele
neceini bildirmiti. Beri yandan, Venizelos ufak ufak
admlarla hedefine yaklamaya alyordu.
lk ngiliz sava gemisi 4 Kasm'da zmir limanna gir
diinde, birok Rum, Yunan bayram ekerek ve Venize
los'un resimlerini tayarak caddelerden getiler. Nurettin
Paa, bunlarn bu davranlaryla "Trkleri kkrtp kark
lk kartmak ve burasn Yunanistan'a verdirmek" (14)
amacn gttklerinin apak olduunu Harbiye Nezareti'ne
(11) Bykeli Rodd (Roma)'un raporu: 19.10.1918.
(12) Corresp. 1918 INo. 7-8.
(13) 30.10.1918 tarihli yaz.
(14) THI 129; kr. Meclis-i Meb'usan ZC 235; 1X12.1918 tarihli celse.
106

bildirdi. Yarbay A. Dixon, 6 Kasrm'da Rumlar Trklere

meydan okumamalar konusunda uyard (bk. yuk. III 3 a).
Mareal Franchet d'Esperey, "Ktalarn Selanik blgesinde
toplanmasnn nne geilmesi amacyla" bir Yunan tme
ninin Midilli, Sisam ve Sakz adalarna datlmasn, 17
Kasm'da Paris'te nerdi. ngiltere Dileri Bakanl, bu
neriyi uygun bulduunu bildirdi. Ancak Lord Derby'ye...
talyan alnganl tehlikesine kar Fransa hkmetini uyar
mak iin ynerge verildi: "Anadolu karasna asker karma
dan nce ngiltere Krallk hkmetine danlmas ve bu gi
bi gsterilerde, talyan ktalarnn Oniki Adalarda ve Ro
dos'ta bulunmas bakmndan talya hkmetine bavurul
mas gerekti." zmir'den gelen 30 Aralk gnl bir raporda
yle deniyordu: "zmir'de Rumlarla Trklerin aras ok
gergindir... Rumlar, tilaf Devletlerini; bu vilyeti Trklerin
ellerinden alp kendilerine teslim etmeye duygusal olarak
hazr olmadklar iin sitemde buluyorlar... Onlar Trkleri...
tilaf Devletlerinin gznden drmek iin... bir komite
oluturdular. Herhangi bir Yunan gemisi bu limana girecek
olursa... sonu btn olaslklanyla bir felaket olacaktr...
Rum komiteleri, imdi btn uluslara kar ayn biimde
eit ve drst davranan Yarbay Dixon'u lekelemek iin u
ramaktadrlar." Percy Charnaud da, Mondros'tan yle ya
zyordu: "Yunan germlerinin zmir'e girmelerine izin veril
memesi gerektii zerinde de ciddiyetle duruluyor." (15)
Granville de, bu konuda 17 Aralk'ta u ynergeyi almt:
"talyanlarla Yunanllar, zmir sorununda birbirlerine rakip
bulunduklar srece, bir Yunan gemisinin gnderilmemesi-

(15) Webb'in II. 12.1918 tarihli raporu.

107

nin nedenini tamamyla anlyorum." Calthorpe da, 18 Aralk'ta, "izmir'e hibir Yunan gemisinin gnderilmemi ol
duunu, ancak kendisine gven besledii deniz yzbas
Mavroudis'in emrinde bir Yunan muhribinin gnderilmesini
dndn" haber vererek felaketli bir yolda adm atm
bulunuyordu. Bu muhrip, 24 Aralk'ta izmir limanna girdi
ve beklendii gibi Rumlarn byk gsterilerine yol at.
Venizelos, Kzlha almalarnn da yardmyla Rum
lar kkrtmaya alyordu. nce Amphitriti adl hastane
gemisi, 20 Ocak 1919'da gezici ekip dzenlemek zere
izmir'e geldi. Bunu, 17 ubat'ta bir Kzlha kurulunun bir
mfreze askerle Ayvalk'a gelmesi izledi. Bu yzden olaylar
kt (16). 20 ubat'ta izmir'de bulunan mttefik devletler
delegelerinin, tilaf komiserleri araclyla polis ve jandar
mann glendirilmesini nermeleri zerine, Vali Nurettin
Paa (17), "... Yunan siyasal temsilcisi (Mavroudis) ile K
zlha'n ve denizcilerinin ve baka Yunanl kkrtclarn
kktma ve propagandalarna olanak braklmayacak olursa,
hibir eylemli yardma gerek kalmayacaktr," (18) diye ya
nt verdi. Milne, ayn gn, izmir'deki temsilcinin (lan
Smith?) bir raporunu War Office'e gnderdi: "Yunan istek
lerinin Trkler arasndaki huzursuzluu bytt, Trk
kylerine silh datlmasyla dorulanmaktadr...; Smith,
Yunan igali gerekleirse Trklerin ayaklanacaklar gr
ndedir. Rumlar olsun, Trkler olsun, talyan igaline ayn
biimde direneceklerdir." talyan delegesi Cavaliero Manf(16) TlH 1 133, 136.
(17) 20.f.l919'dan beri (TV 3452); ayn zamanda 14.11.1918'den beri
XVII. Kolordu Komutam (TV 3409).
(18) TlH 1 132,137.
108

redi (19), 23 ubat'ta Nurettin Paa'ya, "Yunanistan, Bat

Anadolu'nun Yunan denetimine verilmesini salamaya a
lmaktadr... Fransa, Yunanllara yardm etmektedir. Artk
Osmanllar iin son szlerini sylemenin zaman gelmitir.
talyan denetimine yanda olduunuzu gsteriniz" (20) de
mitir. Izmr'in igali iin gittike daha aka grlmekte
olan Yunan hazrlklarna kar Trk savunmasn zayflat
mak iin, tilaf Devletleri Nurettin Paa'mn geri arlmas
n istediler ve yerine 11 Mart'ta daha nce Evkaf Nzn
(Vakflar Bakan) ve Dhiliye Nazr Vekili (ileri Bakan
Vekili) (13.1 - 4.3.1919) olan (Kambur) zzet getirildi; an
cak 25 Mart'ta (21) yeni valinin grevi devralmasmdan n
ce nemli bir kongre toplanabildi. Bu kongreyi 26.11.1918
tarihinde kurulmu olan (22)
"Lzmir Mdfaa-i Hukuk-u Osmaniye Cemiyeti" (zmir
Osmanl Haklarn Savunma Dernei dzenlemiti (17.19.3.). Kongrede byk devletlere gnderilmek zere bir
muhtara (23) kabul edildii gibi, Sultan'a da bir kurul gn
derildi. Ayn 19'unda kurulu kabul eden Padiah, "ilk frsat
ta zmir'e geleceine (!)" sz verdi (24). 7 Nisan'da Yarbay
lan Smith (blge kontrol subay) u raporu gnderdi: "Yeni
vali zzet Bey, ulus aynrm gzetmeksizin iyi huylu gnll
lerin (jandarma ktne) kaydm ve sava srasnda vazge(19) 22.12.1918'denberi;.Calthorpe'mraporu:31.1.1919.(20) TH1 132;
HTVD991.
(21) TH 1 134; Sz 12.3.; Sabah 26.3; Nurettin 22.3.'de zmir'den hare
ket etti (Memleket 24.3.1919).
(22) TH 1 134; Tunaya 481; Trk Ansiklopedisi V 432.
(23) Metin: Yeni Gn 21.3-; kr. basm: 22.; Arif 13; Apak 18; Ttenk 5;
Mftler 4; Ahmed Riza, Echos de Turquie 16.
(24) 20.3.1919 tarihli basm; Simavi 224.
109

ilmi olan kyl karakol (silhl kyller) dzeninin yeni

den kurulmasn nermektedir. Vali, 'zmir Mdfaa-i Hukuk-u Osmaniye Cemiyeti'nin kapanmasna yanda olmakla
birlikte, Rum istelderimn etkisi altmda Trklerde var olan
duygusallk yznden (25) bunu gze alamamaktadr."
Avrupa gazetelerine o dnemle ilgili olarak verilen ha
berler ok anlamldr. Bu balamda, Ren Puaux "fcmir G
rmeleri" bal altnda unlar yazmaktadr: (26) "z
mir'in gelecekteki yazgs... byk devletleri ilgilendiriyor
sa, Yunanllar da cokulara gtrmekte ve Trkiye'yi zn
t ve acya srklemektedir; pek doal olarak da, zmirlileri
ok zmektedir.... Trk (Hrriyet ve tilf) Partisi (Progrs
Liberal) unlar sylyor: 'Her istediinizi yapacaz, yeter
ki, ky vilyetlerini Yunanistan'a vermeyesiniz...' zmirli
Rumlar da yle diyorlar: 'Yunanistan'a katlmay kesin
olarak, elbette istiyoruz. Bu bizim zerinde yzyllarca dur
duumuz isteimizdir; hem de kesin bir istektir.' Ermeni ce
maati Rumlarla bu konuda tam bir uyum iindedir.... Kk
talyan Kolonisi, Roma'dan gnderilen filmlerle propagan
da yapyor... Sonu olarak olaylar kyor..." - - "Binlerce s
nmacnn yurtlarna dnlerinden dolay yerel yoksulluk
oalmtr... Pek doal olarak ulusal duygularla dolu olan
yeni vali Nurettin Paa... mttefik makamlaryla... Kuman
dan Docteur ile, Yarbay Dixon, Yzba Grenet ve Yzba
Mavroudib (27) ile drst ilikiler kurmu bulunuyor...
Trkler hl yenilmi olduklar duygusunu tamyorlar". (25) 19.4.1919 tarihli Calthorpe'un raporu. Vali zzet, Yunanllar karaya
ktktan sonra Nurettin Paa'nm Bandrma'da tutuklanmasrn istedi (rapor: 19.6.)
(26) Le Temps 27., 29.3., 4.4.1919 (raporlar eskimitir!).
(27) yle dorultulmak: THI 132.
110

"Vali... Yunan torpido muhribinin ekilmesini... ve Yunan

Kzlha'mm geriye arlmasn istemek cretinde bulunu
yor. Bu haddini bilmez isteklere bir yant alamyor." Times
da zmir'den uyarc nitelikte okuyucu mektuplar almaktay
d, fomir'de oturan bir kimse de, 4 Nisan 1919'da yle yaz
maktadr (28): "zmir'de yaayan Britanya, Fransz ve tal
yan ounluu... ve Ortodoks reaya cemaatinin kmsen
meyecek bir ksm (bir Helen ynetimine gvenememektedirler); izmir'de yaayan bu halkn byk bir ksm, Avru
pa'nn kayras (vaslilii) altnda Osmanl kalmak istemek
tedirler.... Trkleri savunmuyorum; ama bir Yunan koruma
snn lkeyi bara kavuturmas yle dursun, dmanl
yeniden alevlendireceim, sndrlmesinin yllar srebile
cek bir kalkmay gerektirerek atma mealesini tututu
racan grmezden gelemeyiz."
1919 Mart sonunda, Yunan Kzlha' alma alann
genilettike, zmir'de de huzursuzluk gittike oald. 24
Mart'ta bir misyon, Gelibolu'da bir Yunan torpido botundan
karaya kt, bayraklar tamd... 200 kiilik bir alay dzen
lendi... Bu kalabalk Trk polisiyle att. Bunun zerine
General Thwaites, Foreign Office'e u dnceyi verdi:
"Yunanllarla Trkler arasndaki atmalar krkleyecek
(29)... planl davranlardan kanmas konusunda Yunan
Hkmeti'ni etkilemek ok iyi olabilir." Mavroudis 26
Mart'ta stanbul'da Yksek Komiser araclyla zmir, Ur
la, Manisa ve Makri'de Kzlha stasyonlar kurulmasna
izin verilmesi isteinde bulunduu zaman, Webb, 1 Ni
san'da u yamt veriyordu: "nerilen bu yeni kurumlarla
(28) The Times 9.4.1919.
(29) Milne'in 1.4. tarihli raporu ile War Offlce'in 7.4.1919 tarihli yazs.
111

Trk Hkmetini artmamz bir yana, Aydn vilyetindeki

ok perian duruma ve halkn fke ve cokusunun her an tu
tuabilir durumda bulunduuna, ekselansnzn cidd olarak
dikkatlerini ekmek ve ayrca baka kkrtmalara yol aa
ca dnlebilen herhangi bir davrantan saknlmas
iin son derece dikkatli olmalar konusunda bu misyonlara
bal bulunan btn memur ve subaylara ynerge vermeyi
de, zt- linize salk vermek isterim; ayn zamanda da, hak
sz yere propaganda saylabilecek konulardan saknlmas
zerinde de iddetle srarda bulunmaktan kendimi alamyo
rum." Dileri Bakanl, 29 Mart tarihli bir notasnda,
Amphitriti hastane gemisiyle gelen kurulun alma alan
nn geniletilmesi nerisine onay verilmemesi iin uyarda
bulundu: "Trk ordusunun seferberliinden nce, Yunanis
tan'da bulunan Rumlarla ordu kaaklar... asker eitim gr
dkten soma Trkiye'ye dnlerinde bu sahte salk rg
t iinde Helen dvas iin propagandada bulunmak zere
hizmet almlardr."
28 Mart'ta talyanlarn Antalya'ya kmalarndan son
ra, Fevzi Paa Yunanllarn da karlk olarak yapacaklar bir
giriime kar Sadrzam uyard (30): "...talyanlarn Antal
ya'y igaline karlk olarak Yunanllarn da Anadolu ky
larna asker kararak bir oldu bitti davranna girmeleri
pek olas olduu dnlmekte; bu konuda yce emirleriniz
beklenir". Curzon da, 4 Nisan'da, Yunanllarn izmir'i tehdit
eden asker karmalarnn engellenmesi iin talyan igderi
(maslahatgzar) Preziosi'nin ricasna ayn yolda yant ver
miti (31): "talyanlarn... verdikleri gvenceye aykr ola(30) TlH 139: 7.4.1919 tarihli yaz.
(31)Corresp.II. No. 32.
112

rak Antalya'ya kmalar, Yunanllarn da baka bir yerde

benzeri bir davrana girmelerine elverili bir giriimdi."
Yunan zrh kruvazr Averoff, 12 Nisan'da karaya bir devri
ye kard zaman, bu tahmin doru kma benziyordu.
Harbiye Nzn akir Paa, bunun zerine, ayn 19'unda Ko
mutan Vekili Sleyman Fethi'ye "Averoff svarisine kesin
bir bildiri vererek, bundan soma devriye kanlrsa engelle
neceinin anlatlmas konusunda" (32) ynerge verdi. Fevzi
Paa, 21 Nisan'da 23. Fkrann zmir'e tanmasnn General
Milne tarafndan reddi zerine, XVII. Kolordunun Yunanllann izmir'e kmalanm nleyemeyecek denli zayf olduu
nu nemle bildirdiinden (33), Damat Ferit Paa Yksek
Komisere 23 Nisan'da bir nota verdi; bu notada Yunanis
tan'n "zmir kylarna kmak zere" (34) 25 bin kiilik
bir orduyu hazr bulundurduklan haberi veriliyordu. Calthorpe, 29 Nisan'da, Dixon'un "zmir kenti ve vilyeti Yu
nanllara geerse... Trklerin Yunanllan toptan ldrmeye
giriecekleri"yle ilgili bilgi verirken, unlar da szlerine
eklemiti:
"Grnn hak ettii nem ve deerle karlanmas
gerekir; nk yerel cemaatin her kesiminin duygulan ko
nusundaki bilgisi salam ve gvenilirdir."
Ayn gnde, talyan dretnotu Caio Duilio zmir liman
na girdi. 14 Nisan'dan beri Mr. Dixon'un yerine atanm
olan Mr. Morgan, 5 Mays'ta, "Geminin burada bulunuu
nun yerel Rumlarn kkrtma ve cokunluunu sndrm
olduunu" bildiriyordu (35). Mr Morgan, ayn raporda
(32) TH I 136; (Arman) 3: 14.4.1919.
(33) Ayn. yer. 1219.
(34) Adrovandi 330. Metin imdiye dek yaymlanmamtr.
(35) VVebb'in raporu: 17.5.1919; TH 1132.
113

Prens Abdrrahim Efendi'nin bakanlnda 26 Nisan'dan 2

Mays'a dek zmir'de kalan Heyet-i Nsha'dan (tler
Kurulu) da sz etmekte, "Trkler ok cokunluk ve ilgi gs
terdiler... Rumlar drst davrandlar... Prens, Trklerin ye
nilgiye uradklarn, gerei aka kabul etmelerini, mpa
ratorluk iinde dzenin ve gvenin uyumlu olarak salan
mas iin uyumlu olarak allmas gereini sylyor, bu
konuda tler veriyordu," demektedir. Prens Cemalettin
Efendi'nin bakanlnda Trakya'ya (28.4.-10.5.) gnderi
len bir baka kurulun benzeri olan bu kurul, 16.4. - 18.5.'te
Bat Anadolu'yu (Antalya'ya dek) ziyaret etti. Bu kurullar,
Padiah'n ve Damat Ferit'in Osmanl Rumlarn Trklerle
"uzlatrmak iin yapt son umutsuzca giriimlerini" gs
termektedir (36). Yunanllarn zmir'e asker karmalar ko
nusundaki dedikodu her hn biraz daha yaylrken, bu giri
imler nasl baarl olabilecekti? Calthorpe'un, Asker Ata
e Wyndham Deedes ile Yarbay lan Smith ve Philip P. Graves'ten kurulmu olan ve "zmir'in Yunanllarca igali ola
ynn nereye varaca konusunda bir tahmin yazmas" iste
dii kurul, u sonuca varmt: "Yeni bir sava isteniyorsa,
gidilen yol tamamyla oraya kar" (37); ama Paris'te, her
yerden gelen uyanlara karn, en sonunda, yalnz Venizeios'a kulak verildii grlmektedir.
2. Yunanllarn Karaya kmalar
Venizelos, 12 Nisan 1919'da, "Aydn Vilyetinde otu
ran Rum halkna yaplan ve kesin kantlara dayanan Trk
(36) 11.4. -19.5.1919 tarihli basn; Simav 232; (Ataman) 152; Gkbilgin
I 64; Ttenk 7.
(37) Graves, Briton and Trk 81941), 197.
114

vahetleri"ne ve "izmir Rum rgtne kar yerel Mttefik

lerce gsterilen ve yine kuku uyandran davranlar"a kar
Clemenceau'ya bir nota vererek protesto ediyordu (38). Sir
Harold Nicolson, 14 Nisan'da am defterine unlar yazyor
du: "...izmir'i alamazlarsa, Venizelos iktidardan decektir
(39)." 21 Nisan tarihli "ler ra"s toplantsnda, "Cle
menceau Trkiye'yi mandaterliklere blen ve yeni bir izel
geyi ieren bir haritay ortaya kard; bu haritada, talya'ya
zmir blgesindeki Yunan mandasndan baka ok byk
bir parann mandaterlii salanyordu. Bakan Wilson,
"talyanlarn deneyimleri yoktur ve bu topraklar zerinde
Yunanllar gibi etnolojik bir haklar da bulunmamaktadr.
Yunanllarn durumuna gelince, biz yalnz onlarn kendi l
kelerinde erin iinde olmalarm istemekteyiz (40)" demiti.
Sava gemisi Caio Duilio'nun zmir limanna gelii (29. 4.),
ta yerinden oynatt. Gelen geminin saysn yediye karan
sylentilere, asl aratrlmadan inanld. Venizelos, bir Yu
nan gemisinin gnderilmesine izin verilmesi iin Lloyd Ge
orge'dan bir ricada bulunmu, Lloyd George da, "Mttefik
Devletlerin gemileri ve ortak gleri gelinceye dek bekle
mesini" (41) sylemiti. Lloyd George 3 Mays'ta koruma
blgelerinin blm sorununa deindiinde, Wilson, "Al
manya ile bar szlemesi onaylanncaya dek, Cemiyet-i
Akvam eylemde bulunmayaca iin, daha ok zamanlar
olduunu" (42) syledi. General Wilson, 5 Mays toplant
snda asker ktalarla gemilerin gidi yollarn iaret eden
(38) Br. IV No. 434.
(39) Graves 196.
(40) US ve 106.
(<tt}Afv- yer. 422.-2JJP?Pte/?M
(42) Ayr. yet. 460.
115

haritalar ortaya koyduunda, Lloyd George, "Douda ital

yan eylemlerinin son derece kukulu olduunu... italyanla
rn 1911 ylnda asker glerini Trablus'a, (1911) olaa
nst bir gizlilik iinde sevkettiini anmsadm, imdi de
Anadolu'ya buna benzer bir biimde asker sevkyatta bulu
naca konusunda kuruntular beslediini... gnn birinde
italyanlarn Anadolu'yu ele geirdikleri grlebileceini ve
bir kez igal ettikleri yerlerden dar atlmalarnn g ola
can syledi. Trkiye'nin ait mandaterlikler sorununu, bir
kurul gnderilmesi karan yznden imdi zmlenemeye
ceinden, igal glerinin yemden datmyla ilgili ilk ne
riye yeniden dnmeyi dnmekteydi. Birleik Amerika
Devletleri askerlerini istanbul'a gndermeli ve Ermenistan
iin ktalar hazrlanmalyd... Yurttalan, u sralarda ld
rlmekte olduklanndan dolay, Yunanllarn izmir'i igal et
melerine izin verilmeliydi... orada onlara yardm edecek
baka hi kimse olmayacakt... (o) Trkiye'de igal gleri
sorununun, Italyanlann Paris'e dnmelerinden nce... hatt
olabilirse o gn leden soma... zmlenmesini istiyor
du;... bu i (onlarla) grlecekse, grmelere katlacak
t." Daha ertesi (6. 5.) nerisinin kabulnde srar eden Lloyd
George, "Msy Venizelos'un Trkiye'deki yurttalarm ko
ruma altna almak iin iki ya da tmen askerin zmir'e
yollanmasna izin karar verilmeliydi." Clemenceau ile Wilson da bu neriye katldklanm bildirdiler; hatt Wilson,
"bu tmenlerin hemen karaya kanlmalanm" da (43) iste
di. Bylece sonucu ok ar olacak bir karar, bir iki dakika
iinde alnm oluyordu. Durumun kendisine Lloyd George
(43) Ayn. yer. 465, 484; Br. I 83, n. 8.
116

tarafndan bildirilmesi zerine, General Wilson, "bunun

gereklemesinin bir bir baka savan balamas demek
olacan, aklama istercesine sorarak", bu sorunda her iki
devletin, hem talyanlarn hem de Trklerin, muhalefetine
uramak tehlikesi olduunu, "bu iki hkmetin uyarlmalar
gerektiini" syleyerek, "uyanda bulundu." tekiyse bunda
bir tehlike grmyordu (44). imdi artk konunun gerek
lemesi iin gereken nlemlerin alnmas sz konusuydu.
leden sonra (6. 5.), mttefik generaller "Yunan ktalar
nn hemen zmir'e gnderilerek bu kentin yalnzca Yunan
glerince igal edilmeleri" konusundaki "Yksek ra"mn
karan zerinde Venizelos'la grtler ve u kanya vard
lar: "Byle bir davrann brakma koullanyla karlanp
karlanmyacama emin bulunmadklarndan, talya ve
Trkiye hkmetleri durumdan haberli klnmalyd." Bu
grme, 7 Mays'ta " Bykler"le srdrld. Venizelos "30.000 zmirli Rumun (?) zmir'de Trklerce tehdit
edildiklerini" ileri srd zaman, Bakan Wilson, bunun
"onlan korumak iin gl bir neden oluturduunu" kabul
etti. (Yunan latalarnn) bir Yunanlnn komutas altnda "bir
mttefik gc oluturaca" karan verildi. Venizelos, Trk
lere durumun ancak karaya asker karmadan az nce bildi
rilmesini nerdi; nk, Trkleri ok iyi tanyordu. Kendi
lerine uyarmada bulunulmazsa, olaylann hemen ncesinde
ki dnem dnda, hibir direnite bulunmayacaklard; yle
samyordu; bununla birlikte, ne de olsa az ok tehlikenin ge
ne de bulunduunu syledi. Wilson ona hak verdi: "Gizlili
in byk nemi konusunda Amiral Calthorp uyanlmalyd
(44) Callwell II187.
117

(45)". Sonino; 8 Mays'ta General Wilson'la Kafkasya'daki

ktalar konusunda konutuu srada, zmir kararndan henz
haberli deildi. General am defterinde unu yazmt: "Bir
dost ve mttefike kar kt bir davran" (46). 10 Mays'taki son grmede (47), Venizelos, nasl "Trklere karaya
asker karmadan ancak 12 saat nce haber verilmesine
nem vermise, ylece Amiral Calthorpe'un da, zellikle
Mttefiklerin Ege Ordular. Bakomutan sfatyla zmir'e
gitmesinin nemi zerinde durmaktadr... stihkmlarn
mttefik glere teslimi, brakma hkmlerince harektn
gerekletirilmesinden 36 saat nce Trklerden istenecekti;
mttefik glerinin kente varmak zere olduklar da, 24 sa
at soma bildirilecekti." Buna gre u kararlara varld: (48)
"1 - 12 Mays'ta (Orlando) yaplacak harekttan haberdar
edilecek, o da zmir'de Amiral Calthorpe'un emrine bir tal
yan deniz subay atayacak. 2 - Deniz yzbas Fuller, Ami
ral Calthorpe'a ynerge verilebilmesi iin Britanya Amiral
lik Dairesiyle balant kuracak: a) talyan gemilerinin z
mir'de bulunuu bakmndan, Amiral Calthorpe'un zmir'de
btn asker eylemlerde, eylemlerin bamda ve srd s
rada hazr olmas, istee pek uygundur...; c) Sforza'ya 12
Mays leden soma bilgi verilecek; d) Amiral Calthorpe
Trklere yaplacak aadaki bildirileri Amiral Amet ile bir
likte dzenleyecek: I) Yunan latalarnn zmir'e kmalar
nn kararlatrld zamandan 36 saat nce zmir istihkm
larnn mttefik mfrezelerine teslim edilmesi gerektii, s(45) US V 501.
(46)Callwelini91.
(47) US V 553.
(48) Ayn. yer. 557.
118

tanbul Trklerine bildirilecek; LT) Mttefik latalarnn; Yu

nan ktalarnn izmir'e kmalar kararlatmld zamandan
12 saat nce, brakma hkmleriyle uyumlu olarak z
mir'e girecekleri ve buna, zmir evresinde ortaya kt
bildirilen kanklklardan dolay karar verilmi olduu, s
tanbul Trklerine bildirilecek. stihkmlar teslim almak
zere karaya kacak mfreze, tamamyla Franszlardan
oluacak ve bylece uluslar arasndaki anlamazlk nlene
cektir..." General Wilson, 10 Mays'ta bu konuda an defte
rine unlar yazyordu: "Btn bunlar lgnca ve kt ey
ler... Venizelos, bu smokinliyi (yani Devlet ardamm)
kendi isteklerine let etmektedir... Bliss, Le Bon, Fuller ve
ben... sama bir i yapmakta olduumuzda dnce birlii
ne varm (49). Clemenceau, Orlando 'mm da katld 12
Mays toplantsnda demiti ki: "Yunanllar zmir'e asker
karmalar iin bizden izin istediler; biz de buna raz olduk.
Ortada zmir'le ilgili bir blnme yoktur; ama biz yakn za
manlarda eine epey rastlanan insan krnmmdan Yunanlla
rn rkdalann koruyabilmelerini istiyorduk". Wilson bunu
yle dzeltmektedi: "...asl telkin, Yunanllardan gelmi
deildi; Yunan ktalarnn karaya kmalarn, Yksek ra,
insan krmn nlemek iin istedi..." Sonnino ile danan
Orlando, leden soma onayn vermekle birlikte, "Byk
Devletlerin ktalarnn zmir'in sonunun ne olaca kararma
dek kyda tatulmalanm" nerdi. ler; mttefik igal g
lerinin sayca birbirlerine byk lde farkl olularndan
dolay, bu neriyi reddettiler; ancak, bir talyan mfrezesi
nin katlmasnda anlatlar. Ray Stannard Baker, btn bu
(49) Ayn. yer. 570, 577.
119

ilerin, Konferans 'in en rezilce entrikas olduunu syleye

rek: "ok kirli bir i, ama talyan pln nlenmitir (50)"
demektedir. Acaba doru mu? izmir'e bir talyan karma
snn tasarlanp tasarlanmad, Foreign Office'in dosyala
rndan anlalamyor; acaba Roma'da henz yaymlanmam
olan dosyalar, gnn birinde bu noktay aydnlatacak mdr?
Balfour, 7 Mays'ta Calthorpe'un u telgraf aldn
Foreign Office'e bildiriyor: "Son derece gizli: ler Meclisi
zmir'e bir Yunan gc gndermeyi kararlatrd. lk ksm
bir tmen olacak, onu iki tmen daha izleyecek. zellikle
imdi tam bir gizlilie uyulmas konusunda bu Meclis ok
kaygldr. Sorunun deniz aamas konusunda Amirallik Da
iresi size ynerge gnderecektir". Tasarlanan karaya asker
karmann ayrntlar konusunda Paris'ten 11.5.'te bir rapor
daha geldi; ama Amiralliin ynergesi deil. Bu ynerge,
dorudan doruya Calthorpe'a gnderilmiti; ancak gr
ne gre, Foreign Office iin bir kopyas yoktur. Bunu,
Webb'in 14 Mays'ta verdii notadaki Kidston'un sayfa ke
nar notu gstermektedir: "yle grlyor ki, Yksek Ko
miser, ynergeyi dorudan doruya Paris'teki Yksek Meclis'ten almtr. Bu konuda Foreign Office'e bilgi verilme
di". Calthorpe, 12 Mays'ta meslekdalar Defrance ile
Sforza'ya (51) durumu bildirdikten sonra, amiral gemisi
olan Iron Duke zrhlsyla izmir'e yola kp (52) ayn
13'nde, leden soma oraya vard. Commodore Fitzmaurice, hemen o saat Visamiral Duvauroux, Yba (Captain)
(50) Baker II192 v. dd.; Lloyd George 1250.
(51) Sforza, Les Btisseurs de l'Europe moderne (1931), 349. Farkl ola
rak Aldrovandi 330: 8.5. tarihinde olduunu sylyor, ancak bu pek olas deil
dir.
(52) Amirallie gnderilen 20.5.1919 tarihli rapor.
120

Magliano, Captain Dayton ve Captain Mavroudis ile bir

konferans yapt. Konferansta, Franszlarn Foa topu birli
ini, talyanlarn Karaburun'u, ngilizlerin Ksten Adas'n
ve Yunanllarn da Sancakkalesi'ni eit glerle (aa yu
kar 120'er kii) igal etmeleri kararlatrld. Calthorpe,
daha sonra "zmir'in asker denetimini teslim almak zere"
bir Yunan tmeninin 15 Mays'ta karaya kmasndan sz
ettiinde, J. H. Dayton (U. S. S. Arizona); "Amerika, Britan
ya, Fransa ve talya igal glerinin aramba gn (14. 5)
bu kenti teslim almalarm ve perembe gn de (15. 5) Yu
nan ktalarna devretmelerim" nerdiyse de, bu neri kabul
edilmedi. (53)
Hemen her gn yeni gelen yabanc sava gemileri dola
ysyla (54), zmir'de huzursuzluk Mays bandan bu yana
artyordu. Ian Smith'in temsilcisi A. B. Johnston, 6 Mays'ta talyanlarn Antalya'ya v.b. asker karmas yznden
Trklerin huzursuzlandklarm bildiriyordu: "Yunanllarn
Anadolu'ya yaylmalar korkusu Trkler arasnda yeniden
canlanp da, onlar talyanlarla bir araya getirmedike... y
le dnyorum ki... talya Yunanistan'n isteklerine muha
lefeti dolaysyla, kazandklarndan daha ounu yitirmitir
(55)." Vali zzet, bu makama atanmasyla ilgili irdeyi (Pa
diah yazs) pkuduktan sonra Calthorpe'un vekili James
Morgan'a okuduktan soma, 8 Mays'ta "Genel gvenlik ve
adalet ynetimini kurmak iin alacam; ancak (Trki
ye'nin) kimi blgelerinin Yunanllara verilmesinden kayg
(53) R. L. Berry'in (U. S. S. Manley) 18.5.1919 tarihli raporu.
(54) Aldrovandi 328 gre (C. Duilio hari) yalnz "Piemonte"; kr. US V
570: Orlando 12.5.1919 oturumunda: "Only two ships - Yalnz iki gemi".
(55) 17.5.1919 tarihli Webb'in raporu (iliik olarak: Abdrrahim Efendi'nin
1.5.1919 tarihli zmir nutku.)
121

duymakta olduunu... byle bir ey olursa... srekli kar

ldklarn ortaya kacan" syleyerek ngrde bulundu
(56). Morgan, 10 Mays'ta bunlar yineledi: "Amerikan
Amirali Bristol, bugn geldi (57). Rum halk sessizdir, ama
Yunan latalarnn geleceini de sezmektedir (58). Ayni gn
bir yazsnda, Charles Vellay ilk kez eski "Ionia"mn canlandnlmasdan sz ediyordu: "Yunanistan'n, Denizli Sanca
dmda, Aydn vilyetinin tmn ilhak etmek istemekte ol
duu bilinmektedir (59)." Cami, 13 Mays tarihli bir telgraf
ta (60), "zmir Mdfaa-i Hukuk-u Osmaniye Cemiyeti"nin (izmir Osmanl Haklarm Savunma Dernei) 17 Mart
tarihli karan gereince italyan glerinin karaya asker
karmasn protesto ettikten soma, unlan eklemiti: 'Cemi
yet, (vilyetin) kuzeyinin baka bir g tarafndan tehdit
edildiim kaygyla grmekte ve bu gcn buralarda benzeri
davranlarda bulunmasndan korkmaktadr. Trk ulusu, bu
rada youn olup, yzde seksen gibi ezici bir ounluk olu
turmaktadr; yabanc egemenliini reddetme ve Wilson ilke
lerine bal kalma konusundaki sarslmaz karann birok
kez bildirmi bulunmaktadr."
Mr. James Morgan, Calthorpe'nun emriyle, Vali'ye;
Yarbay Smith ise, Ali Nadir Paa'ya 14 Mays'ta saat 9'da
ilk notay (61) (ayn anlamda, ikinci bir notay da, Webb, is
tanbul'da saat ll'de Sadrzam'a geri vermiti) verdikleri s
rada durum byleydi. Webb bu konuda u raporu gnderdi:
(56) Webb'in 20.5.1919 tarihli raporu.
(57) Bristol 12.5.1919 da stanbul'a geri dnd.
(58) Calthorpe'un raporu: 11.5.1919.
(59) Le Temps 10.5.1919.
(60) Webb'in rapora: 15.5.1919.
(61) Metin (eviri) (Atman)da 4 ve HTVD 895.
122

"Meslekdam Defrance, ynerge almad iin (62) notay

tek bama verecektim. Bu nedenle bu konuda Mttefiklerin
Yksek Meclis'in emriyle davrandklar zerinde dikkatle
durmak konusuna zen gsterdim. Bununla birlikte Yanan
ilerinin tmyle gerektirdii konulardaki eletiri ve sitem
lerin, Krallk Hkmetinin payna den rniktanm da pein
olarak benimsedim. Ancak giriimin geni tutulmu olmas
na bakarak, yazgnn bu lkede reva grd en kt husus
lar btn geniliiyle bildirmek bana uygun grnyor.
Byk olaslkla, tam darbenin anszn vurulmasnn,
yava yava sarsntlardan daha az karklklara gt
receini anlamaktaym."
ler Meclisi'nin 10 Mays kararndan alacak dere
cede farkl, baka ve yeni ayrlklarn varl, Foreign Office'in dosyalarndan anlalmaktadr. Aym ondrdnde, Da
mat Ferit'e yalnzca "istihkmlarn" igal edilecei bildiril
mi, ama zmir'in igalinden.sz edilmemiti. Webb, gece
yarsndan biraz soma u telgraf ekti: "Sadrzam, bugn
leden soma zmir hareketinin kendisine daha bir takm
felketlerin balangc ve mparatorluunun kesin olarak
paralanmas gibi geldiini bana bildirdi; o yalnzca Sultan
ile kiisel ilikileri ve ona kar duyduu derin sayg yzn
den ve sevgisinden dolay istifay dnmek istememektedir
(63). Yunan igalini rendii zaman, istifa edip ekilmesi
nin ok olas olduu dncesini tayorum... Yunan Yk
sek Komiseri katnda giriimde bulunarak, "nasl olursa ol
sun, gsterilere engel olunmas gereiyla ilgili uyanlarda
(62) Amet, ald emir zerine 12.5.'te stanbul'a dnd. Cathorpe ona
yolda rastlad (20.5. 919 tarihli rapor,..
(63) Trkgeidi il 208.
123

bulunacam." Bu trl gsteriler, Venizelos'un "Drtler

Meclisi'nin oy birliiyle verdii karar" bildiren telgraf
geldii 14 tarihinde Atina'da yapld. (64) stanbul hkme
tinin (izmir'den gelen btn uyanlara karm) ayn 14'ne
dek hibir eyden haberli olmad, akir Paa'mn Ali Na
dir Paa'ya 12 Mays'ta (65) "Her trl silh, cephane ve
niformann kiiler ya da kurullarca Osmanl lkesine so
kulmasnn) yasak" edildiiyle ilgili olarak gnderdii
emirden anlalmaktadr; oysa ki, zmir'in yazgs, bu srada
Iron Duke zrhlsnda karara balanm bulunuyordu. Calthorpe, bu konuda u raporu verdi:
"Vali beni ziyaret etmek istedi. Onu gvertede leden
soma kabul ettim. Kendisini olaanst bir tel iinde bul
dum. zmir igalinin (... Yunanllarca)... gereklemek zere
olduu., kukusundan doan kaygdan olacak... bunun
Trk halk zerinde ok kt etki yapacandan korkuyor
du. Ona, yalnzca, mttefikler neye karar verirlerse versin
ler halk yattrmak iin elden gelen her eyin yaplmas
beklendiini, zel bir gr olarak bildirdim. O da bana ay
n niyette olduu konusunda gvence verdi." (Gerekten de,
izzet, basm araclyla yattnc haberler yaymlad (66) ).
"14 Mays leden soma saat 7 de ikinci konferans... yapl
d. Bu konferansta benim yerel hkmete izmir'in Yunan
ktalannca igal edilmesi kararma vanldm iln etmem...
Bu kararla ilgili nota, bir nceki bildirisi olduu gibi, aa
yukan leden soma saat 10'da, Valiye ve Trk Komutan(64) 14.5.1919 tarihli Granville'in raporu.
(65) TIH1140.
(66) "Islahat" 14. akam; "Kyl" 15. sabahleyin (TH II 1, 50, 52; Ay
demir II67; Bayur 337; Coar 257). "Anadolu" ve "Duygu"yu zzet 12. 5.'te ya
sak etmiti (Hdisat ve Sabah 15.5.1919).
124

na verildi. Nota metni, onlar doal olarak derinden zd

gibi, zaman zaman da dayanlmaz derecede ac gelmitir."
Barut fsna atlan kvlcm niteliinde olan bu nota metni,
yledir: (67) "14 Mays 1919. Ekselans! 1 - Mttefik Dev
letlerin Hkmetleri ile Trkiye arasnda imzalanan brak
mann 7. maddesine dayanlarak zmir'in Yunan askerlerin
ce igaline karar verilmi olduunu bildirmekle grevliyim.
2 - bu karar, Osmanl Hkmetine bildirilmitir. 3 - Bu as
ker topluluun yarn (15 Mays) yerel saatle 8'de zmir'e
varmas beklenmektedir. Karaya karma, hemen balaya
caktr. Yunan deniz mfrezesi, rhtm ve nhtmn yanala
cak blmlerini, karaya k hazrl iin saat 7'de igal
edecektir. 4 - Yarn sabah,(kmas olas zc verici bir
olay nlemek iin) Trk latalarnn Yunan asker makamla
rnn kendilerini ilgilendiren isteklerini bildirinceye dek k
lalarnda kalmalarm dilerim. Gmrk ile Punta yaknla
rnda yerletirilmi olan Trk ktalar, saat 7'de merkez k
lada toplanm bulunacaklardr.'5 - Bu yolda kacak bir
olayn, izmir'le evresindeki sancak ve ilelerinde heyecan
ve kargaalk yaratabileceini, ekselanslar pek iyi bilirler;
dolaysyla gvenli dzeni srdrmek iin ynetiminizde
bulunan btn aralar kullanmanzn kesin olarak gerektii
konusu zerinde byk nem ve srarla durmaktaym. Telg
rafhane, lke iinde heyecam gerektirecek nitelikteki haber
lerin gnderilmesini nlemek iin, yarn sabah erkenden
Britanya askerlerince igal edilmi bulunacaktr. Trke res
m telgraflar sansr memuruna teslim edilirse, Hkmete
gnderilmekten alkonulmayacaklardr. 6 - imdi limanda

(67) Metnin zeti: (Atman) 5, 12; HTVD 895: THII1, 53.

125

bulunan gl mttefik devletler donanmasnn ayak bana

gvenim vardr".
Hkmet ve ulus, bu noktaya kar nasl bir karlk
vermitir? "galde tilf mfrezelerine gereken kolaylklar"n gsterilmesini, bu ilk notann bildirilmesi zerine b
tn ktalara emreden Ali Nadir Paa, Yunanllarn karaya as
ker kacaklanyla ilgili olarak srste duyduu sylentileri
akir Paa'ya bildirdii zaman, Paa'dan, "Bu gibi sylenti
lere nem vermeyiniz" yantn almt. Bu kii yani Mavroudis, leden soma saat drde doru Venizelos'un "Yzyl
larca beklenen zlemimiz artk gereklemitir... Yunanis
tan gvenlii salamak iin zmir'in igaline anlmtrr...
bunun, teki aznlklara ynelik olmayacana... eminim"
anlamndaki, Paris'ten ald bir haberi Ortodoks Bakilise
sinde okuduunda, bu dncesinden caydrnlamamtr. Ali
Nadir Paa, gece saat l'de ikinci notann ieriini stanbul'a
bildirdii zaman da akir'den yamt almad (68). zzet iin
de yle olmutu; Damat Ferit, ona verdii yantta, Vekiller
Heyeti'ne bir karar vermesi iin ricada bulunmadan nce
bir ynerge veremiyecekti. izzet de kendiliinden Calthorpe'a ricada bulunmu, "Kentin Yunan askerlerince deil,
Mttefik mfrezelerince igal edilmesini istemi; bu igalinse ilhak anlamna gelip gelmeyeceinin yant olarak
bildirilmesi konusunda srarda bulunmutu... Yunan igali
kendileri iin aalama ve zulm anlamna gelecek"ti. z
zet, sabahleyin saat 5.30 da (15.5) Calthorpe'a u aadaki
mektubu gnderdi: "..akam saat 9.30 (Mr. Morgan) ve Yar
bay Smith bana ikinci mektubunuzu getirdiler; u ana dek,...
(68) THII 1,48-53.
126

Babli'den ynerge niteliinde hibir ey almadm. Buna

dayanarak Ekselansnzn ikinci niektuplanndaki isteklerini
ze kar protesto etmek gibi zc bir zorunluun etkisi al
tndaym. Bununla birlikte, Ekselansnzn isteklerini bra
kma belgesinin 7. bendine dayandrdklar gibi... mektu
bunuzun geici asker nitelik tad anlamn karyo
rum... Aydn Valisi Ahmed zzet" (69).
Morgan'la Smith, vali konandan ktklar zaman darda bekleyen byk bir kalabalk tarafndan evrildi; bun
lar ricada bulunmak istediklerini sylediler ve bir gen
emekli subay, ngilizce olarak unlar syledi: "Byk bir
ulus olduumuzu ve lmediimizi size bildirmek istiyorum.
Uykuda gibi gzkyorsak da ura iinde bulunuyoruz.
ngiltere byk bir slm devletidir ve byk bir devlet ol
duu iin de izmir'e Yunanllarn girmelerini nleyecek g
c vard. Size unu bildirmek isteriz ki, olsa olsa byk bir
devletin egemenlii altnda kalabiliriz; ama lkemizin imdi
olduu gibi kullamlmasma dayanamayz. Biz lmedik; bir
takm kanklklar olacak. Biz lebiliriz, ama bakalar da
bizimle birlikte lecektir (70)." Kzm (zalp) birka gen
subayla grrken, ayn dnceyi daha olumlu bir biim
de belirtmiti: "Dayanlmaldr; silhl olan silihn alsn;
asker, jandarma ne varsa tepelere kp savaalm. Ben yan
nzda olacam (71)". stikll Muharebesi (Bamszlk Sa
va) bu ardan domutur. "zmir Mdafaa-i Hukuk Ce
miyeti" hemen bir "Redd-i lhak" (lhakn Reddi) kurulu

(69) Morgan'n raporu: 20. 5.; 12. 6. da Calthorpe tarafndan Londra'ya

havale edilmitir.
(70) 20.5.1919 tarihli Calhorpe'un raporu.
(71) Vakit 28.1.1922; Apak 17.
127

oluturarak iki deiik el ilanyla Yahudi maatlnda (me

zarlnda) halk mitinge ard (72). zalp, hakl olarak:
"Bu eylem, miting niteliim amad... kararn gerekleti
remedi," diye yazmaktadr (73): bununla birlikte, ertesi gn
le zeri bir efzon erine (Yunan eri) ilk kurunun sklma
sna varan genel cokuyu yaratmakta etkili oldu. "zmir el
den gidiyor" (74) anlammdaki telgraflarn gnderilmesi, da
ha da nemliydi. "Hdisat" gazetesi, bu telgraf 19 Mays
gn 139 saysnda tam metin olarak yaymlad: "Btn vi
lyet, sancak, ile, nahiye belediye bakanlklarna. zmir ve
havalisi Yunan'a ilhak ediliyor. gal balad. zmir ve ev
resi, tmyle ayakta ve cokuludur. zmir son ve tarih g
nn yayor. Son imdadnz sizin gstereceiniz yardma
baldr. Mitingler yapn, telgraflarla her yere bavurunuz
ve vatan ordusuna katlmaya hazrlannz. Arballnz
ve dinginliinizi son derece koruyarak kimsenin incinme
mesine zen ve dikkat gsteriniz. 14 Mays. Redd-i lhak
Heyet-i Milliyesi" (lhakn Reddi Ulusal Kurulu). Cami ile
Hac Hasan Paa (zmir
Belediye Bakam) taraflarndan yazlm olma olasl
(72) Komite, "Anadolu" gazetesi ynetim yerinde kuruldu (Coar 8);- a
rlan, olaslkla Haydar Rt (ktem) kaleme almt: 1) Uzunca metin: Karal
Trkiye Cumhuriyeti Tarihi (1945), 16 (Faksimile), 20; Tunaya 493; Toynbee
392 (hatal); 2) Daha ksa metin 20.5.1919 tarihli Calthorpe'un raporuna iliik
olarak: "Kt davran gren Trk! lken Yunanllara veriliyor. Tepeden inme
hakszla kar protesto ve reddetmek iin sesini ykselt! Bu gece, btn Ms
lmanlarla Trk dostlan Yahudi maatlnda toplanacaklar. Mmknse ocuk
larnz alp"geliniz. Bu sizin son grevinizdir. Orada bulunmay savsaklamay
nz; ey kt davrana urayan Trk!" zmir, 1/14 Mays 1919."
(73) Kr. N. 1 2.
(74) Apak 17 de (zalp'a gre) byle ve Ttenk 6; Karabekir 27'de nok
san ve bozuk olduu aktr; kr. HTVD 880, 894, 896; THII1, 63.
128

bulunan telgraf, olaanst bir etki yapt. Colonel (Albay)

Smith u raporu veriyordu: "Sabah saat iki, Mays 15'te Yu
nanllarn karaya asker karacaklar haberi Trkler arasnda
duyuldu. Haber kudurmu bir alev gibi yayld" (75). Calthorpe'a birka gn iinde, 675 yerden kendisinin adna pro
testo telgraflar yad (76).
14 Mays akam, Calthorpe tam o srada gelen Albay
Zafiriou ile Yunanl deniz subay Mavroudis'i kabul ettii
zaman, bu son derecede nazik durum karsmda elden gel
diince lml ve ll davranlmas iin her ikisine de b
yk bir nemle tavsiyede bulunduysa da... ne yazk ki, bun
lar onun bu dn dinlemediler. Ertesi sabah saat 8'de ilk
ktalar karaya kt zaman, ondan nce ayn 13'nde Zafiriou'nun kaleme ald: "Askerlerin dinsel inanlara, gre
nek ve geleneklere saygl davranacama herkes emin ol
sun!" (77) anlamndaki bildiri okundu; ama bu bildiriye
uyulacak yerde Metropolit Chrysostomos'un askerleri kut
samas ok rktc ve zc bir etki yapt. Askerler, hereyden nce, sevinlerinden zplayp sradktan soma kent
sokaklarndan yrye getiler: "Asker, sivil ve dinsel Yu
nan makamlar, kalabal yattrmaya girimedi bile. As
kerlerin getii yerlerde yl olan Rum kalabal, Trk
halknn fkesini kkrtacak tavrlar takndlar." (78). Zayf
(75) Dayton (U. S. S. Arizonajun raporu 18.5.1919'da Bristol'e gnderil
mi.
(76) 29.5.1919 tarihli Calthorpe raporu; kr. H. W. V. Temperley, A His:ory of the Peace Conference (1924), VI46: "...Yunan askerinin karaya kmas
Trk halk zerinde batan baa ok etkisi yapt ve Anadolu'nun her yerine ya
yld... Savama istei yeniden kabard."
(77) THII1,55; kr. 45; Karacebe 77.
(78) Bristol raporu No. 9; Pace 193.
129

mttefik kuvvetleri, askerlik bakmmdan hibir anlam ol

mayan istihkmlarn bir gn nceki igali yerine, Vali z
zet'in Calthorpe'a yazd ilk mektupta nerdii gibi, polis
ve jandarmay glendirmede kullanlm olsayd, belki de,
bu durumun nne geilebilirdi (79). Ksacas, iin sonu fe
lket oldu. "Hukuk-u Beer" gazetesinin yaz ileri mdr
Osman Nevres'in (takma ad: Hasan Tahsin Recep), Yunan
Efzon alaynn nnde yryen bayraky vurmas (80)
Trk halkm sarm olan korkun fkenin boalmas iin
verilen iaret oldu. imdi artk grlmemi, zalimce bir sa
vam balayacakt. Tek sulan yalnzca feslerim balanndan karmayp "Yaasn Venizelos" dememek olan pek ok
Trk ldrld. Yama ve insan lorrm ertesi gn de srd.
Telgraf yasana karm, haber btn Trkiye'ye bir imek
hzyla yayld (81). Calthorpe bu haberi duyunca ie kanma gereini duydu. Sorumlu subaylan ar biimde azarla
d. Bunun zerine Zafiriou, 16 ve 19 Mays tarihlerinde,
Rumlann "her trl kin ve intikam ifade eden davranlar
dan kanmas ve btn dinlere kar gerekli kesin saygnn
gsterilmesi" gereini duyurdu. Bir Yunan mahkemesi he
men birok lm cezas verdi ve cezalar hemen yerine geti
rildi. Ama ne re ki, felket bir kendisini gstermiti.
stanbul'da 15 ve 16 Mays'ta, halk Damat Ferit'in ha
berlerin yaymlanmasn yasaklamas dolaysyla, sessizdi.
Kendisiyse, akna dnmt. 15 Mays'ta VVebb'e verdii
bir notada (82), "Yunan ktalan zmir istihkmlann igal
(79) 20.5.1919 tarihli Morgan raporuna iliikler.
(80) Coar 6-8; Gkbilgin 187; YT1199.
(81) Bristol No.12-17; Ali Nadir'in 20.5 tarihli raporu (Atman) da 12.
(82) Reat Nuri yazm (Sylemezolu 96); TV 3553.
130

edecekleri yerde (14 tarihli nota) izmir valisinin... eitli

telgraflarna gre izmir kentine girmi bulunmaktadr. Os
manl Hkmeti, tilaf ordularnn bir igali iin Paris Konferans'mn kararma kar kmayacaktr; ama, bir Helen i
galine asla raz olmayacaktr... Osmanl ulusu, bir zamanlar
eski hemehrilerine gstermi olduklar ycegnll davra
nlara ayn duygularla karlk grememelerinden dolay
umutsuzlua itilmektedir. Dolaysyla, ne Osmanl Hk
meti, ne de Osmanl ulusu, mparatorluun en nemli kent
lerinden birinin igalinin kesinlemesini bir an iin bile ka
bul edemez..." Ancak, hkmet ayn zamanda Dhiliye N
zn Mehmet Ali araclyla btn vilyetlere birer telgraf
gndererek halk yatmaya ard (83). Webb, 16 Mays'ta
"lkenin her yerinden saysz protesto telgraflan aldn,
kamuoyunun her yerde fkeye kaplm grndn," bil
dirdi. Sonunda, gazetelerin zmir konusunda haberler yay
masna izin verildiinde, (84) stanbul'da frtnalar koptu.
Webb'in 19 Mays tarihli raporunda, "Mslmanlarn duy
gular burada zmir'in Yunanllarca igaline kar hzla
akla kavumaktadr... Halkn duygularn banla belirt
mesini zorla engellemek iin bir giriimde bulunulmu de
ildir." imdi "Trk Oca" da genel gsteriler dzenleye
bilirdi. Bu mitinglerin en by ve en etkilisi, 23 Mays'ta
Sultanahmed alannda yapld (85). Calthorpe, aym 3 Tin
den sonra stanbul'da ve evresinde miting yaplmamas
(83) TV 3550; "L'Entente" 16.5.; Atay 120 (M. Ali, M. Kemal'e: "Allah
Allah, ne kstahlk! Yunanllar zmir'e kyor!")
(84) Gzleriyle ilk gren tank Vakfta 19.5.1919.
(85) Alemdar ve Sabah 24.5.; Anburnu 37 (Cuma); Gkbilgin 189; Pech
57; Trkgeldi II215; (Advar) 30,33 (6.6 deil!); YT1166.
131

iin hkmetten dilekte bulundu (86); ancak coku, Dolmabahe Saray'na dek ulamt. 19 Mays'ta. bir "milli" birlik
kabinesi toplayan Damat Ferit, bir bildiri yaymlayarak,
"Padiahin yreinin (duyduu aclardan dolay) sarsld
n" halka ilan etti. Kendisine gelince; sradan bir er gibi g
revini yapmaya hazrd (87). 26 Mays Saltanat ras'nda
Galip Kemali, (88) "Avrupa'ya anlatlmaldr ki, savaa gir
diimiz andan beriye, hakkmzda verilmi olan kararlar in
safszca uygulanmak istenirse, bu lke bir tek vcut gibi
bakaldracaktr," szlerini, hibir engele uramadan syle
yebilmiti.
12 Mays'ta, " Bykler" karaya (izmir'e) asker
karmann bar szlemesinin zmir'le ilgili son hkmleri
ni asla bozmad konusunda Orlando'ya gvence vermiti.
Ancak, daha ertesi gn Wilson, "zmir'le evresinin; Yunan-Arnavut Kurulu raporunda nerildii gibi, Yunanis
tan'n kesin egemenlii altnda birletirilmesi, ayrca Msy
Venizelos'un istedii topraklarn da Yunanistan mandasna
braklmas... dalarn bati eimleri de iinde olmak zere...
btn bu yrenin Yunan mandasna braklmas" dnce
sinde olduunu syledi. Lloyd George, yalnz Mslman
halkn ok vahice davranmasndan korktuunu ve Yunanl
larn bu halk ynetebileceinden kuku duyduunu belirtti.
"ler", 14 Mays'ta Lloyd George'un sakncalarna karn
zmir ve Ayvalk limanlarnn ve haritada krmz izgiyle
iaret edildii gibi ounlukla Rumlarn oturduu yerle
rin... Yunanistan'n kesin egemenlii altmda tutulmasna
(86) Calthorpe 22.5'de zmir'den stanbul'a dnmt.
(87) TV 3553.
(88) Sylemezolu 130.
132

(89) karar verdi. Curzon bunu renip de zmir'de gen

olaylar konusundaki ilk raporlar ald zaman, 18 Mays'ta... kabinenin teki yeleriyle birlikte dehet ve gce
niklik iinde Paris'e geti... Bir toplantda, ertesi gn Yu
nanllara Anadolu'da bir blge verilmesine izm verilmesi
kararma kar honutsuzluunu belirtti; ancak imdiki halde
asker karma bir oldu-bitti olduuna gre, bundan geri
dnmenin de g olacam kabul etmek zorunda kald. Yalnrz Yunanldann, kendi z kaynaklaryla savunabileceklerindan ok toprak igal etmelerine izin verilmemesi zerinde
srar etti (90). Churchill unlar yazyordu (91): "Bu uur
suz olay, Paris'te gzel bir leden soma nasl bir dehet
ve aknlk iinde duyduumu pek iyi anmsamaktaym.
Bunun Britanya Genel Kurmay zerinde yaratt aknl
n kiisel grm etkilediine kuku yok... Kaynaklar
mzn snrl oluu karsnda, pek ok yeni tehlikeleri dou
ran bu kt eylemin yaplmasndaki aymazlk, akll bir
davran olarak da grlemez." Robert Vansittart, zmir'den
gelen bir rapor zerine, u gr belirtiyordu: "...izmir'de
de kan olaylarda arlk varsa, bu an davranlara izin
verilmesiyle... korkun bir servene yol alm oldu. lerisi
iin hayrl bir ey kazamlmyorsa, bu davranlarn brakl
mas daha iyidir. Aydm vilyetinin Trk ounluu, nefret
ve aalayarak baktklan bir aznln ynetimine asla gir
meyeceklerdir... Sonular bizim iin ylesine cidddir ki,
gerekirse Mr. Armigate Smith'in dnce olarak ortaya art
gibi, Avrupa'da atalca hatuna dek olan yerlerden daha
(89) US V 577-586,622.
(90)Nicolsonl06.
(91) Churchill 367.
133

ok toprak vererek (Curzon nerisi), bu olmazsa, igalin iz

mir'le snrlandrlarak, bunun karlnda Yunanllarn Ay
dn vilyetinden karlmalar iin zamann ok ge olup ol
madn sormak cesaretinde bulunuyorum... Kendilerine
grev verilen Yunanllar, altndan kamayacaklar bir ii
zerlerine alrlar... biz onlar kendi olanaklarm amakta yreklendirirsek, bellerini krabiliriz."
Ne uzgrllk! Daha soma zyaamyksnde yle
yazmaktadr (92): "Saygl bir tilki olan Venizelos,... Lloyd
George'u aldatt... Yunanllar Levant'da Britanya'nn ticaret
karlarnn ortasna sokuvermek, cidden aklszca bir i ol
mutu. En son 1897'de dayak attklar Yunanllara kar
Trklerin nefret duygularm uyandrmakla, samrm yanl
davrandk." Harold Nicolson, Lloyd George'un Yunanllar
tek bana izmir'e bel ettii masalm rtmektedir: "Ger
i asker uzmanlarn hepsi deilse bile ou, Yunanllarn
Ionia kolonilerini kendi kaynaklarna dayanarak koruyama
yaca dncesini tayorlard," ama, pek kesin kanlar ol
mamakla birlikte Balfour... Eyre Crowe... Sir Robert Bor
den, onlarn yann tutmulard. Yunanllara sempati besle
yen gen Britanya delegeleri de, bunda az ok etkili olmu
lard (93); rnein Crowe, "ok eletiriye urayan, Yunanl
larn izmir'e gnderilme kararm... italya'y izmir'i almak
tan alkoymasnn nemi dolaysyla, cidden iyi bir siyaset
olarak nitelendirmiti... en sonunda da... Hristiyan rehine
lerden byk bir blm esenlik ve gvenlik iinde buluna
cakt" (94). te yandan, Balfour daha 26 Haziran 1919'da
(92) Lord Vansittart, The Mist Procession (1958), 217.
(93) Nicolson 92 v.d.
(94) Br. IV No.611:1.12.1919 tarihli mektup.
134

Curzon'a unlar yazyordu (95): "zmir'in Yunanllara ve

rilmesine iddetle karym; ama bu, onlarn asker karma
larna izin vermekle yaplan byk yanlln sonucudur."
Curzon da, 22 Ekim 1919'da "Yunanllarn izmir'i igaline
izin vermenin, Paris'te yaplan yanllarn en by oldu
unu, karklklarn ounun balang noktasn" (96)
oluturduunu sylemitir. Bu konuya deinmekten her za
man zevk alan Venizelos, izmir'e girmekle, srf drt byk
devlet hesabna mandaterlik ettiini sylemesine karn,
yzmekten zevk duyan bir rdek nasl yzerse ylece z
mir'e gitmiti. Onun hakknda Webb u gr belirtiyor:
"Kesin olan bir konu varsa, o da, Yunan askerlerinin zmir'e
girmeleri iin izin almak zere, Yksek Meclisi, yerel g
venlii salamak amacyla inandrmaya alan Venizelos'un kendi lkesi hesabma yapt en kt i olmasdr"
(97). Amiral de Robeck de, izmir'in Yunanllara teslimini
"kendi kendisim ynetme dizgesimn apak ve feci bir bi
imde ihlali... yakn dou durumunun kangren oluu al"
olarak gstermitir (98). Lloyd George'un yaamyksn
anlatan Frank Owen de yle yazyor: "O, Trkler aleyhin
de yan tutan hkmn eski liberal lideri Mr. Gladstone'a
dayamaktadr". Amiral Sir John de Robeck'in 1919-1920
tarihlerinde siyasal memuru olan Sir Harry Luke da diyor
ki: "Mr. Lloyd George'un... Gladstone'un belirsiz gelenei
ne dayamak istedii Helen dostluu; Gladstone'un bilginli(95) Ayn.yer.NTo.211.
(96) Ayn. yer. No:560; THII 1, 58.
(97) Churchill 366: Br. IVNo.487: Crowe'ayazlan 17.8.1919 tarihli mek
tup.
(98) Br. XII No.17: Curzon'a 9.3.1920 tarihli mektup.
135

inden gdalanm deildir; o, (tpk yakn dou konusunda

ilk elden bilgisi bulunmayan Bakan Wilson gibi) Yunan
propagandaclar iin kolay bir hedef olmutur." (99) Gre
vinden alndktan soma, istanbul'da zmir'in igalinde yan
l olarak sorumlu tutulan (100) Visamiral Calthorpe, ami
rallie hakl olarak ykseltilmi; nk kendisinin hi de
houna gitmeyen durumu, byk bir incelik ve sabrllkla
ynetmiti (101). 15 Mays 1919'dan bu yana "Hakllk yn
deitirdi. Yenenlerin meclisinde hibir zaman barmamam olan Adalet, kar tarafn kararghna geti" (102).
3. Yunanllarn Anadolu lerine Girmesi
Friedrich Schiller'e gre, kt davranlarn lnetli ol
mas, her zaman ktlkler dourmasmdandr. 6 Mays
1919'da uursuz kararlarn aldklar zaman ne derece b
yk sonular douraca konusunda " Bykler"in her
hangi bir sezgisi yoktu; nk, Venizelos igali izmir'le s
nrlandrmay asla dnmyordu. galin smrlandnlmas
konusunun unutulmu olmas, daha 17 Mays'ta Calthorpe'un dikkatim ekmiti. Bu nedenle ok acele ynerge is
tedi. li ra (Yksek Damma Kurulu) bu ynergeyle ilgi
li karan (zmir Sanca ile Ayvalk lesi iin) 19 Mays'ta
verdi. Bir takm olaylann zincirleme sralanmas sonucun
da, Calthorpe bu ynergeyi ancak 28 Mays'ta ald (103).
(99) F. Owen, Tempestuous Journey (1954), 631; Luke 1159, II 54.
(100) Br. V No.533. Calthorpe 5.8.1919'da stanbul'dan ayrld.
(101) Kidston ile Curzon'un 6. ve 9.6.1919 tarihli sayfa kenar notlan.
(102) Churchill 368; Br. IVNo.597: de Robeck'in raporu, 18.11.1919.
(103) US V722; Br. I 86; IVNo.583, Encl. No.2.
136

Venizelos ise, karaya kan ktalarn Anadolu'nun iine

doru ileri yrylerini srdrmelerini, bu sre iinde em
retmi bulunuyordu (104). Calthorpe'un 21 Mays'ta z
mir'de yerine vekil brakt Commodore Maurice S. Fitzmaurice, bu ktalarn ilerlemelerini bouna durdurmaya a
lt (105); nk Zafiriou, Venizelos'un Paris'te gerekesi
ni asker zorunluk ve gereklere balad dorudan doruya
verilen emirlere dayanyordu. Bylece, gerekte "Kuvay-
Milliye'nin ta kendisi olan 'bakaldnclar'la sonu gelmez
zincirleme kanl arpmalar kt (106). Onlarla savam,
daha ilk gnnden beriye "onur kinci ve aalayc davra
n sahnelerine" balanm ve Trk halknn kitle halinde
kamasn gerektirmiti. imdi artk yaayan Trklerin,
Mustafa Kemal'in temsil ettii yurtseverlik dvasna kar
derin bir sempati duymaktan baka bir dnceleri olama
yaca, Curzon iin bile, tmyle ortaya kmt (107).
Mttefiklerin, kendilerim tehdit eden tehlikenin varl
konusunda gittike artan bilgilerine karn 6 Mays uursuz
kararm hloimsz klacak bir istek ve gleri bulunmad
halde, 15 Mays'ta patlak veren "atei bomaya" altlar.
Bunun en aklc yolu da, Yunanllann fetih hrslanm dizgin
lemek, yani ileri yryee bir set ekmekti. zellikle Calthorpe, bunu en son kiisel bavuru yeri Balfour olmak ze
re, durmadan nerdi. 8 Haziran'da u raporu yollad: "Bana
dein gelen haberler, birok Trk subaynn Yunanllara
(104) Bristol raporu No.18-23; Br. IV No.435,444,453, 583.
(105) lan M. Smith 18.5.1919; "Yoksa genel kalkma ve anari kolaylk
la balayacandan, bir tek Yunanlnn dahi lke iine gnderilmemesini iddet
le salk verdim." (Calthorpe'un 24.5. tarihli rapora.)
(106) TH, II1,125: "Artk kalem deil, silh konuuyor."
(107) Ronaldshay III267,269.
137

kar muhalefet cephesi kurmak zere stanbul'dan aynldklann gstermitir. Bu, ylesine doal ve anlayma gre
yle geneldir ki, onlar durdurmaya uramak bana umutsuz
bir aba gibi grnmektedir." Kamuoyunda "Yksek ura"nn Yunanllar'a... eylem zgrl vermek istedii, mtefiklerle stanbul Merkez Hkmeti'ni daha nceden beri
tehdit etmekte olan "Milli mcdele"nin (Ulusal Savam)
aktan aa ortaya kmasnda basan salanmasna hibir
eyin bunun kadar yardm etmedii, "bu hkmetinse, her
zamankinden daha zayf bulunduu" (108) izleniminin
uyanmas, Calthorpe'u almalarnda glendirmitir. Da
mat Ferit 19 Haziran'da, Paris Ban Konferans Genel Sek
reteri Dutasta'ya, Clemenceau iin bir muhtra vermitir.
Bunda yle denilmektedir: "...kabul zorunlu tek zm
yolu, kukusuz, zmir'in igali konusunda Yunanllarn i
gal ettii topraklarn btnyle ve kesin olarak hzla boal
tlmasn bekleyerek, Yunanistan' Paris Konferans'mn ia
ret ettii snrlar iine geri evinnektir"... (109). Sadrazam
vekili Mustafa Sabri, 15 Temmuz'da Yunanllann zulm
yaptklan yerlere bir inceleme kurulunun gnderilmesi iin
telgrafla ricada bulundu (110). Ayn gnde padiah, huzuru
na kabul ettii Morning Post habercisine u yolda yalanma
da bulundu (111); "Binlerce sessiz halk... Yunan askerleriy
le Rum eteleri tarafndan insan krmna, yama ve apula,
vurgunlara uruyor. Ulusumun urad zulm ve aala
malar karsnda yattnlmalan zorlamaktadr. Adamlan(108) Br. IV. No. 445; 8.7.1919 tarihli rapor.
(109) Ayn. yer.No. 436.
(110) Br. I No. 14 Encl.; Gokbilgin 1156.
(111) Morning Post 26.7.; Turk basrm: 6.8.1919.
138

mz onurlarn, yaamlarn ve evlerini korumak iin bou

maktadrlar... Ben ulusumun babasym ve.... onlar kurtar
mak giriiminde bulunmak zorundaym". 18 EylPde, un
lar belirtti (112): "Tanr huzurunda yazglarndan sorumlu
bulunduum ulusum iin de zgrlk istiyorum... zmir ad
uzak vilyetlerimize kadar yansmakta, gerek ulusum ve ge
rekse kendi tarafndan kabul edilemeyecek aalama ve
tehditler olarak, yreUerimizin en derin kelerine girmi
bulunmaktadr."
Sonunda, Paris'te bile Yunan ktalarnn da yararna
olarak "izmir blgesinin, stratejik gvenliini salayan..."
bir snr izilmesi zorunluu alglandysa da, 14 Temmuz ta
rihli muhtrasnda bunu neren P. II. Kerr unu da eklemek
teydi: "Ne de olsa, Trkler bizim dmanlarmzdr." (113).
Yksek ra, 18 Temmuz'da u karan ald: 1- talyanYunan igal blgeleri arasnda, snr izilmesi konusundaki
16 Temmuz tarihli Tittoni-Venizelos anlamasnn onay. 2Yunanllar ile Trkler (Kuvay- Milliye) arasnda uygun bir
smnn saptanmas iin General Mime'den ricada bulunul
mas. 3- Amiral Bristol bakanlnda uluslararas bir ince
leme kurulunun atanmas (114). 2 Austos'ta yksek ko
miser, bu snrla iligili bir notann metni zerinde anlatlar.
Bununla birlikte, Milne snn ancak 2 Ekim'de Yksek ra'ya gnderebildi. ra'nm 7 Ekim'de onaylamasndan
soma, bu snr dikkate alnmak zere metin 3 Kasm'da Os
manl Harbiye Nezreti'ne yolland (115). Bu kararlar Mus(112) R. Raynaud'nun huzura kabulii: Journal des D'ebats 22.9.1919.
. (113) Br. rVNo. 583, Encl. 1.
(114) Br. I No. 14 -15, IV No. 461; Laurence Evans, United States Policy
and the Partition of Turkey (Baltimore 1965), 181; AH II2,120: Kroki6.
(115) Br. 1343, 868. TV No. 475, 536,643; Gokbilgin II: 177; N.I 252,1II No. 218; London Gazette 7.1.1921, 163.
139

tafa Sabri'nin, "Yunan ktalanna, bunlann hartm denetle

mek iin... Britanya subaylarnn katlmas nerisini suya
drd. Calthorpe, bu nerinin kabuln "olaylarn iy
zn yansz tanklardan... renmek iin" salk vermiti.
Balfour ise, bunu, "Yunan igalinin, grnte Mttefikle
rin deil, yalmzca Britanya'nn karan sonucunda gerekle
tii konusunda yerlemi bir inan bulunmakla birlikte, bu
yanl inana bir gerek grn verebilecei," gryle
reddetmiti (116).
Yunanllarla "Kuvay- Milliye" arama bir mttefik
"tampon ktas" sokmak iin yaplan bir baka neri, Lond
ra ile Paris arasnda geen uzun grmelerden soma so
nunda Franszlarn direniiyle karlaarak sonusuz kald
(117). te yandan, ingiliz denetim subaylan hibir engele
uramadan Trk cephesini gezebilmiler ve gnll
"efe'ierin maneviyatlarnn ok yksek olduunu grm
lerdi (118).
4- Yunanllarn Ankara'ya lerleyip zmir'e ekilmesi
Btn ngrl ingiliz devlet adamlanyla politikacla
rnn, Yunan askerlerinin izmir'e kanlmalanndan hemen
soma, Anadolu'nun (italyanlardan da) tamamyla boaltl
masn kabul edilebilir tek zm yolu olarak grmelerine
karn, Yksek ura'nn 1919 ylndaki direniine kar an(116) Br. IV No. 445,449.
(117) Ayn. yer. No. 473, Encl. (ingiliz, Fransz ve talyanlarn zmir'deki
temsilcilerinin 14-7-1919 tarihli nerileri), No. 539, 551, 556, 587.
(118) Ayn. yer. No. 509: "Babozuk Trk ordusu hak. genel bir rapor": 3
- 9 - 1919; (Aker) II208; TH H 1, 197; General Hanbury ve Demirci Mehmet
Efe;GkbilginII20,22.
140

cak ileri yryn snrlandnlmasn (2 Ekim tarihli Milne

hatt olarak) salamaktan ileri gidilemedi. Foreign Office'in
dosyalarndaki Calthorpe'un, 20 Mays tarihli zmir misyo
nunun zet raporunda daha nce 9 Haziran'da S. Armitage
Smith'in bir sayfa kenar notu bulunmaktadr: "Burada an
latlanlardan karlan sonular yle grlmektedir: Yunan
llarn, Trkleri ynetmek zere hkmet kurmalarna izin
verilmesi iin herhangi bir blgenin kabul olanakszdr.
Bunlarn bir an nce, olabildii oranda Anadolu'dan (ya b
tn vilyetten ya da hi olmazsa izmir kenti dnda btn
yerlerden) ekilmeleri zorunludm." Ama bu durumda, bu
kent evre blgeler olmakszn nasl yaayabilecektir? Ay
dn evresindeki savamdan soma Commodore Fitzmaurice, General Nider ve Yksek Komiser Sterghiades ile .dan
tktan soma, Clathorpe'a 2 Temmuz'da u telgraf gnderdi:
"Aydn vilyetinde ban iin tek umudun, Yunan askerleri
nin izmir sancana ekilmeleri olduu grndeyim." Oy
sa, Venizelos bunu yapacak yerde, Trklerin fkelenebilecelderini hi dikkate almakszn, yalnzca saygnlk kazan
mak amacyla Aydn kentinin yemden ele geirilmesini em
retti (119). 17 Austos'ta, Webb u raporu veriyordu: "Hem
Yunan hem talyan askerlerinin Anadolu'dan tamamyla e
kilmeleri konusunda bir uzlama salandmda... bu zor du
rum... byk oranda dzelecektir" (120). zmir, Trk-Yunan
cephesi konusundaki durumdan, "...Yunanllarla talyanlann
ekip gitmemeleri durumunda, gerek bir zm yolunun
bulunamayaca" biiminde sz eden 6 Eyll tarihli durum
raporuna, Vansittart u notu yazmt: "Bat Anadolu'da son
(119) Br.IVNo. 437,443 - 445.
(120) Ayn. yer. No. 486.
141

 aydaki olaylar yznden Mr. Venizelos'un en byk hay

ranlar bile biraz olsun sarslmlard." De Robek, Mor
gan in italyan propagandas konusunda bir raporunu, 20
Ekim'de "Her iki devletin, Yunanistan'la talya'nn, askerle
rini erkenden ekmeleri" isteine iaret eden bir sayfa kena
r notuyla havale etmiti (121). Ayn gnde Britanya "Tam
pon Ktas"nm ivedilikle gnderilmesini War ff ice'den rica
eden Crowe, "Yksek ura'mn Yunanllar igale arma
snn nedeni, talyanlarn bu blgede, bu rann kararlarna
tamamyla kart olarak ilerlemeleri olmutur" (122) diyor
du. Paris'te de bir aknlk vard...
Venizelos, 1920 ylnda, Sevres (10 Austos) "nnn"
doruuna ulatktan bir sre soma (14 Kasm), seimlerde
beklenmeyen bir yenilgiye urad. ngiliz dostlar onu ancak
uyarabilmier, 1919'daki grnte zafer kazanmasna
yrynden alkoyabilmilerdi. Bu balamda, Curzon 24
ubat'ta General Miliotes ile Paraskevopoulos'un ileri yr
y srdrmeleri konusunda izin rica etmelerine kar, Ge
neral Milne'in "ileri yrynn bar szlemesiyle ilgili
Yunan isteklerine ok zarar verecei" yolundaki dncesi
ni Venizelos'a yazm; bu izne, ancak saldn ya da savunma
bakmndan askeri harekt gerektii zaman "evet" diyebile
cei konusundaki grn de aynca eklemiti (123). Veni
zelos'un Mttefiklerin izinlerini salama konusundaki a
balan, yaza dek srp gitti. O, 10 Mart'ta Londra Konferan
snda,"... askerlerinin ileri yryne ve bylece 20.000
Trk'n datlmasna izin verilirse, Mustafa Kemal'in say(121) Ayn. yer. No. 555
(122) Ayn.yer.No. 536
(123) Br. XIII Nr. 7.
142

girdiinin ar bir darbe yiyeceini, Trklerin, aslnda ger

ekten savamak istemedikleri"ni (124) belirtiyor; Mareal
Wilson'un, "ngiltere'den insanca hibir yardm bekleme
melisiniz" szne, "bize verilmi yerlerde bar szlemesi
koullarm zorla uygulamay kendimiz stlendiimiz yant
n verdim" diyordu. Eli Romanos, Millerandin kendisine,
"Fransa'nn, Yunan dostluu hesabna kendi karlarndan
vaz geemeyeceim" (125) sylediini, ona bildirdi. Hatt
Lloyd George, San Remo'da 22 Nisan'da, asker uzmanlara
gre "Mustafa Kemal'i yenebilmek iin ok byk bir or
duya gereksinme"nin bulunduunu kabul etmiti. Ama b
tn bunlara karn, Venizelos, "Barn zorla salanmas
iin General Paraskevopoulos'a yetki vererek hemen Bandrma'ya doru ileri yryn srdrme" iznini, uzun za
mandan beri beklenen (manday) 20 Haziran'da, Hythe'de
elde ediyordu (126). Hzl "zafer yry"yle Bursa ve
Edirne "fethedildi". Ancak, Paraskevopoulos 27 Temmuz'da
"Ankara'ya bir kol gnderilmesini" nerdii zaman, Milne
buna... Yunan ileri yrynn hibir bakmdan uzatlma
sna yetkisi olmadndan... iddetle kar kt; buna karn,
Venizelos bir yl sonra, 1920'de, "Mustafa Kemal'i ezme"nin (127) kolay olduunu sylyordu. Lloyd George
ise, "Yunan zaferlerinin byk bir deer tamadn" (128)
(124) Br. VII457.
(125) Le Matin 1.12.1922; Askeri Mecmua'nn Tarih Ksm No.57,192. (126) Br. VII 112, 307, 349; Oriente Moderno 114; (Atman) 114.
(127) Br. XII. No.102; Correspondence VII No.33.
(128) Br. Vffl 771. 21.9.1922'de yle aklyordu: "Yunanllara asla ahi
peni demedik, onlara ... silh yardmnda bulunmadk" ve 23'te: "Yunanllarla
Trklere ayn biimde, kesin olarak yansz davrandk" (!) (The Times,
25.9.,10.10.1922).
143

belirtmiti. Venizelos, dnden az nce sava hedefleri

ne ylece iaret etmiti: "Ulusu glerin Ankara ve Pontos evresinde yok edilmesiyle, iki katl bir sonu alnacak
t: 1- Boazlarn zgrlnn etkili gvencesi olarak...
Trkleri stanbul'dan srmek... 2- Pontos'da ayr bir devlet
kurmak... Bu devlet, Ermenistan ve Grcistan ile ibirlii
yaparak slamla ve gerekirse Rus Emperyalizmine kar
salam bir set oluturacak. Yunanistan'm bugnk gleri,
bu seferin tam bir baarya ulamasn saalamak iin yeter
lidir." Bu neri, onun kapld byklk duygusunun son
belgesidir.. Venizelos, o zamanlar ulusunun savatan ne de
recede yorgun bulunduunu biliyordu. Venizelos'un 14 Ka
sm'da yaplan seimlerde yenilmesinden soma, Sir Horace
Rumbold'a, zmir'den 21 tarihiyle gnderilmi bir raporda
"Yunan ordusundaki disiplin eksikliinden" yakmlmaktayd. Daha ok zaman nce, kirala bal subaylarn says art
m bulunuyordu. Bundan dolay Rumbold 27 Kasm'da
"zmir sava alannda bir Yunan k"n (129) hesaba
katyordu.
Kral Konstantin, dnnden hemen soma, Venizelos
siyasetini srdrmekten baka bir kar yolu olmadm an
lad; bylece Ankara'ya yry servenine atld. Ocak ve
Mart aylarnda, yeni bakomutan General Papoulas, Eskie
hir'e iki saldn yapt; ikisi de ok kan dklerek pskrtl
d. Mustafa Kemal, kinci nn zaferini, smet Paa'ya
gnderdii, 1 Nisan 1921 tarihli telgrafta, "Siz orada yalnz
dman deil, milletin maks (ters dnm) talihini de
yendiniz," (130) diyerek ok doru nitelendirmitir. nk,
(129) Br.XniNo.152, 179,186.
(130)N.II106.
144

efeler dneminden sonra yeniden oluturulmu olan kk

Trk ordusu, bundan byle kesin zafere tamamyla inanm
bulunuyordu. Metaxas, daha Mart aynda, Anadolu'da daha
ok derlenmemesi konusunda uyarda bulunmutu (132):
"Yunan ordusundaki srekli deiikliklerden dolay, Venizelos'un d sonucunda bu ordunun cidd bir harekt
yapma yeteneinden kuku duyduunu" sylyordu. Buna
karn, Dileri Bakan (Baltazzis), her trl aracl red
detti. 25 Haziran tarihli bir notada yle denilmektedir:
"Yunanistan, Helenizm'in birok yzyllk isteklerini ve ...
Sevres szlemesini savunurken ... ayn zamanda uygar
dnyamn karlarn da savunmaktadr. Yunanistan, mtte
fiklerin ortak kararlarn (Trkler'e) zorla kabul ettirmek
zeredir..." (133). Venizelos, 3 Temmuz'da General Danglis'e hitap ederek, "Hkmetin, ilke olarak devletin ie ka
rmasn kabulden kanmas(mn) dahi... Yunanistan'a kar
ilenmi son su olduunu" belirtmitir (134). Babakan
Gounaris, zmir'de 30 Haziran'da, "Tutsak Hristiyan halkn
kurtulu kavgasnn lnceye dek sreceim" farfaraca be
lirtmiti (135); gerek, kendisini artk uzun zaman bekletmeyecekti. Eskiehir'in "feth"inden soma, Papoulas, "Kral
Konstantin ordusunun, Kk Asya ilerine, 1071 ylndan
beri bir Yunan ordusunun girmedii yerlere dek girmesi"yle
vnrken, Fevzi Paa, "Dmann Anadolu ilerine uzan
mak isteyen kollan mezarlarna yaklayor; bu yeni sefer,
(131) Peyam- Sabah 12.7.1922.
(132)Harington247.
(133) Correspondence VIII No.2.
(134) The Times, 5.10.1922.
(135) Ayn yer. 1.7.1921.
145

dmann lm yolculuudur," (136) diyordu. Times haber

cisi, 8 Austos'ta, "Yunanllar ilere doru ilerledike g
revleri daha da glemektedir... Trk ulusularnn ou
lnceye dek dayanacaklar ve direnli olarak arpacaklar
dr ve ylece leceklerdir" (137) diye haber yolluyordu.
Lloyd George, Konstantin'in Ankara'ya nl emrini verdi
inden (15 Austos) bir gn sonra, Avam Kamaras'nda
(138) bir sylev veriyordu; bu sylevinde Lloyd George da
yazgnn deiebileceini olanakl grmekteydi: "Trkleri
uzlamaya zorlamak iin... Anadolu'nun dalk alanlarna
bir ordu gndereceimizi kim sylemi olabilir? Bu olanak
sz! Yalnz bir ikinci seenek vard: Her iki yan da sonuna
dek savatrmak... Savan tek artam, en sonunda olaylara
saygda bulunmay retmi olmasndadr," (139). Sakarya
Meydan Sava'nda, savan dnm noktas, zmir'de de,
Atina'da da pek abuk renildi. Yunan ordusunun pek o
denli rahatsz edilmeden geri ekilebilmesini ve Eskiehir'le
Afyon Karahisar nlerinde bir savunma cephesi kurulabil
mesini, yalnzca "geilen yerlerin yaklmas" gibi vahice
bir taktie borluydular (140). Papoulas, "Sakarya armalarmm son bulmu" olduunu dpedz sylemekle bir
likte, bu arada "Mustafa Kemal'in asker taktiiyle Trk as
kerlerinin yiitliklerinin hakkm vermek gerektiini, ama
ulusularm ileri hareketini kolaylatrmas olana olan her-

(136) The Times, 25.7.1921; RR! Unat: Ta. V. II No.8'de.

(137) The Times, 9.8.1921.
(138) Hkimiyet-i Milliye, No.289.
(139) The Times, 17.8.1921.
(140) Correspondence LX No.3. General Staff of the Western Front, Gre
ek Atrocities in Asia Minor (stanbul, Hsn-i Tabiat 1922), I-JJ.
146

eyin Yunan ordusunca yok edildiini" (141) belirtmitir.

zmir'in Helenlerce igaline (her zaman) kar kmakla bir
likte "denetimden uzak bir Trk ynetiminin geri dnmesi"
korkusunu da ilerinde tayan kibar Avrupa kolonisi, bu
kentte (142) "lonia ve Kemalistan (143) diye iki siyasal bir
liin" bir yl sreyle oluturulmasn dlemlemi bulunu
yordu.
1922 yl, zayf birok araclk giriimleriyle dopdoluy
du; nk, Yunanllarn direni glerinin gittike azald
grlyor, ama Trklerin oalmakta olan saldn hazrlklan kmseniyordu.
Araclk yapanlar, Anadolu'nun tamamyla boaltlma
sn gerektirmekle birlikte, bunun Mustafa Kemal'in kabul
edemeyecei koullara balanabileceine de inanyorlard.
Sava, Yunan ordusunun yklna dek bylece srp gide
cekti. Times, 4 Ocak 1922'de "Bansn ilk ve apak koulu
nun, Yunan ordusunun Anadolu'dan ekilmesi" olduunu
yazyordu. Aubrey Herbert, 4 ubat'ta, "Bunun tamamyla
ve dorudan doruya zmir'in igali srasnda Yunanllann
sorumsuzca ve acmaszca iledikleri ar hatalardan (ki
Lloyd George bunun balca sorumlusu grlmektedir) ileri
geldiini" (144) yazmt. Curzon, Lordlar Kamaras'nda,
30 Mart'ta, "Anadolu'ya (tilaf) Devletler(in)ce arlan Yu
nanistan'n, parasal ve bedensel olarak gcn yitirmi"
(145) olduunu belirtmiti. Yusuf Kemal'in 5 Nisan'da bil(141) The Times, 13., 14., 22., 27.9.1921.
(142) zmir vilyetinden Karabiber, 1919 Mays tarihli bir muhtrada Ame
rikan Yksek Komiserlii'nin ynetimi altnda bir "onia Devleti" kurulmasn
nermiti (New Bank Buildings, Freshfields and Leese, London, 30.5.1919).
(143) The Times, 26., 28.22.1921.
(144) The Times, 7.2.1922.
(145) Ayn yer. 31.3.1922.
147

dirdii boaltma isteine kar, tilaf Devletleri "Bar ko

ullarnn tm kabul edilir edilmez, kenti boaltmaya ba
lanabileceini" sylediler. Bu devletler, Yunan hMmetinin
sava harektlarna yemden balamak zere askerlerini Eskiehir-Ktahya-Afyonkarahisar cephesinden Trakya'ya ta
masna da engel olamayacaklard. Rumbold, "Stratejik
nemi olan demiryolu hattnn braklmasnn, ulusular,
savlarnda hibir snr tanmayacaklar stn bir duruma
ykselteceim", oysa imdi, "Yunan ordusunun iyi mevzi
lerde yerlemi bulunduunu" szl olarak belirttikten son
ra "Ankara Hkmeti'nin nemli sayda firar (146) olayyla
kar karya bulunduunu" da bildirmiti. te bylece Ati
na (ve Londra!), saman pne sarlm bulunuyorlard.
Ama, zmir'de boaltmann gereklemesini Rumlar ayr bir
Ionia Devleti kurmak zere bir "Ulusal Savunma Ligi"
(147) oluturdular. Olaylar bylece bhbirini st ste izledi.
Bakomutanl Papoulas'tan devralan Hadjianestis... ok
daha ksa olmak zere ksmen "yeni savunma hattna ekil
meyi" bildirerek, bylece subaylarn otoritelerini ve asker
lerin savam ruhunu zayflatm oluyordu... Sonunda, Trak
ya'ya nakletmek zere, Anadolu'dan iki tmen asker bile
ekti. Ortaeli Lindley, 8 Temmuz tarihli raporda, Yunan
Hkmeti'nin umutsuzluk iinde kimi delice dncelerde
bulunmas olaslndan sz ediyordu (148). "Bu, iki katl
bir darbe"ydi; bar zorla salamak iin stanbul'un "fethi"
(146) 5. ve 15.4.1922 tarihli notlar: Frangulis H 360-379; Oriente Moderno 1 650; The Times 17.4.; Corresp.XNo.93; Hak. Mil. No. 484; ZC 18, 518,
523;MillNevslll234,237;N.D 158.
(147) The Times, 25., 28.4.1922.
(148) Ayn yer. 7.9.1922; Corresp. resp. Turkey I No. 19, 20.
148

denemesi (!) (29.7. tarihli not) ve "Ionia'nm zerklii"

(30.7.); bu raporun iinde Hristiyanlarn, erkeslerin ve
teki Anti-Kemalistlerin... gvenlik ve esenlikte kalabile
cekleri (!) bir Kk Asya devleti olan "Ulusal Savunma
Ligi" nerisi de vard (149). 1919 ylnda "Mdfaa-i Hukuk-u Osmaniye" iin gzpeklikle ortaya kan, daha son
ra Sterghiades'in emri altmda belediye bakanlnda kal
may srdren Hasan Paa, "Bu dzenin kendisince, yalnz
trl cins ve mezhepte halkn mutluluunun salanmasna
ynelik olduunu" syleyerek "izmir Mslmanlar adna"
(150) ona, Harmost'a teekkrde bulunmutu. Bu ksa d,
korkun bir uyan izlemekte gecikmedi. 28 Austos'ta,
Atina'da yaymlanan resm bir bildiride, "Dmann 26
Austos'da iddetli bir saldrya getii" bildiriliyordu; ama
ayn gnde Hadjianestis de, btn Yunan uyruklanmn ve i
gal edilen yrelerdeki btn Rum rkna mensup kimseler
den 1903 doumlularm askere yazlmak zere kendilerinin
bavurmalar... bu emri yerine getirmeyenlerin asker kaa
olarak yasal kovuturmaya urayacaklar (151) emrini bil
dirdi: Quem deus perderevult, eum dementa (Tannmn fel
kete srklemek istedii kimse, aklm yitirir.) Yaklan kent
ve kyler panie kaplm olan Yunan ordusunun ka yo
lunu gsteriyordu. 1921'de henz askerlik zorunluuyla
alnm nlem olarak saygyla karlanan bu durum, imdi
anlamsz bir kin ve nefreyin ifadesi olmutu. Bakonsolos
Sir Harry Lamb, 2 Eyll raporunda, "u birka gn iinde
tam bir kargaalk beklenebilir... Sava gemilerinin erken(149) Corresp. X No.160; I No.18,104,109, 117; Or. Mod. II209 v.d.
(150) The Times 1.8.1922.
(151) Ayn yer. 30.8.1922; Corresp. I No. 162.
149

den gelmeleri ve ok sayda askerin karaya karlmas, yal

nzca gvenlii salamaya ynelik grnmektedir" (152)
diyordu. Ancak bu askerler ngiltere'nin emrinde bile deil
dir. Bu gemiler, Yunanllarn bir zamanlar, 15 Mays
1919'daki vahiliklerini nasl grmlerse, imdi de yine
gten yoksun olarak zmir yangm felketine (13-14 Eyll)
yle tank olmulardr.
Avam Kamaras'nda, "Yunanllar her meydan savanda
asker stnlklerini gstermilerdir," diyerek 4 Austos'ta
Yunanllar direnmeye kkrtan Lloyd George, sonunda
"kendi vc szlerinin yalnz delice deil, ama ayn za
manda zararl olduunu" (Lord Derby, 1.9.1922); ... "Yuna
nistan' lgnca bir servene srklemenin... bir devlet ada
mnn deil, ancak bir kumarbazn ii olduunu" dinlemeliy
di. Toynbee, "Pontos Rumlaryla Yunanistan'n igal ettii
topraklardaki Trklerin, Mr. Venizelos'un ve Mr. Lloyd Ge
orge'un balangta yaptklar byk yanllarn kurban olduklari'n (153), daha Haziran 1921'de sylemiti.

(152)Corresp.INo.204.
(153) Randolph S. Churchill, Lord Derby 441; The Morning Post 6.9.1922;
A. J. Toynbee, The Western Question 312; Nicolson 270; Ronaldshay IE 298;
krs. Harington 148.
150

http://genclikcephesi.blogspot.com

http://genclikcephesi.blogspot.com

i l g i l i

G O T T H A R D

J A E S C H K E

http://genclikcephesi.blogspot.com

TARH-KLTR DZS: 201

L E

L G L

S A V A I
N G L Z

B E L G E L E R
I I

http://genclikcephesi.blogspot.com

Dizgi - Yaymlayan:
Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A..
Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. ti.
Mays 2001

http://genclikcephesi.blogspot.com

GOTTHARD

L E

L G L

JAESCHKE

S A V A I
N G L Z

B E L G E L E R
I I

Trkeye eviren:
C e m a l Kprl

Cumhuriyet

NDEKLER
Y MUSTAFA KEMAL PAA:
1- Sultan Mehmed Vahdettin'in Ona Gvenmesi
2- Adana'dan stanbul'a Dek
3- Yakup evki Paa ve Samsun
Blgesindeki Gven Yokluu
4- Mustafa Kemal'in 9. Ordu
Mfettiliine Atanmas
5- Mustafa Kemal Anadolu'da:
A. Samsun
B.Havza
C. Amasya
. Erzurum
D. Sivas
E. Ankara
6- Ankara vestanbul Hkmetleri
Arasnda ngilizlerin Artan Kararszl...
VI. TTHATILIK VE YEN
TRK ULUSULUU
VE. "SAVA CANLER":
1-stanbul'da
2-Malta'da
3- Tutuklularn Karlkl Olarak
Geri Verilmesi

7
7
10
15
....24
39
39
48
54
63
71
81
92
104
113
113
127
133

http://genclikcephesi.blogspot.com

V
MUSTAFAKEMALPAA
1 - Sultan Mehmet Vahdettin'in Ona Gvenmesi
Charles H. Sherril, anlarnda (1) yle yazyor: "Yaz
g, kendisini byk felket olarak gstermekten haz duyar...
Yunan istila ordusunu zmir ehrine att; ayn zamanda
Samsun'da da ayn oyunu oynad... u koulla ki, burada ze
hir, panzehrini (Mustafa Kemal'i) bulacakt. Yazg, ikili
amaca hizmet iin, ikili kukla (let) kulland: Birinci kukla,
Lloyd George; Trkiye'nin gcn yok edip btn organla
rn felce uratarak mttefikler arasnda paylamay kolay
latrmak umuduyla Yunanllar Trkiye'nin istilasna k
krtarak onlara yardmda bulundu. kinci kukla olan Padiah
ise, Mustafa Kemal'in uzaklara, Samsun'a umum mfetti
(genel denetmen) atanmasna onay vererek saygnln d
rmeyi, kendisini huzursuz klan bu kiilii bakentten
sonsuza dek uzaklatrmay dnd." Bu szlerin belirttii
asl dnce doru olmakla birlikte, (okuru) Mustafa Ke(1) Ch. H. Sherrill, A Year's Embassy to Mustafa Kemal (1934), 66.
7

2. dana'dan stanbul'a dek

7 Kasm'da Mustafa Kemal'e geici olarak iten el ek
tirilmesi ve zzet Paa ile mtarekenin yorumu zerinde
telgraf al veriinin ngilizlerce renilmemesi, kendisi he
sabna bir talih eseri olmutu (11); yoksa, onun da Ali hsan
Paa'nm urad sondan kurtulmas g olurdu. Perapalas'ta oturduu srada, Daily Mail habercisi G. Ward Price
ile bir konuma yapmt. Price bu konuma konusunda
unlar bildiriyor (12): "Perapalas mdr bana bir ar ge
tirdi... Mustafa Kemal Paa... ile kahve imek iin.." Yk
sek stihbarat Subay Albay T. G. G. Heywood Price'm, bu
nun bir sakncas olup olmad konusundaki sorusuna,
"Onun ne istediini anlamakta hibir salanca yoktur" diye
yant vermiti. Price, szn srdrerek, "M. Kemal, yap
mak istedii bir neri iin Britanya resm makamlaryla na
sl balant kuracan" bildirmemi benden rica etti; 'Bu sa
vata yanl cephede savatk' dedi, 'Eski dostumuz Britanyallarla asla savamak istemezdik; bu istenmeyen sava,
Enver Paa gibi Alman dostlarmca yaplan basknn sonucu
oldu. Biliyoruz, partiyi yitirdik. Yanl ynlere gtrlen si
yasetimizin bedelini ar demeye hazrlanmalyz. Anado
lu'nun, Mttefik Devletlerce blnerek paylalacan pek
iyi biliyordum. Franszlarn, Anadolu'nun dnda tutulma
sndan, zellikle kayg duyuyoruz. Orada, bu topraklar ze
rindeki bir Britanya ynetiminden pek yle honutsuzluk
gsterilmemesi gerekir. ngilizler Anadolu iin sorumluluk
(11) TV 3390; Atay 270-82; TH150-53, 63,202; Bayur 180-189; apolyo 232-249; si. Ansiklopedisi 1729.
(12) Price, Extra-special Correspondent (1957), 104.
10

kabul edecek olurlarsa, Britanya ynetiminde bulunan de

neyimli Trk valileriyle ibirlii yaparak alma gereini
duyacaklardr. Byle bir yetki iinde hizmetlerimi sunabile
ceim uygun bir yerin bulunup bulunmayacan bilmek is
terim...' dedi. Albay H., bu konumay nemsiz grerek dik
kate almad ve 'Birok Trk generali kendileri iin hemen
bir i aryorlar' dedi. Yllarca sonrayd, kinci Dnya Sava
gemiti. stanbul'da Rfat (Refet Bele?) admda bir Trk generaliyle karlatm. Bu general, benim Mustafa Kemal ile
konumamda hazr bulunmutu.
Onun bu hizmet nerisinde iten olduunu, o zaman bu
neri kabul edilmi olsayd, Yakn Dou tarihinin deiik
bir yne dnecek olduunu sylyordu; kendisi hl bu d
ncedeydi."
Sonucun zerine bir soru iareti koymak gerekse bile,
Mustafa Kemal'in dorulanm ve belgelenmi olan bu sz
leri, gene de, aklama gerektirmektedir.. Onun bu szlerinin
nedeni, zzet Paa kabinesinde Harbiye Nazrlna atanmas
iin gsterdii abalarn nedenleriyle ayn olsa gerekir (13).
General Harington'un onunla konuma isteinin bir sylenti
olduu ne derece kukusuzsa, Dr. Rsim Ferit'in (Talay) de
ziyaret iin General Birdvvood katnda araclkta bulunmu
olmasnda da bir gerek pay bulunsa gerekir. Her iki general
de, 1918'de stanbul'da bulunmuyorlard; ama yine de bu
ikinci olay, olaslktan uzak deildir (14).
Gazetecilerin, Mustafa Kemal ile yaptklar konuma
nn daha byk bir nemi vardr. Birinci konuma, 17 Ka(13) ASDIV13.
(14) apolyo 273; Bayur 230.
11

sim 1918 tarihinde Minber gazetesinde kmtr (15). Mus

tafa Kemal, "ngilizlere kar beslediiniz duygular konu
sunda biraz bilgi verir misiniz?" sorusuna, "Bu savata n
gilizlerle Anburnu, Anafarta ve Filistin cephelerinde pek
ok arpmaya katldm. Ben bu arpmalarda... her za
man, yurdumun savunmasndan baka birey olmayan asl
grevimi yaptm ve bunun iin askerlik hizmetimi anmsa
myorum; dolaysyla da yreimde gceniklik ve dman
lk duygusu yer bulmamtr. ngilizlerin Osmanl ulusunun
zgrln tanmada gsterdikleri sayg ve insanlk kar
snda, yalnz benim deil, btn Osmanl ulusunun da, ngi
lizlerden daha iyiliksever bir dost bulamayaca kansyla
duygulanmalan pek doaldr."
kinci konuma, 18 Kasm tarihli Vakfta kmtr
(16): "Hkmetimizle brakma imzalayan devletlerin ve
bu devletler adma brakma koullarn belirleyen Britanya
Hlrimeti'nin, Osmanllara kar olan iyi niyetlerinden ku
kulanmak istemem. Sz konusu belge hkmlerinin uygu
lanmasnda yanl anlamay gerektirecek bir yan grlyor
sa, bunun nedenini hemen anlamak ve karmzdakilerle an
lamak gerekir. Doal olarak, bu grev hkmetlere der.
Benim bildiime gre, hkmetimiz bu konuda gereken gi
riimlerde bulunmutur ve bulunmaktadr..."
Britanya Yksek Komiserlii, Foreign Office'in yner
gesine uyarak, dikkatini zellikle "Teceddt Frkas"nda
(Yenileme Partisi) yeniden rgtlenen "ttihatlar"a y
nelttiinden dolay, Mustafa Kemal'in "Sz" gazetesine
(15) Kopyas Vakfta: 25 7 1923. ngiliz basnnda bir evirisi saptanamad gibi, bu konuda Foreign Office'e bir rapor gnderilmemitir.
(16) ASD 111(1961), 1.
12

verdii ve "Gazetenizin 29 Aralk 1334 (1918)... saysnda,

kimi kaynaklardan size bildirildiine gre benim Teceddt
Frkas'na girdiim konusunda bir haber yaymlanmtr. Bu
haber doru deildir. Ben asker sfat ve makammla ilgimi
srdrmekteyim. Dolaysyla gerek olmayan bu haberin
yalanlanmasn rica ederim (17)" anlamndaki yalanlama,
nemlidir. Mustafa Kemal'e yakn olan (18) "Minber" ga
zetesi de, 1 Aralk tarihinde, G. Ward Price'in u aklama
sn yaymlamt: "Trklere kar, ben ancak imdi gerek
ten bir yargya varabildim. ngiltere'ye gider gitmez yapa
cam ilk i, Trklerin bykln tantmak olacaktr. Bu
almamn iyi etkiler yaratacama inanyorum." ngilizler,
brakmadan hemen sonra Sultan'm, zerinde nemle dur
duu ngiliz dostluunu yeledii kansna vardklarndan
ve Mustafa Kemal'in ise Padiah katnda "makbul (kabul
edilebilir)kii" (persona gratissima) olduunu rendikle
rinden, bu konuda bir kuku duymalar iin hibir neden
yoktu.
Mustafa Kemal'in Ocak-Mart 1919 aylarndaki al
malar konusunda pek gvenilmez haberler vardr. Kendi
sinden birok kez konuma ricasnda bulunmu olan Rev.
Frew'niin (19), "nce, ttihat ve Terakki'nin cinayetlerini
onaylamalsn" yolundaki isteiyle ilgili olarak 1926 tarihli
anlarnda kendisi unlar yazm bulunuyor: "ttihat ve Te
rakki'nin temsilcisi deilim, ancak... (bu) yurtsever bir der(17)Tunaya413; Bayur 196.
(18) Alay 69.
(19) sko Presbiteryen Kilisesinin Padiah'myakn ilgisini kazanm olan
papaz, kendi giriimiyle, "ngiliz Muhipleri [Dostlar] Cemiyeti"yle elele gizem
li bir dostluk politikas ortaya karmt. (Luke II 82; Rey 260, 268, 298; N.I
209-215,313: Atay 94).
13

nekti. Balangcndan sonrasna dek, ben de bu dernek iin

de bulundum... ok eksiklikleri ve yanllar olabilir; ama
yurtseverlii tartmann ok tesindedir.." Olaslkla, Mus
tafa Kemal'in tutuklanmasnn dnld sylentisi, bu
konumadan sonra ortaya kmtr. M. Kemal, Yksek Ko
miser Sforza'mn kendisini anlayarak, "Ekselans, bir teh
like karsmda sefarethanenin emrinize hazr olduunu ben
de syleyebilirim" dediini belirtmektedir. Bu konuda,
Sforza da unlar sylyor: "Bb- l (Osmanl Hkmeti)
Mustafa Kemal'i stanbul'dan uzaklatrmakla... tehlikeyi
tamamyla gidereceini sanmaktayd. Kemal'in n halk
arasnda yaygmd. stanbul'daki kimi Britanya ajanlar, ilk
igal gnlerinde (onu) Malta'ya gndermeyi dnmlerdi.
Bu renilir renilmez, Mustafa Kemal'in dostlar bana
gelerek, bir tehlike doarsa kendisinin talyan sefarethanesi
ne smabilip snamayacarn sordular. Ben talya'nn, es
ki kahraman bir dman korumay kukusuz reddetmeye
cei yantn verdim. Bu yantm... Mustafa Kemal'in tutuk
lanmasyla ilgili her trl tasandan vazgeilmesi iin yetti."
(20) Bu sylentinin iyzn aratrmak pek g olacaktr.
Mttefiklere kar Trk kkrtmalar konusunda arasra
nemsiz yaknmalar Londra'ya bildiren Yksek Komiser
lik raporlarnda, bu tutuklama sylentileriyle iligili bir bilgi
yoktur. "tilaf ve Hrriyet Frkas" evrelerinde M. Kemal'e
gven beslendiinden dolay, bu sylentiye inamlmad
aktr. O halde, nasl olmutu da bu gven ortaya kmt?
Kardei Yzba Ali'yi, "Hrriyet ve tilaf Fnkas'mn
etkili kiilerinden" birinin kzyla evlendirmek isteyen Meh(20) Atay 94 v.d.; Sforza, Btisseurs 350, 358.
14

met Ali'nin, bu vesileyle Mustafa Kemal'le grmelerine

babas smail Fazl Paa'nm nasl yol gsterdiini, Ali Fuat
Cebesoy anlatmaktadr: "Ama ttihat olduunu sylyor
lar, doru mu?" diye M. Ali'nin saknca ileri srmesi zeri
ne, onun bu duraksamasn, "ttihat deildir. Sava srasn
da ve hatt daha nce Enver Paa ile olan mcadeleleri bu
nu kantlamaya yeter, sanrm," diyerek kolayca datmt.
Ali'nin dnnden sonra, Mehmed Ali, M. Kemal'i Kuz
guncuk'ta tanm ve ondan yle iyi bir izlenim edinmiti
ki, ona "elinden gelen her trl yardm yapacana ve frka
ileri gelenlerini inandrmaya alacana sz vermiti." Bu
szn de sonradan Dhiliye Nzn olduu zamanda (7 Ni
san 1919) tutmutu. Bu arada, ili'deki evine de sk sk git
miti. Bir seferinde de, Bahriye Nzn Avni Paa'y yannda
getirmiti. M. Kemal bunu u szlerle dorulamaktadr:
"Artk sanki ahbap olmu gibiydik... Bir kez bu kiilerce
Cercle d'Orient'dabir le yemeine anlanmtm... ngi
lizlerle anlamak zere olduklarndan sz etti. Kutladm ve
ok houna gidecek memnunluk belirtileri gsterdim." (21)
Bu szler, onun diplomatlktaki ustalnn kantdr (22).
3. Yakup evki Paa ve Samsun Blgesindeki Gven
Yokluu
Mustafa Kemal Paa'ya verilen 6 Mays 1919 tarihli
ynerge, grevi ngryordu: 1- Samsun blgesinde
esenliin ve gvenin yeniden kurulmas; 2- Silhlarn top(21) Cebesoy 33 v. dd., 60 v.d.; Atay 101 v.d.
(22) G. Jaschke, Byk inklap ve Diplomat Atatrk (V. Trk Tarih
Kongresi, 14 v. dd).
15

lanmas; 3- Varsa, almakta olan ralarn kapatlmas.

Acaba Foreign Office dosyalarnda bu konuda ne gibi bilgi
ler vardr?
Ermeni propagandas, Karadeniz Ordusu Bakomutan
lk stihbaratna, zellikle 9. Ordu Komutan Yakup evki
Paa aleyhine malzeme topladndan, General Milne bu
nedenle onun geri arlmasn istemiti. 17 ubat'ta ngiliz
War Office'ine u raporu gnderdi: "Verdiim emirlere g
re Mver-y Kafkas'n (Kafkas tesi) boaltlmas 2 u
bat'ta tamamland... General evki Paa'y 9. Ordu Komu
tanlndan uzaklatrdm..." 26 Mart'ta "Kendisinin hemen
stanbul'a arlmas ve emMerimizi daha byk bir gven
le yapacak bir subayla deitirilmesi" iin, Harbiye Nzn'mn emir vermesi gerektiini syledi (23). akir Paa, bu
nun zerine 3 Nisan'da, "9. Ordu kaldrlmtr" emrini ver
di. Bu ordu 15. Kolorduya dntrlerek, Kzm Karabekir Paa'nm komutasna verildi. "Sivas vilyetiyle Canik
mutasarrfl (dorudan doruya bakanla bal bulunan)
III. Kolordu blgesindedir." Yakup evki Paa, Kars telsiz
istasyonunun yklarak ortadan kaldrlmasndan dolay Mil
ne tarafndan sorumlu tutulduundan (24), hemen ayn gn
de stanbul'a gelmesi emrini ald.
Calthorpe ile Arnet, Samsun'daki huzursuzluk konu
sunda, daha Kasm 1918 sonunda, "Samsun'da brakma
hkmlerinin henz uygulanmam olduunu ve Hristiyanlan toptan ldrmek iin Mslman halkn silhlandnld(23) Y.. 14.4.'de Erzurum'dan ayrld ve 26.4.'de stanbul'a vard; K.K.
12.4'de stanbul'dan karak 3.5'de Erzurum'a vard (TH1169).
(24) Ayn. yer. 170,223 v.d.; Karabekir 17. 22; Byklolu 36,47.
16

n" ileri srerek yalanmlar (25) . "Samsun blgesindeki

Rum ekyasn" tepelemek iin 15. Frka, Aralk ay ban
da Batum'dan Samsun ve Sinop'a geldi (26). Calthorpe, 17
Ocak'ta Samsun'daki American Tobacco Company'nin
(Amerikan Ttn irketi) "...Btn Mslmanlarn ve zel
likle kyllerin silahlandrld" konusundaki 11 tarihli ra
porunu Londra'ya yollad. Bunun zerine, Foreign Office
(Dileri Bakanl) 8 ubat'ta, "Bildirilen durumlarn ge
mi ya da subay gndererek dzeltilmesi iin gerekli nlem
leri alabilir misiniz?" diye sordu. Webb, ayn 13'nde,
"...Olaan koullara dn, btn blgenin tamamyla silh
tan arndrlarak salanabilir ki... ancak byk asker g
lerle... yaplabilir"; 17'sinde de, "Bakomutanlktan Samsun
ve Tarbzon'a... kabilecek bir grlt ve patrdy nlemek
iin... asker glerin Amasya, Sivas ve Kayseri'de durmas
kouluyla gnderilmesini istedim" diye rapor verdi. Milne,
Samsun'a 200 kii gnderdi. Bu askerlere elik eden Rawlinson, "Askerlerin Rum halknca her trl sevin gsterile
riyle karlandklarn" yazmaktadr. Calthorpe'un 4 Mays'ta gnderdii Yzba A.C. Elliot, (Samsun), 29 Mart
tarihli raporunda, "2 Hintli subayla 50 Rajput ve Hintli
Mslman, ayn 25'inde Samsun'dan Merzifon'a gittiler;
yerlerine, aym 28'inde vardklar zaman bir Trk okuluna
yerletirildiler... Ben de, aym 28'inde oraya varnca... Ame
rikan misyonerlerinin 12 binasnn boaltlmasn emret
tim... Trkler bu emre ivedilikle uydular" denmektedir. Bir
Trk raporundaysa yle deniyordu: "9 Mart 1919'da, 200
(25) Harbiye Nezretinin 30. II ve Webb'in 2. 12. tarihli telgraflar.
(26) THI 164; Kle I 105 v.d.; Byklolu 36.
17

kiilik bir ngiliz mfrezesinin Samsun'u ve 30 Mart'ta

Merzifon'u igal ermeleri, Pontosu etelerin saldrlarn ve
eylemlerini artrd". (27) Milne'nin stihbarat Brosu'nun
birok raporlar bunu dorulad: "ou Rum asll asker ka
aklar... Samsun Sancanda, yaklak 300 kii... aramba
asker komutannca silhlandrlan Trk kylleriyle at
yorlar. Rumlar, Trkler de ayn yolda davranp, kiisel do
kunulmazlk gvencesi verirlerse silhlarn brakacaklar."
Suffolk alayndan Temen J.S. Perring, 20 Mart'ta, "Ayn
13'nde Samsun'a vardk. 200 Hintli Britanya askeri saye
sinde gvenlii iyi bulduk... Merzifon'u ve iinde de Amas
ya'y ziyaret ettim" diyordu. Yardm subay Yzba L. H.
Hurst, 24 Mart ve 4 Nisan tarihli raporlarnda, Bafra ve Ve
zirkpr'deki durum konusunda bilgi veriyordu. Webb ve
Calthorpe, btn bu raporlar (28) Foreign Office'e ilettiler;
bunlarn ayn zamanda, bilgi edinilmesi ve gereken nlem
lerin alnmas ricasyla Osmanl Harbiye Nezreti'ne de
gnderilmi olduu grlmektedir. Foreign Office dosyala
rnda bununla ilgili bir kayt bulunmamakla birlikte,
Webb'in aadaki, 25 Nisan 1919 tarihli raporu belki de bu
dosyalarda bulunmaktadr:
Trkiye Hariciye Nezretine, A. Calthorpe imzasyla
yazlm, 21 Nisan 1919 tarihli (28a), 9. Trk Ordusu'nun
silhtan anndnlmasmn yetersizliiyle ilgili bir mektubun
kopyas: "Ekselans; Erzurum, Erzincan, Bayburt ve Sivas
(27) Rawlinson 138; TH1174.
(28) 8., 27.3., 16., 28.4.1919 tarihli raporlar, 7.4. tarihinde Samsun'da
Rumlar, byk bir gsteri yapt (N. 11. 140).
(28a) indekiler HTVD 66'da.
18

blgelerindeki asker durumun memnunluu verici olmad

n sayglarmla bildiririm; 2- LX. Trk ordusu snrn beri
sine ekildiinde, bu ordunun bir blm sumla Erzurum
ve Erzincan ynetim blgeleri arasnda yol boyunda bulu
nan kylerde yerletirilmi, geri kalanysa snrla Samsun
arasndaki ky yolunda kalmtr. Bu orduya komuta eden
General evki'nin siyasal almalar, ilkbaharda eitli ra
porlarda birok kez bildirilmitir. Bu nedenle, Britanya Se
lanik Kuvvetleri Bakomutanlnca Osmanl Harbiye Nezreti'ne General evki'nin grevden alnmas konusunda
ynerge verilmiti; 3- imdi eitli kaynaklardan rendii
me gre Erzurum, Erzincan, Bayburt ve Sivas'ta batan ba
a kurulan ralarca, zellikle Trk ordusundan grnte
bamsz, ama aslmda asker denetim altmda devirme as
ker toplanmtr. Bakomutanlktan kan ynergelere aykr
olan bu kaamak eylemler istee uygun olmaktan btnyle
uzaktr; bu durum hemen durdurulmayacak olursa, iler cid
dlik kazanabilir; 4- Bu an durumu, ekselansnzn gr
ne sunmakla birlikte sz konusu ralarn asker toplamlar
n engellemek iin ilgili makamlara hemen ynerge veril
mesini rica ederim; 5- Bu durumla ilgili olarak yaplacak
giriimler konusunda, elden geldiince hzla bilgi verilmesi
ni de dilemekteyim."
Hriciye Nezreti, 25 Mays'ta u yant verdi:
"27 (?) Nisan tarihli szl notaya yant olarak, 1- Os
manl Kafkas Ordusu'nun Rus cephesine ayrlm olan 11.,
12.,9. ve 3. tmenleri, Kafkasya ile Azerbaycan'n boaltl
masndan sonra u mevzilere varmlard: 11. Tmen, Van
ile Bayezit blgesinde; 12. Tmen snrla Horasan arasnda;
9. Tmen, Erzurum ve Hasankale blgesinde ve 3. Tmen,
19

Tortum ile snr arasnda; 15. Tmen, Batum'dan geriye

dnmesininden soma Samsun-Amasya blgesinde; 5. Kaf
kas Tmeni'nin drt taburu snrla Trabzon arasnda; geri
kalanlar da Trabzon'la Samsun arasndaki yolda bulunmak
ta olup, Sivas'n gneyine doru yrmektedir. General
Milne Genel Kararghnn btn bu mevzilerden ve hare
ketlerden haberi vardn. 2-9. Ordu kaldnlmtr. Bu ordunun
komutan Yakup evki Paa hastalanarak 26 Nisan'da stan
bul'a dnmtr. General Milne'nin Genel Kararghnn da
bildii gibi, Haydarpaa Hastahanesi'nde tedavi edilmekte
dir. 3- Son zamanlarda 1310-1313 snfl ykmllerden
imdiye dek ertelenenler silh altna alnmtr. Britanya
makamlarnn istekleri zerine bunlarn arlar 16 Nisan
1335 (1919) tarihli emir gereince durdurulmutur. Bu ko
nuda gerekli bilgi, 28 Nisan'da Byk Erkan- Harbiye (Ge
nel Kurmay) Genel Karargh Bakan ve Harbiye Nezreti
Ordu Dairesi araclyla General Deedes'e verilmitir. 4Kimi ralarn, Osmanl Ordusu dndaki kurumlar iin,
hem de ordunun denetim ve gzetimi altnda, acemi erleri
askere ardklar haberinin aslsz olduunu belirtirim.
General Milne Genel Kararghnn say ve durumlarn pek
iyi bildikleri bu kurumlardan baka hibir rgt bulunmad
gibi, herhangi yolla askere ar da yaplmamtr. Gene
ral Milne Genel Kararghnn, silh bnakmas anlamas
nn uygulamasyla ilgili istekleri tamamyla yerine getiril
mitir. Bu brakma anlamas maddelerinin uygulanmas
konusunda yava davranlm olmasna gelince; bu konu ta
ma ve haberleme aralarnn eksikliinden ileri gelmi
olup yalnzca iyi niyetle bunun nlenmesi baanlamamtr.
Belirli sayy aan tfekler sklm, toplarn kamalar aln-

20

m ve ayn durumda bulunan makineli tfekler de istan

bul'a getmlmitir. Britanya denetim subaylar bu ilerin ay
rntlarm bilmektedirler. Bir Mslman ras'nn Kars'ta
varln rendikse de, bununla madd ve manev hibir
ilikimiz bulumadn zellikle eklemek gereini duyuyo
ruz. Bu ra, Britanya makamlarnca datlm, ama yeni
den oluturularak o zamandan bu yana bu makamlarn
onaylaryla yerine bir bakas gemitir. 5- Van vilyetinde
olduu gibi, Erzurum vilyetinde de bugne dek etelerce
hibir haydutluk yaplmamtr; Trabzon ve Sivas vilyetle
rinde de kimi bireysel sradan hrszlklardan baka bir olay
olmamtr. Yalnz Samsun'da byk sayda Rum eteleri
hrszlk yapmaktadr. Ancak Dou vilyetlerinde siyasal
nitelikte en ufak bir olay olmad gibi, siyasal hibir hay
dutluk olaylarna da rastlanmamtr. 6- Geri hibir rg
tn, hatt tohum olarak bile bulunmad saptanmsa da,
mparatorluk Hkmeti, gvenliin herhangi yolla bozul
masn nlemek iin Yldrm Ordulan'nm eski komutan
Tugeneral Mustafa Kemal Paa'y bu yrede bulunan Os
manl ktalarna Genel Denetmen olarak atamtr. 7- Yuka
rdaki haberlere ek olarak kimi grlerimi de aada belir
tiyorum: Btn sulamalar ve karlan btn grltler, Er
menilerin eserleridir; bunlar bar konferansnn kararlarn
dan dlemknklna uram olmak korkusuyla hedefleri
ne ulamak iin dolaplar evirerek huzursuzluk uyandrma
ya almaktadrlar. Asl ve esas olmayan yaknmalar daha
nceden tasarlanm olan planlarn bir blmn oluturmaktadn. Dou vilyetlerinde karlarn erimeye balad bu
mevsim, Ermeni etelerinin eylemlerine de uygun bulun
maktadr. Eylem zgrlne sahip olmalar iin, Ermeni

21

etelerinin izlenmemesi gerekmektedir. Trabzon, Van, Erzu

rum ve Sivas vilyetleri garnizon glerinin zayflatlmas
ve yerlerinden uzaklatrlmas, planlarnn iinde bulun
maktadr. Bunlar, Dou vilayetlerimizdeki ktalarmzn
Kafkasya iin tehlikeli olabilecei sansn uyandrmak ve
bu blgelerin bylece boaltlmasn salamak olan hedefle
rine bylece varacaklarn ummaktadrlar."
Calthorpe, bu notay 31.5. gnl raporlarla birlikte
Curzon'a gnderdi: "Trkiye Hriciye Nezreti'nden Erzu
rum'un asker durumu konusunda 21 Nisan tarihli mektuba
verilen yant Lord hazretlerine gndermekle onur duya
rm." 25 Nisan tarihli raporda (13 Mays'ta alnmtr) u
sayfa kenar notu bulunmaktadr: "Bu, Ermenistan'la ilgili
Paris kararna kar koymak iin Gen Trkler'ce bilerek ve
isteyerek oluturulan bir rgt gibi grnmektedir. Bar
tamsilciliine bir kopya. W. E. Edmonds. 14. 5.", 31 Mays
tarihli rapordaysa, yalnzca u kayt varchr: "(14.6.'da aln
mtr) Copy D. M. I. (= Department of Military Intelligen
ce, War Office) and P. D. (Peace Delegation)." (Trkesi:
ngiliz Asker Haberalma Blm ve Bar Delege Kurulu
na birer kopya).
Webb, 21 Nisan tarihli notadan baka, 25 Nisan'da
da Damat Ferit Paa katnda bir giriimde bulunmutur.
Bununla ilgili olarak u bilgi verilmektedir: "Bugn Sad
r z a m l a (A) Sava sulularna yaplacak davran (bk.
a. bl. VII) ile (B) Genel gvenlik konusunda konu
tum. Damat Ferit: -Hkmet Mttefik Devletlerin asker
makamlaryla ibirlii yaparak... halkn silhtan arnd
rlmasna karar verdi. Ben (Webb): -Asker denetim su-

22

baylarnn bu ile grevlendirilen Trk ktalaryla mem

leket ilerinde birlikte almalarna onay verilip veril
meyeceini Bakomutanlktan, doal olarak sormak is
terdim... D. F. -Byle bir davran "act of presence" (ha
zr bulunma) mnevi destek olurdu... W.: -lk atlacak
adm, haydut etelerinin silhlarnn alnmas... D. E: Makedonya (tarihi), bunun iin byk sayda asker kta
ya gereksinme bulunduunu gstermitir... Ben bekilik
kurumunun... Hristiyanlar tatmin edecek bir sistem ol
duu kadar, kadrolar boalm olan jandarmann glen
dirilmesini ucuza salayan ekonomik bir ara da olaca
dncesini ileri srdm ve en nce Hristiyan snma
clarn memleketlerine geri verilmeleriyle ilgili konulara
dikkati ektim." Curzon, 19 Mays'ta u yant gnderdi:
"25 Nisan tarihli yaznz ilgiyle okudum. Trkiye Hris
tiyanlarnn imdiki durumuna elverili olarak gstermi
olduunuz yardm ve korumadan dolay takdirlerimi be
lirtmek isterim.".. Webb, Bekilik kurumu dncesini,
Milne'in yerinde olarak belirttii sakncalar zerine, son
radan brakmtr (29).
Mustafa Kemal'in atanmas konusunda herhangi bir ra
porun bulunmay son derece artcdr. Nisan sonunda
Mavera-y Kafkas'ta bulunduu anlalan Milne, bu konuda
War Office'e yazm olsayd, yaznn bir kopyasn kesinlik
le Calthorpe'a gnderirdi. Calthorpe'un 21 Nisan tarihli no
tasna yantm uzun zaman beklemi olmas da anlalamaz.
(29) 17.9 tarihli Patrikliin yalanmas ve Milne'in 18 11 1919 tarihli ra
poru; kr. Dursunolu 64.
23

4. Mustafa Kemal'in 9. Ordu

Mfettiliine Atanmas
Calthorpe'un 21 Nisan tarihli notasyla, Mustafa Ke
mal'in 16 Mays 1919'da stanbul'dan yola k arasnda
geen zaman, 1 - Mfettilie atanmasyla ilgili 30 Nisan ta
rihli irdeye dein; 2- Grevine ve yetkileriyle ilgili yner
geye dein; 3- Bandrma vapurunun 16 Mays'ta yola kma
sna dein olmak zere blme ayrlr. Damat Ferid'in
Calthorpe'un notasn nce Dhiliye Nzn Mehmed Ali'ye
gstermi olmas kabul edilebilir. O da Damat Ferid'e, "Olay
yerine yetkili ve gl bir kimseyi gndermek pek uygun
dur" diye neride bulunmu; "rnein kimi salk veriyorsu
nuz?" sorusunaysa, "Hatrma Mustafa Kemal Paa geliyor"
diye yant vermi; bunu bildiren Ali Fuat Cebesoy, 20. Ko
lordu Komutam olarak Ankara'da bulunmakla birlikte, Mus
tafa Kemal'i Mehmet Ali'ye tantmak iin araclk yapm
olan babas smail Fazl Paa, bu "nemli konuma" metnine
bal kalarak, aynen ona yazmt. Damat Ferid'in "Kemal
Paa'y bir kez grmek ve huyunu suyunu anlamak" isteme
sine de, tamamyla inamlabilir. Bu nedenle onu "iki gn son
ra" Cevat Paa ile "le yemeine Cercle d'Orient'a" anlad. Onun hakknda pek iyi bir izlenim edinerek, ayrl s
rasnda, "Tantmza memnun oldum. Sizin gibi sekin,
gen ve deerli komutanlar bize ok gerekli olacak," demi
ti. Hemen ertesi gn, "Harbiye Nazn Mir akir Paa'ya,
Samsun'daki olaym incelenmesiyle Mustafa Kemal Paa'mn
grevlendirilmesi emrini vermi"ti (30).

(30) Cebesoy 46, 48, 60 v. dd.

24

Damat Ferit nlemlerini ngilizlerle skca anlaarak al

maya nem verdiinden, onun bu konuyu da akir Paa'ya
bildirmeden nce, "siyasal grevli" olarak her zaman kona
na girip kan Ryan ile grm olmas, ok olasdr.
Ryan, bu konudaki anllan arasnda unlar anlatmaktadr
(31): "Trk Hkmeti ilkbaharn banda gvenliin, mer
kez denetim altnda daha iyi salanabilecei amacyla be
lirli sayda genel denetim grev noktalar kurmaya karar
verdi. Bunlardan ilki ve olaslkla bu makama tek atanan
(32) Mustafa Kemal'di. Paa, aslnda sekin ve esiz bir as
kerdi; ancak, bu zamana dek dikkati ekecek hibir siyasal
rol oynamamt. Aka syleyeyim ki, Damat Ferit Paa
Nisan 1919'da genel denetmenlik plan konusunda benimle
konutuu zaman, M. Kemal ad bana hibir ey ifade etme
miti. Ben, (Paa'ya deil), igdsel olarak plana gven
sizlik gsterdiimden, Ferit'e bu plann aklc olduu konu
sundaki kukularm bildirdim. Kendisi, M. Kemal ile bir
likte yemek yediini, ball konusunda ondan doyurucu
ve gvenilir yantlar aldn, kendisi de onu yle bir subay
ve centilmen olarak kabul ettiini syleyerek, bana yeniden
gven verdi. Ferit'in bu szlerinin ve davrannn itenlii
ne inanyorum. Atatrk'n, Nisan'da greve atanmasn ka
bul ettii zamandaki gerek niyeti konusunda bir yargya
varmak ok zor olduu gibi; dorudan doruya eyleme ge
tiinde de onun davranlarn kstlamak olanakl deildi;
(31) Sir Andrew Ryan, The Last of the Dragomans (1951), 131.
(32) Yanl! "Yldrm Ktaat (Ktalan)Mfettiligi" 28.12.1918'den be
ri Konya'dayd ve bu greve Mersinli Cemal Paa atanmt (Byklolu 46).
Mustafa Fevzi Paa 14.5.1919'da "Birinci Ordu Ktaat Mfettii" olarak atan
mt (TV 3549).
25

nk, ne Trkiye iinde kk ve dank hizmetler stle

nen mttefikler, ne de (Sultan'm yardm altnda da olsa)
hkmet, halk zerinde ok byk bir etkisi olduunu ken
disi deneyerek renmi olan Mustafa Kemal'in arsna
kar ufak bir etki yapabilirlerdi."
Fevzi akmak, Ryan'n sylediklerini yle tamamla
maktadr (33): "gal glerinin irtibat (balant) subaylar
sik sk yanma gelerek, benden Samsun sorunu konusunda
ayrntl bilgi almak istiyorlard. M. Kemal Paa'nm Alman
larn ve Enver Paa'nm aleyinde olduunu syleyerek yeni
grevine gidince btn bunlarn (gvensizlikten doan kar
klk olaylar) ortadan kalkacan anlatyordum. Bu ne
denle M. Kemal'in eylemini onaylyor, hatt abuklatnyorlard." ngiliz Dileri Bakanl dosyalarnda, bu ko
nuyla ilgili hibir ey yoktur; belki ngiltere Sava Bakanl
dosyalarnda kimi bilgilerin bulunmas olasl vardr.
Bununla birlikte, byle bir dosya almasna gerek de yok
tu; nk, bir zamanlar Sultan'm ve Damat Ferit'in gveni
ni kazananlar, kesinlikle ngilizlerin de gvenine uygun g
rlmlerdi. akir Paa ile M. Kemal arasnda, Kemal'in
kendisinin haber verdii grme de, byle olmutur. G
rme, Mustafa Kemal'in u szleriyle son bulmutu:
"Memnuniyetle giderim...; yalnz... grevimin biimini be
lirlemek gerekir. Sizi zmeyeyim; isterseniz Erkn- Harbi
ye Reisinizle (Genel Kurmay Bakam) grerek bunu sap
tayalm." akir Paa, "Hay hay!" dedi (34). akir Paa'nm
ve Damat Ferit'in yanyana imzalarn tayan "9. Ordu Kta
at Mfettii" atanmas konusundaki irde, 30 Nisan'da (33) Akm'20.5.1948; Kle 1107.
(34) Atay(3) 106 v.d.
26

karld. Bu irde "Takvim-i Vaky"de (5 Mays tarih ve sa

y 3540) yaymlandktan sonra, 6 Mays tarihinde de basn
da duyuruldu. uras kayda deer ki, "kdam" gazetesi 1
Mays'ta u haberi vermiti: "Mustafa Kemal Paa, btn
Dou Ordular Genel Mfettilii'ne atanmta.'' Daha nce
30 Nisan'da da akir Paa, "Sivas, Van, Trabzon, Erzurum
vilayetleriyle Samsun sanca mlk memurlarnn, Mustafa
Kemal Paa'nm bildirecei ileri yapmalarnn, bir genel
geyle emir buyrulmas dileimizdir" szlerini tayan bir
genelgenin, bu vilyetlerle Samsun sancana bildirilmesi
ni, Damat Ferit'ten rica ediyordu. Harbiye Nezreti, Musta
fa Kemal'in iradeyi alm olduunu, 5 Mays'ta Genel Kur
may Bakanl'na bildirdi (35). Genelgeyse, ertesi gnn
tarihini (6 Mays) tar.
"6 Mays Tlimamme"sinin (Ynergesinin) (36) olu
turulmas konusunda, 1926'da "dikte edilen" (yazdrlan) ve
ancak 1944'te yaymlanan "Gazi'nin Hatrat"ndan (anlar)
baka, General Kazm nan'm (37) bir mektubu da vardr
ki, her ikisi de balca noktalarn tmnde birbirlerine uy
maktadrlar. M. Kemal'in diktasna dayanan tam yetkisinin
geniletilmesi konusu, zellikle nem tar. Milne'nin dze
ni zerine, (3 Nisan 1919 tarihli eriirle) 3. Kolordu'nun 15.
Kolordudan ayrlmasna (38) karlk her iki kta da yeni
Ordu Mfettiliinin emrine verilmekte, ktalarn yneti
minden baka bar ve gvenlikle ilgili konularda dorudan
(35) Faik Reit Unat, Mustafa Kemal Paa'ya 9. Ordu Ktaat Mfettii s
fatyla verilen vazife ve salahiyetlere dair baz vesikalar (Ta.V.II No. 12 belge 23; HTVD 1-2; Gkbilgin 79.)
(36) Unat, Vesika 7; HTVD 3; TH1232; Gkbilgin 80.
(37) Atay 107-111; Cumhuriyet no. 3241, 17.5.1933.
(38) TH1223.
27

doruya bu mfettilik emrine balanmakta; Harbiye Nez

reti subaylarn atanmalar ve grevden alnmalar gibi per
sonel ilerine de karma hakkm elde etmi bulunmaktadr.
Sivil makamlardan yalnz akir Paa'nm 30 Nisan tarihli
yazsnda ad geen vilyetlerle "Erzincan ve Canik msta
kil livalar"nn mfettiliin emirlerini dorudan doruya
yerine getirmesi gerektii gibi, bu vilyetlere komu olan
Diyarbakr, Bitlis, Mmretlaziz, Ankara ve Kastamonu
da mfettiliin sylediklerini dikkate alacaklardr." Mfet
tilik, askerlikle ilgisi olmayan iler konusunda da ilgili y
ce makamla haberleecek ve Harbiye Nezretini, konudan,
(somadan) haberli klmakla yetinecektir. akir Paa, 6 Ma
ys'ta Meclis-i Vkel'nn (Bakanlar Kurulu) tartmalar s
rasnda oluturduu ynergeyi (39) "M. TLemaY e gnderen,
buna gre, ynerge nceden Meclis'e vekillerce tartlm
gibi grnyordu; ama bu doru deildi; tam tersine, sz
geen makamlara gereken emirlerin verilmesi ricasyla a
kir Paa tarafndan 7 Mays'ta Sadretle (Sadrazamlk makamyla) Dhiliye Nezreti'ne gnderilmiti. Bunun zerine
ynerge "Vkela Meclisf'nde 17 Mays'ta okundu ve ieri
i uygun grld (40)." Dhiliye Vekili (ileri Bakan)
Mehmet Ali, bunu, 18 Mays'ta, mfettilik blgesinin y
nergede ad gemeyen "Kayseri ve Mara bamsz mutasarnflklan"na geniletilmesi (41) nerisiyle birlikte Harbi
ye Nezreti'ne gnderdi.
Tevfik Byklolu'na gre, "M. Kemal Paa'ya bu den
li geni yetkiler veren tarihsel ynergenin, ordu ve memleket
(39) Unat, Ves, 4; HTVD 4; Karabekir 1174.
(40) Unat, Ves. 6; HTVD 7; Gkbilgin 81.
(41) HTVD 12.
28

zerindeki sda igal denetimine karn nasl hazrlanp kabul

olunduu da, gerekten aydnlanmas gereken bir bilmecedir
(42)." Ynerge bylece, grne gre ne 27 Nisan'da
Kars'ta bulunan (43) ve belki de Mays bamda geri dnm
bulunan Bakomutan Milne'e, ne de Asker Atae Deedes'e
gsterilmitir. u halde Damat Ferit, M. Kemal'e gvenilebi
leceine kefil olduundan, ngilizler hibir pheye dme
milerdir. Yalnz, Karadeniz Britanya Ordusu Kararghnda
Binba van Millingen'in yannda War Office'in irtibat suba
y yardmcs olan Bennett, son zamanlarda aksini ileri sr
m ve unlar yazmtr: (44) "Sultan; Trk ordusunun sa
vam dnda kald konusunda gvence vermek amacyla
M. Kemal'in komutas altnda bir kurulun gnderilmesi nok
tasnda, Mttefik Devletler Yksek Komiserleriyle anla
mtr. Haziran'm 8. gnnde (benim 23 yama bastm
doum gnm), bir Trk kurmay subay odama geldi ve
Mustafa Kemal Paa ile yanndakiler iin vize istedi. Listeyi
okuyunca, orada Trk ordusunun en eylemci 35 generaliyle
kurmay albaylarnn bulunduunu anladm. Vizelerini ver
mek istemedim... Listeyi Genel Karargha gtrmeye karar
verdim ve ynerge istedim; grev bamda bulunan kurmay
subaya, bu kurulun bana barlardan ok savalarn listesi
gibi geldiini syledim. Konunun Britanya Yksek Komise
rinden sorulacan, bu sre iinde beklememi sylediler.
Yaklak olarak bir saat soma, ieri anldrm; geri dnerek
vizelerin verilmesi enirini aldm. Padiah'm M. Kemal Paa'ya kesin gveninin bulunduunu anlattlar." Tarihin tpa(42) Bykholu42.
(43) Rawlinson 177.
(44) John Godolphin Bennett, Witness (1962), 23.
29

tp uymas, bu sylenenlerin doru olduu dncesini vere

bilir; ancak M. Kemal, 8 Haziran'da Havza'da bulunuyordu.
Ona elik edenlerin says da 35 deil (45), 18'di ve aralarn
da bir tek general bile yoktu.
Harold Nicolson, M. Kemal'in atanmas konusunda
unlar yazyor (45a): "Mondros brakmas... bugn bize
rastgele, iyimser ve ho bir hava estirebilir..; Trkiye'nin si
lhtan anndrnlmasyla ilgili hldimleri kesin deildir;., bu
hkmler Anadolu'da yer yer dank olarak, acmacak denli
az, bir avu mttefik denetim subaynn gzetim ve deneti
mi altmda yrtlmektedir.. ok gemeden anlalmtr ki,
askeri ktalar terhis edilmedii gibi silahlar da teslim edil
memitir... Mttefik devletler... Trk Hkmetine uyarma
larda bulunmalar iin stanbul'daki Yksek Komiserlerine
emir verdiler. Damat Ferit Paa, buna yant olarak, yerel
garnizonlarn bakentten gnderilen yazl emirlere aldrma-.
maya eilimli bulunduklarn; tek umudun, brkma koul
larna uyulmasn zorlamak zere etkili bir kiinin zel g
revle gnderilmesi olduunu bildirmitir. Bu hizmet iin, t
tihat ve Terakki Cemiyeti'ne kar herkesin pek iyi bildii
antipatisini ve sava srasndaki Almanlara muhalif zihniye
tini ileri srerek Mustafa Kemal'i salk vermitir. Yksek
Komiserler, ilkin bunu olumlu karlamamlar, ama elde et
tikleri bilginin, Mustafa Kemal'in aslmda gvenlerine lyk
olmad kansn uyandrdm, somadan Damat Ferit'e
bildirmilerdir. Bununla birlikte, bu srada Kemal'e, Perapalas'taki yatak odasnda (!) hizmete atanm olduuyla ilgili
(45) Mehmet Arif, Anadolu inklb (1340/1924), 26; Selekl 194;HTVD
INo. 1, s. 9 (eksik).
(45a) Nicolson 117.
30

bildiride bulunulmutu. Bu bildiriyi, kendisine elik eden

Harbiye Nezreti Mstear ve dostu smet Bey (46), Damat
Ferit ile devletler dncelerini deitirmeden nce Anado
lu'ya gemesinin daha iyi olacan aritrmtr. M. Kemal,
ivedilikle eyasn toplayarak bir istimbotla o gece Karade
niz'e kmak zere hareket etmitir. Bu aralk, M. Kemal'in
tutuklanmas ve Malta'ya srlmesi iin bir emir de karl
mtr." Dlemle gerek, nasl da birbirlerine karyor!
Clair Price'n dnceleri daha da dlemcidir: (47)
"Mttefik Devletler genel kurmay ynergesinin, aklc her
hangi bir eylemde bulunulmasn salayacak biimde dei
tirilmesi iin, Kemal saat harcad; bylece deien y
nerge, ivedilikle (genel olarak Mttefiklerin maas saylan)
sadrzam Damat Ferit Paa'nn nne kondu; Paa da oku
madan imza etti. Dzeltilen asl metnin ikinci kopyalar
Mttefikler Genel Kararghnca Anadolu'daki alt rtbedeki
subaylara verilmek zere gnderildi. Yarnn tarihileri, Da
mat Ferit ile M. Kemal arasndaki ilikinin gerek iyzn
anlayabilirler, ama biz Kemal'in, hem mttefiklerin, hem de
Osmanl Hkmetinin temsilcisi olup somalarda Erzurum
Valilii hizmetini grmek zere (!) dnldn pek iyi
biliyoruz (48)." Oysa, Amiral Calthorpe'un 23 Haziran
1919 tarihli telgraf nasl da yaln bir etki brakmaktadr
(49): "Mustafa Kemal Paa, yaklak bir ay nce Samsun'da
asker genel denetmen olarak Sadrzam tarafndan, kuku(46) 24. 10. - 22.11. 1918 (TV 3402). (47) Eliot Grinnell Mears, Modern Turkey (1924), 557. C. Price o zaman- '
lar stanbul'da gazete habercisiydi; kr. "The Rebirth of Turkey" (1923) adl ki
tap.
(48) Br. VII300.411; Lloyd George 1286; bk. a. sayfa 149.
(49)Br.VNo.433. 5.
31

suz tam bir iyi niyetle atanm bulunuyordu. Ancak Sam

sun'a vardktan sonra, kendisini ulusal duygularn ve ya
banc dmanlnn oda durumuna getirmi olduu g
rld." Calthorpe'un ve Milne'in, Damat Ferit'in M. Ke
mal'e gvenilebilecei konusundaki szlerine kaplm ol
duklarn, Calthorpe'un raporu da kamtlamaktadr. Bunun
dndakilerin hepsi de sonradan ortaya srlm masallar
dr; Padiah'm ve Damat Ferit'in, Kemal'in stanbul'da bu
lunmasna dayanamadklan sav da byledir. Bu sav doru
olsayd, Kemal'i her ikisi de herhalde "kukulu kii" kay
dyla ngiliz stihbaratna (Intelligence Service) haber verir
lerdi.
Mustafa Kemal'in kendisi de, yola kmadan ksa bir
zaman nce "Bekiraa Bl"nde Fethi Bey'i ziyaret etti
i zaman, (50) "Bb- li ve Saray, benim hakkmda derin
bir aymazlk iinde bulunuyorlar. Konudan henz ngilizle
rin haberleri yoktur," demiti ki, 1927 Ekim tarihli byk
Nutuk'undaki (Sylev) szler de buna uymaktadr: "Bana
bu yetkiyi, onlar bilerek ve anlayarak vermediler (51)." akir Paa'mn, "Yola kmasnn abuklatmlmas rica edilir
(52)" szlerine karn, M. Kemal'in daha on gn stanbul'da
kalmas, Kurmaylar Kurulu'nu oluturmak, nemli konu
malar yapmak ve zellikle Genel Kurmay'la, 27 ubat'taki
istei zerine 8 Mays'ta donanma hizmetinden terhis edilen
Rauf Bey'le grmek iindi (53). O, anlarnda Damat Fe(50) Yunus Nadi, Mustafa Kemal Paa Samsun'da (Atatrk Ktphanesi:
7, 1955), 17; kr. Atay 113 v.d. ve Hilmi Uran, Htralarm (1959), 119.
(51) N. 17.
(52) Ta. V, 4; HTVD 4.
(53) TV 3549; Cebesoy 67; YT IH 17.
32

rit'le yapt bir konumasn yle anlatmaktadr (54): "Ra

uf Beyefendi, ben sizi... bir dost olarak grmeye ar
dm... stifanz Zt- ahaneye (Padiah'a) verildi. Pek zl
dler..." Ben: "Hkmet bugn yanl bir yoldadr. Bu gi
dile orduyu isyan ettirecektir... Nurettin Paa gibi bir zmir
vali ve kumandann grevden alp yerine Selnik'i dma
na teslim etmi olan Nail (Ali Ndir) Paa'y oturtuyorsu
nuz... Ordu buna dayanamaz." Ferit Paa: "Aman ne diyor
sunuz?" Ben: "Kesinlikle bir ayaklanma olacaktr." Ferit Pa
a, bir aknlk iinde yzme bakakald... ve yalnzca,
"Pek iyi efendim," diyebilerek ar ar yerinden kalkt... bir
sre soma da istifam kabul ettiler." Damat Ferit'in, M. Ke
mal'in sz dinlemezliini hesaba katmam olduunu, bu
fkra da gstermektedir. Kendisini "ulusun oban" sayan ve
uyruklarndan ayr ayr itaat isteyen Sultan iin de durum
byledir; Ferit de, istenen bu itaate uymay eriate uygun bir
ykmllk saymaktayd; 16 Mart'ta Rumlarn gsterilerin
den soma vilyetlere gnderdii telgrafta da (55), "Yasaya
bakaldranlara kar duraksanmayacaktr. Hkmetin btn
emirlerine uyunuz. eriat- islmiyenin dahi bize emri bu
dur." demektedir. Bir "fahr-i yaver-i hazret-i ehriyri"nin
(Padiah yaverinin), Efendisine kar bakaldrabiimesi, her
ikisi iin de yalnzca dnlemeyecek bir eydi!
M. Kemal, "ordu mfettilii" yetkisini aldktan soma,
duygularm olaanst szlerle yle anlatmaktadr: "Talih
bana yle uygun koullar hazrlam ki.. Bakanlktan kar
ken, duyduum cokudan dudaklarm srdm anmsyo(54) YTII403.
(55) stikbl (Trabzon) 18.3.1919; k. Damat Ferit'in Genelgesi: 8.3.1919
(TV3491)
33

rum. Kafes alm, nnde geni bir evren, kanatlarm r

parak umaya haznlanan bir ku gibiydim." (56) Ancak, o
daha bir sre, byk bir direnle duygularm gizleme sana
tn kullanmak zorunda kalacakt. Yalnzca, planlarn bilen
Kazm (nan) Paa ile ilgili deil, ayn zamanda akir Paa
ile de, yola kma dek, "gveni sarsmadan" almak zo
rundayd. akir Paa, ilgili btn asker makamlar, M. Ke
mal'in mfettilie atanmasndan, Kemal'in dorudan do
ruya emrine verilen kolordular "ynerge kopyasn" da ek
leyerek telgrafla haberli klmt. Kzm, hemen 30 Nisan'da iki gambotla motorbotun M. Kemal'in emrine ve
rilmesini, Bahriye Nezretinden (Donanma Bakanl) rica
etmiti (57). M. Kemal 6, 7 ve 13 tarihlerinde, "en az iki bi
nek otomobilinin verilmesini" ve "brakmayla somadan
alman kimi kararlarn, jandarma genel gleriyle askerin
genel yerleimini ayrntl olarak gsterir bir krokinin ve
mfettiliinin denekleriyle kiisel deneklerin ve olaan
d harcamalarn bildirilmesi"ni (58) bakanlktan da rica et
mekteydi. Kazm Karabekir, 8 Mays'ta kir Paa'dan b
tn Anadolu'nun siyasal ve asker koullarm gsterir ayrn
tl bir ifre almt (59). M. Kemal, daha 11 Mays'ta, Sivas
vali ve kolordu kumandamndan ve Samsun mutasarrfndan
"ekya etelerinin slm ve Grc, Rum ve Ermeni olduk
larna gre saylan ve bunlarn etkileri" konusunda, telgraf
la bilgi istemiti (60). 12 Mays'ta, Mehmet Ali, Samsun
(56)Atay 111.
(57) HTVD 5-6; Taa. V. 1, 5, 8 (3-5 tarihli yant); Gkbilgin 81.
(58)HTVD9-11.
(59) Ayn. yer. 66; Karabekir 26.
(60) HTVD 61,
34

blgesindeki Rum etelerine kar elverili nlemleri Harbi

ye Nezreti'nden rica etti (61). 10 Mays'ta Milne her bir
frkada ancak 1500 tfek kalmasna izin verilmesi konusun
daki emrini kesin bir dille anmsatyordu (62).
imdi artk sra, M. Kemal'in veda ziyaretlerine gel
miti. Bunun tarihini saptama ii, kimi glkler dourmak
tadr. M. Kemal'in kendisi, Cevat Paa ile birlikte Damat
Ferit'in evinde akam yemeine, (galiba) 14 Mays gn
arl bulunduunu kabul etmektedir (63). (Marmara k
knde) 8 Temmuz 1932 tarihinde verilen ay ziyafetinde de,
bu tarihin 13 Mays olduunu sylemiti (64). Bu tarih, ger
ee daha yakndr; nk Damat Ferit, 14 Mays'ta
Webb'in notasndan ve izmir'den gelen telgraflardan dolay
yle byk bir heyecana tutulmutu ki, sakin bir konuma
yapamazd. M.Kemal, bu bulumada diplomasideki ustal
n bir kez daha gstermi bulunuyordu. Damat Ferit'te
uyanan hafif bir kukuyu, M. Kemal, Cevat Paa'nn da
yardmyla, hi glk ekmeden databilmiti. Ertesi gn,
Sultan'm katna kabul edilmesi iin bir "Irde-i Seniye"
(Padiah istei) alacakt. Bu ziyaret konusunda sylenenler
de birbirine uymamaktadr. M. Kemal, 1932'de: "Maysn
14. akam, yedi buukta Yldz Saray'na gittim," diyordu;
ancak, 1946'da Falih Rfk, u szleri not etmiti: "Zt- a
haneyi ziyaret etmek zere Bb- l'den ayrldm (65); by
le olmakla birlikte, Mehmet Ali'nin, "...Yunanllar izmir'e
(61)Ayn. yer. 1049.
(62)THI 179.
(63) Atay 115; bylece keza Afet inan: Belleten 114 ve Atatrk hak. Ha
tralar ve belgeler (1959), 35.
(64) apolyo (295).
(65) apolyo, 301; Atay 121.
35

kyor," diye bard ve biroklarnn "protesto edece

iz!" diye karlk verdikleri toplantda, Nazrlarla kesin
olarak 15 Mays'ta grtne gre, Yldz Saray'nda ka
bul edilmesi de bu tarihe uygundur. Demek ki, 1932 tarihin
de bir yanllk olsa gerektir. Aslnda bu tarih konusunun
byk bir nemi de yoktur; ama Sultan'm, "Paa, paa, dev
leti sen kurtarabilirsin!" (66) diye aknca syledii szn
nemi byktr. "Kafamdaki bilmeceyi de zmeye ura
yordum," diyen Mustafa Kemal, tamamyla hakl olarak u
dnceyi belirtiyor: "...stanbul'a egemen olanlarn siya
setlerine kar gelen Trkleri tepelersem, Vahdeddin'in is
teklerini yerine getirmi olacaktm." Bykeli Sherrill, M.
Kemal'in kendisine 15 Mays 1919'daki durumu anlatrken
yapt betimlemeyi ele alyor: "Salonun penceresinden
dman zrhllarna bir bak." "Geri sultan bir kez yabanc
askerleri grmeye dayanamadndan (67) kkten bir daha
ayrlmayacan sylemekle birlikte, btn dncesi, kent
teki garnizon ktalarnn varlyla tilaf devletlerinin gs
terdikleri byk g stnlyle erevelenmi bulunuyor.
Damat Ferit'in "Protesto edeceiz!" siyasetinden baka bir
politikann gdlebileceini dnemiyordu. Bundan dolay
M.Kemal'in veda srasnda syledii, "Elimden gelen hiz
mette kusur etmeyeceime gven buyurunuz... grlerini
anladm...; bana emir buyurduklarnz bir an unutmayaca
m" szleri de onu memnun etmiti.
Atatrk konusunda btn yazlanlarda, M.Kemal'in 16
(66) apolyo'nun (302) syledii "Dikkat ve ballkla alrsanz" ekle
mesi, M.Kemal'in kendi dnceleridir; kesinlikle yanl anlam olsa gerek: Atay
122; ZC19: "en byk bir ilh iyilie ulama".
(67) Rey 262.
36

Mays'ta da Cuma selmlk trenine katld konusu (68)

hl gzden kam bulunmaktadr. Padiah'tan ayrlmas,
demek ki, burada olmutu. M.Kemal stanbul'dan, "Bandr
ma" vapuruyla saat 16'da ayrldndan (69) selmlk tre
niyle yola k zaman arasndaki ara, pek ksayd. Szde bir
ngiliz torpidobotu'nun (Bandrma) vapurunu batracayla
ilgili dikkat ekici yk de bu zamana denk dmektedir
(70). Rauf Bey'in limana giderken, "Canm, tutuklamak isti
yorlarsa, dar kmanz neden beklesinler; burada tutukla
malarna ne engel var?" dediini anlatmtr (71). J.Presland'n asker atae Deedes'den aktararak bildirdii haber,
inanlr nitelikte deildir. Bu habere gre, szde "Kemal
Anadolu'ya aka ekyay ortadan kaldrmak iin gitmi
imi; gerekteyse, hemen hemen umutsuzluk yznden kar
gaaya doru soysuzlaan, gc kesilmi bir halkn arasnda
bayram ykseltmi (72) imi. Deedes bir an iin Mustafa
Kemal'in kader izgisine deinmi. Mttefiklerin Yksek
Komiserleri, M.Kemal'in Yunanllarla talyanlarn istekleri
ne (hatt stanbul'daki Trk Hkmetine karn) kar koy
mak iin Trkleri toparlamak iin Anadolu'ya gittiiyle ilgi
li bir bilgi almlar ve Deedes, Cemal (!) Ferit Paa'y uyar(68) stanbul basn: 17.5.1919; Cumhuriyet 6.7.1960.: Padiah'n katma
kabul buyurulan kimseler ve kimi nemli olaylarn kaydedildii defterler: 12 ve
16 Mays. (Haluk Y.ehsuvarolu).
(69) Alemdar 17.5. (Kemal'inresmiyle!).
(70) Atay 124; Y.Nadi 18; N. 123; Hayat 18.5.1956 (Hsrev Gerede).
(71) YTIII17. ismail Hakk Tevfk Okday'a gre (zel mektup) Bennett
15.5.'te bundan sz etmi. Bunu 16.5.de Yzba Neet araclyla M.Kemal'e
bildirmi. Gvensizlik gsteren Bennett'in, "M.Kemal'in tutuklanmas gerekir,"
demek istedii aktr. Ancak bu onun kendi dncesi olup, Yksek Komiser
lik asla buna katlmamtr.
(72) Presland, Deedes Bey, 308.
37

mak iin gece yans ivedilikle Bb- li'ye gnderilmi; an

cak bu haberleri bildirdii zaman, yal adam, vcudu koltu
a dayanm bir halde... ona yavaa, 'ok ge kaldnz ek
selans! Ku utu!' demi." Btn bunlarn masal olduu
ak! Ama bunda gerek pay ne olabilir? Acaba bunlan Deedes'den duymu olan bir tank bugn yayor mu?
Cevat Paa'nm 15 Mays'ta M.Kemal'e teslim ettii
ifre anahtarnn, onca byk bir deeri vard (73). Milli
Mcadele bittikten soma, zmir'de kabul ettii gazetecilerin
(74), "Paa hazretleri, bu zaferi neyle kazandnz?" sorusu
na, "Telgraf telleriyie!" (75) yamtn verdii sylenmekte
dir. Fevzi Paa'nm ok ustalkla maskelemi olduu yardm
da, onun iin olaanst bir deeri vard. Paa, herhangi bir
kukayu uyandrmamak iin, Damat Ferit'in ricasn kabul
ederek Cemalettin Efendi'nin bakanlndaki "Ffeyet-i Nsha"ya da (28 Nisan-10 Mays) elik etmiti. M.Kemal'in
ayrntlaryla anlatt vedasm, Fevzi yle tamamlamtr
(76):" Cevat Paa, Fevzi Paa ile birlikte " ordu mfetti
lii oluturulmas", "silhlann elde edilmemesi", "Anado
lu'da bir ulusal ynetim oluturulmas", "Kuvay- Milliye
(ulusal gler) oluturulmas" ve "kar saldrya geilmesi"
konusunda be maddelik bir program yaptlar. M.Kemal, bu
be maddeyi uygun grd... ve byk bir direnle unlar
* syledi: "Aslnda, ben de bunu gerekletirmek zere Ana
dolu'ya gidiyorum. Kahraman ulusumun sinesinde hayatm
feda edinceye dein alacam"... "Heyecanla ayaa kalk(73) TV 3549; N. 114; Kle 1108.
(74) Halide Edib, Yakup Kadri, Falih Rfk, Mehmet Asm: zmir'den Bursa'ya(1922).
(75) apolyo 349; World Politics XI 519 (Dankwart A.Rustow).
(76) Akn 20.5.1948; Kle 1108.
38

tk... Yurdun kurtarlmas iin, hep birlikte alacamza...

yemin ettik".
Mustafa Kemal'in, Mttefiklerin Kz Kulesi'ndeki de
netimleri iin syledii, "Ne ahmaklk! Silhla cephane ar
yorlar. Bizse, kafamzla inancmz gtrrz," (77) sz,
ekici olduu gibi, inandrcdr da...
5. Mustafa Kemal Anadolu'da
A. Samsun
M.Kemal'in stanbul'dan yola k, hkmetin ve l
keyi igal eden devletlerin dikkatini kendisi zerine eken
zmir facias glgesi altnda getii gibi, Samsun'a varta
da bu glgeden yararlanld; nk orada karargh kurmu
olan ngiliz subaylar, Trklerin kendilerine uygun grlen
hakszlktan duyduklar son derece byk heyecan karsn
da anlay gsterdiler. Onun Damat Ferit'e gnderdii 22
Mays tarihli rapor, bunu kantlamaktadr (78). Aslma bak
lrsa, "Mill Mcadelenin almas iin" durum zellikle
Samsun'da uygun olmaktan ok uzakt. 9 Mart'tan beri ora
da bulunan 200 kiilik ngiliz-Hint ktas, 17 Mays'ta 100
kiilik bir gle desteklenmiti (79). Kzm Karabekir'in,
Erzurum'a geerken yolda, 17 Nisan'da Samsun'da saptad
, "Rumlarn krkar ellier kiilik eteler halinde kasabay
(77) Muzaffer K'rn Htralar (Zafer 19.5.1960)-Bsbtn uydurma:
Hatt- hmyun (14.5.1919): Mevlnzde Rifat, Trk nklabnn yz (Ha
lep). II36 (Selek 1190'dan alnt).
(78) Bykloglu 49
(79) HTV 68.
39

tehdide balam" olmalar durumu, M.Kemal'in varnda

da geerliydi (80). Buna karlk, M.Kemal'in elinde 19 Ma
ys'ta hibir g ve ara-gere yoktu; nk brakmadan
sonra orada bulunan zayf Trk ktas Pontosulara kar
evre dalarda daha kolaylkla savunma rgt kurabilecek
lerini doru olarak deerlendirdiklerinden, byk ounluk
la oralara ekilmilerdi (81). Atatrk, durumunu 1937'de
yle anlatmt (82): "Ben, 1919 senesinde Samsun'a kt
m gn elimde hibir madd g yoktu. Yalnz byk Trk
ulusunun soyluluundan doan ve benim vicdanm doldu
ran, yksek ve manev bir g vard." Trk ulusuna olan bu
inancm "ulusal bir sr" (83) olarak yreinde saklyordu.
13 Mays'ta, Temen J.S. Perring, Temen C. Hadkinson ile Dhiliye Nezreti'nden Mithat ile birlikte Bolu San
ca iinden geerek yaptklar bir denetim gezisinde, "H
ristiyanlarn ok az zarara uradklarn...; genel gvenliin
iyi" olduunu bildirirlerken; Samsun'da denetim subay
Yzba alter de, "Silhl etelerin saysnn oaldn;
btn yollarn tehlikeli olduunu ve Hristiyanlar iin geil
mez olduklarn" haber veriyordu. Samsun'da yardm subay
L.H.Hurst da, "Ekyaln gcnden bir ey yitirmemi ol
duunu (84)" ayn biimde, telgrafla bildiriyordu.
M.Kemal, 19 Mays'ta 15. ve 20. kolordulanyla emrine
verilmi olan vilyetlere "Birka gn kalacam" bildirmek(80)Karabekirl9.
(81) Kle 1107. '
(82) Cumhuriyet 1.4.1937; ASD JJ. 284; Afet nan. Atatrk Hakknda H
tralar ve Belgeler 104; YT1356: Kandemir, 19 Mays gn Samsun'da; Bykholu37; Coar 244.
(83)N.I. 12.
(84) Webb ve Calthorpe'un 19., 20. ve 28.5. tarihli raporlar.
40

le yetinerek "lkenin gvenlii" konusunda bilgi rica etti

(85). Bu sralardaysa, Britanya Genel Kararghnda kuku
lar uyanm bulunuyordu. Milne, 19 Mays'ta Harbiye Nezreti'ne u yazy gndertti (86):
"u konuyu ekselansnza bildirmekle onur duyarm: 9.
Ordu'nun kurulmasndan vazgeildikten soma, 9. Ordu Ge
nel Mfettii'nin ve onun Genelkurmay Bakan'mn, geni
bir kurmaylar kuruluyla Sivas'a gnderilmelerinin nedeni
anlalamamaktadr.
Bu subaylarn nasl bir grev alacaMarnn, kurulmas d
nlen rgtn nitehinin ltfen aklanmasn rica ederim.
Karadeniz Ordusu Bakomutan adna:
Tugeneral Duncan
Bu yazda, ne dnlen bir tutuklama, ne de grevden
alma konusunda bir istek var. ok daha alacak konu,
Mne'in, Cevat Paa'mn 24 (!) tarihiyle verdii u yantla
yetinmi olmasdr (87):
"General Milne cenaplarna... Sava srasndaki ordu
komuta rgt, lkenin her yerinde ortadan kaldrlmtr.
Ancak, geni bir alana dalm bulunan ktalarn, Nezret
adna her trl durumlarm denetlemek ve verilen emirlerin
ne derece uygulandm grmek iin, tpk Konya'daki Yl
drm Ktalar Mfettilii gibi olmak zere, 3. ve 15. kolor
dular iin de, 9. Ordu Ktalar Mfettilii kurulmutur. Bu
mfettilik, ayrca o yredeki silh ve tfek kollaryla ka(85) HTVD 62.
(86) HTVD 15, 493 (Fpreign Office dosyalarnda yok!); K.nan tarihin
de yanlyor.
(87) Ayn. yer'. 16.
41

malarn evkinin hzlandrlmasna ve hibir kargaaln

ortaya kmamasna alacaktr. Bu grevlerin yaplmas
iin uzunca geziler yapacak olan bu mfettilie, not yazla
rnda da belirtildii gibi ne Sivas ve ne de baka bir srekli
yer gsterilemediini belirtmekle onur duyarm. Basri K
zm Cevat"
Gerekten Samsun'dan gelen ilk raporlar, dindirici nite
likteydi. Yzba Hurst, 21 Mays'ta yle yazyordu (88):
"Son birka gnde genel durum daha sakindir... Kmil (!)
Paa, 19 Mays'ta buraya geldi. Denetleme gezisi yapmak
ve sknu korumak amacyla ierlere gidecektir.
Sancak iindeki genel durumu kendisiyle grtm"
(89). M.Kemal'in Samsun'dan gnderdii sekiz rapor vardn. Bunlar, geri kendi "kalkma program"mn (90) belirti
lerini gsteriyor idiyse de, "asayisizliin nedenlerinin sap
tanmas" gibi greve ballk grn altnda btk bir be
ceriyle gizlenmi, stanbul'da da hkm sren byk ulusal
coku gnlerinde dikkati ekmemitir.
M.Kemal, 20 Mays'ta Damat Ferit'e, 19 tarihli genel
gesinin Yunan askerlerinin karlmasna kar "avutucu ol
duunu" syledii gibi, ordunun "Yce Padiah'a ... tam bir
ballk" besledii, yeni hkmetin "ulusun haklarn koru
yacana inanc" olduu gvencesini de vermitir. Damat
Ferit, buna 21 Mays'ta u yamt gndermitir: "...Salk ve
esenlikle Samsun'a varnzdan doan sevinle, btn ile(88) Calthorpe'un 28.5. tarihli raporu. Kr. Trk Kltr VJH 35.
(89) Sivas'ta dolaan sylentilere gre,". ..Ermeniler mal ve mlklerini ge
ri almak iin buraya gelecekti". Bu nedenle Ermeniler onunla buluacaklar, ona
almalarnda yardm edeceklerdi (!) (Armenian Affairs, New York, 1,1949/50,
296).
(90) Bykholu 50..
42

rinizde baarl olmanz diliyorum... (9.1)" Ayn gnde,

"grevimin yerine getirilmesini" gletireceinden ve hal
k huzursuz edeceinden dolay (92), ngilizlerin 17 Ma
ys'ta yaptklar gibi haber vermeden asker karlmasnn
ve ktalarnn lke iine gnderilmelerinin nlenmesini,
Harbiye Nezretinden rica etmitir. "Asayisizlik" konusun
d a k i , 22 ve 24 Mays tarihli be ayrntl rapor gndermi
tir (93). Bunlarla jandarmann glendirilmesini rica etmi;
Harbiye Nzn evket Turgut Paa da, 26 tarihinde bunu ya
pacana sz vermitir (94). akir Paa, 30 Nisan'da szde
var olan "ralar" konusunda, 15. Kolordu'dan bir rapor ri
ca etmiti (95). M.Kemal, ayn 20'sinde Kzm Karabekir'e
bunu anmsatm; o da 24'nde, "Hibir yerde ne ra u
beleri kurulmu ve ne de emirlere ve kurallara aykn olarak
asker toplanmtr (96)" diye yant vermitir.
Ona aym 21'inde, "Biran nce zt- linizle bulumak
istiyorum; ama asayisizlik" yznden Samsun Sancanda
birka gn kalmak zorunluu vardr" (97) diye yazyordu.
23'nde de ondan, "gizli ve kiiye zel" ifreyle, mitingler
dzenleyerek izmir'in igalini protesto etmesi"ni (98) rica
etti. Ayn gnde, Ankara'daki Ali Fuat Paa ile balant kur
du (99). Aym 24'nde, Merzifon, Vezirkpr, Amasya, La
p) ASDIV No. II; Karabekir, Vesikalar. Basn Samsun'a vardm aym
21 'de bildiriyor. kdam ayrca, "Grevine balamtr" diye kaydediyor.
(92) HTVD 68.
(93) Ayn.yer. 1051, 69,71, 77; Byklolu 36,49; ASD IVNo.l2.
(94) HTVD 78, 82.
(95) Yaymlanmamtr; HTVD 66'da belirtilmitir.
(96) Ayn.yer. 67.
(97)N.IIINo.lO.
(98) Karabekir 34.
(99) N.I. 12.
43

dik, Havza gibi kimi yaknmalarn belgeleri de... kendisi in

celemek ve nlemler almak iin" ertesi gn Havza'ya gide
ceini Harbiye Nezretine bildirdi. Havza Kaymakam Fah
ri, bunu daha nce ayn 23'nde bildirmiti (100). M.Kemal
Havza'da banyo kr alaca bahanesiyle, aym 24'nde
Samsun'da veda ziyaretlerini yapt. O gn Hseyin Rauf
Bey de stanbul'dan ayrlyordu (101).
B. Havza
Kk Havza kasabasnn, M.Kemal'in orada bakald
r bayran am olmas gibi bir onuru vardr. u var ki,
onun 1927 yl Nutkunda sylemi olduu u szlerin de
dikkate alnmas gerekir (102): "tilaf Devletlerine kar
dmanca bir tavr alnmayacakt ve Padiah ve Halife'ye
canla bala bal kalmak, asl koul olacakt." Geri Musta
fa Kemal, "havas (sekin) demlen insanlarn anlay" olan
bu koulu reddediyordu; ama o yalnz devrimci deil, aym
zamanda usta bir diplomam; dncelerini beceriyle sakla
masn biliyordu. En iyi dostlar bile, "gezisinin nerelere
olacan", kimi zaman bilememekteydiler. 16 Mart 1920
tarihindeki meydan okuyuuna dein, ngilizlere aktan
aa dmanlk gstermekten saknd gibi, halkn h
kmdarlk lehindeki duygularm dikkate alarak Byk Mil
let Meclisi'nin 1 Kasm 1922'deki kararma kadar da Sultan
ile bozumaktan kand. Havza'da ngilizlerin ve onlarla
(100) HTVD 72; Gkbilgin 85; Zbeyrolu Mehmet Fuat, Yurdumuz Hav
za (1925) 34.
(101) YTIII17.
" (102)N.I8.
44

birlikte Damat Ferit'in partiyi yitirdiklerini farketmelerine

dek oyununu srdrd. Sultan'a, daha sonralar sk sk yap
t gibi, bir ballk telgraf yollad (103) ve Damat Ferit
Paa'y da, Ferit'in Patrikhaneler kanalyla kayg uyandrc
haberler almasna karn birok gn aldatmay srdrd.
Sait Molla, 23 Mays'ta, kurucusu bulunduu "Trki
ye'de ngiliz Muhipleri Cemiyetini" koruyup kayrmalarn
btn belediye bakanlarndan istedii zaman (104), M.Ke
mal 26 tarihli genelgeyle "Ulusal bamszlmzn ve siya
setimizin kurtarlmasnn, ancak ulusun tek vcut olarak sa
vunmasyla baarlabilecei" (105) gryle "siyasal serven"lerden kanlmasn uyarsnda bulundu. Daha ayn
18'inde bir "Redd-i lhak Cemiyeti"nin kurulmu bulundu
u Havza'da, ulusal kalkmann rgtlenmesi almalar,
Mustafa Kemal'in "mitingler dzenleyerek ulusal gsteriler"de bulunulmas iin yapt aryla, ayn 28'inde doru
una varmt (106). Damat Ferit, daha ayn 29'nda, kendi
sine, "rtl denein onaylanarak ivedilikle yrelerine
gnderilmesi" iin, Dhiliye Nezretine emir verdiini, ona
telgrafla bildirmiti. Bu denek, 1 Haziran "Meclis-i Vke
l (Bakanlar Kurulu) kararyla" kesin olarak saptand (107).
Damat Ferit, 24 tarihli "Ordu Mfettilikleri Hakknda Tali
mat Msveddesi (Ordu Denetmenlikleri Konusunda Yner
ge Tasars)" iin Meclisi Vkelca kk deiiklikler ya
plmas isteiyle, 29 tarihinde Harbiye Nezretine bildiride
(103)"rade-iMilliye"debelirtiliyor;No.I.Krs.ZCI lOveASDI 15:11.6.
(104) Bk. yu. Bl. I not 11.
(105) N.I. 19, III No. 25.
(106) N116; Zbeyroglu 37.
(107) HTVD 88; Gkbilgin 84.
45

bulundu (108). Ayn gnde, M.Kemal ngilizlerce "Bam

sz Krdistan" olarak planlanan blge konusunda, evket
Turgut Paa'dan bilgi rica etti ve 30 tarihinde de, "tilaf
Devletlerinin Trk ulusal onuruna, yasal haklarna kar z
limce saldrlarndan dolay" (109) duyulan genel heyecan
konusunda, ona bilgi verdi. Ayn gnde Bakanlar Kurulu,
yalnzca "Yunan glerinin okluundan tr direnilemeyecei" (110) kararn veriyordu; ama bu kararda, Mustafa
Kemal'e kar hibir ey yoktu!
Sivas Vilyeti'ne dnen Ermeni gmenler, "ta yerin
den oynattlar". Bunlar izmir'e Yunanllarn kmasndan bu
yana kendilerini tehdit edilmi duyumsamaktaydlar. 23
Mays'ta (Anadolu'nun her yerinde olduu gibi) Sivas'ta da
bir miting yapld. Ermeni Patrikliine gnderilen bir rapor
da yle denilmektedir:
"zmir'in igali vesilesiyle miting, "Cihat" ilam tehdi
di, Sadrzam'n Drtler Meclisi'ne gnderdii tehdit telgra
f (111), Trkleri son derece heyecanlandrd ve onlar daha
da denetlenemez duruma getirdi..." Calthorpe bu raporu, u
mektubuyla birlikte Londra'ya gnderdi: "Bireysel kimi du
rumlarda... Patrikhanenin vilyet temsilcileri bir dereceye
dek durumu abartadursunlar, lkedeki ilerin bugnk du
rumu, memnunluk verici olmaktan ok uzaktr..." (112)
Bundan dolay Calthorpe, Ermeni snmaclar korumak
iin "ilgili yneticilere" ynerge verilmesi ricasyla Bb-
li'ye 24 Mays'ta bir nota vererek gereinin yaplmasn
(108) HTVD 73-75; Gkbilgin 82.
(109) HTVD 90, 92; Gkbilgin 140.
(IO)THII 1,102.
(111) Anlalan, 15.5.1919 tarihli protesto notas kastedilmektedir.
(112) Further Corresp. II No. 69 (1.7.1919 tarihli Calthorpe'un raporu).
46

uygun grmektedir (113). Damat Ferit, "Grevlilere hemen

telgrafla kesin emir verilerek... zel inceleme yaplp, sonu
cunun hemen ... bildirilmesi" iin evket Turgut Paa'ya 31
Mays'ta ricada bulunmutur. Turgut Paa, "Mustafa Kemal
Paa'ya yazalm," diye emir vermitir. 2 Haziran'da evket
Turgut'un, "Bugne dek gelen raporlardan, 3. Kolordu mn
tkasnda gndelik haydutluklardan baka bir ey olmad
bilinmekle birlikte..." (114) kaydyla M.Kemal'e ngiliz no
tasnn bir kopyas gnderilmitir. O da, 3 Haziran'da (var
aym 4') (115) yant vermitir: "tilaf Devletleri, ulusumu
zun haklarna ve bamszlna dokunmadka... Msl
man olmayanlarn korku duymasna hibir neden yoktur...
ancak, zmir yresinde grlmekte olan eylemlere kar
benzer eylemler yaplmasna... ulusal gsterileri engellemek
ve durdurmak iin kendimde ve hi kimsede, g ve takat
gremeyeceim..." Aym gnde (3 Haziran) btn asker ve
sivil makamlara bir genelge gndererek "ulusal tam bam
szln..." "asl koul" olduu konusunda Paris'e gitmekte
olan Bar Temsilciler Kurulu'na ynerge verilmesi ve bu
nun tilaf Devletlerine bildirilmesi iin gsteriler dzenlen
mesini ve Sadrzam ile kiisel olarak Sultan'a telgraflar e
kilmesini istedi; bylece ngilizlerle Damat Ferid'in, soru
nun iyz konusunda artk kukulan kalmam oluyordu.
"Aldandklann anladlar" (116). Bunun zerine Milne, 6
Haziran'da u istekte bulundu (117):
(113) N.118; HTVD 1052'de tam metin.
(114) HTVD 1053; N.118.
(115) N.119; HTVD, 95,1054
(116) N.1.20; Kle 109. Damat Ferit 6.6. tarihinde Paris'e hareket etti.
(117) HTVD 494; Foreign Office'in dosyalarnda yoktur (!).
47

"General Kemal Paa ile kurmaylarn vilyetlerde bulu

nularnn istenir birey olmadm ekselansnza bildirmek
le onur duyarm. Sekin bir generalle kurmaylar kurulunun
lke iinde dolamalar, kamuoyunu tedirgin etmektedir.
Ben askerlik bakmndan bunlarn almalarn gereksiz
grmekteyim. General Kemal Paa ile yanndakilerin hemen
(118) stanbul'a dnmeleri iin emir vermenizi dilerim.
G.F.MTLNE
Karadeniz Ordusu Bakomutan"
Calthorpe bu yazy 8.6.'da bir nota ile dorulad: "Ek
selans Hriciye Nzn; 1- Ekselanslarnza bildirmekle eref
duyanm ki, kimi kt niyetli kiilerin huzursuzluk karma
ya giritikleri ve kankla yol atklan konusunda Samsun
Sancamdan kayg uyandnc haberler bana kadar geldi. 2M.Kemal Paa'nn bu hareketlerde nder rol oynad sap
tanmtr. 3- Karadeniz Ordusu Bakomutanmca, M.Ke
mal'in dnmesi iin Trkiye Savunma Bakanlna ynerge
verilmitir. 4- te, zellikle rksal ve dinsel nitelikte bir kanklk olursa, bundan doacak ok rktc sonulara dik
katinizi ekmek isterim. 5- Dolaysyla, kendilerinin yne
timleri altndaki blgelerde kacak herhangi bir kanklktan, kiisel olarak kendilerinin sorumlu tutulacaklan konu
suyla ilgili olarak hemen sivil memurlarn uyanlmalanm di
lerim. 6- Sivas vilyetindeki durum konusunda srekli ola
rak tarafma sk sk bilgi verilmesini de aynca istemekte
yim... (119)".

(118) Asl metinde al izilmitir!

(119) 11.6.1919 tarihli rapor.
48

evket Turgut Paa, Milne'in notasna 8 Haziran tarihli

u yant verdi (120): "M.Kemal Paa'nn 9. Ordu Ktalar
Mfettiliine atanmasndaki en etkili nedenlerden biri Y
ce ngiltere Devleti temsicisinin Bb- li'ye verdii bir no
ta olmutur. Bu nota zerine, Sadzam Paa siyasal temsil
ciyle (Ryan!) grm ve bir denetmen gndereceini sy
lemi; hibir itiraza da uramamtr. zellikle o sralarda,
(igalci) devletlerin kararghlarnn da silhlarn toplanma
d ya da (kendilerine) gnderilmedii konusunda birok
yaknmalar vard. Dolaysyla btn yaknmalarn nn
almak ve hem de Hkmetin brakma gereince sorumlu
bulunduu lkede gvenlik ve denetimi salam olmak iin
Heyet-i Vkelca tartlarak lke gvenlik blgesine ay
rlm ve her blgeye bir de mfetti (denetmen) atanmtr
ki, M.Kemal Paa da bunlardan biridir.
Yani ... tarih ve ... numaral notunuzla da (121) isteye
rek uygun grdnz gibi Yakup evki Paa'nn yerine
atanmta Ancak barla ilgili bir rgt olduu iin Ordu
Komutam deil, "Ordu Mfettii" samn tamaktadr. By
le bir denetmenin vilyetleri dolamasnn, kamuoyunu ra
hatsz m edeceinin ya da tam tersine yattracann m
deerlendirilmesini, lkenin deneyimli bir askeri ve evlad
ve zellikle bu ite sorumlu bir mesul bir nazr (bakan) ol
duum iin cizlerine (bana) bnaklmasm, sayglarmla y
ce kiiliklerinden diler ve sekiz aydan beri sren bir brak
madan soma, artk biraz da Trklerle Mslmanlar ltfen
gveninize uygun grmenizi pek rica ederim."
(120) HTVD 18; Byklolu 42. alacak derecede yrekli ve arbal
bir dil!
(121) Trk Genelkurmay belgeliklerinde bulunmamtr.
49

evket Turgut, (Meclis-i Vkel kararna uyarak)

M.Kemal'e (122) aada verdiimiz, 8 Haziran tarihli
telgraf gnderdi: "Elinizin altodaki istimbotlardan (motor
lu tekne) biriyle buraya terifiniz rica olunur."
Bylece, M.Kemal ile Harbiye Nezreti arasmda, Ke
mal'in 8 Temmuz'da grevinden alnaca zaman biten ho
bir saklamba oyunu balamaktadr. Bunu herkes yeterince
bilmektedir. Acaba, ngiliz Dileri Bakanl bu konuda
neler anlatmaktadr? Yzba Hurst, 12 Haziran'da Calthorpe'a bir rapor gnderdi; o da bu raporu, o aym 21'inde ilgili
makama iletti: "Haziran'm l'inci gn evirmenim Capt.
alter... ve Capt. Elliott ile birlikte Samsun'dan ayrldm...
nceki akam, Samsun Metropoliti Mgr. Germanos... Hav
za Piskoposundan kayg verici bir haber aldm-, bu habere
gre Mustafa Kemal Paa'nn u anda oradaki rgtn ta
mamladktan soma epey bir Rum'u hapse atm olduunu
bana bildirmektedir. Bu durum beni, Kemal Paa'mn gre
vini kukuyla karlayan Deedes'in telgrafryla birletirdik
ten soma bir gece iin Havza'da kalma kararma gtrd...
Rum Piskoposu bana... 30 Mays'ta camide zel bir yin ya
pldn ve bunu, Belediye nnde bir mitingin izlediini
anlatt (123).
Tanklarna gre M.Kemal, sylev vermemi. Bu miting'de ... Fuat Efendi adnda bir kimse, ok sert bir konu
ma yapm:... Orada hazr bulunanlar, zmir'i kurtarmak
(122) HTVD 19; ZC110; MArif 27.
(123) Zbeyrolu'na gre (s.3 8) 3.6. tarihinde, "cuma gn". Yanlyor ol
sa gerek; nk o gn, cuma deildi. Mr. Getchell, Fuad' ihbar etmi. alter (T
tn Rejisinde, Galata) grevden alnmasn istemi, somadan bu karar Refet'in
ie karmasyla (1922'de) geri alnmtr.
50

iin gerekirse canlarn ve mallarn vermeye hazrlanmaya

davet edilmi..,.Ertesi sabah (2.6.?) General M.KemaPi zi
yaret ettim. Beni drstlkle kabul etti. Memuriyeti hakkn
da kuku beslediime konusunda hibir belirti vermedim.
Genel durumu ve gvenliin yeniden salanmas iin alna
cak nlemler konusunda konutuk. Bana, Havza'da kalmas
nn olas olduunu, birka zaman iin hava ve suyundan ya
rarlanacan, ama daha bir sre iin Amasya'ya gitmek is
tediini syledi. Soma daha uzaklara gitmek istediini ...
ondan soma da yine Trabzon ve Erzurum blgelerim dola
abileceini anlatt... Kemal'den soma Kaymakam Fahri
Bey'i ziyaret ettim... ve hapishaneye gittim. 9 Rum... birka
gndenberi tutuklanmlard. Fitnenin ayaklanm olduu
duygusu iinde, leden soma saat bir buukta Havza'dan
ayrldm ve saat soma Merzifon'a vardm. Yolda katr
ykl (belki 30-40 kadar) birok kafileler dikkatimi eke
rek askerlerle karlatk. Capt. Levien, durumu byk bir
kaygyla karlad... Soma Amerikan Kurulu'na bavur
duk... Mr. Getchell, (30 yla yakn Trkiye'de bulunan) Dr.
White, Dr. Marten ve Mr. Pye, u sralarda durumun ok
ciddi olduunu onayladlar... Capt. Levien durumu Capt.
Salter'e bildirmek zere, ertesi sabah Samsun'a gitti. Aym
3'nde ve 4'nde; kentteki Mslman halkn korkun bir
ruh duromunda bulunduunu ve slam etelerinin oluturul
duunu... Merzifon Hristiyanlarnn panie kaplm olduk
larn gsteren epey bir bilgi aldk Hac Hamdi Efendi Basmacolu Dr. Marten'e, ok yaygn bir propagandann... l
kenin devletlerce paralanmas ve denetim altna alnmas
erevesinde yaplmasndan ok... sonuna dein sava paro
las erevesinde yapldn sylemiti. 4 Haziran'da Sivas

51

ekiplerinden Yzba Miles, Yzba Richard (124), Te

men Isaacs ve deiik rtbeli yedi kii... geldiler. 7 Hazi
ran'da Yzba Miles ve ben, Mr. Getchell ile birlikte Kay
makam Ahmet Efendi, asker komutan Mehmet Bey, mft
ve kadyla bulumak zere hkmet konana gittik. Ksa
bir konumaya yol atm... Onlar gibi lkelerinde huzur ve
mutluluun geri gelmesi isteinde, lkenin yeniden dirilii
iin birlikte almak umudunda bulunduumuzu belirttik.
Bu kimi gr ve bo szler istenen etkiyi yapma
benziyordu... 8 Haziran'da, Amerikan Kurulu'na on adet
telgraf (gecikmi, nk M.Kemal Havza hattn kendi ileti
leri iin srekli olarak kullanyordu) geldi... zmir iin pro
testo mitinginin... 9 Haziran'da yaplacam... Rumlarla Er
menilerin de arldn duydum. Sylevler kusursuzdu.
Bu davrann szl protestoyla snrl olmas dncesi ve
riliyordu... Mezrifon'da hazr bulunmas bile, kendisinin ge
ri arlmasna yetecekti... Yunanllara kar kesin bir ey
lem dzenlenmi olup, zmir'in geri alnmas olanaksz ol
duu aklkla belli olur olmaz, bu eylemin de geveyecei
dncesindeyim. Refet Bey de son gece Kavak'tan ayrla
rak akall'ya gitmitir (11.6). Britanya memurlarnn do
kunulmazl masal, ne yazk ki bylece ortadan kalkm
tr; ancak Samsun'dan (dman topraklan iinde olduu gi
bi) byk silhl bir mfreze askerin eyleme gemesiyle
mmkn olabilecektir. Bu konuda iki olaslk var: 1- G
venlii yeniden salamak iin yeterli sayda askeri karaya
karmak; 2- Burada bulunan askerleri geri ekerek lkeyi
kendi yazgsyla babaa brakmak. Bir nc olaslk da;
(124) Kr. HTVD 68.
52

Britanyal memurlar grevlerinde brakmaktr ki, uygula

mada tutsak ve Mslmanlarn maskaras olacaklar iin bu,
dayanlmaz bir ey olur." (125).
Mustafa Kemal, Merzifon olaylar konusunda 5, 10, 11
ve 16 Haziran'da raporlar gndermiti (126). Bu raporlarda,
Hurst'n orada yaplan mitingi yasaklamak istediini, ama
somadan mitingin olaysz ve dzenli gemesinden dolay
kaymakama "itenlikle teekkr ettiini" de belirtmitir.
"Rum ve Ermeni etesi" konusunda, 4, 5, 11 ve 12 Hazi
ran'da ayrntl bilgiler vermitir (127). alacak bir eydir
ki, evket Turgut Paa onu "Meclis-i Vkel'da tartarak
yerel gvenliin ve susuz yerel Mslmanlarn saldrdan
koruyarak orduca savunma yaplmas" konusunda (Rawlinson'a dantktan soma!), ama (gizli olarak) Ermenilerin s
nn gemelerim nlemek iin yetldlendirmitir (128).
Burada, zellikle Kars Hkmeti'nin zorla datlndan soma (12.4.1919), varlm srdren "Oltu Hkmeti"
(Mslman rasi)mn korumas sz konusuydu (128a).
Milne'nin 6 Haziran tarihli yazsnn Mustafa Kemal'in
eline ulamasyla Sultan'm kendisini "Ordu Mfettilii"
grevinden almas arasnda, ancak ksa bir zaman geebilir
di. Bundan dolay, daha Havza'dayken, 12 Haziran'da, "Bu
gn artk bir niformam yok. Size daha nce de bildirdiim
gibi, yalnzca bir ulus adamym" (129) demitir. Husrev'in
(125) Gerekten de, Britanya denetim subaylar aylarca sonra da incinme
den Anadolu'da dolamlard.
(126) HTVD 64,101-103,107.
(127) Ayn.yer. 20, 64, 65,83,103, 1054; ZC110; Gkbilgin 138.
(128) 11.6.1919 tarihli ynerge: HTVD 82.
(128a) Sami nal, Milli Mcadelede Oltu (1968).
(129) Tarih Dnyas III1002.
53

(Gerede) daha ayn 7'sinde Kazm Karabekir'e bildirmi ol

duu (130) Amasya gezisini, aym 13'nde yapmt.
C. Amasya
evket Turgut Paa'nn 8 Haziran'da General Milne'e
bildirmi olduu mfettilik blgesinin oluturulmas
karar, 7 tarihli kararnameye gre 15 Haziran'da uygulama
ya kondu (131). Ancak Calthorpe'un 17 tarihli notasndan
anlaldna gre (132), Milne buna izin vermekten kan
mt: "...Anadolu'nun 10 (?) blgeye ayrlmasn... ve bir
tek General'in ynetiminde... gvenliin korunmasn n
gren plan, benim onaymla karlanmaz (133). General
Mustafa Kemal'in Sivas blgesindeki grevi, aslnda zc
sonulara ulam bulunmaktadr. Dolaysyla Osmanl Hkmeti'nin... General M.Kemal ile btn maiyet subaylar
nn geri arlmalar iin hemen emir verilmesini istemekle
onur duyarm". ngiltere Dileri Bakanlnn, bu sralar
da M.KemaPin etkisini hl ne denli kmsedii, Calt
horpe'un 23 Haziran tarihli raporunun bir sayfa kenar no
tundan anlalmaktadr (134): "M.Kemal'i hi tanmam;
Rauf Bey ise, elbette Malta'da, teki ttihat ve Terakki n
derleriyle birlikte eylemden yoksun bulunmaldr; ancak o,
zgrln, olasdr ki, silh bnakmas anlamasn im
za etmi olmasna borludur; ama bu yiit ve zarif subayn
(130) N.116; Zbeyroglu 42; Karabekir 60.
(131) N.I 6; bk. yu. not 108,120; HTVD 74 No.h belgenin aklanmas.
(132) 24.6.1919 tarihli, Curzon'arapor.
(133) Kaldrlmas ancak 16.8.1919'da: HTVD 58.
(134) Bk. yu.not49.
54

Trk denizciliindeki durumu Enver'in ordudaki durumu

na benzer".
G.K.(Idston) 24 Haziran
evket Turgut'tan "arlma nedeninin (135) ltfen
aklanmasn" 11 Haziran'da rica eden M.Kemal, ondan u
ksa yant ald: "stanbul'a arlmanz, Hkmet-i Seniyenin (Osmanl Hkmeti'nin) karandr." M.Kemal, evket
Turgut'un iptal ettii telgrafn karalamasnda bulunan "ger
ek nedeni" gizlice Cevat Paa araclyla renmiti: ngi
liz istei (136). Bunun zerine Ali Fuat kanalyla Padiah'a
uzun bir telgraf gnderdi (137). Bu telgrafta, "Milli Mcdele"nin hedeflerini aklad: "... Ulus, batan aa uyank
olup devletin ve ulusun bamszl ve yce saltanatn ve
halifeliin haklarm onaylayp dorulamak"...Kendisine ge
lince, "Ali hsan ve Yakup evki Paa'lann sonuna ura
mak" ve "Malta'ya gitmek ya da en daha az kts, eylem
sizlie mahkm edilmek" istemediim bildirdi ve en sonun
da da, "Kulluumun sonsuz ballnn her zaman arttn,
yce (Padiah'n) gvenlerine sunmaya cesaret eylerim,"
diyordu. imdi stanbul'da, Dhiliye Nzn Ali Kemal, ile
ri eline alm bulunuyordu. Ali Kemal, Meclis-i Vkel'mn,
17 Haziran'da "milis oluturulmas"yla "ulusal savunmann
gsterilmesi"ni engellemesini ve aym 23'nde de Mustafa
Kemal'i grevden almasn salamay baard. Bu kararlan
evket Turgut da imza etti (138). Onlan genelgeye ayr(135) bk. yu. not 122.
(136) HTVD 20-22; N120; Atay 120 (ifre!).
(137) ZCI10; tarihi yok, belki 11.6'da;bk. yu. not 103.
(138) Gkbilgin 143-149; ZC111.
55

di. M.KemaPin grevden alnmasyla ilgili olanysa, elbette

(mahremane (gizli)) olarak 18, 23 ve 26 tariMerinde btn
vilyetlere bildirdi (139). kdam'm 27 tarihli saysnda, "9.
Ordu Mfettilii grevinden alnm olan Kemal Paa'dan
Yce Padiah Hazretlerine... ekilen bir telgrafta, Yce Pa
diaha kar ballklarn sunmutur" (140) haberi kt.
Gerekte kabinenin ulusal duygularla yorulmu olan ye
leri, Ali Kemal ile evket Turgut'u aym 26'snda istifa et
mek zorunda braktlar (141).
evket Turgut, aym 28'inde bile, ayrca Bar Kurulu'nun ilerim kolaylatrmak zere hemen Dersaadet'e (s
tanbul'a) gelmesini "arkada ve dostu sfatyla" Mustafa
Kemal'den rica etmiti. M.Kemal, 1927 tarihli byk Nutuk'unda Ali Kemal'in 26 tarihli veda yazsn ve Sultan'n,
"Saray her dakika ve kaytsz artsz size aktr. Grlerini
zi sabrszlkla beMeyeceim" diyen yamtm iln etmitir.
Ali Kemal ise, bir konumasmda (142), bundan byle Peyam'da (bir gazete) yazacan ve bylece de lkeye "hiz
metlerin en byn" yapabileceini sylemiti. Foreign
Office'in dosyalarnda, ayrca u konumalar da yer almtr
(143): 1- Tugeneral Deedes ile birlikte Ali Kemal'i ziyaret
le ilgili tarihsiz (20 Haziran'da m?) Mr. Ryan'n muhtras;
bunda, "Geen gn (17.6.), lkeyi Yunan istilasma kar sa(139) "L'Entente" 22., teki basn: 23., 24., 26.6; N. 125 v.d.; Yunus Nadi, Yeni Gn'den Cumhuriyet'e Kadar No. 113; Aydemir, Tek Adam D" 78.
(140) ayan hayret olarak, sansrden gemi metin!
(141) Pech 71; kr. HTVD 27: "Azlime dir bir irde tammyorum (G
revden alnmamla ilgili Padiah kararm tammyorum.)" (M.Kemal'den evket
Turgut'a, 28.6); Trkgeldi II230.
(142) Sabah 30.6. (29 tarihli L'Entente'a gre).
(143) Further Corresp. II No. 62,-65: Calthorpe'un raporlar: 22. ve 27.6.
56

vunmadindan dolay Hkmet'in siyasetini Meclis-i Vke

lna aktan aa eletiren Cevat Paa'nm... epey geni ola
rak ulusal savunma hareketi olmak zere, Karasi ynnde
dzenledii yeni karklklardan" sz edilmektedir... Ali
Kemal, M.Kemal'in Amasya'dan Fevzi Paa'ya ve btn ko
lordu komutanlarna gnderdii bir telgraf anlatmakta,
onurlu telgraf memurlarndan hibirinin bu emirlere uyma
yacaklarn umduunu, edenler olursa, divn- harbe (sava
mahkemesi) verileceini bildirmektedir. M.Kemal bu telgrafyla Bakomutanlk yetkisini stlendii gibi, sivil makam
larla kesin olarak ibirlii etmektedir... Ali Kemal, Yunan
saldrs aralksz olarak srerse... kenmsinin ve dostlarnn
ok g durumda kalacaklarn syledi... Ar yurtseverlere
kar yumuamamas iin General Deedes ile birlikte kendi
sini inandrdm; tek bir kvlcm yangn tutururabilirdi ve
bu Trkiye iin bir felket olurdu... Yunanllarn ilerleyileri
smrlanm, bu konuda gereken giriimlerde bulunulmutu.
Ah Kemal, Sultan'n bar iin tek bana sorumluluk kabul
etmekten ekindiini, seimleri de bu nedenle yelediini
syledi... Ben dedim ki ... : 'Bar, yelemeye bal olma
yan, dayatlan bir bar olacaktr ve bu durum, Sultan'n ulu
suna kar ve tarih huzurunda savunmasn oluturacaktr...'
O, Sultan'm iinde bulunduu glkleri bir tr "Saltanat
ras" toplayarak gidermeyi... dnd... Kukusuz ki bu,
Ferit Paa siyasetinin bugn askerlerle srmesini isteyenler
arasmda kesin bir dnce ayrldr. Biz... ilerin akn
kendi haline brakacak olursak... birka gn iinde ar ulus
u bir hkmeti iktidarda grm oluruz...
2- Mr. Ryan'rn 23 Haziran tarihli muhtras: "Dn Sabri Efendi (General Deedes ile bana) "Mustafa Kemal'i ba-

57

kaldrya srklemeden (!) geri ekmeye alyoruz," dedi..

"Biz, Calthorpe'un pek yakn bir zamanda Bb- li'ye igal
snrlarn resmen bildireceini umduunu syledik. Sabri...
hkmetin M.Kemal ile esasl olarak uraacak gte olma
dn kabul etti.. Sonunda, Ali Kemal'in durumu baaracak
gte olmadm ve dinsiz olduu iin de kt grl ol
duunu syleyerek onu eletirdi. Onun yerine gemek ister
gibi bir hali vard. Daha iyinin, iyinin dman olduunu
ona anmsattm."
Bu konumalar, Ali Kemal'in dmesinin gizli neden
lerini gstermektedir: "Meclis-i Vkel'nn ye ounluu,
Mustafa Kemal'in geri dneceini ummaktadn. Bu nedenle
daha nce verilmi olan (Paa'nn) grevden alnmas kara
rndan dnlmtr". Sultan'm emrine uymayarak eylemli
olarak balam olan devrimin reddi konusunda btn kabi
ne yeleri (Fevzi ve Cevat Paa'lar dmda) birlemilerdi.
Ancak "Kuva-y Milliye" araclyla yaplan direni konu
sundaki hkmler de birbirlerinden ayrlyordu. evket Tur
gut, 19 Haziran'da "bar tartmalar"n dikkate alarak
"ulusal rgf'n, Yunanllara kar saldrda bulunmaktan
uzak tutulmasn 14. Kolordu'dan isterken, Sabri, 21 Hazi
ran'da durumun ciddilii konusunda onun dikkatini ekiyor,
bu konuda, "Meclis-i Vkel"ca pek esasl grmelerin
yaplmas gerektiim sylyordu (144). Damat Ferit ile ona
(Paris'te bulunduu uada) veklet eden Sabri Efendi, hi
bir ans tanmadklar Kuva-y Milliye'nin savamm kabul
etmemelerine karn, savamda manen hakl olduunu reddedemiyorlard. Bu balamda, Damat Ferit'in 23 Haziran'da
Paris'te vermi olduu bir notada yle denilmektedir:
(144)HTVD 116,23.
58

i; ama o, bu dncelerden bambaka, apak sonular

karyordu:
10 Haziran'da aadaki genelgeyi gnderdi (146):
"Ulusun haklarm ve bamszlm savunma amacyla ulu
sal vicdandan doan gsterilerden sz ederek benim de giri
imlerde bulunmam iin kimi vilyetler ve livalarla (o d
nemde kaza ile vilyet arasndaki ynetim birimi; sancak)
kazalardaki birok Mdafaa-i Hukuk-u Milliye (Ulusal
Haklar Savunma) ve Redd-i lhak Cemiyetlerinin (lhakn
Reddedilmesi Dernekleri) gnderilegelen telgraflarn al
maktaym. Geirdiimiz u lm kalm gnlerinde genel
olarak ulusa her yerdeki zlemler ve gsterilerle salanma
sna kararl olarak allan ulusal bamszlmz urunda
btn varlmla altm temin ederim. Bu kutsal zlem
urunda ulusla birlikte sonuna dek alacam ve (bunun
iin) btn kutsal inanlarm adna sz veririm." 21 Haziran'da Amasya'dan yazd nl "esas noktalan"yla stan
bul'a yazd mektuplarda; Havza'dayken ald bu karar
"... sonuna dek bir ulus bireyi gibi alacam, ulusa kar
btn kutsal inanlarm adna sz veririm (147)" diyerek
dorulamtr.
(145) Osmanl Temsilciler Kurulu'nun notlan: Notes de ia D' elegation ttomane, (Paris 1919), s. 14.
(146) Trk nklap Tarihi Enstits Arivi 114-51659; kr.N. III. No. 19.
(147) N. 122, III No. 26,27; THIII, 1117; Gkbilgin 145 v.d.
59

Calthorpe, 8 Temmuz'da unu bildiriyordu: (148) "Britanya'l subay Yzba Perring'in (?) (149) 22 Haziran'da
grt M.Kemal, stanbul, zmir ve Antalya'nn igali
nin, brakma hknuerinin bozulmas niteliinde olmasn
dan yaknmtr. O, Almanlardan nefret etmekte, Komite ile
birlememekte, ama Mttefiklerin o davranlarndan dolay
ac bir dlemknklna uram bulunmaktadr." Mustafa
Kemal, bu ayn 26'smda Amasya'dan Erzurum'a gitti; 3
Temmuz'da oraya vard. Bu gnlerde ngilizlerle Sultan h
kmeti onu geri dnmeye zorlamak iin byk abalar gs
terdiler.
General Milne, 30 Haziran'da Harbiye Nzn Ferit Paa'ya yazyordu (150): "Ekselans! Size bildirmekle onur
duyarm ki: 1- Sivas ve Konya yresinde silhl eteler
oluturarak Mttefiklerin karlanna aykr davranlarda
bulunulmas konusunda cidd eylemlerde bulunulduu, ald
m raporlardan anlalmaktadr. 2- Bu eylemlerin ttihat ve
Terakki Komitesi ajanlannca ynetildii, Osmanl Hkme
ti'nden ayn, bamsz hedefleri olduu grlmektedir. Bu
eylemler, grlebildii kadar, propagandayla snrlanm
bulumaktadr. 3- Bu eylemlerin balca yreklendiricileri
Sivas'ta Mustafa Kemal Paa; Konya'daysa General Cemal
Paa'dr. Bu her iki General, Ordu Guruplan Mfettilikleri
ne atanmlard. 4- General Mustafa Kemal Paa'nn gre
vinden alnmasn 6. 6,'da Osmanl Harbiye Nazrndan rica
etmitim. Bu ynerge, 8 Haziran'da Osmanl Harbiye Nz(148) Br. IV No. 446.
(149) Ayn. yer. No .470: Terme-nye-Niksar-Erbaa-Amasya'ya gezisi ko
nusunda 30.7.1919 tarihli rapor.
(150) Ayn.yer. No. 460; Calthorpe'un 3. ve 17.7.1919 tarihli raporlar.
.60

nnca hemen yerine getirildiyse de, bu subay emri yerine ge

tirmekten uzak kalmtr. Bu davrann daha da gelimesi
nin n alnmasnn nemi nedeniyle yukarda ad geen
generallerin hemen stanbul'a anlmalan iin Osmanl
Hkmeti'yle temasa gemenizi rica eder, Ekselansnz
saygyla selmlarm.
George E Milne..."
Calthorpe, bu yaznn bir kopyasn 2 Temmuz'da Hri
ciye Nzn Safa Bey'e vererek, unlan da ekledi: "5- Ekse
lansnza, 17 Haziran tarihli, ayn anlama gelen bir mektup
la bavurmutum, ancak bu mektubuma bir yant verilmedi
i gibi ierii de uygulanmad. 6- erden haber alman bakaldn olaylarnn ortaya kmasndan doan tehlikeler ko
nusunda renilen bilgilerin rknl ve General Musta
fa Kemal ile Cemal Paa'lann kaytsz artsz (151) ve sre
siz olarak geri anlmalannm ivedi zorunluu zerine bir
kez daha dikkatinizi ekmek grevim gereidir. 7- Mektu
bum alndktan soma ne gibi bir ilem yapldnn, bana
hemen bildirilmesini de rica ederim.
A. Calthorpe."
Safa, bu mektuba 10 Temmuz'da (!) yant verdi (152):
"Kemal Paa, padiah istemiyle grevlerinden alnmtr.
Dolaysyla artk kendisinin hibir sfat yoktur. Olay
nc Asker Blge'nin btn sivil ve asker makamlan(151) Sabri (olduka saf olarak!) Mustafa Kemal'in (Ali hsan gibi) tutuk
lanmayacana sz verip veremeyeceini Calthorpe'dan sormutur (bk.yu.not
143).
(152)Br.rVNo.460.
61

nm bilgilerine sunulmutur... Cemal Paa... u sralar, bir

haftadan ok bir zamandan beri stanbul'da bulunmakta
dr... zmir'in igalinden nce kkrtmalar olmad iin,
bunlarn yalnzca ttihat ve Terakki yandalarna yklen
mesi doru deildir ve (bu olaylar) hereyden nce, Helen
ktalarnn kesinlikle zr kabul etmez istilasmdan soma, o
yrelerde oluturulan Rum eteleriyle anlama halinde ya
plan iitilmemi dehet ve zulmlerden ileri gelmi bulun
maktadr... Mslmanlarn heyecan; Ermeni Cumhuriyeti
topraklarnn Sivas'a dek genilemesi sylentisi ve Trabzon
Vilyeti ilesinde Pontos Cumhuriyeti adyla yeni bir Yu
nan devletinin oluturulmas konusundaki sylentilerle da
ha da oalmtr... Nazr Vekili.."
Bu aralk u olay olmutu: Karadeniz Ordusu Haber
Alma Kurulu'nun 25 Austos (153) tarihli raporuna gre
"Kk Cemal, 12 Haziran'da 23. Frka'nm denetimi iin
Afyonkarahisar'a geldi... Kyleri dolat... Halkn, arl
dklar zaman savamalarn istedi. Onun ziyaretlerinden
soma her yerde epey bir huzursuzluk ykseldi. Yaklak
Temmuz ortalarnda yakalanan bir telgraf, Cemal Paa'nm
bamszlk eylemlerine katlm olduunu ve Ankara'da bir
kongre toplamak istediini ortaya kard.. Konya Valisi,
Britanya denetim subaymm ie karmasn istedi... Bu olay
da, Cemal Paa'nm stanbul'a arlmasn gerektirmitir
(154)".
(153) Webb'in 7.9.1919 tarihli raporu.
(154) Konya talyanlarca igal edilmiti. Vali Cemal amansz Kemalist d
manyd; kr N. I. 35, III No. 30-33.
62

M.Kemal, gezisi srasnda iki telgraf ald (155): Birin

cisi Ali Fuat'tan (Trkgeldi) 2.7.'a. Erzincan'a gelen u
telgraft: "... evketmeab Efendimiz Hazretleri (Padiah),
hakknzda gsterdikleri ilgi ve iyicil tavr gereince zel
olarak aadaki vasiyetlerin bildirilmesine beni grevli bu
yurmulardr.. Harbiye Nezretinden iki ay sreyle hava de
iimi istenilerek durum akla kavuana ve bar kurula
na dek (!) seilecek bir kent ya da kasabada dinlenmeleri,
en uygun yol olarak anmsanmaktadr." 2. telgraf, Ferit Paa'dan Mamahatun'a bu gece gelen 30 Haziran tarihli telg
raf olup, bunda da ayn rica yinelenmektedir: "Mustafa Ke
mal bu ricaya uyarsa, dmanlarmzn isteklerine... son ve
rilmi olacaktr."
. Erzurum
(Kemal Paa,) Erzurum'a vardktan sonra, 3 Tem-,
muz'da "Yurdun yok edilmesine ynelik neriler karsn
da... ulus arama bir birey olarak olarak karmasnn rnek
bir yurtseverlik olduunu," Ferit Paa'ya bildirdi.
Yeniden telgraflarn alnp verilmesinden soma, sonun
da 8 Temmuz'da oktan beri beklenen bilgiyi Ali Fuat'tan
(Trkgeldi) ald: "Yksek memmluklanna, gerei grld
iin son verilmi olduundan, hemen, gecikmeksizin
Dersaadete (stanbul) dnmeleri Hazret-i Padiah iradesi
gereidir, efendim (156)" Bunun zerine 9 Temmuz'da isti
fasn vilyete verdi; dileke ayn 10'unda stanbul'a gnde
rildi. Aym 8.'inde ve 9'unda, bir genelgeyle btn sivil ve
(155) ZC113; HTVD 28; TH Fi I, 119; Gkbilgin 151.
(156) ZC 114 v.d.; HTVD 29, 30; TV 3596: 13.7.; basn 14; N. 117.
63

asker ynetimlere bildirildi (157). Genelgesinde yle di

yordu: "...Bundan sonra kutsal amacmz iin her trl z
veriyle almak zere ulusun sinesinde, bir sava birey
olarak bulunmakta olduumu btn ilgililere duyururum".
Bahriye'den (Donanma) serbest kaldktan soma (8 Mays),
bir birey olarak 24 Mays'ta stanbul'dan kaan Rauf, u de
mete bulunmutu: "... Yurt ve ulusun kurtulu ve bam
szl, saltanat ve halifelik makammn dokunulmazl sa
lanncaya dek, Mustafa Kemal Paa ile almaya btn kut
sal inancmzla ahd ve misk (yemin) ettiimizi bildiririm."
(158).
Ferit Paa, Milne'in istei zerine, 8 Temmuz'da u ge
nelgeyi gnderdi (159): "Her ne ad altnda olursa olsun,
zel bir takm rgtler kurulmasna... meydan verilmemesi
ve buna girienler hakknda iddetli kovuturma yaplmas,
Meclis-i Vkel kararyla duyurulur." Cevat Paa, ayn gn
Mustafa Sabri'ye: "Ordu... Dvel-i tilafiye-i Muazzamaya
(Byk tilf Devletlerine) kar hibir ey yapamamak ac
zinde bulunuyor, ama lkenin eitli yerlerinde nedensiz
olarak yabanc askerleri grmek, dayanlmaz bir durumsa
da, bunun nne siyaset olarak gemek gerekir," (160) ve
yine Milne'in, 8 Temmuz'da Refet'in Samsun'da Britanya
ktalar yerine bir Gurkha taburunun konulduundan dolay
protesto ettiini bildirmesi zerine, Calthorpe, General Deedes araclyla Sadrzam'dan Refet'in hemen geri ar
larak stanbul'a dnmesini istedii gibi, bu vesileyle de
(157) Y.Nadi, Yeni Gn'den...No. 122; Unat, Ta. Ves. 1325, Yeni Seril 5'de.
(158) Gkbilgin 153.
(159) HTVD 34, 1039; (Atman) 92.
(160)HTVD24.
64

"M.Kemal'in geriye alnmas isteini" yineledi. Sabri,

"Mustafa Kemal'in ordudan istifa ettii iin hkmetin
bundan byle onunla resmi balants olmadn" bildirdi;
ancak Calthorpe, "Mustafa Kemal'in yasa d sayldnn,
Dou vilyetlerinin btn asker ve sivil memurlarna bildi
rilmesini" istedi: "Bu ynerge tarafmdan grlecektir...
Dahildeki hareketin kapsamn ya da yksek Trk komuta
snn su ortaklnn derecesini imdiden kestirip deerlendiremem.
General Milne ile btn konularda sk temasta duraca
m (161)." diye yamt verdi.
Times, aadaki raporlar yaymlyordu (162): "Damat
Ferit Paa kabinesinin durumu, cidd olarak tehlikededir...
Sadk Bey... imdi kabineyi reddeden bir bildiri yaylamtr
(163)..., kimi vilyetlerde durum memnunluk verici deilse
de, bunu bir facia gibi ele almak da pek aklc olmasa ge
rek... Trk Ordusu... cidd hibir ey yapacak durumda de
ildir; pek az topu gc ve donanm vardr. Rauf Bey'in
(?) ulusal asker rgt (Bat Anadolu'da) daha da noksan
dr... Geri basm ve ay dm snf, lk seslerini btn par
laklyla ykseltiyorlarsa da, Trk halknn davranlarnda
umutsuzluktan ok boyun eme belirtileri grlmektedir. (16.7.) Mustafa Kemal Paa (!): ...dmanlar; Paa'nn baz
eylemlerini, nemleri bakmndan belki -de dostlar denli
abartmaktadrlar... Paa Dou vilyetlerinde ulusal bir ordu
oluturuyorsa da, brakma hldmerini yrek temizliiyle
kabul ederek, harp ara ve gerelerini teslim etmektedir...(161) Br. IV No. 448. Refet 13.7.'de grevden alnd (TV 3600).
(162) The Times L, 16., 17.7. (C.C. 2., 9., 11.7.)
(163)drki. 7.; Sabah3.7.
65

(19.7.) M.Kemal Paa... Hkmete yasa d iln edilmi

tir... Trk Hkmeti mahfilleri ve Ermeni halk... az ok si
nirlidir..."
Damat Ferit Paris'ten dndkten soma, 20 Temmuz'da
bir genelge gnderdi (164): "Paris Konferans'nda bulundu
um alt haftalk yokluum srasnda, Anadolu'nun iine
dt karklk ve kargaalk, ok zcdr. Hepimizin
uymakla ykml olduumuz Kanun-u Ess (Anayasa)
hkmne gre, stanbul saltanat merkezi olduundan, yasa
ma kurulunun (meclisin)Padiahmzca almas zorunlu
dur... Bu nedenle bir "Milli Kongre"nin hazrlklar, Kanunu Ess'ye aykr olup, kesinlikle bunun nne geilmeli
dir." Ayn gnde "pek gizli" kaydyla bir genelge (165)
karld: "Yksek ra, yaratltan gelen sekin zelliklerim
takdir ettii Trk ulusuna kar iyiliksever dncelerle do
ludur.
...Dnen bir beyni olan btn Mslmanlar iin,
Dersadet'teki tahta sahip olan Hkmet'in tarih bir onur
ve sevin kayna olmaz...
Trk, daha uygun durumda i bana getirilsin,... kendi
almasnn ve eyleminin gelimesine olanak tannsn. Bel
ki, o zaman Trk... kendi lkesinin ve dolaysyla dininin
an ve grkemini arttrmay baaracaktr." Damat Ferit,
Yksek Komiser Calthorpe ve Defrance'm M.Kemal ile
Rauf'un tutuklanmalarm istemeleri karsnda bu hlyalar
dan syrld. Bu istee uygun bir kabine kararm, ancak "be
gnlk sert bir savam"dan soma elde etti. O, hl Mustafa
Kemal'e sempatisi olan nznlara olduu denli "Hrriyet ve
(164) TV 3604:22.7.; Gkbgin 169; Br. Iv No. 472, Encl. 2.
(165)GkbilginI 171. v.d.
66

itilaf Frkas" bakan Sadk'a kar da iki yanl bir savam

yrtmek zorundayd; Sadk 21 Temmuz'da teki partilerle
birlikte ona kar bir bildiri yaymlamt: " 1 - Dn kurulan
nc Damat Ferit Kabinesi, Anayasa'ya aykr bir kabine
dir. 2- (Damat Ferit) d siyaseti ya da mparatorluun i i
lerini ynetme konusunda gereken nitelikten ve zellikler
den yoksundur. 3- Damat Ferit Paa, ulusun kutsal haklarn
savunmak gcnde olmad gibi, kesinlikle gvenilir de
deildir." Calthorpe, 23 Temmuz'da bu kabine konusunda
unlar bildiriyordu: "Ulusularn, bu kabine yelerinin o
unun kiiliinde ya aba gstermeyen muhalifleri ya da
lml sempatizanlar vardr." ve aym 27'sinde, "...Bat, H
ristiyan Devletleri'nin hibirinden bir yardm beklemeyip
bunu srf kendi abalarndan bekleyecekleri, btn Trklere
ak grnmektedir... u uada seim propagandas, ulusal
duygulan glendirici kimseleri ortaya karaca iin, pek
istenmeyen bir durumdur; ama... Meclis'in burada toplan
masn yasaklamak, onun lke iinde herhangi bir yerde
toplanabilmesini... stanbul Hkmetini ve Padiah'a bal
l reddeden Anadolu'da, bamsz, belki de ok tutucu ve
Avrupa'ya dman bir hkmetin kurulmasn nleyemez."
(166).
29 Temmuz'da, Meclisi Vkel'ca Mustafa Kemal ve
Rauf iin kararlatrlan tutuklama emri, Dhiliye Nzn
dil ile Harbiye Nzn Nzm Paa tarafndan, 29 ve 30 ta
rihlerinde kanlmtr (167). dil, emri u gerekeye da(166) Br. Iv No. 465,467,471,472; drak 23.7.1919; TV 3604; nal 2046;
Trkgeldi II232.
(167) HTVD 48; Karabekir 98; Cebesoy 119; Gkbilgin 170; Byklolu
48, 53; Reit Paa'nrn Hatralar 76 v.d.; Y.Nadi No. 122; Ta. V. Yeni Seri 17.
67

yandrmt: "M.Kemal Paa ve Rauf Bey haklarnda, nce

leri hkmete pek byk bir gven duygusu belirtilmekte
olduu halde, son zamanlardaki davranlar hkmeti bu
tr emirler vermek zorunda brakmtr..."
The Orient News, "Bu, tpk Lenin ve Troki'nin tutuk
lanmalarn emretmeye benzer (168)" diye alay etmiti.
Yunanllarn zmir'e asker karmalar, silh brak
masnn aka bozulmas anlamna geldii halde, M.Kemal
balangta silhlarn teslimiyle ilgili olan 20. bent hkm
ne, hi deilse grnte uymutur. Bununla birlikte, Erzu
rum Kongresi'nin alnda (23 Temmuz) artk kendisini
buna bal grmedi; stelik, "elviye-i selse"deki ( vilyet:Misk- Mill metninin ikinci maddesinde belirtilen
Kars, Ardahan ve Artvin) Krtlerle savaan Ermenilerce s
nrlarn olas ihlline kar koymak iin Harbiye Nezreti
ona gizlice yetki vermiti. Kongre, 25 Temmuz'da bundan
soma silhlarn transit olarak Ermenistan'dan geirilmesinin
engellenmesi kararn verdi. General Beach ile birlikte, bu
konuyu daha 1 Haziran'da dzene koymu olan Yarbay
Rawlinson, bunun zerine, silhlarn Batum'a tanmasn
dan vazgeilmesiyle ilgili olarak Kzm Karabekir'den bir
telgraf almt. Buna gre, artk imdiye dek olanlarla yeti
nerek "clear the line" balangla Milne'e rapor vermekten
baka yapacak bir eyi kalmyordu (169). Kongre Kurulu,
ayn 24'nde M.KemaPin "Sevgili Padiahmza... yce Hi
lfet makanma ve saltanatlarna sonsuza dek bal olaca"
gvencesini vermekle, Kongre'nin Anayasa'ya aykr oldu
u konusunda Damat Ferit'in savn bir karaalna olarak
(168) Tarik ve Vakit 2.8.1919.
(169) Rawlinszon 184, 226; Karabekir 88.
68

reddetmek zorunda olduunu belirttikten soma, Kzm Karabekir, 1 Austos'ta Harbiye N z n Nzm Paa'ya,
"M.Kemal Paa ve Rauf Bey'in eylem ve davranlannda
yurdun ve ulusun ama ve karlarna ve yrrlkte olan ya
salara kar saylabilecek hibir davran olmadn grd
n" (170) bildirdi. imdi Milne'nin tepesi atmt. 2
Austos'ta Nzm Paa'ya fkeli bir tezkere (not) gnderdi
(171): Batum'a, bundan soma silh gnderilmesinin engel
lenmesinin, "uzun glk karma silsilelerinin ve hilelerin
sona erdirilmesi amac"n tadn, "silhlarn Dersaadet'e
gnderilmesi" emrine uyulmazsa "brakma hMmlerinin
uygulanmasn salayacak baka yntemlere bavurmak zo
runda kalacam" (24. bend) bildirdi.
Milne, alt "Ermeni" vilyetinin igal edilemeyeceini,
hi kukusuz oktan beri bilmekteydi; ama Damat Ferit,
Mustafa Kemal ve Rauf'un yurtseverce eylemlerini "yanke
sicilik" olarak nitelemek yakkszlm gstermi (Nzm
Paa'ya 3 Austos tarihli notu) ve Calthorpe'a 5 Austos'ta
stanbul'dan aynlnda "Komite'ye kar eyleme gemek
konusunu desteklemekten tamamyla memnun olacaz,"
diyerek "Tutuklu kiilerin Malta'ya srlmesini" (172) rica
etmiti.
Mr. Hohler'e, 4 Austos'ta, "Mustafa Kemal ve ortakla
rnn (!) Anadolu'da yarattklan durumdan ok tellanm
olduunu" syleyen Padiah,-bu generalin aym 9'unda ordu
dan "atlmas"na, unvan (fahr-i yver-i hazret-i ehriyr (Pa
diah yaverlii)), rtbe ve nianlarndan yoksun klnmasyla
(170) N. III No. 39; Karabekir 85,99; THII1,225; Byklolu 53 not 75.
(171) HTVD 49 (Foreign Office dosyalarnda yok mu?)
(172) Ayn.yer. 46; Br. IV No. 475.
69

ilgili bir irade imzalad (173). dil, bir genelgesinde, "Tekilt- milliye (ulusal rgt) ad altmda toplanan glerin... da
tlmasnda... gecikilmesinden lkece ne denli byk zarar
lar doaca, General Milne'in ifadesiyle dorulanmakta"
olduunu aklyor, buna kar eylemde bulunanlarn, "her
kim olursa olsun, hemen yakalanarak... tutukluklamp hzla
Dersaadete getirilmeleri gereklidir," diyordu (174). Ancak
bu aralk, ngiliz Kararghnda kararlarn birden deitii
grld; buna belki de Rawlinson'un, 6 Austos'ta M.Ke
mal ile Karabekir'le vedalamas srasnda ulusal eylemin
zerinde yaratt olaanst izlenimden soma 11 Austos'ta ngiltere Savunma Bakanl'na ve 14 Austos'ta ah
sen stanbul'da Milne'e verdii bilgi yol amt (175). 11 ta
rihindeki durumla ilgili olan raporsa yledir: "...edindiim
son hkm, byle bir kalkmann byk umut ve basanlara
sahip olduu merkezindedir.
ve Ermeniler, aslnda balanndan byk bir ie girimi olduktan gibi, hkmet edebi
lecek bir yetenek de gsterememilerdir...". "Erzurum Konferans'mn yaymlad bildirinin bir zetini" de raporuna
eklemitir. Curzon, ayn 18'inde "Sultan'n esenliim gve
ne almas, ama "ttihat ve Terakki Komtesi"nin iktidara gel
mesini ve komiteyi destekleyenlerin de eylemlerini nleye
cek zor kullanmamas konusunda Webb'e ynerge verdi
(176). Webb, Anadolu'nun tamamyla boaltlmasnn, Milli
Mdafaa Partisi'nin asl varlk nedenini ortadan kaldnarak
zayflatacan (?) anlatmt (177).
(173) Br. IV No. 474; TV 3621; bk.yu.bl. V not 7.
(174) 10.8. tarihli basn; Cebesoy 140; THII2, 52.
(175) Karabekir 105; Rawlinson231v.dd.;WarO. to ForeignO: 4.9.1919.
(176) Br. IV No. 489.
(177) Ayn.yer. No. 486; bk. yu. bl. IV not 120.
70

Kendisini 29 ve 30 Austos'ta huzurlarna kabul etmi

olan Feldmareal Wilson'un, Curzon'dan daha ok Rawlinson'un raporunun etkisinde kalm olduu kabul edilebilir.
Atina'da igder (maslahatgzar) olan Mr. Russell'in 31 ta
rihli raporu da belirtilmelidir: "... Yunanlnn kiilikleri e
kici deildir; oysa ki, Lord Cenaplarnn da pek iyi bildikle
ri gibi, Trk zyaps, ngilizlerin ounun duygularn b
yk lde okamaktadn (178)". Yalmz, Damat Ferit ulusal
eylemi hafife almakta srar ediyordu: "M.Kemal Paa'nm
eylemi, hibir asker nitelik tamamaktadr ve ulusun iste
ine dayanmamaktadr... alevleri sm bir saman ateinden
baka birey deildir..." (179).
D. Sivas
Sivas Milli Kongresi (Erzurum Kongresi gibi) yine
Sultan'a ballk beyannda bulundu (5 Eyll) (180): "...
mmet-i Muhammedi (Mslmanlar) kan alatan Heyet-i
Vkel'mn ulusal isteme dayanmadn... gz nnde bu
lunduran bu zavall ulus, Meclis-i Umumi'nin Kanun-u Essmizdeki kesin akla karn hl toplanamadm gre
rek yurdun yklmasna engel olacak son nlemleri almak
iin Umumi Kongre"sini yapt... Ballk ve kulluun belir
tilmesini dinsel ve ulusal bir grev sayarak kurban bayram
nn... mutlu gemesini... diler..." Sultan, 20 Eyll'de teek
kr etti ve yaymlad bir bildiriyle "bir an nce... seimle(178) Rawlinson251; Br. IV No. 500.
(179) Peyam 5.9.1919 (Le Temps'a gre); E.Z. Karal, Trk inklabnn Ma
hiyeti ve nemi (Tarih Semineri Dergisi, istanbul 1937), 1 135.
(180) rde-i Milliye 14.9.; Y.Nadi No. 139, Samsun'da 85; Maurice Pernot, La Question turque (1923), 312.
71

rin yaplacana" sz vermekle birlikte "lkenin dzen ve

gvenliini bozacak davranlardan kanma" ricasnda bu
lundu; nk, "Devletimizin birlik ve btnln... sala
yacak bir bar" elde edileceim umuyordu (181). Sultan,
bu bildirisinde ne demek istediini, 18 Eyll'de Robert Raynaud'ya, huzuruna kabul ettii srada daha ak olarak yle
anlatt (182): "... Yunanllarn zmir'de yerlemeleri... uy
ruklarmzn byk kin ve fkesini kkrtt. htilalcilerin;
kullandklar aralarla, dvamzn kutsalln lekelememe
leri gerekir...
Uyruklarmz sz dinler durumda tutmak, hem onlarn
hem de bizim bamszlmz... korumak istiyoruz". Padi
ahn bu szlerle Kongre'nin 12 Eyll'de alm olduu "ha
berlemenin kesilmesi" kararm (nk Telgraf Bamdr
Refik Halit, "sevgili Padiahmza" gnderilen telgraflar
alkoymutu) antrm olduu akt (183). Telgrafhanele
rin igalleri, kukusuz bir devrim eylemiydi. The Times, bu
vesileyle u haberi veriyordu (184): "Bir Anadolu Cumhuri
yeti... Bakaldrranlann nderi: M.Kemal...; Sultama dei
tirilmesinin, balca amalarndan biri olduu, insanlarn
toplu olarak bulunduu kimi yerlerde ileri srlmektedir."
"Renin" gazetesi, bunu u aadaki szlerle yinelemektey
di: "M.Kemal Paa, Anadolu'da bir ulusal eylem oluturma
ya alyor. Bu ne ocuka bir dlemdir! Btn dnyann
gcne kar... savatan ezilmi olan zavall Anadolu'nun
gcyle... kafa tutmasnn ne hkm olabilir? Anadolu'da
ne kalmtr, ne vardr ki direni eylemi yaplabilsin?"
(181) Tark 21.9.; TV 3651; N. HI No. 98; HTVD221.
(182) Journal des D'ebats 22.9.; Peyam 24.9.1919.
(183)N.I. 101 v.dd.
(184) The Times 22.9., 2.10. (C.C. 18., 27.9); Renin 11.10.; E.Z.Karal 136.
72

3. Damat Ferit Kabinesinin dramatik sonu. 11 Eyll'den beri stanbul'da Yksek Komiser olarak bulunan
Amiral de Robeck, u raporlar vermektedir (185): "Sadr
zam... u sralarda kendisine kar bir bakaldr olduunu,
pek az hkmet gcnn ona kar hareketine izin vermeye
ceini ve onu durdurmak iin tarafmzdan bir harekete ge
ilmeyeceini sylemektedir... -M.Kemal'in etkisi giderek
yaylyor... D. Ferit dedi ki, Eslriehir'e bir kerede iki bin ki
i gnderilmesi gerekecektir, (not: Milne'nin yant: Vilyetlerdeki Trk ordusunun hemen hemen tamam ulusu
dur... 2000 kii... ya ulusulara katlacak, ya da i sava ya
pacak.) Kendisine brakma sresince hibir yan tutmaya
camz anlattm... yle sanyorum ki, konu ak: Sadrzam
istifa edecektir..." (Curzon'un notu: Damat Ferit'e ans tan
myoruz, ama onu elden geldiince yreklendirmeliyiz.) Hohler: Damat Ferit bize kar byk bir drstlk ve dost
lukla davrand; bu gnlerde kendi lkesi iin elinden geleni
yapt... Halk savatan tamamyla yorgundur, ama M.Kemal,
etesiyle... Kongreler yapmakta... birbiri ardsra kentlerin
ynetirnini eline almaktadr.
Ferit son dakikaya dek... bir g gndermek iin ok
istekliydi; onun bu isteini nledik. Sonuta, gerekten
M.KemaPe yardm etmi olduk... -lan Smith: Her iki yan
dan da saldrya uradk... Ulusular, biz ngilizlerin kendi
lerini silh gcyle yere sermek iin ortaya kmayacam
z ok iyi biliyorlar... zmir, halkn ngiltere'ye olan gveni
ni sarst; nk buna, ak davranlaryla ngilizlerin ken
dileri yol atlar. Damat Ferit, kendi lkesi iin Mustafa Ke(185) 23., 30.9,3., 6., 8., 10.10. (Br. IV No. 521,529,533,534,538,543).
73

mal kadar almt; ama lke tmyle hi byle dnme

mektedir; onun, Mttefiklerin btn istelderini kabule ha
zr, zayf bir kimse olduu grnde bulunuyor, zellikle
ngiltere tarafndan tutulan, ngiltere ne sylerse onu yapan
biri olarak gryor... Ferit, Milli Hareketin gerek arln
dan habersizdir. Kendi hesabna, Sultan' yanl ynlendir
mitir (186)...
- Ferit Paa, ngiltere'ye ve Fransa'ya gitmeyi istemek
tedir. (Curzon: Trkiye ile hesaplalmcaya dein, ne Pa
ris'e ne de Londra'ya hibir itirazmz yok)- Hkmet dei
iklii... bu lkenin politik durumunda tam bir deiiklik
ifade eder... Ferit Paa'mn durumu, kendisinin sandmdan
ok daha umutsuzdur. Benim kendisine, Fransz meslekta
m ve General Milne ile dammadan soma, M.Kemal Paa
ile dorudan doruya ilikiye gemesinin daha doru olaca
konusunda yaptm antrmay cokuyla kavrad. Bir
denbire lke iinde dncesini belirtti. Tasars, bizim d
ndmzden ok daha bykt. Ancak olaylar yle hz
la deiti ki, g gsterisinde bulunmak dncesine geri
dnd; Eskiehir'e gnderilecek 2000 kiilik g, Ulusula
r frenleyecek ve sonunda stanbul'un tehlikeye dmesini
nleyecekti (!). Ferit Paa'mn umutlan, ne yazk ki, ok
ykseklerde dolayordu. Onun asker gnderme nersini
destekleyemezdik... (29 EylPde kendisine haber verildi)...
Ferit Paa hkmetine son lm vuruu vurulmutu... Ulus
ular, eylemlerini Konya'ya dein uzatmlard. Onlarn en
byk dman olan Vali (Cemal Bey), 24 Eyll'de oradan
kamak zorunda kald."
(186) Simavi II257: "Mehmet VI. ... enitesinin elinde bir alet-i er (k
tlk arac) oldu." - Trkgeldi II244: "Padiah tarafndan okunabilecek gazete
Sabah gazetesi, bir dereceye kadar kdam gazetesidir."
74

Yeni Ali Rza Paa Kabinesi, Sivas Kongresi kararla

ryla dnde grnmeye ne denli abalarsa abalasn, i
ve d politikada dnce ayrlklar bulunduu, ok geme
den ortaya kt.
Salih Paa ile Amasya'da yaplan grmeden de anla
laca gibi, Mustafa Kemal Paa bu kabineye boyun e
meyi kabul edemezdi. Bu kabine de, Damat Ferit gibi, tilaf
Devletlerinden herhangi biriyle savaa girimenin olanak
szlna inanl bulunuyordu: "Pek aktr ki, tilaf Devlet
lerinden herhangi birine kar bugn silh gcyle bir baa
r elde edilmesi dnlemez; bu gibi davranlarn... devle
ti her bakmdan yeni bir takm zorluklara sokacandan ku
ku duyulamaz (187)."
ngiltere Dileri Bakanl'nm dosyalar, Sivas'ta
Mustafa Kemal Paa'ya kar ngiliz politikasmn gelime
sini ve evrelerini gsterme bakmndan ok ilgi ekicidir.
Damat Ferit Paa'nm "Trkiye'nin ngiltere'ye, ama yalnz
ngiltere'ye bal olmas iin 8 Eyll'de yineledii neriye
kar, kendisine "yalnzca bu neriyi geri almasn salk ver
dim," diyen Webb, Trk halknn, Mttefiklerden acmasz
ca ve adaletsizce davran grd inancyla babaa bra
klmamas gerektif'ne (188) inanm bulunuyordu. Burada
sz konusu, yalnzca bu kanya kesin olarak aykr ban ko
ullan deil, ayn zamanda Ulusularn karsma bir Britan
ya ktasnn kanlamayama gre, dolaysyla onlan baka
yollardan zarara sokmamakt. Basra Krfezinde Britanya si
yasal temsilci vekili Yzba Edward Noel'in almas, ite
(187) Cemal Paa'mn 1.11.1919 tarihli telgraf (Bykloglu 32,45).
(188) Br. Iv No. 506-507; bk. yu. bl. I not. 13, 82.
75

bu balamdadr (189). Bu kiinin, 21 Temmuz'da ziyaret et

tii Hohler unlar yazmaktadr: "Noel buraya Badat'tan
geldi; sevimli bir insan, ama an m an: Krt havarisi...
korkanm ki, altmdan bir Krt Albay Lawrence kacak...
Trklere kar entrikalara girmeyi dnmyoruz." Noel,
Malatya'daki baarszl yznden Kahire'den Haleb'e
dnme emri ald. Mr. Ryan'm 19 Kasm tarihli muhtrasn
da yle deniyor: "Noel, Kurdistan durumunu renmek
zere isteklere... zerklikle ilgili konulan iin gnderilmiti.
Ne yazk ki, Malatya'da Galip Bey'e rastlad... Diyarba
kr'n Trk komutan... Bedirhnleri ve Noel'i tutuklama
enirini vermiti. Noel protesto etti (Osmanl Hkmet'inden
tavsiyesi vard). Sivas'ta Ulusulan ezmek isteyen Damat
Ferit ile bir Kurdistan yaratmak isteyen Hain Albiyon (n
giltere) arasnda bir anlamann bulunduunu anladlar. Bu
samayd."
Acaba yle miymi? Bu konuda, Svres Szlemesi'nin 62-64'nc bentleriyle, D.Ferit'in, 1920'de Krtleri
Mustafa Kemal aleyhine kullanmak iin yapt neri (ki
bunda "Mustafa Kemal'den nefret ediyorsunuz... o halde
birlikte Krtleri Mustafa Kemal aleyhine kullanalm (190)"
deniyordu) karlatnlsm...
kinci bir olay, Eskiehir yresi komutan Kaymakam
Atf'm 7 Eyll'de tutuklanmasdr (191). Milne, Trk Ulusal
gcnn askerleriyle bir arpma olaslndan ekindii
iin, ayn 17'sinde ngiltere Savunma Bakanl 'na sormu(189) N. I 83, 94 v. dd., 216, III No. 56 v. dd.; Br. IV No. 451,464, 523,
616; Ryan 140.
(190) Br. XIII No. 103. 109.
(191) N. 1121; Cebesoy 185; Br. IV No. 513, 542, 567.
76

tu: "Her ne denli ulusal devinim aktan aa Mttefiklere

kar yaplmamaktaysa da, gizliden gizliye Mttefikler aley
hine alldna eminim... Hametli Kral Hkmeti'nin,
Anadolu demiryolunun stndeki vilyetlerde iln edilen ha
rekta katlmam isteyip istemediinizi bilmek isterim: Trk
sivil ynetimini destekleyeyim mi, yoksa desteklemeyeyim
mi? Eskiehir ve Karahisar'da iki Hint taburu var... Gerekirse
g kullanarak hat boyundaki sivil ynetimi destekleyip des
teklemeyeceim konusunda bir karar verilmesini istiyorum...
Durum hzla geliebilecei iin, bu konuda ivedi yant veril
mesini rica ederim." Amiral de Robeck, ingiltere Dileri
Bakanl'na bu yazmn bir kopyasm, unlar da ekleyerek
gnderdi: "u hedefi badatrmak pek gtr: 1- (Sulta
nn) yasal hkmetini desteklemek, 2- Bnakma koullar
nn sk skya uygulanmasn srdrmek, 3- Ulusularn git
tike artmakta olan kin ve fkeleri karsmda yansz kalarak
edilgin davranmak..." Dikkat ekicidir ki, dosyalarda yalnz
Curzon'un, 26 Ekim (!) tarihli u ynergesi vardr: "War Of
fice; Hat boyundaki sivil ynetimin desteklenmesi iin g
kullamlmamasnm ve btn mfrezelerin (bunlarn burada
tutalmas Ulusulara aktan aa dmanla girime teh
likesi yaratyorsa) geri ekilmesinin, General Milne'e bildi
rilmesini istemektedir." Bu aralk, M.Kemal 25 EylPde Es
kiehir'de General Solly-Flood'a, Amiral de Robeck'e veril
mesini kendisi rica ederek unlar yazmt: "7 Austos ve
11 Eyll 1335'te (1919) toplanan Erzurum... ve Sivas Kong
relerinin ilnlarnda, ulus, yasal amalarm dnyaya bildir
meyi istemektedir; ... kimi kt niyetliler, ulusal vicdandan
fkran eylemi, Mslman olmayan kimselere ynelik gibi
gstermeye almaktadrlar.

77

18 Eyll 1335'te genelge niteliindeki resm bildiriler

de, Padiah'm uyruklannm tmnn ayn haklara sahip bu
lunduklar, btn vilyetlerle bamsz livalara bildirilmi
ti... Dolaysyla lkemizde dinginliin srmekte olduunun
bir olumlu emir olduunu belirtir ve dorularm. ... Heyet-i
Temsiliye adna... Mustafa Kemal."
Merzifon'un 20 EylPde, Samsun'un da 25 Eyll-4
Ekim'de boaltlmalar, ngiltere'nin yanszlk politikasna
hazrlk olarak grlebilir (192). Bu eilim, Ali Rza Paa
Hkmeti'nin ynetimi ele almasyla doal olarak glen
miti. General Harbord'un kurmay bakan General Mc
Coy, Mr. Hohler'e, "Kuruluna iyi davranan Mustafa Ke
mal'in, kendisinde ok iyi bir izlenim braktn", syle
miti. Hohler, "M. yle ki, Mustafa Kemal ile konumalara
girimeye tamamyla hazrlanm bulunduklarn" anlatm
t. 10 Ekim'de Sultan Ahmet Camisi'nde "zmir ehitleri"
iin, hibir engele uramadan yaplan byk gsteriler gibi
ulusal bir eyleme kar davramlar ortaya yeni bir durumun
ktnn kamtyd (193). Re Robeck, 18 Kasm'da (194),
"...zmir'in Yunanllarca igalinin, Trk yurtseverliini bel
ki de "Umumi Harb"in (I. Dnya Sava) uyandrabilece
inden iddetli olarak kkrtabileceini ve bu yurtseverli
in, Mustafa Kemal bar koullarna direnilmesi kararn
verirse, onun, Mttefiklere byk skntlar verecek bir g
(192) N. III No. 153; ASD IV 99; Coar 245; Br. IV No. 533: "a sign of
weakness": "bir zayflk belirtisi".
(193) Br. V No. 549; US H 850: "the dignified and able chiefs of the Tur
kish National movement at Sivas and Erzurum" (Sivas ve Erzurum Trk Milli
Hareketinin deerli ve iini bilen balan): 11.10.1919 tarihli basm; GkbilginlI
54.
(194) Br. IV No. 598,616.
78

olarak ortaya kmasna yol aacan" anlatyor. 4 Aralk'ta

da, "... bununla birlikte ulusal eylemin genel eilimini ve
varmak istedii hedefi ne denli kukuyla karlarsam kar
layaym, Yksek Komiserliin Trkiye'nin siyasetine kar
mama konusundaki politikasna kar hesapl bir harekette
bulunmamak iin kendimi dikkatle frenlemekteydim," di
yordu. Ancak bu kanma; kendisini tehlikede duyan Sultan'n kendisini korumaya, doal olarak, engel olmad.
Webb, 8 Ekim'de: "Milli Parti'nin Padiah'n tahttan indiril
mesi konusunda verecei karan nlemek iin bir giriimde
bulunmann olanakl grlmediini" bildirmektedir.
Hohler'in bir muhtrasnda (4 Kasm) yle deniyordu:
"... imdiki Sultan" ...de Robeck'in 29 Eyll'deki, "salk
ve esenliinin gvence altma alnmas" szne karn, "Yldz'da kaygl bir titreyi iinde oturmaktadr (195)".
Bununla birlikte, Londra'da Venizelos'un siyasete
desteklenmesi srdrld srece, Mustafa Kemal ile
Milne aralarnda ancak bir tr mtarekenin sz konusu
olabileceini her iki taraf da doal grmekteydi. Milne, 20
Ekim'de unu bildiriyordu (196): "Ulusalc eylemi, Trki
ye kamuoyunu glendirdi ve bu eylemi destekleyenler,
Trkiye'de iktidan eline geirdiler; bugn daha da ounu
yapacaklardr...; nderleri silhl direni dncesine y
nelmektedirler...; bunlar atele oynuyorlar. Bundan dolay
asker gcne gerek duyulabilecek bir duruma kar seyirci
kalmak uygundur." Ertesi gn de, Cemal Paa'ya yle ya
zyordu (197): "General Ali Fuat'n, Ankara-Bilecik do(195) Ayn.yer. No. 538, 578; bk. yu. bl. I not 27.
(196)Br.IV998.
(197) HTVD 1065,1068.
79

lavlarnda ulusu eteler iin yeni yeler toplad, Refet

(!) Bey'in de Konya ve Beyehir yresinde ayn amala
bunlar kayda geirerek silahlandrd konusunda bilgi
edinmi bulunuyoruz. Gerek dzenli ordu ve gerekse si
lhl eteler iin ye toplatlmasnn, brakma hkmleri
ne aykr olduu ve vilyetlerde huzursuzlua yol aabile
cei hesap edildii iin, bu ie bir son vermek zere bu
kimselere emir verilmesini rica etmek zorundaym." Cevat
Paa, bu yazya, 21 Ekim'de, "Sessizlik ve gvenin yalnz
Yunan igalinin kaldrlmasyla yeniden kurulabilecei"
hakl yantn verdi. Bunun zerine Milne, 3 Kasm'da,
"Trk ktalarnn Milne hattnn 3 kilometre gerisine ekil
mesini" emretti (198). Bu emrin zorla yaptrlabilmesi
iin, Milne'in emrine, o zamanlar elinde bulunan gten
ok daha byk gler verilmesi gerekliydi. Milne unu
da bilmekteydi: Zayf ktalar Anadolu demiryolunun ko
runmas iin gnden gne daha da yetersiz kalyordu. An
cak bu durum, Paris'te olduu gibi stanbul'da da anlal
mak istenmiyordu. Sir Eyre Crowe ile de Robeck, bu kta
larn kaldrlmas aleyhinde bulundular: "... Hat boyundan
ekilmek (Milliyetilerce) zafer olarak deerlendirilebile
cei gibi... bar koullarnn onlarca kabulne kar mu
halefetlerini de artracaktr...
Mustafa Kemal eyleminin bastrlmas, kukusuz, iste
e son derece uygundur; ama bunun iin ok byk gce
gereksinme vardr." (Ama, ngiltere'nin yeniden savaa gir
mek gibi bir istei asla yokta!) (199).

(198) Bk. yu. bl. IVI not. 115.

(199) Br. rVNo. 610, 624, 638: 29.11., 11. ve 26.12.1919 tarihli yazlar.
80

E.. Ankara
Curzon, yeeni Rawlinson'a, "Mustafa Kemal'i yeni
den grp Kemalistlerin nasl bar koullan (olanaksz g
rlm olan Misak- Mill koullanndan baka) kabule hazr
olduklanm, elden geldiince kesin olarak anlamaya aba
gstermesi iin" ynerge verirken ne dnm olabilir?
(200) Mustafa Kemal'in oktan beri Sivas'ta bulunduu bi
lindiine gre, yeeni bunu Erzurum'da nasl aratracakt?
26 Aralk 1919'da yeniden Erzurum'a vardmda, Mustafa
Kemal'in "ulusal devrim hkmetinin ba kararghn An
kara'da kurduunu" haber ald. Kzm Karabekir Anka
ra'dan bu konuyu sordu ve 8 Ocak 1920'de u yant ald:
"Ravvlinson, hkmet yetkililerinden, Heyet-i Temsiliye'yle
(Temsilciler Kurulu) grme konusunda ynerge alm
yetkili bir kimseyse, bir an nce Ankara'ya gelmesi yararl
grlmektedir." ki hafta soma bunu u ynerge izledi: "n
gilizler... Rauf Bey'i tutuklarlarsa karlk olarak Anado
lu'da da ngiliz subaylar tutuklanacaktr. Dolaysyla...
Rawlinson'u karmamak iin imdiden nlemler alnmas
n rica ederim (201)". Geri Ravvlinson srekli olarak ifreli
telgraflarla Milne ile ilikide bulunduu ve kendisine resm
bir haber verilmedii halde, yaknda kanklm bir kanlklk kacan duyumsamakta hi glk ekmemiti...;
Trk makamlannm onayyla, 2 Mart'ta (grubundan be ki
iyi)... kyya gnderdi...; yanm saatlik bir srede... her an
geleceini tahmin ettii stanbul'dan dolayl bir iaret ortaya
kar kmaz, hemen aynhnak zere... her trl hazrlklan(200) Rawlinson 251,282 vd.
(201) Karabekir 415,417,449.
81

E.. Ankara
Curzon, yeeni Rawlinson'a, "Mustafa Kemal'i yeni
den grp Kemalistlerin nasl bar koullan (olanaksz g
rlm olan Misak- Mill koullarndan baka) kabule hazr
olduklann, elden geldiince kesin olarak anlamaya aba
gstermesi iin" ynerge verirken ne dnm olabilir?
(200) Mustafa Kemal'in oktan beri Sivas'ta bulunduu bi
lindiine gre, yeeni bunu Erzurum'da nasl aratracakt?
26 Aralk 1919'da yeniden Erzurum'a vardnda, Mustafa
Kemal'in "ulusal devrim hkmetinin ba kararghn An
kara'da kurduunu" haber ald. Kzm Karabekir Anka
ra'dan bu konuyu sordu ve 8 Ocak 1920'de u yant ald:
"Rawlinson, hkmet yetkililerinden, Heyet-i Temsiliye'yle
(Temsilciler Kurulu) grme konusunda ynerge alm
yetkili bir kimseyse, bir an nce Ankara'ya gelmesi yararl
grlmektedir." ki hafta soma bunu u ynerge izledi: "n
gilizler... Rauf Bey'i tutuklarlarsa karlk olarak Anado
lu'da da ngiliz subaylar tutuklanacaktr. Dolaysyla...
Rawlinson'u karmamak iin imdiden nlemler alnmas
n rica ederim (201)". Geri Ravvlinson srekli olarak ifreli
telgraflarla Milne ile ilikide bulunduu ve kendisine resm
bir haber verilmedii halde, yaknda kanklm bir kanlklk kacan duyumsamakta hi glk ekmemiti...;
Trk makamlannm onayyla, 2 Mart'ta (grubundan be ki
iyi)... kyya gnderdi...; yanm saatlik bir srede... her an
geleceini talimin ettii stanbul'dan dolayl bir iaret ortaya
kar kmaz, hemen aynlmak zere... her trl hazrlklan(200) Rawlirson 251,282 vd.
(201) Karabekir 415, 417,449.
81

m kendisi yapt; ancak o bir haber bekleyedursun, 16

Mart'ta tutukland (202). Acaba onu ve Konya'daki Yzba
CampbeH'i, olaylarn tel iinde unutmular myd?
Curzon, 1919 Maysnda " Bykler"ce gafil avlan
mken, bu kez 1920 Martnda, dnp tandktan soma
stanbul'un "gvencesini salamak zere igali" ve millet
vekillerinin meclisten alnarak tutuklanmas gibi, ngiltere
demokrasi tarihinde ei grlmemi, pek kt sonular ve
recek bir karar ald. M.KemaPin, olaanst rgtleme ye
tenei sayesinde Erzurum ve Sivas Kongrelerinde ak anla
tmm ve 16 Mays 1919'dan beri byk bir g olarak b
ym olan "ulusalclk" dncesinin Londra'da kk g
rld besbellidir. Ezici seim zaferinden ve stanbul'da
12 Ocak'ta son Osmanl meclisinin alndan soma, ya
Mustafa Kemal ile bir uzlama yolu aranmas ya da onunla
ak bir savaa giriilmesi gibi iki ktan birinin yelenmesi
gerekiyordu; ancak ne yazk ki ikinci kta karar klnd.
Commander Sir Harry Luke de, 25 Aralk 1919 tarihli
raporda yle yazyordu (203): "Trkiye'yi ar bir bar
kabule zorlamak istersek... dvmek zorunda kalacaz."
4 Ocak 1920 tarihli nl muhtrasnda da nemli grler
vardr (204): "Kemal'in Anadolu'daki ulusu partisi, krl
mas olanaksz sert bir cevizdir; ama stanbul'da Sultan ile
bir ulusal parti olursa... bu daha da kayg verici bir sorun
olacaktir." ubat tarihli Londra Konferansndaki szler, da
ha anlalmaz bir durumdadr. Cambon, 14: "Sultan Anado
lu'ya gidecek olursa ulusal partinin basma geecektir; ulu(202) Rawlinson 286 v.d., 359.
(203) Br. IV No. 647.
(204)Ayn.No. 646 s. 999.
82

sal ordunun da bana geecek ve sonsuz karklklara yol

aacaktr." -Curzon, 28: "Mustafa Kemal'in son gnlerde
Erzurum vilyetine atandn haber aldm". -Cambon, 3
Mart: "lk aama, ulusal nderlerin tutuklanmasdtr. Trk
ler, btn Doulular gibi, kendilerine yumuak davranlrsa,
kstahlanlar. Dolaysyla Sultan'a bu adamlar tutuklamas
sylenmeli; buna gc yetmezse, o zaman bunu biz kendi
miz yapmalyz." -Lloyd George, 5 Mart: "Devinimsiz kal
mamz, btn dnyay dlemkrklma uratacaktr...
Mustafa Kemal, sradan bir haydut ya da ekya reisi deil
dir (!), ama kendisine sempati gsterdii, Trk Hkmetin
ce dorulanan bir vali bulunmaktadr: Erzurum Valisi."
stanbul ulusularna kar zor kullanarak M.Kemal'in
bar koullarn kabule zorlanabilecei sansnn, Lond
ra'da gerekten bulunduuna inanmak gtr. Hi olmazsa
stanbul'da olsun "gvenlii salamak" istendiiyse apa
ktr (205). Webb, 17 Ocak'ta verdii bir raporda, "Defrance'm, Anadolu'da mttefik subaylarna misillemeye ya
plabilecei gerekesiyle, Cemal ve Cevad'm tutuklanma
larna kar olduunu" bildiriyordu. Bu yzden, mtte
fik komiser, ayn yirmisinde, "ortak bir nota"yla her iki
Nzr'm istifalarn istemekle yetinmilerdi. De Robeck, 6
ubat'ta (Mara olayndan ve Gelibolu'da bir mhimmat
ymann apulundan soma), " ilerine karmama si
yasetini bnakmay, an ulusulara dman gzyle bak
may ve kar olanlara, kabul edilir ban koullanmn Mt
tefiklere kar kesinlikle boyun emenin ve onlarla ibirli
inin bir dl olarak ileri srlmesini (!)" salk verdi.
(205) Br. VII47, 300,362,411; Lloyd George 1286 v. dd. .
83

Curzon, "Britanya Hkmeti 'nin, ktalann izilen snrla

rn dndaki blgelerden ekerek stanbul'da toplamak ni
yetinde olduunu, ayn 25'inde De Robeck'e bildirdi. De
Robeck ise, ayn 29'unda yle yazmaktayd: "Yksek
Mttefik Komiserleri, Hkmet'in denetimi dnda olan
ulusu rgte alaya almyorlar... Ben ulusu arlarn
haklarndan gelmek iin Padiah'm evresinde lml bir
blok oluturulmasn hedef tutan bir siyaset gdlmesin!
neriyorum... Yksek Mttefik Komiserleri, bu blok siya
setinin, yumuak bir bar olmazsa boa kaca zerinde
srarla durmutur." Lloyd George 3 Mart'ta, "Trkler ancak
kar konulamaz gler araclyla akl yoluna sokulabilir
ler" demekteydi. Ayn 4'nde, de Robeck ile Defrance,
"Mttefikler bar zorla kabul ettireceklerse... durumlarm
tek olanakl olan yerde, yani stanbul'da glendirerek di
reniilere stn gelip onlar zayflatmak zorunda oldukla
r" konusunda dn birliine varmlardr. Lord Derby de,
"stanbul'da alnmas nerilen nlemlerin, Fransa Hkmeti'ni huzursuz ettiini, geri birleik bir eyleme hazrlan
makla birlikte Trkiye'nin geri kalan blgelerinde batan
baa kacak sonularndan da korktuklarn... kapsamn
hi kimsenin bilemedii, sonunu nceden dnemedikleri
bir sava olasln dehetle grdklerf'ni, ayn 5'inde bil
diriyordu. Curzon, "Kentin sivil ynetimini, De Robeck ile
Defrance'm stlenilmesini, ulusu nderlerin tutuklanp
Trk meclisinin kapatlmasn... salk veren benzer telgraf
lar gnderdiini", ayn 10'unda Konferans'a bildirdii za
man, Scialoja:
"Mustafa Kemal'in, Anadolu'nun bir yerinde toplanan

84

ve ok daha tehlikeli durumlar yaratan resmi rgtnn, e

kirdek olarak da olsa varlna rastlanabilir! (206)" demiti.
Buna gre, sonulan aka grlebilecek olmasna
karn, 16 Mart'ta zora bavurmakla Mttefiklerin "ba
kentte herhangi bir cidd bakaldn eylemi tehlikesi olmaya
ca" dncesi doru kmsa da, bylece, M.KemaPin
ekmeine de ya srlm oluyordu. Calthorpe'un basma,
15 Mays'ta zmir'de geldii gibi, bu kez de Milne, uursuz
etkilerini kukusuz sezmi olduu asker igal gibi nankr
bir grevle kar karya bulunuyordu. Halide Edip (Advar), "stanbul'da iddet eylemine bavurmakla, ulusal dire
niin saygnlm byk oranda arttrdndan dolay (M.'e)
teekkr iin her trl nedenimiz vardr," diye yazmakta
haklyd. Padiah ise, ok zavallca bir rol oynuyordu. Rauf
Bey, tutuklanmasmdan bir iki saat nce, bir Parlamento ku
rulu eliinde kendisini ziyaret ettiinde, "Misk- Millf'yi
(28 Ocak) antrarak, "Ulusun sizden istedii, Meclis karan olmadan herhangi bir uluslararas belgeyi imzalamamak
tadr. Yoksa, gelecei ok karanlk gryoruz," dedii ve ri
cada bulunduu zaman, Padiah ayaa kalkarak "Rauf Bey,
bir ulus var, koyun srs. Buna bir oban gerek; o da be
nim" demiti (207).
Mttefikler, 16 Mart'ta (1920) stanbul iini sona erdir
dikten soma, Mustafa Kemal'e kar eyleme gemekte duraksadlar. Mareal Wilson, 3 Mart'ta, "Bu smokinli kimse(206) Br. IV No. 662,663 not 4,681, VII No. 27,45 App. 2,55, VIII No.
2, XIII No. 10,11,20.: N. 1260 v.d.; Ili No. 239,240; Bykloglu 56 n. 83. (Ak
ba!).
(207) Robert W. Graves, Storm Centres (1933), 329; (Advar), Ordeal 64;
499; Luke II 71 v.d.; Sylemezolu III 327; TV 3800; Gaillard 145, 156; Pech
116; Churchill 375; N.1298 v.d.
85

lerin (yani, Meclisi li'nin (Yce Meclis)yelerinin) d

nce ve davranlarrnm bilgisizce, rkek, farfara ve verim
siz" olduunu syleyerek (Meclis yelerim) alaya almakta
dr. Genel Kurmay'm 15 Mart tarihli bir bilgirgesinde, Tr
kiye'deki durum yle anlatlmaktadr: "Siyasal g ulusu
larn eline gemitir... Ulusun tm savatan kesin olarak
bkmtr; ancak halk... topraklarnn paralanarak Rumlar
ve Ermenilere teslim edilmesini nlemek zere amansz bir
biimde savaa hazr bulunmaktadrlar... Direni, igal edi
len blgede ekilen aclarla oranl olarak artmaktadr...
Trkler olaanst dvdrler...
Zaman Mustafa Kemal'in lehinedir. Ar bir szleme
sunmann olas sonulan: a) onaydan... kanma; b) Meclis'in Anadolu'ya kamasyla, orada yeni bir hkmetin ku
rulmas..." (208).
Fevzi Paa, 27 Nisan'da Byk Millet Meclisine katlr
ken yle demiti (209): "... itenlikle diyordum ki, korku
tarak bir ey yapamazsnz. Bizi tatmin ederseniz, bize ya
ama hakk verirseniz, biz her eyi yapmaya haznz... Bir ri
camz, ters etki yaparak hergn kabineye nota bombardma
nna yol at." Gerekten, yalnz 17 ubat'tan 31 Mart'a de
in Bb- li'ye be nota verildi; ama bu notalar Foreign Office'in dosyalarnn XIII. cildinde eksik olarak vardr.
Londra Konferans''nda Berthelot, 17 ubat'ta, "Fransa'nn,
Trk Hkmeti'nin ulusularn savamlanm durdurmak
zorunda kalaca dncesinde olduunu" aklamtr. 19
tarihinde de Robeck, "Hkmet'in, srf ulusu eylemin i
gdsel bir refleksi gibi dnlebilecei" zerinde dur(208) CaVell JJ 229; Br. XIII No. 23.
(209) ZC191.
86

mu, "Mime hattna uyulmasn" yeniden istemitir. Saf

Bey, "Hkmet'in imdi dahi ulusu eylemden tamamyla
farkl bulunduu (210)" yantn vermiti. Kara Vsf, 3
Mart'ta, "Kuv-y Milliye'nin... cephesinin kilometre ge
riye alnmas konusunda onbe gn nce itilaf temsilcilerin
ce verilen notaya, Hkmet red yant vermiti. Dn sert bir
nota verilmi olmasndan dolay, Hkmet(in) bugn... isti
fa etmi" olduunu bildiriyordu (211). Ali Rza Paa'mn is
tifasndan soma, aym glklerle kar karya kalan Salih
Hulusi Paa da, Ryan tarafndan 16 Mart'ta verilen notaya
(212), aym gn u yant veriyordu: "Mttefik glerin bol
olduu ve bir karkln nlenebilecei istanbul'da, byle
bir karklk olmad gibi beklenemez de.. Anadolu ey
lemleri; Yunan igaliyle, bu igalin sonucu olan dehet ve
nefretten kaynaklanmtr. Bu eylemlerin daha da genile
mesi, Byk Ermenistan ve Pontos Yunan Devleti yaratl
mas niyetinin sylenti olarak dolamasndan ileri gelmi
tir..." Fevzi Paa, 17 Mart'ta General Shuttlevvorth'a, ehzadeba'nda insan boazlanmas olayn, gnderdii bir notla
protesto etmitir (213).
Bundan soma Yksek Komiserler, iki notayla (birincisi
26 ve ikincisi 31 Mart'ta) "Kuv-y Milliye eylemlerinin
resmen red ve mahkm edilmesi"ni istemilerdir. Salih Pa
a, buna 29 Mart'ta, bu eylemlerin "yasal haklarn savun
mas" olduu yantn vermi olup, De Robeck bu yanttan,
Mustafa Kemal'in red ve mahkm edilmesi deil, tam tersi(210) Br. VII No. H, VJH No. 6.
(211) N. No. 424; Pech 114.
(212) Br. XJII No. 24,27 (tam metni baslmamtrr); Pech 118; Ziemke 482.
(213) HTVD 499.
87

ne onayland anlamn karmtr. 1 Nisan'da da, "uzun

bir nota"yla "kuv-y igaliye"ce (igal gleri) yaplan hu
kuka aykr ilemler protesto edilmitir (214).
Artk Damat Ferit Paa'nn dnemi gelip atmt. Mebsn Meclisi Bakanvekili Hseyin Kzm Bey'in, "Ferit
Paa'mn Sadarete getirilmesinin lke ve saltanat iin dahi
felket olacaf'n belirtmesi zerine, Hnkr (Padiah) f
keyle, "Ben istersem Rum Patriini de, Ermeni Patriim de
getiririm, Hahambay da getiririm," demi (215). Damat
Ferit, "ngilizlerin srarc olduklarn ve bunun karsnda
Hriciye Nzn sfatyla fetva iln etmeyi kabul ettiim ve
bu konuda gvence verdiim" ileri srmtr. Foreign Offi
ce dosyalarnda bu sav destekleyebilecek hibir ey yoktur.
"Fetva'nn yabanc sran deil, kin ve ahmaklktan doduu
bilinmektedir (216)" diyen Ahmed Reit (Rey), byk ola
slkla, hakldr. Damat Ferit, bir ngiliz subaynn (!) hazr
bulunduu toplantda, Sadrzam olarak atanmasyla ilgili 5
Nisan tarihli hatt- hmyununu okuttuktan soma, "yalanc
ulusuluk davasyla kiisel tukulanna yurt ve ulusu feda
edenlere kar", 11 tarihli bir muhtra kard. "Haydutlarn
... nass- kerm (Kur'n hkmleri) gereince ldrlmele
rinin gerektii"yle ilgili eyhlislam Drrzde Abdullah'n
ayn zamanda kan fetvas, kukusuz tehlikeli bir silht;
nk, dindar halkn "Halife-i slam'a kar ballk" gs
termesi, pek doal bir greviydi; Mehmet Rfat'n kar fet
vasnda bildirdii gibi, "Halife-i Mslimn'i (slamlarn ha
lifesini) kurtarma ve Memlik-i Osmaniye'yi (Osmanl l(214) Br. XIII No. 36,42; inal 2124; Gaillard 165; Pech 120.
(215) Trkgeldi U 260; inal 2053.
(216) Rey 284; nal 2056.
88

kesini dmandan temizlemek" de ayn yle bir grevdi. Bir

yanda, hanedannn gc tkenmi grnen, sallantda bir
hkmdarn hi ilgisiz sempatizanlar; bunlarn karsnda
da M-Kemal'in, genel olarak maneviyat ok yksek olan
yandalar bulunduuna gre, bu dinsel atmada kesin so
nutan kuku duyulamazd (217).
De Robeck'in 7 Nisan'da "Britanya ibirlii konusunda
hibir umut olmad"m bildirmesinin, Sultan'm verdii
"paa" rtbesiyle Balkesir valiliine ykseltilen erke
Anzavur'un 16 tarihinde ar bir yenilgiye uramasnn, 18
tarihli kararnameyle kurulan "Kuv-y lnzibtiye"nin (hal
kn aznda: Hilfet Ordusu) Sapanca evresinde 14 Haziran'da ldrc bir dayak yemesinin ve hemen bunu izleye
rek zmit'te ngilizlerce silhlarnn ellerinden alnmasnn
ve hepsinden de an olmak zere, ngilizlerle btn dosta
ibirlii dlerine anszn son veren Paris'te 11 Mays'ta be
lirlenmi ban koullarn renmesinin, Damat Ferit iin
ac dolu srprizler dizisi oluturduu aktr. ngilizler;
ulusu glerle arpma durumunda olarak..., ban koul
larnn hemen hemen birletiim dndkleri btn Trk
lere kar yeni bir savam srdrlp srdrlememesi ko
nusuyla, birdenbire kar karya geldiler. Damat Ferit,
"Anadolu'da ulusal eylemi bastrmak zere, 7 binden 50 bi
ne dek silhli g oluturulmas nerisini ileri srmt.
General Milne, "Byle bir gcn oluturulmasmdan nce
Hkmet'in ban anlamasn imza etmesi" gerektiim bil
dirmi, Curzon da bu gr paylamt (218).
(217) nal 2051; Siavi 265 v. dd.; Br. IV No. 509,578, Xni No. 50; Karabekir 638; Byklolu, Trakya'da Milli Mcadele II82 v. dd.
(218) Br. XHI No. 48,54, 81-85; TH 2,79, VI42,75,79 v.d.; HTVD
1178; Byklolu 58 n. 88; London Gazette 7.1.1921, Suppl. 165.
89

Kendi aralarnda hl birok anlamazlk bulunan

tilaf Devleti Yksek Komiserleri'nin gzleri nnde, 22
Mays'ta, Sultan Ahmet Meydam'nda bar koullan aleyhi
ne etkili bir miting dzenlendi; "papalam" olan Sultan
ise, "Kuv-y lnzibtiye"nin 16 savasma 5. rtbeden Me
cidiye nisam vermesi, bir sava mahkemesinin 11 Mays'ta
verdii idam hkmn ayn 24'nde onaylamas ve 22 Tem
muz'da bar diktasna imzalanmasn onaylayarak (219)
saygnln ve onurunu hie indirdi. Bu srada, "Yksek
ra" tarafndan "grevlendirilmi" olan Yunan Ordusu, za
ferden zafere kouyordu (8 Temmuz'da Bursa, 25'inde Edir
ne). "Ankara'ya bir kol gnderilmesi" iin Paraskevopoulos'un nerisiniyse, Milne, bu plann Yunan ktalarn
Anadolu'nun iinde tehlikeye drebilecei ve bu yzden
onlan tehlikeden kurtarmak iin (!) ngiliz yardmna gerek
gsterecei "asker nedenler"iyle reddetti.
Damat Ferit'in "M.Kemal'e kar Krtlerin kullanlma
s" nerisini de nglitere Krallk Hkmeti, teekkr etmek
le birlikte, kabul etmedi. Ferit, de Robeck'i 16 Temmuz'da
ziyaret ettii srada, "Anlamann son derece an olduunu,
bununla birlikte genel felketi nlemek iin "imza edilmesi
gerektiini, bunun kendisi gibi aklc insanlarca anlalm
bulunduunu kabul ediyordu; ama ne re ki, lke sorum
suz lgnlarla dopdoluymu. Yunanllar Ankara'ya, hatt
Sivas'a gnderilecek olurlarsa, bu ilerleyi bir asker gezinti
(!) niteliinde kalacak, Erzurum'a yaklalmcaya dein hi
bir skntya uramhnayacakt (!)." 4 Austos tarihli "Ana
dolu bakaldns" aleyhine bir baka muhtradan soma, Da(219) Br. XIII No. 64; TV 3852,3911; Basn: 24.5. ve 24.7.; Milli Nevsal
1181;Gaillard205;nal2062;THII2,394;N.n 103; Anatolical 143.
90

mat Ferit geici olarak kt. "Tam d herhangi bir za

manda olabilirdi... Her yandan dmanlarla evrilmitir..
(220)"
Sevres Szlemesinin imzas (10 Austos), Milne'e s
tanbul'daki konumunu bir bakasna brakmak iin bavuru
da bulunma frsatn verdi (19 Austos). Kendisine nasl
nankr ve umutsuz bir grev yklenmi olduunu oktan
anlamt. Mustafa Kemal'in iddetli bir adam (hotspur) ol
mad, emrindeki babozuk alaynn balantdan yoksun
bir g olduu, Mttefiklerin talihsiz Ermenistan dnda
baka her konuda anlamay zorla kabul ettirebilecek gle
ri bulunduu... Yunanllarn dvalarndan emin olduklar
(The Times: 22.5.1920) konularnda ingiltere'de hl da
yaygn bulunan dncelerin tersine, Milne, ingiltere'nin
Venizelos'un dlemsever dmcelerinin uygulanmas iin
kendisini ortaya atacak yeterli gc bulunmadn ve bu
konuda istekli de olmadn pek iyi bilmekteydi. Milne,
Mustafa Kemal iin, bir zamanlar Alfred Rawlinson'un ki
tabnn ikinci blmnn nsznde yazd gibi, "silh ve
mhimmatlarnn toplanmasn brakma koullarna uygun
olarak dzenlenmesi konusundaki yetkin yapt, Yunanlla
ra zmir'e asker karmalar ve imdiki nl Mustafa Ke
mal'in vilyetlerde Sultan'm etkisini srdrebilmek iin
sahneye kmas zerine anlamn yitirdii" dncesinde
olabilir. Ancak bu ifte olaydan beri, durumun ngiltere
aleyhine olarak srekli ktlemi olmas, aslnda onun su
u deildir.
(220) Br. XI No. 99,101-103,109,121; HTVD 1178; TV 3921; Byk-'
lotu 62.- D.Ferit 3.7.'de Ankara'da idama mahkm olundu: Millet Yolu (Bur
sa), 5.7.
91

O elinden gelen hereyi yapm ve bundan dolay (Lord

sanyla) feldmareallie ykseltilmeye hak kazanmtr. Ar
dl olan Korgeneral Sir Charles Harington, 26 EylPde ata
narak 8 Kasm'da stanbul'a gelmi, tamamyla deimi bir
durumla karlamt. O zaman Mareal Wilson'un kendisi
ne somadan ne derecede iyi bir tavsiyede bulunduunu pek.
iyi anlamtr: "Trklerle dost oluncaya dek, hibir zaman
yararl bir i yapm olmayacaz (221)."
6. Ankara ve stanbul Hkmetleri
Arasnda ngilizlerin Artan Kararszl
Mustafa Kemal'in "Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti"ni kurduunu bildiren, kendi eliyle imzalad 30
Nisan 1920 tarihli mektubu ngiltere Dileri Bakanl'na
vard zaman (222), bu konu pek ciddiye alnm deildi.
Son Osmanl Meclisi Mebusam'nn ksa zaman nce (11
Nisan) kapatlm ve ortadan kaldrlm olmasnn ifade et
tii anlam, Sevres Antlamas'mn imzasndan soma ayrdna varld; nk anayasann 7. maddesine gre, gerekli
olan "Barla... ilgili... anlamalarn imzasnda Meclis-i
Umumnin (Meclis'in) onay..." alnamamt. Dikkat eki
cidir ki, Mttefikler Sultan'n Hkmetini "geici bir onaya
yanatrmak" iin aylarca alt (223). lkin Yksek Komiser'e Sultan ile "resm nitelii varm gibi" "zel" (i)
(221) Br. XXIII No. 167; The Times 5.11. (C. C. 3.); Rawlinson 109; Harington 87.
(222) Br. XXIII No. 58; D. E. Webster, The Turkey of Atatrk (1936), 86;
Echo de I'slam (Paris) No. 10, 10, 7. 1920; Gaillard 172; Y. Nadi No. 52; Hkimiyet-i Milliye 9. 5.; zmir'e Doru 19. 5.
(223) Bk. aa. bl. VIII 3.
92

ilikiler kurulmas iin yetki verilmiti. 21 Austos 1920'de,

Sultan bu ilk balant frsatmdan "derdim yanmak" iin De
Robeck ile grmek konusunda yararland. Ona bu frsa
tn, "daha mutlu bir gelecek iin hayrl fal olduunu umdu
ran parlak bir etken olduunu (!)" syledi. Bununla "Byk
Britanya ile dostluu" kastetmi olduu apakt. Bu dostlu
u kazanmak iin, M. Kemal'in eylemini imdiye dek oldu
undan daha ak olarak reddetmeyi uygun gryordu. 7
Eyll tarihli irde-i seniye ile Kemal'in rtbesini kayma
kamla ve efendilie indirdi (224).
Bununla birlikte, onunla M. Kemal arasnda gerek
g oran bakmndan hemen hemen kuku duyulamazd.
Ryan, 23 Eyll muhtrasnda, "stanbul Hkmetinin he
men hemen iflas etmi" olduunu sylyor; ancak, "Ulus
ularn da., i tartmalarla zayflad"nm sanldn da
ekliyordu. Bu inan, kimi ngilizlerin hl "Bakomutanlk
Muharebesi"ne dek sarldklar bir saman pyd. Buna
karn, Yunan-Trk savann bu iki yl iindeki gelime y
n; mzkereye girimek kendilerine ok ar gelmekle bir
likte yava yava "Trkiye Byk Millet Meclisi" Hkme
tini bir gerek olarak kabul etmeye onlar zorlad. Venizelos'un srpriz oluturan d zerine, yalnz Fransa deil,
ngiltere'de de mnevi hava deiti. Bununla birlikte, Damat
Ferit, Sir Adam Block'un salk vermesi zerine daha nce
16 Ekim'de istifa etmiti. Sir Horace Rumbold'un, 1 Ka
sm'da "Trkiye ile olaan diplomatik ilikilerin yeniden
balamasma dek Yksek Komiser sanyla Bykeli" ola
rak atanmasyla amirallerin yerine deneyimli bir diplomat
(224) Bk. yu. bl. I not 20; Br. XIIINo. 114, 123; Luke II195; TV 3949.
93

gemi oluyor idiyse de amirallerin en g koullar altnda

olaanst beceri gstermi olduklar da yadsnamaz. Rumbold ulusulara tavr ve davranlarnn tehlikelerini akla
mak zere, Fransa Hkmetince nerilen (20 Austos) ve
balangta bir ehzadenin bakanl ve mttefik diplomat
larn ona elik etmeleriyle bir "Osmanl Kurulu"nun gnde
rilmesini uygun grmt; ancak, Hkmetin bu kurul yola
kmadan nce anlamann onaym... reddettii iin, kuru
lun gitmesi ertelendi. Aslnda, zzet Paa Kurulumun tam
baarszla urayaca nceden kestiriliyordu. Bu nedenle,
Londra'da gerekler daha ok hesaba katlarak, "Mustafa
Kemal Paa'nm (!) ya da Ankara'nn kendilerine gereken
yetkiyi verdii temsilcilerin, Osmanl Kurulu temsilcilerinin
yansra bulunmalar" kouluyla zzet Paa Kurulu, Londra
Bar (Antlamas Maddelerini) Deitirme Konferansma
arlmak zorunda kalnd. Konferansn dramatik ak bi
linmektedir (225).
Dikkate deer olan ve daha az bilinen konuysa, ngiliz
lerle Sultan'm Ankara Hkmeti'ne kar olan farkl anlaylandn: 10 Kasm 1920'de, Rumbold "Kemalistler Ermenistan istila ettiler...; eylemlerinde baarl olmaya olan g
venleri, her zamankinden daha byktr... Mttefiklerin s
tanbul'daki kta kontenjanlarnn srekli olarak indirilmesi
beni cidd olarak huzursuz ediyordu..." demekteydi ve 20
Ocak 1920'de, Rumbold, "...M. Kemal, artk bir ete reisi
gibi grlemez. Ankara Hkmeti, btn devlet ilevlerini
yerine getirmektedir. Trkiye'nin durumu tm olarak he
men hemen iinden klmaz bir hal almtir. kar yolun...
(225)Br.XfflNo. 113,128,139, 142, 144Encl., 149, 158, 172; N. E 87.
94

Padiah' esas destek olarak almak, ona tam bir gnlle ke

sin yardmda bulunmak, bugn (bizi) Kemalist Hkmeti
tanmak zorunda brakacak seenekten kanp... derece de
rece yeni durumu gelitirerek mmkn olabileceini" sy
lyordu. Bu seenekse, gelmekte gecikmedi. 16 Mart'ta
Britanya Hkmeti, Ankara ile ilk uzlamasn yapt; bu
gz altna alnanlarla ilgili Vansittart-Bekir Sami Mbadele
(karlkl olarak alp verme) Uzlamas'yd(226). 14 Haziran'da Churchill, Avam Kamaras'nda Trkiye ile gerek ve
srekli bir ban yaplmas lehinde konutu. Aym 23'nde,
benzer biimde mdahalede bulunan Austen Chamberlain
de, "mttefik devletlerin servislerinin Yunan hkmetine
nerildiinden... dtan mdahale ya da tavsiye kabul edil
memek... sorumluluun Yunanhlar zerinde kalacan" bil
dirdi (227). Peki ama bir Yunan yenilgisi, ngiltere iin de
bir felket olmaz myd? O zamanlar stanbul'da her eyden
nce Boazlar blgesinin yanszlnn dnlm olduu
grlyordu. Harington, 26 Mart'ta zmit'te bulunan Yunan
frkasna "imdiki Trk-Yunan savanda Mttefiklerin sk
yanszln dorulamak amacyla (228)" bakomutanl
braktktan soma Yksek Komiser, 13 Mays'ta Boaz
larda drt yansz blgenin saptanmasn kararlatrdlar
(229).
Rumbold, 18 Mays tarihli raporunda belirtmi olduu
(226) Br. XmNo. 174; Corresp. VI No. 23. T.B.M.M. 20.1.1921'de gei
ci: Anayasay kabul etti (Kanun No. 85); bk. aa. bl. VH 2.
(227) The Times 15., 24.6.1921.
(228) Corresp. \T No. 8; Pech 194; Harington 100, 107; The Times
19.4.1921.
(229) The Times ve Trk basn: 19.5 tarihli, (ilm: 18); Ziemke 158 (me
tin); Echo de I'slam IH 307 (Harita); Graves 330 (Derince'de snr izgisi).
95

gibi, iki tarafnn da yenemeyecei umudunu (nk tam bir

Yunan zaferi, ulusularn zaferinden daha az felketli ola
cakt) 7 Eyll'de Kemalistlerin (Yunanllar kadar) gsz
kaldklarn Sakarya Muharebesi uasnda yinelemiti. Curzon da, 14 Kasm'da zafersiz bir ban istiyordu. Buna kar
n, (bar koullarm) yeniden gzden geirmek iin Pa
ris'te toplanan Bar Konferans'nda, Kemalistlere bir yl
ncesine gre daha byk izinler vermek zorunda kald.
Bekir Sami, 1921'de Roma zerinden geziye km ve
Sforza'nm araclyla Londra'ya an almt; 1922'de de
ngilizler zmit'ten stanbul'a Yusuf Kemal'in emrine zel
bir tren verdiler. Geri Harmsworth, Avam Kamarasnda 7
Mart'taki bir aklamasnda, yant olarak "Sultan ile banm
yaplmas gereklidir" demiti, ama bu yamt Montagu'nn,
"Tann esirgesin! Brakan da ngiliz halk olaylan rensin!"
diye lk atmasna neden olmutu. Ama Chamberlain, 10
Mays'ta, "Ne yazk ki Mttefiklerin imdi Kemalistlere
kar etkili bir nlem alacak bir durumda olmadklann"
aa vurmutu. Savan, yenen ve yenilen olmadan bitecei
dncesi, grlyor ki, 1922'de ngiltere'de ok yaygnd.
Dahas, Harington 3 Haziran'da ngiltere Savunma Bakanl'na u raporu gndermiti: "M. Kemal ile arkadalan, her
zamankinden daha ok direnmekte, aklc koullan bile ka
bul etmemektedirler... imdiki durum bir kmazda. Taraf
lardan birinin tekini bir karara zorlamas olasl yoktur...
Kemalist ordu, derlenip toparlanm deildir... ve ok olas
dr ki, byk ounluk savatan yorgundur... Britanya'nn
saygnl, stanbul ve evresinde bugn ok yksek bulu
nuyor". Henderson, 25 Temmuz'da unlan bildirdi: "M. Ke
mal yardmclaryla Enver'ci hizipciler arasnda (!)... Rauf

96

Bey'e aracs gzyle bakyorlar... Ulusal Pakt'n asl ruhu

nu oluturan (230) cmlesi (M. Kemal'in nutkunda) ince bir
ibaredir". Bakomutanlk Muharebesi, onu bu yanl dn
cesinden pek abuk uyandracakt.
Harington, gerei renmek ve doru kararlar almak
konusunda savam verirken hizmetlerin en ykseini gr
mtr. Ama bakalar da durumu daha iyi grmeye bala
dlar. Bu arada Rumbold 18 Eyll'de u raporu veriyordu:
"Amiral de Brock bana Yunanllarn eylemlerinden (birok
yerde Mslmanlar camilere toplayarak yakmak gibi) id
det ve nefretle sz etmiti." "Harington'un, bir konferans
toplanmcaya dek (Asya ve Avrupada, gerisinde duracaklar
snrlan Trk ve Yunanllara karlkl tantma konusunu
dzenlemek iin) Mustafa Kemal'le bulumak zere Mu
danya'ya gideceini", Curzon Poincar'ye (ayn 22'sinde)
sylemiti. Ronaldshay bu olay "ngiliz-Fransz grmele
rinde dnm noktas" olarak adlandrmtr. Ertesi gn Po
incar, Curzon ve Sforza, silh bmakma anlamasn imza
lamak iin Mudanya'y buluma yeri olarak nermeyi
(231)kararlatrdlar. O gnlerde Londra'da egemen olan
byk sinirlilik havas iinde, Rumbold'un (23'te) yapt
akllca bir neri olmutu ki, ngiliz Kabinesi de bunu ayn
25'inde kabul etti: "Zorunlu olarak, durum gnden gne de
imektedir. Krallk Hkmeti 'nin genel ynergelerine uya
rak, Amiral de Brock, General Harington ve benimle birlik(230) Corresp. VII No. 45, VIII No. 38, X No. 47,159; Turkey 197; The
Times 8. 18.3., 11.5.1922; OMI403; N. II230 v. dd.; ZCXXI431 (20.7.1922):
Bakumandanlk sfat ve yetkileri...: "Misk- Millmizin ruh-u aslsi ile mterfik netice-i kat'iyyeye vsl olacamz gne kadar devam eder (Ulusal And
mzn asl ruhuyla badaan kesin sonuca ulaacamz gne dein srer)."
(231) Corresp. Turkey I No. 571, 595; Rolandshay III304.
97

te bu sorunla, btn yeteneimizi kullanarak ve tam bir z

grlkle ilgilenmemizi neriyorum." Harington, ayn
27'sinde Mustafa Kemal'e yazd bir mektupta, "Yunan
glerinin, konferansn toplanmasndan nce gerisine eki
lecekleri hatt saptamak zere Mudanya ya da izmit'te ken
disiyle bulumay" neriyordu. Mustafa Kemal, aym 28'inde u yant verdi: "imdi bulunduklar yerde kalmalar ve
olaylarn kmasna meydan verilmemesi iin ktalarmza
emirler verdim. Geri Ankara'ya dnyorum... ancak ilk
frsattan yararlanarak sizinle bulumak onurunu bekleyece
im." Aym 29'unda, Harington'a (Curzon'un kar kt)
bir kabine karar bildiriliyordu; bu kararda, "anakkale
Trk komutanna bir ltimatom gndermesi, ktalarm H.'m
belirledii zamandan soma ekmezse Britanya glerinin
Trklere ate edeceklerini bildirmesi emrediliyordu. Verile
cek ekilme sresi ksa olacak"t. Harington, bu ltimatomu
cebinde tutmaya karar verdi; ama bunu yapacak yerde,
Mustafa Kemal'e bir telgraf ekti: "iletinizi Amiral Dumesnil ile General Pelle araclyla aldm... Ktalarnz gvenli
bir uzakla ekmenizi nemle rica ederim" demiti. Musta
fa Kemal, barn salanmasna katkda bulunmak amacyla,
ktalarna istenen emri verdi. Mudanya grmelerinde de,
her iki tarafta bar istei stn geldi. M. Kemal, Haring
ton'a: "ismet Paa ile Ekselansmz arasmda karlkl olarak
var olan iten takdir duygulan iin" teekkr etti. Churchill,
(gc, soukkanll ve sabnndan dolay) Harington' v
mekte elbette haklyd (232).
(232) Ayn. yer. No. 614,654; The Times 2.10 (C. C. 30.9.); Omrchill 435;
Harington 127; Trkgeldi 1158 v. dd.; ASDIV No. 462,463,468,476; Bykloh, Trakya 1443 v. dd.; Nicolson 272 v. dd.; Harington 158.
98

1918-1922 yllan arasnda, Mustafa Kemal'e kar y

rtlen ngiliz politikas konusunda birok genel dnceler
arasmdan kimilerim buraya alalm. Curzon: "Yunanllar z
mir'e ktktan soma, yaayan her Trk bir tek duyguya sa
hip olabilmitir: Mustafa Kemal'in temsil ettii yurtseverlik
dvasna kar derin sempati". Henderson (amlannda): "Pa
diah Hkmetini yapay olarak ayakta tutmak iin gsterdi
imiz abada geree hibir zaman uymayan bir durum var
gibi geliyordu bana; oysa ki, Anadolu'da gerek Trkiye'nin
tamam, M. Kemal'in arkasnda sapasalam duruyordu."
Sonunda Graves: "Mustafa Kemal ile Trkiye'de kalan b
tn teki mert unsurlara kar talihsiz Sultan Vahdettin ile
onun saf sadzam Damat Ferit'e yardm ederken, kukusuz
ki yanl ata oynadk (233)."
ngiltere Dileri Bakanl dosyalanndan anlald
gibi, Sultan'n M. Kemal'e kar durumu znt verici bir
blm oluturur. Mustafa Kemal'in, kendisine verilen gre
vin tam tersini yapmasndan dolay ona hazrlad dlemknklmdan doan aclan anlalsa bile, gene de gerekten
ulusal duygulan bulunan bir hkmdarn, ulusunu VT. Meh
met'ten daha iyi anlamas gerekirdi; zellikle de, ulusulann kesin zaferinin ancak bir zaman sorunu olduunu, hi
deilse en ge 1922 ilkbahannda anlamalyd. Sultan, Mus
tafa Kemal'in, "Zt- hne'nin (Padiahn), Trkiye B
yk Millet Meclisi'ni tandn ksa bir hatt- hmyunla
iln buyurmalarn" istemesiyle 28 Ocak 1921'de kurduu
"altn kpr"ye, hnkr, Tevfik Paa araclyla verdii ya
ntta, "stanbul'un tamamyla tilaf Devletlerinin eline ge(233) Bk. yu. bl. IV not 107; SirNevile Henderson, Water Under the Brid
ges (1945), 105; Graves, Storm Centres 330.
99

meinden" korktuu ve Mustafa Sabri'nin de yazd gibi,

"Ankara'da baka, yeni bir hkmet ve saltanat kurmann
Halife'nin kutsal haklarna mdahale demek olaca" yan
tn vererek ayak basmad (234). Oysa Rumbold 9 ubat'ta,
"stanbul Kemalist yandalanyla dopdolu," diyordu. Sultan,
Rumbold'u 21 Mart'ta kabul ettii srada, "Bir avu ekya,
tam bir etki kurmular... Ankara'nn nderleri bu lkede di
kili bir aac olmayan, kan ba ya da bir ilgisi bulunmayan
kimseler... M. Kemal, kkeni belli olmayan bir Makedonya
l devrimci...daha ok bir Srp'a benziyor (!)... onlarn ara
snda gerek bir Trk yok... Gerek Trk, zne baldu,
ama kendi tutsaklmn yks gibi dlemsel, yanl be
timlemelerle aldatlarak yldrc yntemlerle korkutulur.
Bunlar yle haydutlardr ki, kendilerine teslim olacak av
ararlar."
23 Mays'ta Rumbold ile Ryan' zel olarak huzuruna
kabul ettiinde, "Yunanllar yok etme siyaseti izliyorlar; An
kara nderleri kiisel amalama bal olarak, fesatl des
tekliyorlar. Masum halk, her ikisinin de kurbandr. Kendi
lkesi, lgn dnceli halkla dolup tayor. Onlar Bolevik
yardmna gveniyorlar... Hereyden nce, gdlecek siyaset
Trkiye'yi ve soma da dnya barn tehdit eden tehlikeyi
gidermek amacyla Bolevikleri Kafkasya tesine atmak ol
mal; Dou ve Bat Trakya yanszlatnlmal... ve Avrupa ile
Asya arasmda tampon blge olumal (!). Ne Atina, ne de
Ankara saldrmayacak... gereken, araclk deil, devletlerin
adaletli bask glerinin eyleme gemesidir." (235)

(234) N. II 89 v. dd.; Peym- Sabah 9, 2.1921; ZC VII412.

(235) Corresp. VI No. 57, 71, VHNo. 51.
100

Yusuf Kemal, ubat 1922'de, stanbul zerinden Pa

ris'e gittiinde, Sultan tarafndan; zzet Paa'nm ileri srd
ne gre Sultan'm kendisini armas; Tevfik Paa'nm
sylediine gre ise, kendisinin istekte bulunmas zerine
kabul edildi. Tevfik Paa, "Sultan'm, Yusuf Kemal'in gre
vi konusunda u ya da bu yoldan bir dnce ortaya atm
olduu"nu yadsmaktadr. Yusuf Kemal, 6 Mart'ta Trkiye
Byk Millet Meclis'ine, kendisinin Sultan'dan "Meclis'in
tannmasn" istediini, ama ne yazk ki belirsiz ve olumsuz
yamt alm olduunu bildirmitir (236). VI Mehmet, byle
ce son frsat da karm oldu. Padiah, 6 Nisan'da Rumbold'a, "Ankara'nn asker devrim rgt, yalnzca eski tti
hat ve Terakki Fnkas'nn yeniden dirilmesi olup, Yunan is
tilasnn uyandrd duygulan ileterek gz boyamaya ola
nak veren ulusuluun maskesi altnda g2:lenmitir. Halkn
% 90' Ankara'nn gidiine yrekten kardr; ancak onlann bask yntemleriyle bakaldrmalan nlenmitir," de
miti. Rumbold ekliyor: "Ben, Mttefiklerin Trkiye'de iki
li sistemin karsnda olduunu syledim. Onlarn umutlan,
Anadolu'nun boaltlmasn hesaba katan bir ban anlama
snn Ankara'y varlk nedeninden yoksun klaca nokta
snda toplanmaktadr. Sultan, Anadolu'nun Kemalistlerin
yrylerine uygun olmayacak biimde boaltlmasn rica
etti". Ryan'a gnderdii bir haberci aracdyla, ayn ricay
10 Nisan'da da yineledi: "gal edilen topraklar merkez h
kmete teslim edilmelidir; yoksa, Kemalistlerin etkisi ola
anst oalacaktr (237)" zzet Paa, 17 Temmuz'da Henderson'a, "Mustafa Kemal ordusunun askerleriyle Anadolu
(236) Ayn, yer. X No. 57; N.II 154; ZC XVIII 63; Karabekir 1094, 1109.
(237) Corresp. X No. 92,94.
101

kyllerinin saylarnn birdenbire kabard grn be

lirttikten sonra, "Bu kampanya durmaldr. Bara da, dev
letlerin merkez hkmetiyle dorudan doruya bir zm
yolu konusunda anlatktan soma varlabilir... Sultan, dev
letlerin Trkiye'ye ayrca baz izinleri vermeleri durumunda
bu bar tasarsnn Ankara'ya hkmetmek gcn kendisi
ne verecei umuduna kaplmaktadr," demiti. 20 Hazi
ran'da, gene zzet, "Merkez Hkmet'in; yalnzca kendisi
nin dta tutulaca Mttefik Devlet temsilcileriyle ulusu
lar arasnda bir buluma dncesinden pek ok kayg duy
duunu" aklamt. Sultan, 7 Austos'ta (karsnda Rumbold oturduu halde) ulusu nderlere kar aza alnmaz
aalayc szler savurdu; "Bunlar," dedi, "Bir devlet deil,
belki asiler ve devrimciler topluluudur; ttihat ve Terakki
Frka'snm yeniden ortaya kdr. Bunlar, eitli adlarla...
kendi bencilce amalan iin bu lkeye egemen olmaya a
lmlardr... Bunlar bolevikten baka birey deildir."
Rumbold yamt verdi: "Ne yazk ki, Ankara bir zm yolu
bulma konusunda hesaba alnacak bir etken olduu gibi, g
rebildiim kadar, yok etmenin yolunu bilmediimiz bir g
tr de.." Sultan, bunu izleyerek, uzun konumalar yapt ve
bu arada unlan syledi: "Kendisi ve Hkmet'i ban yap
maya ve bu hedefe ulamak iin zverilerde bulunmaya ra
zdr... Asl koullarsa, bansn Trkiye'nin bamszlnn
ve slam dnyas iinde yaamasnn salanmas olmaldr.
imdi Ankara'da uyumazlklar vardr. Mttefikler, enerjik
bir davran yolu tutmaldrlar. Ulusularn gc abartlmaktadn. Yunanllar kmal, ancak boaltlan topraklar ya
va yava yasal hkmete devredilmelidir... Kemalistler ya
sad davranlanm srdrmekte srar ederlerse, o zaman

102

bar, stanbul Hkmeti'yle yaplmaldr... sileri yok et

mesi iin yasal hkmet desteklenmelidir (238)."
Ulusal ordunun zmir'e giriinden (9 Eyll) soma, Tevfik Paa kabinesi Mustafa Kemal'e bir kutlama telgraf gn
dermeye karar verdi (10 Eyl.); ancak Sultan bunu ho gr
medi. Rumbold aym 12'sinde u bilgiyi veriyordu: "Ulusal
coku ve zgven, becerikli rgtlerce ve ulusu basnca
(son yollarda) dikkatle alevlendirilmiti. ok byk bir ka
labalk (10.9. akam), "Hrriyet-i Ebediye tepesi"ne doru
yola ktnda, bu coku dorua ulamtr... zzet Paa, z
gn grnmeyi srdryor. Padiah, Ankara'nn, yeni du
rum karsnda Trkiye'nin tek hkmeti olduu konusunda
daha da gururlanacan duyumsamaktadr. Padiah, Kemalci nderlerin srekli olarak dman olduu iin, bu dn
ce zzet'i ok etkilemitir. O, (14.9) hkmetin srarna kar
n, Padiah'm Mustafa Kemal'e kutlama telgraf ekme
mekte srarl bulunduunu dorulamtr (238a). zzet Paa,
23 Eyll'de de, M. Kemal'in "Yeni bir hanedan kurma" pe
inde olduunu sylyordu (239).

(238) Corresp. Turkey I No. 3, 63, 65, 140.

(238a) Belgelerle Trk Tarih Dergisi 1, 1967, 6.
(239) Corresp, Turkey 1 No. 413, 593; Le Journal d'Orient, no. 1310.
103

VI.
TTHATILIK VE YEN TRK ULUSULUU
Osmanl mparatorluu'nun savata yklyla birlikte,
Gen Trklerin, trde (mtecanis) bir siyasal devlet (Os
manlclk) kurmak, zorunluluk durumunda aznlklar trkletirmek, Msr gibi bir zamanlar yitirilen topraklan, Mslmanlan dayanmaya ararak yeniden kazanmak (Panis
lamizm) ve son olarak da yabanc lkelerde bulunan "Trk
kardeleri, elden geldiince" ana ulusla birletirmek dleri
de yklmt. 1918 ylnda, bu sonuncu hedefi yani Pantrkizm'i ya da Turancl ksmen de olsa gerekletirmek
iin, srpriz yaparcasna bir frsat kt (1). Mondros bra
kmas koullan iln edilince, devleti 14 Ekim 1918 gn
ne (yani izzet Paa kabinesi kurulana) dek yneten Enver,
Talt ve Cemal Paalar, birka politikacyla birlikte, 1-2 Ka
sm gecesi katlar (2). Osmanl ittihat ve Terakki Cemiyeti,
5 Kasm'da "Teceddt Frkas (Yenilik Partisi)" adm alma
(1) G. Jaschke, "Der Turanismus der Jungtrken" u. "Die Republik Aserbeidschan": Die Welt des Islams 23,1941,1-69 da.
(2) Kapt- Ltn. Baltzer: Mitteil, des Bundes d. Asienkampfer No. 11, 10.
11.1933.
104

ve 175 maddelik yeni bir program yapma kararma vard; "a.

ve d siyaset yeni esaslara dayanarak ittihat ve Terakld'ninkinden bsbtn ayr bir yol izleyen bu frkayla ittihat
ve Terakki Cemiyeti ileri gelen yelerinin ilikileri kesile
cektir... b. Mahkeme edilenlerle edilecekler..." Tunaya'ya
gre "Teceddt Frkas, istanbul'da verimli bir almada
bulunamamtr." Ancak bu partinin resmen hibir zaman
yasaklanmam olduu grlmektedir. M. Kemal, bu parti
ye katldm kesin olarak yalanlamtr (3).
ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin eski hedefleri artk sz
konusu olmamakla birlikte, yerine aym derecede zorunlu
bir hedef gemitir: Trkiye'nin ulusal snrlar iinde ko
runmas. Lloyd George ile Wilson da, 5 ve 8 Ocak 1918 ta
rihindeki demelerinde buna sz verdiklerinden, bu noktada
yaplacak propaganda umutsuz grnmemekteydi. Ancak
Mttefiklerin gizli sava szlemelerine dayanarak Trki
ye'yi kar blgelerine ayrmay, Ermenilerle Rumlara sahte
istatistikler dzenleyerek byk topraklar vermeyi tasarla
dklar ok gemeden anlald. O zaman Adana, izmir,
Edirne, Trabzon ve Erzurum gibi, zellikle tehdide urayan
yerlerde ulusal savunma eylemleri ortaya kt. Gz doktoru
Esat Paa ile yn Reisi Ahmet Rza, oluturduklar "Milli
Kongre" ile "Vahdet-i Milliye (Ulusal Birlik)" kurullarn
birletirmeye abaladlar (4). M. Kemal, hangi "Cemiyef'in
uygulama bakmndan en nemli olduunu biliyordu: "Vilyt- arkiye Mdfaa-i Hukk-u Milliye Cemiyeti (Dou
illeri Ulusal Haklan Savunma Dernei)". Kendisi, ta iin
(3) Tunaya 407,412 v.'dd.; bk. yu. bl. V. not 17, Zaman 6.11.1918.
(4) Ayn, yer. 417,429,478,481,484,489,506; Bykloglu, Trakya 1 124,
H No. 22; smail Arar, Atatrk... ile ilgili kitaplar (1960), 701 v. dd.
105

bandan beri bu dernekle birlikte alt (Sleyman Nazif)

(5). Brakmann ilk aylarnda, btn ulusal birlik ve grup
larda ne denli doru ve iyi dnceler ileri srlrse srl
sn, uygulamada sonu pek nemsiz olmutu. Halide Edip,
kendisinin de katld bu abalar (Wilson Birlii) u sz
lerle alaya almakta elbette hakldr: "leri grmek zere
mecliste toplandlar, oturdular, konutular ve daldlar."
Mandaclm (Koruyuculuu) salamak iin Sivas kongre
sinde bile abalanan Amerika konusunda, doru olarak un
lar sylemiti: "Sempatisi tamamyla Ermenilere ynelik
olan Amerika... yardmc olmaktan ok, tehlikeli grnmek
tedir (6)". Bununla birlikte Ahmet Rza, Ahmet Rstem
(Bilinski), Galip Kemli (Sylemezolu), Hseyin Rgp
(Baydur), Cami (Baykurt) (zmir Mdfaa-i Hukk-u Os
maniye Cemiyeti), Dr. Nihat Reat (Belger) ve bakalarnn
Avrupa'da ve zellikle Fransa ve talya'da, Trkiye'nin he
men hemen yalnzla terkedildii bir zamanda, Rumlarla
Ermenilerin trl propaganda yazlama kar gsterdikleri
direniin etkisi kmsenmemelidir. Bu almalar, rnein
Pierre Loti, Claude Farrere, Berthe-Georges Gaulis'in ve
hatt Aubrey Herbert, General Townshend General J. B. B.
Dickson, Kennworthy gibi "Trk dostu" ngilizlerin szle
riyle ortaya kmalarna hizmet etmitir. Bu arada kr
(Saraolu) ve Mahmut Esat'n (Bozkurt) da ilerinde bu
lunduu, Lausanne'daki renci grubu da anlmaldr.
"Mill Mdfaa Partisi (Ulusal Savunma Partisi)"nin
hedefleri daha az belirgindir. Rumbold bu parti iin, 31
Mart 1919'da, Bern'den u bilgiyi veriyordu: "ki buuk ay
(5) N. 12 v. d.d., HI No- 7; Dursunolu 17, 33,143 v. dd.
(6) (Advar), Ordeal 16,20.
106

nce, Mahmut Muhtar Paa Mnih'e giderek orada Cemal

ile Talt'la bulumu; bunlar svire'de Trkiye eliliiyle
(7) ibirlii yaparak 'Mill Mdfaa Partisi' adyla bir ko
mite oluturmulardr ki, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin ka
mufle edilmi eklidir. Trk elisinin yardmyla Mart ay
nn 25'inde, Cenevre konsolosluunda bir toplant yaplm;
halifeliin Trkiye'den ayrlmamasna... ve var olan btn
partilerin Trkiye'nin toprak btnl iin almak zere
bir tek ulusal parti olarak birletirilmesine karar verilmitir."
Balfour'un 1 Nisan 1919'da Curzon'a yazd da buna ben
zemekteydi: "Mdfaa-i Hukk-u Osmaniye Cemiyeti ge
nel merkezi; Mahmut Muhtar, Salih Mnir Paa'larla, Muhtar-el Kevkebi, A. Cevdet (kdam gazetesi sahibi), Reit
Saffet'den (Atabinen) olumutur."
Asker atae Deedes'in emrindeki Binba G. G.
Barker'in, 14 Mart tarihinde bir tramvay arabasnda bul
duu ve Calthorpe'un 26'da Londra'ya gnderdii bir
kitapk ok daha dikkat ekicidir: "Arkadalar! Kendi
mizi savunma gn geldi. Masum Alman ve Rus uluslar
eyleme gemilerdir... Wilson, Clemenceau, Lloyd Geor
ge ve benzerleri "Cemiyet-i Akvam (Kavimler Toplulu
u)" ad altnda pek etkili bir kandrma arac kardlar...
Gzlerinizi anz; hedefiniz... mutluluun yaylmas
dr... Komiserlerimiz... sizi eekler gibi kullanan 'bey'lerinizden kurtaracaktr; yaasn kutsal ve byk Bolevizm!" (8) (!)

(7) Brakmann imzalanmasmdan nce, Trk gmenlerinin isvire'de

ki eylemleri iin kr. Belleten XXXI113.
(8) Grne baklrsa "Trkiye i ve ifti Sosyalist Frkas"nn nc107

Bu yeni ulusuluu, uzun sre, yalnz ttihat ve Terakki

Cemiyeti'nin yeniden dirilii olarak gren ingilizlerin duru
mu, dikkati ekecek denli belirsizdir. Balangta, hemen
hemen btn Trklerin ngiliz'lerin dostluunu kazanmak
iin gze arpan isteklerde bulunmalar karsmda, ttihat
ve Terakki Hkmeti'nin (yani zzet Paa kabinesi) silh b
rakmas hkmlerinin uygulanmasna ve sonu olarak ba
r koullarna boyun eerek gururlarnn krlmasna (!) dek
iktidarda kalmasn yeliyorlard (9). General Staff'm (Ge
nel Kurmay) mtelligence'inin (haber alma blmnn) 28
Kasm 1918 tarihli bir raporunda, Trk ulusu 3 gruba b
lnmekteydi: 1- ttihat ve Terakki; 2- lkenin refahn iste
yen ve 3- Asl amacm bar ve gvenlik iinde yaama il
kesine balayan siyasal grten yoksun halk.. Bunlardan
ikincisinde olanlar, Trkiye'nin bamszln istemekte
dirler, ama kendi hallerine braklrlarsa Trklerin ynetim
de btnyle yeteneksiz olduklarn bilmektedirler. "Memur
luklarn ounda, hl eski ttihat ve Terakki Frkas'nm
yeleri bulunduundan, "Edirne'de Asker Denetim Subay"
olan Yarbay L; L. R. Samson genel hizmetin bozulmasn
nlemek iin memurlarn ancak uzun bir srede ve yava
yava deitirilmelerini nerdi.
Milne, ulusularn Fransz-Ermeni ve talyan amalama
kar koymalarndan, 3 Ocak 1919 tarihli bir raporunda sz
etmi grnmektedir: "Vilyetlerde ve zellikle Adana ve
Antalya'da, ttihat ve Terakki Komitesi'nin eylemli bir pro
paganda yapmas kararlatnlrmtr." Curzon, 25 Mart tarihli
muhtrasnda, "Trk ulusulamdan ve hl da eylemli ola(9) Br. V No. 741 not 3; Belleten XXX 118; bk. yu. bl. I not 80: Balfour'un Calthorpe'a 9.11.1918 tarihli mektubu.
108

rak, Paris'deki gecikmeler yznden yreklenmeye balayan

ttihat ve Terakki Komitesi'nin geride kalan yelerinden" sz
etmektedir (10). 19 Nisan tarihli The Times, VVebb'in 7 tarih
li raporuna aratrmada bulunarak unlar sylemitir: "Tr
kiye'de huzursuzluk srekli artmaktadr. zmir'de durum hi
bir olumluluk gstermemekte, Trklerle Rumlar en nemsiz
kkrtmalar karsnda birbirlerinin stne atlmaya hazn bu
lunmaktadrlar... ttihat ve Terakki Komitesi, rgtn, gc
nn en son snrna dek gizlice kurmak iin kesin soluk ala
cak zaman ve frsat bulmutur. lkenin iinde pek ok kii,
tilaf Devletlerinin zaferini kabul etmez grnmektedirler.
Odesa, Msr ile baka yerlerde geen olaylar, sansrn sk
basksna karn renilmektedir (11)." "Tam bir Trk sefer
berlii ve gl bir Jn-Trk rgt karsnda bulunulduu"nu, karaya kan Yunanllar saptamlardr (12); ancak,
Yunan ileri hareketine kar kan ulusal eylemi, Calthorpe
bile, yalnzca ttihat ve Terakki Komitesi yandalarnn bir
eylemi olarak grmtr: "Genel gvenlik, gittike daha k
tye gidiyor... ulusal eylemin yaylmas, haydutlua taze bir
iddet vermitir; bir Hallar seferi iin toplanan gler, zel
likle Trk bamszlnn savunulmas iindir... M. Kemal
Paa ve onunla birleenler... etkilerini yerel memurlara zorla
kabul ettirmektedirler... eylem, kendiliinden olma deil...
ama ttihat ve Terakki Komitesi'nin nderlerinin yreklendirmesiyle, hl var olan rgtn de yardmyla bir gereklilikmi gibi ortaya km grnmektedir (13)."
(10) Nicolson 78; Cmd. 1614 (1922).
(11) Bk.yu. bl. IV not 29: Yunan Kzlha hakknda.
(12) General Nider'in21.6.1919tarihliraporu: Karacebe 115; SelekI223.
(13) Calthorpe'un 30.7.1919 tarihli rapora: Br. IVNo. 470.
109

Sultan, Enver Paa ve yandalarna kar derin bir kin

beslemekte ve bunlarn cezalandnlmalanm isteyerek ngi
lizlerin sevgisini kazanmak dncesindeydi. Bunun iin,
The New York Herald gazetesinden William Elis'e 1919 y
lnn Mart aynda u aklamada bulunmutu: "ttihatlara
sava atm. Onlar sonuna dek izleyeceim." (14) Sultan,
Yunan propagandasna kar koymak iin zmir'den (19
Mart) ve Trabzon'dan gelen (27 Nisan) kurullarn kabul s
rasnda, zmir karmasndan sonra oluan "Patriyotik
(Yurtsever) Komiteler" iin Damat Ferit'in gstermi oldu
u anlayn tpksn gsterdiyse de, M. Kemal bu kar
koymay rgtlemeye balad zaman, bunu, tpk ngilizler
gibi Yeni ttihatlk; Mustafa Kemal'i de "si" olarak dam
galad. Nitekim Sultan, Ahmed Reid'e unlar sylemiti:
"Bu da ttihatln yeni bir gelimesidir... bunlara eskilerin
yardaklar demiyorum, bunlar ayn yolun yolcular olarak
gryorum." (15) Damat Ferit de. 30 Temmuz'da Hohler'e:
"Komiteler gene 9 bal ylan kafalarm kaldryorlar ve ka
binesi yeleri ekilmek iin, ondan (M. Kemal'den) emir
alyorlar (16).
Ulusal eylemin, ttihat ve Terakki Komitesi'nin bir diri
lii olduu konusundaki srekli karaalmalar, Mustafa Ke
mal'i Sivas Kongresi yelerini, 5 Eyll'de, yle ant imeye
ynlendirdi: "Saadet ve selmet-i vatan ve milletten baka
hibir maksad- ahs takip etmeyeceime, ...ttihat ve Te-

145.

(14) Simavi II222; bk. yu. bl. I not 12.

(15) Rey 256; bk. yu. bl. IV not 24; kdam 28.4.1919; bk, yu. bl. V not

(16) Br. IV No. 471; kr. 467 (Calthorpe'un 27.7.1919 tarihli raporu: "Bun
lar filvaki (gerekten) ttihat ve Terakki'yi tamamen ve canl bir ekilde diriltmilerdir."
110

rakki Cemiyeti'nin ihyasna almayacama ve mevcut frk- siysiyeden hibirinin ml-i siysiyesine hadim ol
mayacama vallahi ve billahi (Yurdun mutluluk ve esenli
inden baka hibir kiisel ama gtmeyeceime... ttihat
ve Terakki'nin yeniden dirilmesine almayacama ve var
olan siyasal partilerden Mbirine siyasal emellerine yardm
c olmayacama vallahi ve billahi)" (17). M. Kemal ayrca
General Harbord'a, 22 Eyll'de unlar syledi (18): "... biz
eylem ve hedeflerimizi... yurt ve ulusun varl, erin ve
mutluluu iin daha nce tanmladmz snrlar iinde tut
may gerekli gryoruz (19). Turanizm'in zararl bir gr
olduuna gerekten inanm bulunuyoruz. Srmrlarrmzdan
uzaklarda bulunan bu gibi kuruntu ve dlemleri geerli
saymyoruz. Biz yalnz yurdumuzun yrei ve varlmzn
ba olan bakenti ve hilfeti savunmak istiyoruz". Bununla
birlikte, Damat Ferit yine de bundan soma bile, M. Ke
mal'in k noktasnn dorudan doruya ttihat ve Terakki
olduunu syleyerek sulamalarm srdrm ve ttihat ve
Terakki localarnn yeniden alacam ileri srmtr. (20)
Hohler, Amerikal General Mc Coy'a, 14 Ekim 1919'da de
mitir ki: "Biz yurtseverlie (o Mustafa Kemal'in bu niteli
ini pek vmektedi) kar kacaklarn en sonuncusuyuz;
ama, korkarm ki o da ttihat ve TerakM'nin ruhunu miras
alm olmasn!" Sir Eyre Crowe, Curzon'a 29 Kasm'da,
"M. Kemal'in eylemi, aslnda ttihat ve Terakki Komite(17) n. 163; rde-i Milliye No. 1; Vehbi Cem Akun, Sivas Kongresi (Si
vas 1945), 127; demir 18.
(18) US 1919 E 883; Report Harbord, Exhibit C.
(19) Erzurum ve Sivas Beyannameleri, Madde 6.
(20) Br. IV No. 513, Nicolson 117.
111

si'nin eyleminin ayndr; Rum, Ermeni ve Krtlerin youn

bulunduu blgeleriyle tm Trkiye'yi, btn yabanc de
netimlerden uzak tutma hedefim gtmek anlamnda emper
yalisttir." (21)
1921 yl yaznda, Kemalist dmam merkezlerde M.
Kemal ile Enver Paa arasndaki tartmalardan pek ok ey
umuluyordu. Rattigan'm 8 Haziran tarihli bir raporunda
yle denilmektedir: (22) "Ulusular grubunun Kemalist ve
ttihat ksmlar arasmda bir anlamazln ortaya kt
syleniyor; bunlarn her ikisi de saldrgan ve an ulusu
dur." Bu sralarda "ttihatln korkutucu hayaleti", stan
bul'da evrede dolayor. 11 Eyl'de, Harington 23 ttihat
nn teslimini istemiti. Bunlar, sylendiine gre, mttefik
igal glerinin gvenliini saldrmak konusunda giriimde
bulunmulard (23). 5 Kasm tarihli "The Times", Batum'da
ttihat ve Terakki Ahli (Halk) Sovyet Frkasna dnen;
Enver, Halil, Kk Talt ve Dr. Nzm taraflarndan imza
lanan bir muhtray sz konusu etmektedir (24). Rumbold
29 Kasm'da, tam bir ulusu olan M. Kemal ile Enver Paa
yandalan arasndaki bir savamdan; Henderson da, daha
25 Temmuz 1922'de M. Kemal ile Enverciler arasmda Rauf
Bey'in araclndan sz etmitir (25).

(21) Br. IVNo. 549 Encl. 1, 610.

(22) Corresp. VH No. 61.
(23) 13.9.1921 tarihli basn.
(24) K. Sami Sabit Karaman, istikll Mcdelesi ve Enver Paa (izmit
1949); Karabekir, Enver 222; Trk Yurdu No. 301. 26 v.d.
(25) Corresp. DC No. 40; bk. yu. Bl. V not 230,237,238.
112

VII
"SAVA CANLER''
1- stanbul'da
Trk "sava sulularnn" izlenmesi konusunda, Horatius'un "Parturiunt montes, nascetur ridiculus mus (Bir dan
doumu beklenirken, gln bir fare dodu)" dizesi (Ars
Poetica (iir Sanat)) anlabilir. Bu sulularn bu iten ko
layca syrlmalar, M. Kemal sayesinde mmkn olmutur.
Enver, Talt ve Cemal Paa'lann kamalarndan soma
"Orta Avrupa Devletleri ile olan ilikilerin Trkiye tarafn
dan kesilmesi zorunluunun" tnyle kapsayan Brakma'nn 23'nc maddesine karn, Bykeli Rifat Paa, bu
Paalarn teslimini 11 Kasm 1918 szl notasyla istemiti
(1): "Trkiye bykelilii, hkmetinin ynergesi gerein
ce Talt, Enver ve Cemal Paalarn, Dr. Nzm, Bedri, eski
vali Azm (Azmi!) ve Bahaettin kir'in Trk makamlarna
verilmelerini Almanya Hkmeti'nden rica etmekle onur
duyar. (2) Bu kimseler... byk miktarda devlet parasn
(1) Fuat Selim'e (Bern) 27.11.1918 tarihli yaz; Calthorpe'un 9.1.1919 ta
rihli raporu.
(2) Regierung des Rates der Volksbeaufttagten (10.11.1918).
113

yanlarna aldklar gibi Ermeni sorununda barol oyna

makla da suludurlar. Osmanl Hkmeti, stanbul'daki Al
man makamlarnn bunlarn kamalarna da yardm etmeleri
dolaysyla, bunlarn verilmesinden kanmayacaklarm um
maktadr." Alman Dileri Bakanl, 16 Kasm'da u yamt
verdi: "... Almanya Hkmeti... onlar geri vermeye, 11
Ocak 1917 Geri Verme ve Teslim Szlemesi hkmleri ye
rine getirilirse, memnuniyetle hazndr. Dolaysyla, her ey
den nce 5. bentte ngrlen hukuksal belgelerin, yani ilgili
mahkemenin tutuklama emrinin verilmesini rica eder..." Rifat Paa, szlemeden ngrlen formalitelerin yerine geti
rilmesini hkmetinden telgrafla rica ettiini, ancak imdi
lik sulu kimselerin, 7. bent gereince kamalarna engel
olunmasn ayn 18'inde yant olarak bildirmitir. Buna, D
ileri Bakanl, 2 Kasm'da bu kimselerin geici olarak tu
tuklanmalar iin gereken nlemlerin hemen alnaca yan
tn vermitir: "Yaplan geici soruturmaya gre... Enver
Paa Almanya'da bulunmamaktadm ...Talt Paa'ya gelince;
Osmanl mparatorluu Hkmeti, Almanya'nn Ermeni so
rununun cereyan ettii btn zamanlardaki dncesini bil
mektedir (3). Osmanl tarihinin bu zc olaymda Talt Paa'nm oynad rol konusunda bir yargya varmak, Alman
Hkmetinin yetkisinde olmad gibi, Hkmet onu savun
mak istememekle birlikte, ortaya kan vahice insan kr
mnda, bu knm yapanlan bilerek kkrtmak ve yreklen
dirmekte ne derece ilgili olduunu belirleyecek gc olma
dn da sanmaktadr. Belki de, bunlar siyasal nitelikte su
lar olduu iin, bu sulan ileyenlerin geri verilmeleri, 3.
bent gereince olanakszdr. Hrszlk ve rvet konusuna
(3) Deutschland und Armenien 1914-1918, yaynl.: Johannes Lepsius
(1919).
114

gelince de; Talt Paa'nm zyaps, namusu ve eilimleri

gz nnde bulundurulursa, kesinlikle gerekddr... Pa
a'nm iktidar konumunda bulunduu srece servet toplamadnm herkese bilinen bir gerek olmas, onun hkmet
zararna zengin olmay asla dnmediini kantlar...(4)'
Calthorpe, 11 Ocak 1919'da bildiriyordu: "Bu kiiler, bu
konuda cezalandrc nlemlere zellikle nayak oldukian
iin Enver, Talt ve Bahattin kir v.b.'nin tutuklanmasyla,
bir ibret dersi olacak yolda cezalandrlmalar kadar hibir
ey yararl deildir. Bu konunun ilk aama olarak baarl
mas olanann salanmasn ummak isterim." Balfour da,
bu kimselerin geri verilmelerinin Almanya Ban Szleme
sinde de ngrldn, 25 ubat'ta yant olarak bildirmi
tir. Damat Ferit de, Clemenceau'ya gnderdii 30 Haziran
tarihli bir mektupla, Talt... Paalann, Versailles szleme
sinin 228-229'ncu maddeleri gereince geri verilmelerini
"insansal bir ilem" olarak istemiti. Sir Eyre Crowe, 10
Temmuz'da Curzon'a, "Talt ve arkadalanmn... listede bu
lunmalan gerektiini bildirerek, bu konudaki formaliteleri
hazrlamakla Sir E. Pollock'un grevlendirilmesini" rica et
ti. Curzon; Talt Paa'nm Austos'ta, Berlin'de, Britanya
asker kurulunun bir yesine, "ngiltere Kraliyet Hkmeti,
kendisi ve arkadalanyla ibirliine raz olursa Trke ko
nuulan topraklar zerinde birlik olarak bir Trkiye'nin ku
rulabileceini" sylemi olduunu duyduu zaman, ok f
kelenmiti. 6 Ekim'de Paris, Washington ve Roma bykel
ilerine, "Krallk Hkmeti'nin, teslimi istenmek zere olan
bu adamla herhangi bir yolla grmelerde bulunmasnn
son derece yakksz bir i olaca grnde olduunu ve
(4) Talat Paa hakknda kr. Atay 13 ve Enver Bolayr, Talat Paa'nm Ha
tralar (1946).
115

byle bir nerinin, bundan sonra reddedilmesi gerektiini"de anlatmt. 5 Aralk'ta De Robeck'e de u ynergeyi
verdi: "... Enver, Talt, Ceml, Nzm, Bahattin kir, Az
mi, Bedri... listeye alnmaldr. smail Hakk Paa*mn da bu
listeye alnmasn neriyorum. Baka bir neriniz var m?"
De Robeck, ayn 12'sinde buna, "nerilecek baka bir ad
bilmedii; yalnz Azmi adndan, herhalde Trabzon Valisi
Ceml Azmi'nin kastedildiini; stanbul Polis Mdr Az
mi 'ninse Antalya'ya geen alan biri olduunu herkesin
bildii" yantn vermiti. Bunu Webb de, 28 Ocak 1920'de
u szlerle tamamlamt: "Azmi, Kasm'da erkenden Bur
dur'a gitmi, ulusu glere hizmetini sunmusa da redde
dilmitir; o zaman Antalya'ya dnm, ama oradan da Ro
dos'a gnderilmitir." Liste 10 ubat'ta Berlin'de sunulmu,
ama Curzon'un 6 Aralk 1919'da Pollock'a gnderdii ve
"siyasal nemi olanlarn en byklerinden" diye niteledii
"yediler", buna karn teslim edilmemilerdir. Bu kimseler,
bu sralarda bir sava mahkemesince, 5 Temmuz'da stan
bul'da yokluklarnda (gyaben) idama hkm giymilerdir.
Sultan, zellikle nefret ettii Enver Paa'y daha nce 1
Ocak 1919'da bir emriyle ordudan kartmt (5).
"Sava Canileri" konusunda, stanbul'da geen birok
dvay anlatmak, burada uzun srecektir. Ancak tarihsel
nemi dolaysyla bir iki olay anmak yerinde olacaktr. D
valar, 25 Aralk 1918 tarihli bir kararnameyle "tehcir"den
(zorunlu g) dolay "adalet makamlarna" havale edildik
ten soma, 8 Ocak 1919 tarihli Padiah iradesiyle zel "Divn- Harp"ler (sava mahkemeleri) oluturuldu (6). Sultan,

(5) TV 3407, 3436, 3597.

(6) Ayn. yer. 3430, 3445; Dstur XI 81.
116

istediimiz (yani mgilizlerin istedii) her bir kimsenin ce

zalandrlmasna hazr olduunu; yalnz geni lde bir ey
leme geilirse bunun bir ayaklanmay kamlayamayacandan korktuunu, kendisinin tahtndan atlaca ve belki de
ldrleceini... Sert davranmas durumunda Mttefiklerin
kendisi iin yardmlarn salayp salayamayacan bil
mek istediini (7) belirtti. Tevfik Paa Hkmeti, 30
Ocak'ta 27 ittihat ve Terakki nderlerini tutuklatt ki (8),
Calthorpe bunu "ok iyi bir balang" olarak niteliyordu!
Calthorpe, ayn gn verdii raporda, "Bu kimselerden kimi
lerinin tehlikesizce hapsedilmeleri iin Trkiye dma gn
derilmeleri kesinlikle gerekli grlrse, Malta'ya gndere
bilir misiniz?" diye Londra'dan sormas zerine, 5 ubat'ta
u ynergeyi ald: "Bu kimselerin: 1- Brakma hkmleri
ne uymada kusurda bulunmak; 2- Bu hkmlerin yerine ge
tirilmesine engel olmak; 3- Britanyah stleri (mir) ve su
baylar aalamak; 4- Tutsaklara kt davranmak; 5- Gerek
Trkiye'de ve gerekse Azerbaycan (Mver-y Kafkas) Er
meni ya da baka rklarn yesi olan uyruklara saldn ve
taknlklarda bulunmak; 6- Emlkin yama, apul ve ben
zeri yollarla tahribine katlmak; 7- Sava yasa ve yntemle
riyle ilgili konulara uymamak... gibi nedenlere dayanlarak
size ya da en yakn mttefik ste ya da memura sizin ya da
stn grne gre teslim edilmeleri iin hemen giriimde
bulunmalan konusunda Trk Hkmetine ynerge veriniz.
Kafkasya'da, Irak ve Suriye'de igal altnda bulunan toprak(7) Calthorpe'un 10.1.1919 tarihli raporu.
(8) Milne'in 31.1.1919 tarihli raporu; Trkgeldi JJ 187; nal 1721, 1724:
Mttefikler 36 kiinin tutuklanmasn istemilerdir; Trke stanbul, 31.1., 2.2.:
adlan; Pech29; Selek 178.
117

larda sava yasa ve yntemlerine kar bu gibi konularda

su ileyen Trklerin yarglanmalar iin asker mahkemeler
oluturulmaktadr. Krallk Hkmeti, Osmanl mparatorlu
u'nun mttefiklerin igalleri dndaki topraklarnda, yu
karda ad geen sularla sulandrlan Trklerin Trk ma
kamlarnca yarglanmalar ve cezalandrlmalarn kabul
edemez. Dolaysyla, bu gibi sulularn Malta'daki toplama
kampma gtrlmek, mttefiklerin bunlar iin somadan ve
recekleri karara uygun olarak yarglanmak ve cezalandrl
mak zere bize teslim edilmeleri iin srar ediniz. Bunlar
yarglama yntemleri konusunda henz bir karar verilme
mitir; ancak, bu konuda Paris'te grmeler yaplmakta
dr." Calthorpe, 9 ubat'ta bildiriyordu: "Tutuklamalarn et
kisi, her bakmdan ok iyi olmutur; yle sanyorum ki, s
tanbul'da ttihat ve Terakki komitesini, belki biraz olsun yldrmtr. Reit Bey... ayn 6'snda intihar etmitir." (9)
Franchet d'Esperey, 11 ubat'ta Calthorpe'a sulularn ce
zalandrlmalar konusunda kendisiyle ayn dcede oldu
unu, ama "Osmanl mparatorluu'nun, igal altnda bu
lunmayan ksmlarnda sulular ortaya karmak, onlara
kar dva amak ve cezalandnlmalarrm salamak yetkisi
nin, doal olarak, mttefik asker makamlarnn tam bir g
zetimi ve denetimi altnda olmak kouluyla, Trk makamla
rnda bulunduunu" yazmtr.
General, ertesi gn Milne ya da Calthorpe'un haberi
olmadan (!) Sait Halim Paa, Hayri Efendi, eski Ayan (Se
nato) bakan Topal Rfat, Ali Mnif, Cvit, brahim, k
r, Ahmet Nesmi, Halil, Hoca Ali Galip, mer Naci ve
(9) 26.1., 7.2.1919 tarihli basn.
118

Yunus Ndi'nin tutuklanmalarn Tevfik Paa'dan istedi,

Webb, ayn 13'nde diyordu ki: "Bu, kesin bir asker iga
le doru byk bir ilerleyiin belirtisi gibi grnmektedir.
Bu istein dayand ilkenin mttefik hkmetlerce kabul
edildii konusunda bilgim yoktur. Ancak bunlar, (5.2. ta
rihli) yediler grubunda bulunmamaktadrlar." Calthorpe
ise, daha nce aym l'inde "Britanya, sava tutusaklarma
kt davranta ve eziyette bulunmakla ilgili 23 kiinin
Britanya asker makamlarna teslimini istemiti ki, Reit
Paa buna yant olarak, aym 16'smda, bunun "dorudan
doruya egemenlik hakkna kar" olduunu bildirmiti.
Lord Derby ise, aym 19'unda Fransa Hkmeti'nin; Calt
horpe'a verilen 5 tarihli ynergeyle ilgili u aklamada
bulunduunu bildirmitir: "Sulularn, doal olarak bu gi
bi dvalar iin yetkili olmayan bir yarglar kurulunca yar
glanmak zere, Trkiye'nin dna gnderilmesi konusu...
kendi dncesine gre byle bir giriim... bir tr alma
izlenimini uyandrma tehlikesi yaratacandan ve kimi
Trk memurlarnn, bu sularndan synlmamakla birlikte,
tam tersine halkn sevgisini kendilerine daha ok ekmele
ri sonucunu da verebileceinden, uygun deildir... Fransa
Hkmeti, sulu grlen btn kiilerin tutuklanmalar
konusunda... giriimde bulunulmas iin Calthorpe ile
Milne'in, General Franchet d'Esperey'e ricada bulunmala
rn ummaktadr... ve bu dvalar, daha dnce aamasn
dayken bar konferans ayn trden sular ilemi olan
dman subay ve memurlarnn yarglanmalar iin mttefikleraras bir mahkeme kurulmasna karar verecek olursa,
bunlarn o mahkemeye devir ve teslim edilmeleri olanakl
olacaktr. Ancak Fransa Hkmeti, bugnk durumda, ayr

119

ayr kiisel giriimlerle konferans kararma zarar verebile

cek davranlardan kamlmasm, Mttefiklerin ortak g
revi saymaktadn." Curzon buna u yant (25 ubat) veri
yordu: (10)
"Amiral Calthorpe'a gnderilen 5 tarihli ynergenin
hedefi, yedi kategoriye ayrlm olan sulularn, yarglana
rak gvenli bir yerde tutulmalaryd... Bu gibi sulularn
yarglanmalarn ve cezalandnlmalann, sanki bunlar asker
mahkemelerce yetkili olarak yarglanamazm diye Trk
makamlarna bnakmak, istee uygun deildir... Malta, mer
kez bir durumda olduu iin seilmiti... Fransa Hkmeti,
Malta'y istemiyorsa... seilecek baka gvenli bir yeri,
memnunlukla kabul ederiz..." Ayn gnde, Balfour 5 ubat
tarihli yedi maddelik notann verilmesi iin ricada bulundu.
Nota 5 Mart'ta Damat Ferit'e verildi. Paa, Sultan'n Ocak
ayndaki, "stediiniz herhangi birini tutuklamaya hazrm"
yolundaki szlerim, bu vesileyle de yineledi. Dhiliye Naz
r Ceml, bunun zerine, 9 Mart'ta 22 "Gen Trk" tutuk
latt. Bunlarn yarglanmalar iin, 8 gnl kararnameyle ye
ni bir sava mahkemesi kuruldu (11). Webb, Franchet d'Esperey'nin kendi basma hareket etmesinden ve Trk Hk
metinin uluslar hukukuyla ilgili kar kmalarndan dolay,
ayn 11 'inde u aklamay yapt: "Notalar Fransa'nnkiyle
karlatrmak isterdim ki, tutuklama isteUerimizin birbiri
ne uymayan ayr ayr eyler deil, belki birbirini tamamla
yan istekler olduu grlsn. Ancak, ayr ayr ilkelerden
(lO)Corresp.IINo. 18.
(11) TV 3493, 3503; Dstur XI135; Trkgeldi II197; Simavi H 221; Hlit Ziy Uaklgil, Saray ve tesi (1941), IIIII; TIH1192; Liste: Sz 11.3.1919;
Pech 29 (Enterne Liberale); nal 1893.
120

yola kacak olursak, o zaman bunun bu isteklerin gerek

lemesi olanakb olmaz... Ancak, kendilerine su yklenen
bu kimseleri bulup tutuklamak, Trk makamlaryla uyumlu
bir alma olmadan da olanakl deildir, ite imdi bu
uyumlu almay salam bulunuyoruz. Bunlarn bize tes
lim edilmeleri konusunda artk srarda bulunmakla, korka
rm ki istekli yrk at ok yorularak znk diye durmasn!
Byle yapacak olursam, yeni kabine, durumunu olanaksz
lk iinde grr ve daha iyi, daha drst bir kabine umudu
kalmaz. neriyorum: imdilik... tutuklananlann gvenli bir
yerde koruma altnda ratulmalaryla yetinelim. Sulu gr
lenlerin su dereceleri ok, pek ok deiiktir ve insan kr
mnn kantlanmas konusu da ondan daha az zor deildir.
Bunlar konusunda bir yargya varabilecek bir mahkeme de,
kesinlikle Uluslar Birlii (Cemiyet-i Akvam) gibi bir kuru
lua oluturulabilecek gibi grnmektedir.
Yukardaki nedenlerden dolay hi ivedi davranmamak,
bana ok daha gvenli grihmektedir." Webb, 14 Mart'ta,
sava tutsaklarna kt davrananlarn listesini vermi oldu
unu, ama (ad deiiklikleri gibi) birok yanla dikkati
ekmek zorunluunu duyduunu bildirdi. Calthorpe, 6 Nisan'da Balfour'a unlar yazyordu: "... rnein, savaa ne
den olmak gibi, yalnzca siyasal ama uruna hi kimsenin
tutuklanmasm istemedim; oysa Franchet d'Esperey bunu
yapmtr... Ermenilere zulmetmekten sulu btn kiileri
yakalamak iinse, Trklerin tmyle idam edilmeleri gere
kirdi... Onaynza sunulmak zere tutuklanan kiilerin tes
lim edilmeleri yerine tutuklanmalannm srdrlmesini ne
riyorum."
Boazlyan Kaymakam Kemal iin ilk idam hkm 8

121

Nisan'da verildi. Hkm 10 Nisan'da yerine getirildi. Calthorpe, bu idam hkmnn yol at ok byk tepkiyi,
ayn 17'sinde yle anlatyor: "imdi bize, Hkmet'in ayn
iddeti geni oranda ve hem de yksek konumlarda bulun
mu olan sululara uygulama cesaretim gsterebilip gste
remeyeceini anlamak kalyor. Kemal'in topraa verilmesi,
sempati gsterilerine yol amt. Onun onurlu dva uruna
ilk ehit ve kurban olarak grlmesi eiliminin genileme
sinde ttihat ve Terakki Komitesi'nin sregelen etkisinin bu
lunduu grlmektedir (12). Sadrzam, gsterilerin kor
kunluundan sz etmektedir... Hatt onun yandalarndan
birou, bu idam hkmn, sululara uygulanan adaletli bir
ceza olmaktan ok, tilaf Devletlerine zorunlu bir dn gibi
grmektedirler." Edmons, "Trklerin binde biri bile, Hristianlann ldrlmelerinden dolay aslmaya hak kazanan bir
tek Trk'n var olabileceini dnememeleredir... imdi,
sulularn koruma altmda Trkiye'den kaldrlp bir mtte
fik mahkemesinin emrinde tutulmas bizim iin bir kazan
tr;... Sadrzam... sulularn devir ve teslim ediliinden t
r memnun olabilir." Buna karlk Kidston da yazmtr ki:
"Ancak, Bar Konferans bu sorunda ne yaplaca, bir
mttefik malkemesinin kurulup kurulmayaca... ya da ku
rulduunda da yetkisine ne gibi sularn girecei konusunda
bir karara hl varm deildir. Padiah, Kadky gsterisin
den yle korkmutu ki, kendisinin istei zerine, Mustafa
Sabri'nin vermi olduu ama kendisinin yeter grmedii
fetvaya bir ek koydurmak istedi:
(12) Bir grg tan (Yzba E.La Fontaine, denetim subay, Kadky)
12.4. tarihinde "masum slam ehidine ithaf szlerini tayan elenkler kondu
unu bildiriyordu.' Kr. Pech 46.
122

"Sava mahkemesince idama hkm giydirilen Ke

mal'in yarglanmas hakka ve adalete uygun olarak yapl
dysa (!), verilen idam hkmnn evraklarda yazl fetva ve
eri hkmlere uygun olduu arz edilir." (13)
Webb, bu kiiler iin yargcn verdii hkme kar Da
mat Ferit'e kaygsn belirttiinde, Ferit, "imdi gvenebile
cei bir mahkemeye sahip olduundan dolay gven iinde
bulunduu" yantn vermiti; ama ayn 27'sinde ttihat ve
Terakki Cemiyeti'ne kar alan mahkeme ngilizleri tat
min etmedii gibi, kendisine inan da vermemiti. zellikle
Ziya Gkalp'n, 17 Mays'ta, "Ulusumuza iftira etmeyiniz.
Trkiye'de bir Ermeni katl-i m (bir ulusu yok etmeye y
nelik toplu ldrme eylemi) deil, bir Trk-Ermeni mukatelesi (birbiribi ldrme) vardr. Bizi arkadan vurdular; biz de
vurduk," (14) diye verdii ifadeden hi holanmam olsa
gerektir. Damat Ferit, 19 Mays'ta, "Ksmen Mttefiklerin
istekleri, ksmen de Trk hkmetinin giriimiyle, trl nedenelerden dolay tutuklanan kimselerin mahkemelerinin
gelimesi konusunda dlemknklma uradn; sulama
nedeni bulmann ok zor olduunu; kanlara dayanarak davranmanm ondan da zor olduunu anlam... onun iin bun
larn imdi Malta'ya gnderilip gnderilmeyeceini"
Webb'den sormutu. Bunu bildiren Webb, unlar da ekle
miti: "Yukardaki grler tamamyla bir yana, son olaylar
(zmir!) bu kiilerden tmnn ya da kimilerinin serbest b
raklmalar iin... giriimde bulunulacan olas gstermek
tedir... (15) Byle giriimlerin engellenmesi gereinin apa(13) Trkgeldi 202 v. dd. Padiah hkm 9.4.1919'da onaylad.
(14) 18.5.1919tarihli basn; Mecmuas XXI157; apolyo, Ziya Gkap
137; Gaillard 175: "...yansz devletlerin gerei aratrmak iin yardmda bulun
malarm isteyen nota". Curzon, bu gibi kurullardan edinilen kt deneyimlerden
dolay bu istei reddetti (Edmonds'un 25.2.1919 tarihli sayfa kenar notu).
(15) evket Turgut Paa, Bekiraa Bl'ndeki tutuklularn serbest bra
klmasndan, daha 23 Mays'da kayg duymaktayd: (Advar) 35; kr. Atay i 14.
123

k olduu, kendisine dantm General Milne'in de onlar

Malta'ya gndermek zere tat buluncaya dek teslim al
mak iin hazrlkl bulunduu.." Ayn gn Mi ne'e bir liste
gnderdi ve bu listede "daha nemli kiiler" diye krmz X
iaretiyle gsterilmi olarak Rahmi, Yunus Ndi, Ubeydullah Efendi, Ziya Gkalp ve Sait Halim Paa vard.
22 Mays'ta, sabah gazeteleri tutuklanm olan 41 kii
nin Trk Hkmeti'nce serbest brakldm haber verince...
VVebb'in huzuru tmyle kat... hemen General Duncan ile
grmeyi grev bildi... General, Fransz ve Britanya asker
lerinden oluan bir muhafz ktasna (hapishanenin kapsn
tutmak zere) emir verdi. Ayn 30'unda bunu rapor eden
Cathorpe, unlar ekliyordu: "Sulular kaacak olursa, bun
larn, zellikle bakentte yalnz imdiki hkmetin deil,
ayn zamanda Mttefikler'in de hem madd hem de manev
karlarna aykr olarak karklklar karmasndan korku
lan ttihat ve Terakki Komitesi'nin an yandalanmn hepsi
nin hemen ekirdeini oluturacaklan da apakt. Bundan
baka, geri bu adamlarn, bir panik ktmda ya da halk
arasnda kan kanklklar sonucunda, hkmet tarafndan
serbest braklmalarndan korkmak iin nedenler olmasa bi
le, bunlarn mahkemeleriyle ilgili ilemler yle araksak ve
yle nemsizdir ki, maskaralk (farce) bile onun yannda
kk kaim Bu adanlan, bu gibi durumlarda kaamayacaklan ama yetkin ve olgun bir adaletin snrlan iine almacakan bir yere srp uzaklatrma konusundaki (bundan ay
nce (5.2.) ngiltere Krallk Hkmeti'nce de onaylanan)
dnceye hemen geri dnmek gerei domutur. Bu ama
la Krallk donanmasnn hizmet gemisi "Princess Ena"y
bu ie ayrma olanan bulduuma gre, rastlant da bu ge-

124

rei desteMemitir. Tutuklular, sorunun ivedi zm konu

sunda tamamyla duyarl olan Britanya asker makamlaryla
uyumlu olarak 28 Mays'ta gemiye alnp, hemen o gece yo
la kld (16). Calthorpe ayn 28'inde Hriciye Nezreti'ne
gnderdii bir notada, unlar yazyordu: "Dileim zerine
Milne... Mttefiklerce sonunda kararlatrld gibi, yarg
lanp cezalan verilinceye dek tehlikesizce bir hapishaneye
yerletirilmek zere... 67 kiiyi... teslim ald." stanbul'da
eletiriler ykselince, "Times" habercisi unlan bildiriyordu
(17): "Eletirenler, bunlarn lkeden uzaklatnlmalannm
en sonnuda yaplacak yarglamaya bir zaran olmayacan
unutmaktadnlar. Trkiye ile yaplan ban szlemesinin h
kmlerinde, olaslkla bunlar arasnda mttefik devletlere
kar su ileyenlerden ya da adam ldrenlerden kimileri
nin Trk mahkemeleri dnda yarglamnalan koulu bulu
nacaktr... Bunlarn srlmeleri... saknma nlemi olarak
dnlmelidir."
Hemen, yalnzca sava kabinesi yelerinden on iki kii
de Robeck'le Sir Harcy Luke'un 9 Eyll'de ziyaret ettikleri
Mondros'ta gzaltna alndar. Sir Harry Luke, zyaamyksnde diyor ki: "Amiral ve ben, onlan grmek zere ky
ya ktk; ak syleyeyim ki, Prens Sait Halim ve erkek
kardei Abbas Hilmi'yi (Halim?) arkadalaryla dikenli telle
evrili kk bir adr iinde grerek zldm... zntl
grnyorlard... yaka ve boyunbalan olmayan istanbulin
setreleri (istanbulin denen kumatan yaplm uzun etekli
ceket) iinde yakksz bir klktaydlar. Hapislerinde gste(16) Simavi II237; Y.Ndi No. 109; Trkgeldi 218; inal 1911: "Mevkuf
lar (tutuklular) be ngiliz otomobiline vk gibi dolduruldular."
(17) The Times 5.6.1919 (C.C. 31.5.)
125

rilen gereksiz iddete kar bir tek szle de olsa yaknmadlar; bizi sanki, kendi selmlk dakelerindeymiesine bir in
celikle, anlarna uygun bir biimde selmladlar..." (18)
Aym 18'inde, belki de, de Robeck'in olas aracl zerine,
bunlar da Malta'ya getirildiler.
Milne, 28 Haziran'da Bekiraa Blmde gz hapsi
ne alnm olan teki 112 kiinin iyi korunmamalanndan
yaknd. Gerekten, Halil Paa 8 Austos'ta kamay baar
mt (19). Damat Ferit, stanbul'da arkas kesilmeyen tutuk
lamalarn yerine "tehlikeli kimselerin" "srlmesini istiyor
du. Bylece, Ahmet Emin (Yalman) ile gz doktoru Esat
Paa, ay sreyle Ktahya'ya srldler (20). stanbul'un
16 Mart'ta resmen igali zerine, Mttefiklerce tutuklama
lar yaplmasnn hukuksal sakncalar da ortadan kalkt.
imdi tutuklanma sras M.Kemal'in yandalarna gelmiti;
bunlar da Malta'ya getirildiler (21). Mustafa Kemal de kar
nlem olmak zere Erzurum'da Rawlinson'u, Konya'da da
Campbell'i tutuklatt (22). stanbul'da son olarak Yakup
evki Paa 21 Nisan'da tutuklanarak, 6 Mays'ta Malta'ya
getirildi (23). ngiltere'ye ho grnmek isteyen Damat Fe
rit, yeni sadrazaml srasnda ayrca bir "zorla g ettirme
mahkemesi" kurdurdu.
Bayburt Kaymakam Nusret, 20 Temmuz'da lme
mahkm edilerek 5 Austos'ta asld (24). Enver Paa'nm
(18) Luke II 51. De Robeck II. 9.da stanbul'a geldi (basn 12.)
(19) Calthorpe'un 6.7. tarihli raporu; HTVD 947; Tarik 12.8.: TV 3731.
(20) Br. IV No. 478; A.E.Yalman, Turkey in My Time (1956), 85 v. dd.
(21) HTVD 575-577, 637, 651, 653.
(22) Rawlinson 287; Karabekir 529.
(23) TH1171: Bykhoglu 36,47.
(24) 6.8. tarihli basm; ZC III 170; TV 3924; Kanun No. 80,271; Bykh
oglu 62.
126

daha sonra 1921'de Almanya'dan uzaklatrlmas, Damat

Ferit iin zayf bir avuntu olmu olabilir (25).
2- Malta'da
Trkiye ile ban szlemesi beklenedursun, ngiltere
Savunma Bakanl, 17 Aralk 1919'da "Law Officers of the
Crown" (Krallk Hukukulan) ile yapt dammadan son
ra, 5 ubat tarihli telgrafta sz edilen "ilk suu ileyen
sululann (bu sular yalnz igal edilen topraklarda ya da
Mver-y Kafkas'ta ilenmilerse)" asker mahkemelerce
yarglanmmalan gerektii konusunda stanbul, Kahire ve
Badat Bakomutanlklarna ynerge verilmesini ngiltere
Dileri Bakanl'na nerdi. teki sulular, "uluslararas
bir mahkemede yarglanmalanm beklemek zere Malta'ya
gnderileceklerdi. De Robeck, 6 Aralk'ta liste gnderdi:
"A (16 ad): Britanya sava tutsaklanndan baka kiilere kar
zulmeden sulular: 1. Ahmet Agayeff, Azerbaycan dele
gesi, propagandac ve gazeteci... 16. Ziya Gkalp, Ergani
mebusu; B: ktidarda bulunmalan srasnda yaplan zulm
lerden sorumlu (17 ad): ... 21. (22 ad): Zulm yapmaktan
sorumlu olduklan pek bilinmeyenler: ...42'inci Hseyin Ca
hit Bey..." Milne 20 Ocak'ta unlan sylyordu: (26) "Malta'daki kimselerin) ban imza edilinceye dek orada tutulmalan dncesindeyim. Geri bunlann mahkemeye gnderil
meleri dnlmemise de, ben kiisel olarak, bunlann S
vey hatlan dolaysyla serbest dolamalann, buradaki Bri
tanya ordusunun kan ve esnelii iin tehlike yarattklann
(25) Corresp. VIII No. 5: Lord d'Abernon'un 5.7.1921 tarihli raporu.
(26) Webb'in 27.1.1920 tarihli raporu.
127

ve onlarn tatuklanmalanm hakl karmak iin geni mal

zeme salandn dnmekteyim." Sevres antlamasnn
imzasndan ksa bir zaman nce, Mr. Fitzmaurice ngiltere
Dileri Bakanl Haberleme Dairesi'ne (Intelligence
Service) 21 Temmuz'da u raporu verdi:
"Bunlarn ou Trk Hkmeti'nce... hapsedildikten
soma bize verilmitir. Bunlar, Trkiye'de Almanlar lehine
sava ynetimini ve soma da Kemalci ulusuluu temsil et
milerdir. Ban hkmlerine kar direnmeleri yznden
hapis sreleri uzamtr... imdi bunlann salverilmeleri...
(Trk Hkmeti'nin) saygnln azaltaca gibi... Kemal ciler iin de bir zafer gibi yorumlanacaktr... A snf: Bri
tanya sava tutsaklanna kt davranmaktan, bnakma ko
ullarn bozmaktan, Rum ve Ermenilere saldnda bulun
maktan ve daha birok konulardan suludurlar... tutuklu
olarak elde rutulmalan gerekir: (64 ad)...; De Robeck bunla
rn... ban szlemesinin yrrlne dek tutuklu bulunma
lar iddetle salk verilmektedir.... Smr dna kanlan bu
kiilerin masraflan A ve B snflannda yzn altmda olup,
Sultan Hkmeti ban hkmlerini, muhalif ulusulara zor
la kabul ettirmek durumuna geer gemez olabildiince
azalacaktr (27)." "Law Officers of the Crown" Gordon Hewart ile Ernest M.Pollock, 4 Austos 1920'de bir muhtra
vermilerdi; burada yle denilmekteydi (28): " smf var
dr: 1- Siyasal sulular; 2- Zorla g ettirme (tehcir), gasp,
yama ve adam ldrmeyle sulananlar; 3- Sava tutsaklan
na kt davrananlar; yine kimi kiiler daha vardr ki, bunla
rn tutuklanma nedenleri saptanamamtr... nc grup
(27) Br. XIII No. 100.
(28) Ayn. yer. No. 122, Encl.
128

kiilerin kinniMerini saptamak, Trk adlanmn birbirlerine

benzemelerinden dolay g olmaktadr."
Malta'da gzalt sresinin umulmayacak denli uzamas,
af mlekelerinin sunulmasn bu kiilere anmsatmtr. Bu
dilekeler daha nce de verilmi, ama hibiri kabul edilme
miti: (28a)
1- Sait Halim Paa: Malta'llann nl hukukulanndan
Dr. L.F.Mizzi, hapishanede tahtakurulanndan yaknan Sait
Halim Paa'nm gz hapsi altmda kendi evinde yaamas
iin giriimde bulunmasn Calthorpe'dan rica etmi (23 Ni
san 1919) (29). Bu konuda "mavi kitap"ta, onun hakknda
hak tanrlk gstermi olan Sir Louis Mallet'i "tank" gs
termiti.
Calthorpe ise, "Trkiye'nin, iki sadk dostu (!) ngilte
re ile Fransa'ya kar lkesini bilerek, herkesin gzleri
nnde savaa srklenmesine izin verirken, o hkmetin
banda bulunan ve ayrca Ermenilerin dehet uyandran l
drlmelerinde, bir sre de olsa sadrzam olan bir kimse
iin kendisine mdahale talebinde bulunulmasna kar a
knln" belirtti. Dr. Mizzi, "Sait Halim'in, hkmetinin
en isteksiz yesi olduunu ve geen olaylarn nlenmesi
iin elinden gelen hereyi yapt" syleyince, Calthorpe
mazeretinin glnlne iaret etti. Malta valisi Lord Plumer, 4 Kasm 1919'da 2755 numaral sava tutsa Sait Halim'den ald bir dilekede, "kendisinin sava tutsa olma
masna karn, 30 Mays'tan bu yana Mondros'ta, 21 Ey(28a) Malta'da tutuklu bulunan 114 Trk, 22.1.1921 tarihinde Londra, Pa
ris ve Roma Dileri Bakanlklarna dilekeler gndermitir. (Echo de l'Islam,
15.2.tarihliNo.22).
(29) Kr. Yunus Ndi, Samsun'da 10.
129

ll'den sonra da Polverista tutsak kampnda tutulduunu be

lirterek kentte bir otelde kalmasna izin verilmesini" rica et
tiini bildiriyordu. De Robeck, onun bu dilekesini 6 Aralk'ta, "kendisine niin ayrcalkl davramlmas gerektiinin
nedenini anlamad"n (30) belirten sayfa kenar notuyla
Londra'ya havale etti.
2- Ali hsan Paa: ngilizler Ali fisan' Haydarpaa'ya
geldii 2 Mart 1919 tarihinde tutuklamlard (31). Paa,
hemen Milne'e bavurdu: "Ben Nusaybin'deyken... Halep'te
General McAndrew'ya serbeste ve ivedi seyahat etmekliim iin bana bir Britanyal subay ve bir miktar asker eli
inde zel bir tren verilmesini rica ettim ve bu isteim de
kabul edilmiti. Ben buraya Britanya askerlerinin korumanl altnda getirilmedhn; tersine bana yardm eden arkada
larla birlikte... Britanya'nn geleneksel adaletinden byle bir
davran asla beklemezdim... Ben Bakanln bana verdii
emri yerine getirdim." Webb, 18 Mart tarihli u raporu veri
yordu: "O imdi burada asker hapishanede, ksa bir zaman
sonra da, Malta'ya gnderilecek. Ben onun suunun 5.2.
gnl ve 233 No.'lu telgrafnzn 1. maddesine balanmas
gerektii grndeyim." Ali hsan, 3 Nisan'da Malta'dan
Londra'daki sve ortaeliliine bir mektup gnderdi.
Mektubu alan ngiltere Dileri Bakanl, "Onun 6.
Ordu'dan alnmas iin verilen emir dnda, Trk Hkme
tince mtuklanmas ve lke dma srlmesiyle ilgili bir ka
rar alnp alnmadmm, ltfen bildirihnesi"ni isteyen sayfa
kenar notuyla, ayn 25'inde Calthorpe'e havale etti. Webb
buna, ayn 28'inde: "Hayr, o srf Britanya makamlarnca
(30) K. ama yu. not 18 (Mondros'da ziyaret)
(31)Bk.yu.bl.IInot.33.
130

gtrlmtr," diye yant verdi. Sir Eyre Crowe, 13 Mays'ta Curzon'a, "Onun Malta'da tutuklu olarak tutulmasnun
nedenleri konusunda yazl bir bilgim yok; ancak Malta'da
tutulmasna karar verilmesi konusunu size ve ngiltere Sa
vunma Bakanlna brakmak dncesindeyim." Bunun
zerine War Office, ayn 14'nde Kahire'ye u telgraf ek
ti: "Ali hsan Paa'dan bir ok yaknma aldk... Onun hak
knda yelenecek tavsiyeniz varsa, ayrntl olarak bildiril
mesi." Foreign Office dosyasnda da u kayt vardr: "War
Office bize, onun stanbul'a geri gnderilmesini nermek
tedir....; bir yanllk yapld sonucuna varld anlal
maktadr." Allenby, 21 Mays'ta, "Onun hakknda engelleyi
ci dadandndan baka bir tercih hkmmz yoktur; her
hangi bir emir ona verilmezse, kendisinin stanbul'a geri
gnderilmesine kar kmayacam, daha nce de mektup
la Calthorpe'a bildirmitim," diye yant verdi. Ama yine de
tutuklu kald.
3- Cevat: (stanbul'un eski merkez komutam): General
Townshend, onun serbest braklmas iin 25 Temmuz'da
yle bir ricada bulunmutu: "Grevi srasnda Bykada'da
tutsaktm. Ondan her zaman saygl ve incelikli davran
grdm. Enver kart Trk grubunun zel hmna uram
olduunu sanyorum... Bu szlerimin onun serbest brakl
masn salayacam umuyorum."
4- Hayri Efendi: Durumu, Yksek Komiserliin 21
Austos 1919 tarihli toplantsnda sz konusu oldu: "Malta
valisi, onun dizanteriye yakalandn, salnp salmamayacam sordu. Defrance, ilke olarak ayrcalk yaplmasna kar
olduunu syledi... durumun Damat Ferit Paa'dan sorulma-

131

s isteniyordu." Webb'in yant vermesi kararlatrld: "Ha

pisten salverilmesi pek hoa gitmez."
5- Rahmi: Granville, 16 Ocak 1920'de Rahmi'nin u
dilekesine gnderdi: "...Ekselansnz bana 22 Kasm
1917'de, 'Hkmetimin ve btn Britanyallann, ekselans
nzn Aydn vilyeti iindeki Britanya uyruklarna gster
dikleri sempatiden ve gl yardmdan dolay sonsuz ve de
rin teekkrlerimi sunarm' diye yazmtnz. Bu sonsuz te
ekkrlerin, benim Malta'ya srlmemde sonutlatn g
rnce aknlm ok byk olmutur." Bu dilekeyle ilgili
olarak, Edmonds'un verdii yant yledir: "Rahmi Bey'in
salverilmesi Kralhk Hkmeti'nden bu zamana dek birok
kez istenmi olmakla birlikte... tutuklu kalmasnn birok
nedeni (31a) vardr." Bu ve bunun gibi ou durumlarda, s
tanbul'u "ttihat ve Terakki Komitesi'nin z elerinden"
korumak istei, srgnlerin Malta'da tutuklu bulunmas iin
yeterli nedeni oluturmaktayd (32).
6- Liman von Sanders: Durumu zellikle ackldr.
1913-1918'de Trk Ordusu MareaPinin gzaltna alnma
syla, Trkiye'nin de ulusal onuru zedelenmi oluyordu. Bu
ba su, Franchet d'Esperey'nin zerinde toplanmaktadn.
Fransz Generali, bir Rum Ortodoks papaznn incelenme
yen iftiras zerine, Mareal'in 29 Ocak 1919'da yola k
srasnda, Amiral Calthorpe'un serbeste uurlanaca ko
nusunda verdii szn ngilizlerce bozulmasna yol amt.
Mareal, 25 ubat'ta tutuklanarak Malta'ya gtrlm ve
(3la) Br. XIII No. 100: "Rahmi... zmir Britanya kolonisine kar hesaba
dayanan bir ycegnllk gstermi olmakla birlikte, iddetli Rum dmany
d."
(32) Bk. yu. not. 15.
132

nceleri kendisine bir sulu gibi davranlmt. Bkp usan

madan verdii dilekelere karn, braklmas en sonunda
Feldmareal Henry Wilson'un kiisel olarak Foch'a bavur
masndan sonra, ancak 21 Austos'ta gerekleti. General
irrwait.es, 1 Austos'da Curzon'a yle yazyordu: "...Tutuklanmasmm yzkaras, Mareali lkesine geri vermekten
baka bir istei bulunmayan Britanyallann zerinde kal
maktadr."
3- Tutuklularn Karlkl Olarak Geri Verilmesi
Gzaltna alnanlarn karlkl olarak geri verilmesi
dncesi, ilk nce TBMM'nin 18 Temmuz 1920 tarihli tu
tanayla ortaya kyor. Toplantda, Rawlinson'un Kzm
Karabekir'e gnderdii bir mektubu okundu. Mektupta y
le deniyordu (33): "... tutsaklarn karlkl olarak geri veril
mesiyle ilgili herhangi bir neriye, kurul yeleri onay vere
ceinden, ben size bildiriyorum ki, Meclis-i li'ye (Yce
Meclis'e) bu trden her trl neriyi gndermeye tamamy
la hazrm..." Ali kr (Trabzon): "Malta'ya gnderilenler
den bir ounu kurtarabiliriz" dncesini belirtti ("Hepsi
ni!", diye haykrmalar). Hriciye Vekili Muhtar' n istei
zerine, tasar, zerinde almas iin kendisine verildi.
Curzon 20 Austos'ta de Robeck'e (34): "Haklarnda dva
almas dnlmeyenlerin, ilk uygun frsatta salverilmesi
iin; haklarnda dva alacaklarn da adlarnn seilmesi
iin, bu tutsak ve srgnlerin listesi, basavc tarafndan
gzden geirilmelidir.
(33) ZCII335.
(34) Br. XIII No. 122.
133

Albay Rawlinson ve Yzba C.L. Campbell (Kon

ya'da) ile (16 Mart'tan bu yana tutuklu olarak tutulan teki
rtbelilerden kk bir blm) kimi Trk tutsaklarla deitnebilir" diye yazyordu. Ksa bir sre sonra, Foreign Office'e artc bir neri geldi. Sir Harry Luke (Tiflis), Azer
baycan Hriciye Komiseri Hseyinov'un 6 Eyll'de kendisi
ne verdii bir telgraf kopyasn gndermiti. Telgrafn anla
m uydu: (35) "Moskova'da ierin'e: Bunu Litninov'a
gnderin (36): ...Azerbaycan Sovyetler ras Hkmeti,
Baku'da tutuklu olarak tutulan ngilizlerin, stanbul'da tu
tuklu Kemalci Trklerle deitirilmesine onay verir... 28.8".
Curzon, yetkisizlik ynnden bu tartmalar reddetti ve 27
Nisan'da Baku'daki Kzl Ordu'nun eline dm olan ngi
lizlerin Tiflis'teki Britanya Elilii araclyla Kasm'da
serbest braklmalarm salad (37).
Curzon'un, Rawlinson'un serbest braklmasn (ki
Curzon buna ok nem veriyordu) salamak iin ilk girii
mi Milne'i atlayarak yapm olduu grlyor. De Robeck,
15 Ekim'de u raporu verdi (38): "Tutsaklarmz ulusula
rn ellerinden kurtarmay ne denli istersek isteyelim, ne ya
zk ki, bu i imdilik uygulama olanandan yoksun bulun
maktadr... Mustafa Kemal (asker makamlarla) konumay
reddetti. Ankara'ya giden istanbul kurulu, mttefik eleman
larn iererek hesaba katacak olursa, o zaman temsilcileri
miz konuyu ulusu nderlerle birlikte ele almaya yetkili k(35) Luke II188,191.
(36) 12.2.1920 tarihli Kopenhag uzlamas gereince (Cmd. 587; The Ti
mes 10.3.1920).
(37) Luke II196; The Times 10.5., 19.6., 13.8., 23.9., 11.11.1920.
(38) Br. XIII No. 156,164 (Curzon 26.10.: Evet!); bk. yu. bl. V not 225.
134

lnabilirler." De Robeck, izzet Paa'dan, kendisi 3 Aralk'ta

yola kmadan nce asker ve sivil Britanyal sava tutsakla
rnn salverilmesini salamak iin elden gelenin yaplmas
n rica etti: "Ben ona bir liste gnderdim... Bunlarn serbest
braklmalar... Trk Hkmeti'nin gzmzdeki saygnl
n arttracaktr". Bu liste, Genel Savata Almanya impara
torluu ile Mttefiklerince sava yasalar ve sava treleri
gibi konularda ilenen sular konusunda inceleme yaplarak
rapor verilmesi iin, Basavc tarafndan daha nce 1 Kasm
1918'de oluturulan komitece hazrlanmt.
Rumbold'un 20 Kasm tarihli raporuna gre, "Ulusu
larn olas istekleri, lkeden asker nedenlerle uzaklatrlan
ok nemli siyasal tutsaklarn Anadolu'daki Britanya tutsaklanyla deitirilmesi olsa gerekti (39)"; izzet Paa'nn
daha nce Ankara'daki baanszlmdan soma, bu konunun
tartlmas iin Londra'nn bar koullarn deitirme
konferansmdan yararlanlaca akla yakn grlyordu. 19
ubat tarihli "The Times"da, Tugeneral Campbell'in bir
mektubu kmt; bunda, "Olum Yzba C. L. Campbell
de bunlarn arasndadr. Geri arlma emri ona varmam
tr... yalnz 22 Mays tarihli bir mektup eline gemitir...
(40) ... Ulusal geleneimiz, insafszca yakalanm olan Bri
tanyal subay ve kiilerin nceden salverilmesi koulu ol
madan bir Britanya Hkmeti'nin ulusulardan oluan bir
kurulu kabul olumlamasm gerektirmektedir." Ancak bu, o
denli basit deildi. Aslnda, Mttefiklere kar zor durumda
(39) Br. XIII No. 177, 189.
(40) Rawlinson ancak 1.8.1921'de bir mektup gnderebilmiti; bu mektu
bu bir Bulgar subay, bir sigara iinde ele geirmi ve Ekim'de Harington tara
fndan belgelendirilmiti (Rawlinson 342,350).
135

olan Bekir Sami, tutsak dei-tokuunda da boyun emeye

kendisim zorunlu grmt. Bylece, 16 Mart 1921'de aa
daki uzlamaya varld:
TUTSAKLARIN HEMEN SALIVERLMES
N ANLAMA
Madde 1 - Kendi istekleri dnda Trkiye'de alkonu
lan Britanya sava tutsaklar ve baka Britanya yurttalar
ya da Britanya glerinin teki yeleri hemen salverilerek
stanbul'a gnderileceklerdir. Bu gibi kimselerin gnderil
meleri ii, bu tutsaklar imdi ellerinde tutan Trk makam
larnca, harcamalar da bunlarca salanarak yapdacaktir.
Madde 2 - imdi Britanya makamlarnn elinde bulu
nan Trk sava tutsaklanyla gzaltna alnm olan sivillerin
lkelerine geri verilmelerine hemen balanarak, bu i elden
geldiince hzla srdrlecektir. Ancak bu madde, sava du
rumunun srd srece, 1 Austos 1914'te Trk mpara
torluunun parasn oluturan topraklarda yaplan sava
yasas ve greneklerini (customs) bozmaktan ya da adam
ldrme suundan dolay yarglanmalar kararlatrlan kim
selere uygulanmayacaktr. Britanya Hkmeti, bar duru
munun geri gelmesinden nce stanbul'a gelmeyecek olan
herhangi zel kimselerin tahliye edilmelerini de bu koula
balamakta ve bu koula uyulmamas durumunda onlar
hapsetme ve tutuklama hakkn elinde tutmaktadr.
Madde 3 - Bu anlama, imzas tarihinde yrrle gi
recek ve en hzl biinde uygulanacaktr.
Ek 1 - Trkiye'de istekleri dnda tutulmu olduklar
Krallk Hkmetince bilinen ve birinci madde gereince
136

tahliye edilecek olan kimselerin listesi. Bu liste kesin (me

tinde: mnhasr) deildir. Bu listede ad gememi olmas,
herhangi bir kimsenin tahliye edilme hakkm etkilemez:
- Mr. John Medlicott, Kayseri'de (41).
- Lieut- Colonel A. Rawlinson, Royal Garrison Artil
lery.
- Captain C. L. Campbell, Argyll and Sutherland High
landers.
- zel 975075 H. Carter, 85'inci Makineli Tfek Ko
lordusu
- zel 129401 AHillyer (ayn),
- zel 59194 R. Leadbetter (41a), (ayn).
- zel EMT 44405 T.J. Mahney, 1158 Company Ro
yal Army Service Corps (42). (ad izilmi)
- Lance-Corporal 135424 H. T. Ankers, 766 Company
Royal Army Service-Corps.
- zel 33952 T. Galloway, 1st Gordon Highlanders.
- Sepoy 1637 H.Hakumatmi, 24th Punjabis.
- Sepoy 1896 Hakimsmah, (ayn).
- Sepoy 2219 H.Katarsing, (ayn).
- Sepoy 43279 C.D.Rsaijiway-Amr, (ayn).
- Sepoy 43761 Gangapeshad (ayn).
- 9069 Bhisti (ad bilinmiyor), Machine Gun Corps.
- Bhisti Ramgoo, Royal Garrison Artillery.
- Interpreter 897 Polskof (42a).
- (aym) 766 Guragossian.
- (aym) 930 Kudodoian.
(41) zgn metinde izilmi. M... 1920 Nisan banda Toroslar'da Fran
sz ktaanyla birlikte tutsak alnd: Br. XIII No. 164..
(41a) Rawlinson 372: Leadbeater.
(42) Bir irlandal: Rawlinson'a ihanet ettii iin bir Britanya sava mah
kemesine verilmiti (Rawlmson 296, 360).
(42a) Rawlinson 299: Polakoff.
137

Ek 2 - ngiltere Krall Hkmeti'nin 2. madde gere

ince tahliye edilecek kimseler iin hazrlad liste: 2675
Hseyin Cahit Bey. - 2682 Tevfik Hdi Bey. - 2684 Yusuf
Rza Bey. - 2689 Fethi Bey. - 2691 Rahmi Bey. - 2692 isma
il Cambolat Bey. - 2693 Mithat Bey. - 2697 Mmtaz Bey. 2702 Atf Bey. - 2703 Ferit Bey. - 2705 Hseyin Kadri Bey.
- 2708 Haydar Ahmet Bey. - 2709 Sami Bey. - 2713 Aziz
Jehangirov. - 2715 Hassan Khan Jehangirov..- 2716 Muhammed Bey Ali Bekov. - 2717 mrahim Bey Jehangirov. 2718 Zekeriya Bey. - 2720 Mussa Bey Slaahkova. - 2721
Yussuf Yussupof. - 2722 Dan Uddin Ha ya da Tauchitgan
Mamlejeff. - 2725 Rachinski Matroi. - 2727 Muklis Mainedov. - 2728 Salh Cimcoz Bey. - 2731 Ubeydullah Bey. 2735 brahim Pirizade Shib Bey. - 2736 Ahmed Nesimi
Bey. - 2739 Hac Ahmet Paa. - 2740 Hmit Rza Bey. 2742 Zlfi Bey. - 2752 Fahri Paa. - 2754 Abbas Halim Pa
a. - 2755 Sait Halim Paa. - 2756 Mithat kr Bey. - 2757
Hac dil Bey. - 2759 Ziya Gkalp Bey - 2760 Halil Bey 2762 Ali Mnif Bey. - 2763 Ahmet kr Bey. - 2764 Ah
met Agayeff, alias (takma ad) Aaolu Ahmet. - 2765 H
seyin Tosun Bey. - 2767 Arif Bey. - 2770 Mrsel Paa. 2772 Cemal Paa. - 2773 Cevat Paa. - 2775 Esat Paa. 2776 Hseyin Rauf Bey. - 2777 evket Bey. - 2778 Vsf
Bey. - 2779 Mehmet eref Bey. - 2780 Edirneli Faik Bey. 2781 Nman Usta. - 2782 Ali Sait Paa. - 2784 Sleyman
Nazif Bey. - 2785 Cell Nuri Bey. - 2786 islam Ali. - 2787
Ahmet Emin Bey. - 2788 Mehmet Muammer Bey. - 2791
Evis Avni Kuds (dorusu: Enis Avni "Aka Gndz") 2793 Kel Ali Bey. - 2974 Ali Seyit. - 2979 Abdsselmi Pa
a. - 2803 evki Paa. - 2805 Ali Cenni Bey.

138

Ek 3 - Her iki tarafn onay olmadan istanbul'a gelme

mek kouluyla 2. madde gereince tahliye edilmek zere
hazrlanan kimselerin listesi : 2772 Cemal Paa. - 2773 Cevat Paa. - 2777 evket Bey. - 2803 evki Paa.
S.Bekir
Robert Vansittart
Mart 16, 1921
10 Austos 1920 Sevres Antlamas'nda (43) Versail
les Ban Szlemesinin 228-230. maddelerine benzer u
hkmler vardr:
"Mttefik Devletlerin, sava yasa ve greneklerini boz
makla sulanan kiilerle (226) bu mttefik devletlerden bi
rinin uyruklanna kar su ileyen kimselerin, ilk anlanla
rn kendi asker mahkemeleri huzuruna, ikincilerinse o dev
letin asker mahkemeleri huzuruna getirilmesi hakk (227)
ngrlmt ve sonunda Trk Hkmeti adam ldrme
suunu ilemi ...kimseleri Mttefik Devletlere teslim et
meyi stlenir... Mttefik Devletler bunlar iin bir mahke
me... Milletler Cemiyeti'nce uygun bir zamanda (!) kurula
cak... bir mahkeme gsterme hakkn sakl tutmaktadr
(230). Britanya Hkmeti, 16 Mart 1921 tarihli dei-toku
anlamasyla, hi olmazsa bu hkmlerden bir kan olsun
sakl tutmak iin giriimde bulunmutu. "Law Officers of
the Crown" (Krallk Hukukulan), Sevres Antlamas'nn
onay pek kukulu bir durum ald iin, bunlarn uygulana
bilirlii konusunda kayg belirtmi olabilirler. Mustafa Ke
mal onlan bu kayglanndan kurtard. Anlamann tam met(43) Cmd. 964: Treaty Series No. II (1920).
139

nini renince, Ravvlinson'un 16 Nisan'da Trabzon'dan Er

zurum'a getirtilmesini emretmiti (44): "Hkmetimiz, do
al olarak byle bir szlemeyi kabul edip onaylayamazd;
nk byle bir szlemeyi onaylamak, Trk uyruklanmn
Trkiye iindeki harekt zerinde, yabanc hkmetinin bir
tr yarglama yetkisini onaylamak olurdu." (45). Curzon
bundan dolay ok fkelenmiti. nk szleme, 16
Mart'ta imza edilmekle resmen yrrle girmiti. Ancak
Bekir Sami, (9 ve 12 Mart tarihli szlemelerde olduu gibi
(bk. a. bl. LX)) yetkisini amt. Curzon, 9 Mays'ta Padi
ah Hkmeti'nin siyasal temsilcisi Reid Paa'ya (46),
"Ankara Hkmetinin apak kt niyetinden" dolay ya
knmada bulundu: "yle bir uzlama M, daha ok Trklerin
lehine: 29 Britanya tutsana karlk... Malta'daki 40
Trk' teslim etme isteini gsterdik... Bekir Sami Bey,
Roma'da ... Malta tutsaklanmn o ana dek teslim edilmedi
inden ac ac yalanmt. yi niyetimizi gstermek isteiyle
o zaman bunlarn hepsim talya'ya gnderdik. Byle olduu
halde, Britanyal tutsaklarn tahliyeleriyle ilgili hibir haber
duymadk." Reit Paa ona, Ankara Hkmeti zerindeki
etkisinin pek az olduundan dolay Dr. Nihat Reat'la g
rmesini salk verdi.
M. Kemal, "Nutuk"ta yle sylyor: "Bu szlemeyi
onaylamamakla birlikte, ngilizler kimi Trk tutsaklarn
serbest braktklarndan, biz de karlk olarak elimizde bu
lunan ngiliz tutsaklarndan bir blmn serbest braktk."
Yusuf Kemal, 9 Haziran'da Hmit'i atlayarak Bb- li'ye,
(44) Rawlinson 327; Coresp. VHNo. 31; The Times 18.5.1921.
(45) N. II110.
(46)Corresp. VHNo. 31.
140

"II Britanya tutsaklannrn Trabzon'a gnderildiklerini, geri

kalanlarn Malta'da tutuklu 24 Trk tutsayla dei-toku
edileceini" (47) bildirdi.
Sorun, Malta'dan salverilen Edirne mebuslar Faik ve
eref Bey'lerin karlanmalar dolaysyla TBMM'de 25 Ni
san 1921'de sz konusu oldu. 27 Mays'ta, "Rawlinson ve
benzeri ngilizlerin bu madur Trk ocuklar teslim edil
medike geri verilmesini neririz," denildi. Vehbi Efendi'nin (Konya), "Bu lkenin felketine yol aanlardan da
orada adam var," diye kar kmas zerine, Faik yant ver
di: "... biz bu adamlar iin de adalet istiyoruz... bunlar da...
bu lkenin ocuklandn." kinci bakan Dr. Adnan dedi ki:
"Hkmet kendisi burada syledi ki, (ngilizleri) brakma
yacaz." nerisi zerine "takrir (nerge)" oylamadan soma
Heyet-i Vekile'ye (Bakanlar Kurulu) havale edildi (48).
Sir Charles Harington, Ravvlinson'un kitabnn III. b
lmnn "nsz"nde unlar sylyor: "Buraya Kemalist
Trkiye'sinde Albay R. gibi birok (?) tutsaklarmz olduu
nu bilerek geldim... (49) Bunlarn tahliyelerinin salanmas
iin ngiliz Dileri Bakanl'mn btn abalan boa gitti.
Sonunda kimi haberler aldm (50). Bunun zerine Foreign
Office onlann tahliyesi iin istediim yola bavurmam ko
nusunda bana izin verdi. Bylece M.Kemal ile dorudan
doruya balantya getim. Gerekten de, hemen hemen
onunla buluacaktm (!). Amacm, yalnzca tutsaklann tah(47) The Times 14.6 (C.C.12.); 4.7.. (C.C.2): Mr. J.Medlicott... temen
Bowling ve dier alt Britanyal esir ile buraya... Antalya yolu ile gelmitir.
(48) ZC X77,329; HM 14.6.; Corresp. VIII No. 7.
(49) Rawlinson 247.
(50)Bk.yu.not.40.
141

yesini salamakt." Anlalan, Harington bununla, karan

lkta kalm olan, eski Binba Henry olaym antrm ol
mal. Mustafa Kemal, bu konuda "Nutuk"ta (51), "5 Tem
muz 1921'de Zonguldak'a gelen bir ingiliz torpidosu, Gene
ral Harington'dan bana bir mektup getirmiti," dedikten
sonra Ajax sava gemisinde bulumak gibi fantastik bir
neriyi ieren mektubun Trke evirisini veriyor, bunu da
Henry'nin "yanl anlalma"sna verdii yamt izliyor:
"Bu mektuba bir yamt gelmedi. Ancak Temmuz'un ye
dinci gn, stanbul'da Hmit Bey'i gren ngiliz gderi
(maslahatgzar) M. Rattigan, bir tccar sfatyla Anado
lu'ya gelen Binba Henry'ye, General Harington'n orada
ki ngiliz tutsaklarnn yerlerinden ve salk durumlarndan
haber almaya almas iin uyanda bulunduunu... bildir
mi." Rawlinson'm serbest braklmas konusundaki art
c giriimleri tamamlamak iin Japon Bykelisi Ushida,
General Harington'a "Britanya sava tutsaklarnn tahliyesi
konusunda Trklerin zerindeki btn etki gcn kullan
may" nerdi (52).
kmaza girmi olan grmeler konusunda en etkili
sz zzet Paa'nn syledii grlmektedir. Rumbold 1
Austos 1921'de ona, "Ulusular lmllk gstermekle karlann(n nerede olduunu) anlayacaklar," deyince, zzet
Paa, "Tutsak dei-tokuunda hepe heple karlk verilme
lidir," demiti. Rumbold birok Trk'n, Ermenilere zulm
yapmakla ve Britanya sava tutsaklarna kt davranmakla
kesin olarak sulandklanna ve eninde sonunda yarglanacaklanna iaret etmiti (53). Sabrlarnn tamas yznden,
(51) N. II152; Corresp. IX No. 55.
(52) Ayn. yer. VIH No. 38: 6.9.1921 tarihli Rumbold'un raporu.
142

Malta'da gzaltna alnanlardan 16 kii, aralarnda Ali hsan

Paa olduu halde, 6 Eyll'de talya'ya katlar (54). "Ti
mes" 5 Ekim'de stanbul'dan (C.C.3.) u haberi verdi: "Bri
tanya Hkmeti, Malta'da gzaltnda bulunan 51 Trk'n
Anadolu'da tutuklu tutulan 17 Britanya uyruuyla deitiril
mesine karar vermitir." Rumbold aym 25'inde "lk evir
men vekili Matthews'un Anadolu'daki Britanya sava tut
saklarnn dei-tokuunyla ilgili bir belgeyi Hmit Bey'den
alm olduunu" (55) bildirdi. Belge yleydi:
"Belgeye imzasn koyan ben Hmit Bey, Anadolu'da
bulunan her trden Britanya tutsann Malta'daki her tr
den Osmanl tutsaklanyla hepe hep ilkesine dayal olarak 1,
10 ve 21 Ekim tarihli muhtralardaki koullarla Hametlu
ngiltere Kral'nm Yksek Komiseri Ekselansn bana 4
Ekim 1921 tarihinde verdii mektup ieriine uygun olarak
dei-tokuunu Ankara'daki TBMM Hkmeti adna kabul
ettiimi belirtirim."
stanbul, 23 Ekim 1921
(mza) A. Hmit
Yusuf Kemal, ayn aym yirmisinde, dei-tokuun ine
bolu'da aym 30'undan soma yaplmasn nererek, bu arada
"ad geen evirmen arasmda Rus uyruundan ve Anka
ra'daki Sovyet Elilii grevlilerinden biri olan Poliakoff 'tan sz etmi; doal olarak, onun gnderilemeyeceini" de ekleyip, sonunda, "lkemizin imdiki durumundan
haberlisiniz. Bu dei-tokutan soma herhangi bir yerde
(53) Ay. yer. No. 18: 6.8.1921 tarihli rapor.
(54) A. 1. Sabis, Harp Htralarm V 34; The Times 16.9., 4.10.1921.
(55) Corresp. IX 14; The Times 26.10.1921: 59 Trk tutuklusu; N.II IH;
Ryan 156.
143

Britanya uyruklu bir kii bulunacak olursa, onun yola k

mas iin her trl kolaylk salanacaktr. Bu konuda iyi ni
yetimizden kuku duymak iin hibir neden yoktur," demi
tir. Bununla birlikte, somadan zellikle bulunamayan birka
Hintli'den dolay tei-tokuun uygulanmasnda glkler
ktn, Ravvlinson'un anlaryla Tugeneral Franks'm 4
Kasm tarihli raporu da gstermektedir (56). Asker Atae
Albay Baird, 30.10'da Ravvlinson'la arkadan Trab
zon'dan alp 1.11.'de dei-tokuun yaplaca nebolu'ya
getirdi. Rumbold Franks'a, bulunamayan Hintlilerden vaz
geilmesi iin ynerge verdi. "Trk tutsaklardan 11 kiinin
stanbul'a dnmelerine izin verildi." tekiler (48) Anka
ra'ya gittiler (57). Franks, Hseyin Rauf'un geri verilme
sinden nce onunla bir grme yapmt: "Pek iyi izlenim
ler edindim". Rawlinson, herhangi bir gazeteye stanbul'da
deme vermekten kanmtr. Baka bir zaman da, "lke
mizin kamlamaz siyasetinin, olabilirse, her zaman Trki
ye ile dosta ilikiler kurmak zorunda olduunu dnyor
dum ve hl da aym dncedeyim," demitir. Rawlinson
bylece, askerlerinin de kendisiyle paylat sekin nitelik
leri bulunduunu gsterdii gibi, (Britanya askerlerinin en
yetkin geleneklerim srdrdn de gstermitir), siyasal
ngrsyle de sekinlemitir (58). 23 Ekim tarihli bu uz
lama, ngiliz-Trk ilikileri tarihinin en zc bir blm
nn kapand anlamna gelmektedir (59).

(56) Corresp. IX No. 36: Rumbold'un 28.11.1921 tarihli raporu.

(57) Aksz'c (bir gazete) Hsn'nn "stikll Harbinde Kastamonu"
(1933) 105 adl yaptnda 59 Trk'n adlarm kapsayan liste.
(58) Rawlinson 330, 355, 362.
(59) 9.11.1921 tarihinde Curzon'un Lordlar Kamaras'nda verdii sylev:
"Rawlinson'un serbest braklmasm salamak iin Trk isteMerini kabul etme
ye karar verdik". (The Times, 10.11).
144

http://genclikcephesi.blogspot.com

http://genclikcephesi.blogspot.com

TARH-KLTR DZS: 202

L E

L G L

S A V A I
N G L Z

B E L G E L E R
I I I

http://genclikcephesi.blogspot.com

Dizgi - Yaymlayan:
Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A..
Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. ti.
Mays 2001

GOTTHARD

L E

L G L

JAESCHKE

S A V A I
N G L Z

B E L G E L E R
I I I

Trkeye eviren:
Cemal Kprl

Cumhuriyet
c

http://genclikcephesi.blogspot.com

NDEKLER
VIII. SEVRES:
1-Bansn Geciktirilmesi
2- Bans Koullarnn Hazrlanp mzalanmas
3- Antlamay Onaylama Giriimleri
IX. YANLI ANLAMA
(L'ACCORD TRIPARTITE):
1- Gizli Sava Szlemeleri ve Misk- Milli
2- Fransa
3-talya
X. STANBUL BOAZPNDA "CENTLMEN
ANLAMASI" ("Entente Cordiale")
XI. NGLZLERN YANSIZLIINDAN
DOSTLUUNA GDEN YOL:
1- Fethi Bey'in Londra'ya Kabul Olunmamas
2- Anadolu Kansz Boaltlabilir miydi?
3- Mebmed Vahdettin'in Tahttan nmek stememesi . . .
4- Trk Dostluunun Deerini Anlayan ngiltere
SON: BABIL BELGELKLERNDEN TAM
YARARLANMANIN NEM
EK : BELGELER

7
7
14
19
23
23
26
.32
42
55
55
62
.68
84

91
94

http://genclikcephesi.blogspot.com

VIII
SEVRES
1. Barn Geciktirilmesi
23 Ekim 1918'de, Earl Curzon, Austen Chamberlain'e,
"Kabine her gn toplanmaldr" diye yazyordu. Earl of Ronaldshay ise, "Trkiye iini hemen ele almann ve btn Ya
kn Dou sorununu zmleme yoluna gitmenin nemi ze
rinde ilk olarak Lord Curzon 'un srarla durduunu" hakl ola
rak sylyordu (1). Buna karn, Trkiye ile barn ancak
1923 ylnda yaplabilmesinin birok zincirleme etmenleri
vardr. lk nce, Almanya ile ban yapmann ok daha nem
li sayld, yere serilmi olan Trkiye'nin ancak "verilecek
hkm bekleyen bir sulu (2)" olduu iin artk asker bir so
run olmaktan km olduu dnlyordu. Churchill, Tr
kiye'nin, "Eski dostumuz dedii ngiltere tararndan cezaladrnlmaya" hazr olduunu, ancak, "Trk ulusunun Britanyallara deil, kuaklar boyu nefret ve kin besledii dman Yu
nanistan'a boyun eeceklerini anladklan andan sonra denet
i) Ronaldshay 10 260.
(2) Br. IVNo. 439: Curam 4.7.1919.

lenemez duruma geldiini (3)" yazmaktadr. Bununla birlik

te bu, tamamyla doru deildir. Aslmda, gizli sava szle
melerinin ortaya kndan beri kendilerini bekleyen sonu se
zerek, geici olarak uyumu grnen ulusal bilincin yeniden
uyanmas iin uraan Trkler vard. Bylece brakmann
imzalanmasndan hemen soma, zellikle en ok tehdide u
rad tahmin edilen yerlerde ulusal birlikler domaya bala
d (4). Balangta silhl bir karkoyma elbette dnlemez
di; ama savatan sonra ''mandaclk" formlne sokulmas d
nlen blme tasarlaryla ngiltere ve Fransa'nn sava yor
gunluu sonuncunda hzlandrlan silhszlanma arasnda,
apak bir eliki bulunduu anlalmt. Anadolu'nun en b
yk blmnn yolsuz olmas da ayrca bir etmen oluturu
yordu.
Bylece, "Osmanl mparatorluu'nu zellikle talihsiz
Hristiyan halkm oluturan Ermeni ve Rumlara mutluluk ve
recek olan barla cidd ve kesin bir hesaplama" (5) tehdi
di, inanlr gibi grnmyordu. Bu Hristiyan uyruklarn
"Trklerin kanl zulmlerinden" kurtarmak iin Paris'e ge
len Bakan Wilson, 30 Ocak 1919'da Lloyd George'un
250.000-300.000 kiilik Britanya ktalarnn korunmas iin
harcanan byk masrafn azaltlmas iin yklerin yeniden
bllmesini nerdikten soma, "Trklerin bu konuda ngi
lizlerin yerini Amerika Birleik Devletlerinin almasna hi
bir bakmdan kar kmayacaklarn" sylemesi karsnda:
"Bana gre, Birleik Amerika Devletleri halk iin Asya'da
asker sorumluluk kabul etmek gibi az eilim gsterecei
(3) Churchil 367.
(4) Bk. yu. bl. VI not. 4.
(5) Balfour 9.11.1918: Bl. I not 30, kr.bl. m I.
8

baka hibir sorun yoktur (6)" demiti. Wilson'in daha son

ra 59.000 askere ve 756 milyon dolara gerek gsteren (7)
Harbord raporunu aldktan soma, Ermeniler lehine bir man
dann kabuln nasl olup da Senato'ya salk verdii, bu ko
ullar altnda pek anlalr birey deildir. Feldmareal Wilson'un, 4 Nisan 1919'da "Ban konferansmn imdi kararlann zorla uygulatacak durumda olmad, bu konuda gn
den gne daha da gsz kalaca (8)" konusundaki raporu
nu alan Lloyd George'un dncesi daha da anlalamamak
tadr, byleyken, Lloyd George ve Wilson, 14 Mays'ta
"Drtler Meclisinden" btn Anadolu'nun manda blgele
rine blnmesiyle ilgili bir karar karmlardr (9) ki, gr
ne baklrsa bu kararda Trklerle Araplar bir tutulmakta;
onlarn bamszlklannn tannmas Milletler Cemiyeti'nin
Stats'nn 22. maddesine balanmaktayd. 22. meddede,
"Bir mandatecnn tavsiye ve yardmlan bunlann (Suriye, Fi
listin ve Irak uluslan!) kendi kendilerini ynetebilecekleri za
mana dek srecektir" denmektedir. Dahas, Osmanl mparatorluu'nun kurtuluunu bir ngiliz korumaclnda gren
(10) en uysal politikac Damat Ferit bile, 23 Haziran 1919
muhtrasnda (11), "Osmanl halk... imparatorluun para
lanmasn ya da trl mandaclar eline verilmesini kabul et
meyecei gibi, hibir hkmet, halknn isteine aykn dav
ranamaz" diyordu.
(6) US III806 v.d.
(7) US 1919 n 866, 872
(8) War Office'in 23.4.1919 tarihinde Foreign Office'e yazd not.
(9) US V 622.
(10) 303.1919 tarihli muhtra: bk. yu. bl. /not 13.
(ll)Br.IV426App. X.

Ferit, talyan igalini (28 Mart'tan bu yana) halka "dost

luk davran olarak" gstermeye almakla birlikte (12) yi
ne de Yunanllarn zmir'i igal etmeleri zerine balayanmuazzam byk bakaldrya kar duramamtr. Lloyd George'la Wilson ve Clemenceau'nun, daha 6 Mays 'ta raz oldukantaTi^ szlemesinin en nemli kararnn ne alnmas den
li hibir ey bu szlemenin sonu kestirilemeyecek bir zama
na atlmasna daha elverili olmamtr. Damat Ferit de, hi ay
rmnda olmadan Yunan karmasn izleyen gnde Mustafa
Kemal'i Anadolu'ya -amal olmayarak- gndermekle ban
sn daha ok gecikmesine yol am, ama sonunda, Lausan
ne 'da 1923 'te ban kesin olarak salam oluyordu.
Trkiye ile barn imzas iin uzun ve g tartmalarn
yaplmas zorunluu Londra'da anlalrrken, Amiral Amet 20
Kasm 1918 'de "Fransa ile Trkiye 'yi birbirlerine balayan es
ki dostluk bozulmayacaktr; ban yalandr" (13) diye gven
ce veriyordu.
Ancak, 29 Kasm'da smet Bey'in (13a) bakanlnda ba
r konumaanna hazrlk kurulu kurulduunda, acaba Har
biye Nezretinde neler dnlm olabilir? Bu kurulun a
lmalar, konusunda Bb- li belgeliklerinden daha ok bil
gi edinmek yararl olurdu. Damat Ferit, 4 Mart 1919'da Hkmet'in bana getiinde tilaf Devletleri'nin ban planlan konusunda nlemli davranarak bilgi istedi ki, Webb bunu
kendi hesabna aklama niteliinde olarak 8 Mart'ta yle yorumluyordu: "Konferans'm olas karan konusunda tam bir

(12) TV 3554: 15.5.1919 tarihli genelge.

(13) Le Moniteur Oriental 21.11.1918
(13a) F.R. Unat, .nn (1945), 14.
10

gizlilik iinde, herhangi bir dnce verebilecek olursanz,

bunun kiisel olarak aydnlanmam iin sonsuz bir deeri ola
caktr." Curzon, ayn 17'sinde yant verdi: "Konferans'm ve
recei olas karar konusunda bir dnce verebilecek durum
da olmadma zgnm, ama isteinizi Paris'e bildirdim." O,
Balfour'dan da u ricada bulunmutu (13b): "Bana verebile
ceiniz herhangi bilgiden dolay, pek mteekkir kalacam."
Balfour da 8 Nisan'da Webb'e u yant verdi:
"Aziz Amiralim! Bilgi isteinizi... sempatiyle karla
dm, ancak bu resm nitelikte olamayacaktr; dorusu resm
olmayan haberlemelerse... Konferans'm tartma ve kararla
rn tehdit eden belirsizlikler yararl beyanlar pek ok gl
e uratacaktr. Kiisel dncem (ne derece deerlidir?), s
tanbul'un Trklere geri dnmeyip, belki herhangi bir manda
ter ynetimi altnda (Amerikan mandas olaslk d deildir)
yanszlatnlarak Milletler Cemiyeti emrine verilmesidir. Ana
dolu'nun Trk olan blgeleri, elden geldiince, umarm ki,
Trk ynetimi altnda kalacak. Trklerin yzyllarca kt dav
randklar Rum ky halk iin nasl karar verilirse verilsin,
Trklere denize ticar bir k salanmasnda glk kaca
m dnmemekteyim. Btn bu konular, ok belirsiz ey
ler olduu gibi, en sonunda hibiri doru kmayabilir... Hikimse kendisini ngrye kapp koyveremez".
Curzon, 8 Mays'ta Balfour'a u telgraf ekti: "Trklerin
geleceinin. Yksek raca yalanda grleceini sanrm.
Calthorpe'un sk sk yineledii dilein anmsanacan ve ki
mi kararlarn yaymlanarak iln edilmesinden nce yeterince
(13b) K. Curzon, Balfour'a 18.4.: "The first task: an early decision of...
the main outline of the future limits of (Turkey)" (Corresp. II No. 37, Encl. I; Ronaldshay III 265: Nicolson 80.)
11

uyarmalara yer verileceini ummak isterim. Trklere zorla ka

bul ettirilecek koullan zamansz ortaya atarak lkeyi heyecan
lara srklemek yznden yaanlan tehlikeye girebilecek, ko
ruma ve yurtlarna geri verilme ileriyle ilgili pek ok Britan
ya'n grevli ve subay vardr." Curzon bunda yanlyordu; bir
ka gn soma Yunanllar kimseye haber vermeden karaya k
tklar zaman, bir tek ngiliz'in bile klma dokunulmamt.
Lloyd George, 25 Haziran'da "Drtler ras"nda (14)
unlan sylyordu: "Bakan Wilson pek yaknda buradan aynlacaktr. nmzdeki ilk iki ay iinde Trkiye ile sava du
rumunun srdrlmesi mantksz olur. Trkiye'nin smrlann izmek ve ama Amerika'nn mandaclk grevini kabul
edip etmeyecei bilininceye dek Mezopotamya, Suriye ve Er
menistan gibi Trkiye'nin elinden alnacak topraklarn d
zenlenmesinden vazgeerek, bu lkeyi iinde bulunduu se
fillikten kurtaracak bar koullarna onay vermek olanakl de
il mi?" Wilson:... "Trkiye'nin ytrecei blgelerin... Irak,
Suriye ve Ermenistan'm... kesip atlmasn neriyorum. Mt
tefik ve Ortak Devletler arasnda son zm yolu bulununca
ya dek gvenlii korumak iin mttefik ktalar orada kalabi
lirler..."
Lloyd George: "Ermenistan'da... mttefik kta yok"...
Wilson: "Trkiye zerinde bir manda yanl olur (15) ...ama
zerinde herhangi bir devletin gl elleri bulunabilir; istan
bul ile Boazlar ise imdilik yansz bir toprak eridi olarak ka
labilir". Lloyd George: "Trk delegeleri imdi Paris'te bulun
duu srada, Trkiye ile ksa ve ar bir ban yaplabilmesi
(14) US VI 674; Br. IV No. 426.
(15) G. Jaschke, "Ein amerikanisches Mandat fur die Trkei?" (Die Welt
deslslams, N.S., Vin 219).
12

byk bir ilerlemedir. Clemenceau bir sonuca varlacandan

umutlu deildi" ve bunda da haklyd. 27 Haziran'da "Drtler
ras" u kararlan ald: " 1 - Trkiye ile ban szlemesinin
kararlatnlmas; Amerika Birleik Devletleri Hkmeti, es
ki Trk mparatorluk topraklarndan bir blmnn manda
sn zerine alp almayacam bildirinceye dek ertelenecektir.
2- Trk delegeler kurulu... Trkiye'ye, dnebilir (16)". Bu,
uursuz bir karard!
16 Austos'ta Curzon'un istedii aklamaya yant ola
rak, Bykeli Lindsay'in (Washington), eski Trk mparatorluu'nun baz blgeleri zerinde bir manda kabul etme ola
sl bulunmadm bildirmesine, aslnda hi kimse ama
maldr: "Bakan yle herhangi bir demete bulunmamtr ve
olasdr ki, konuyu tamamyla Kongre'ye brakmak istemek
tedir". Mr. Polk, Paris'te bu konu iin u grleri ne sr
yordu: "Bakanla Bakanlan; byle bell bir ii (eek ans yu
vas) zerlerine almaktan korktuklan gibi, bu konu iin her
hangi bir biimde propaganda yapma dncesini yrtmek
ten de kanmaktadtflar". ki ay soma, Lord Grey unu bildi
riyordu: "Senato'nun Amerika iin bir manda kabul etmesi
umudu... asla yerinde deildi... Bakan'm hastal dolaysy
la her zamandan daha da uzaktr (17). Bu konu, imdi artk t
myle sz konusu dndadr (18)". Damat Ferit'in dn
den soma, Webb, 10 Ekim'de u raporu verdi: "Asker gle
rin srekli olarak azaltlmas ve zmir'in Yunanllarca igali
zerine durumun ktye gitmesiyle kout olarak ban koul(16) US VI674,729, 757; Br. IV No. 426,430,431.
(17) Wilson, 25.9.da seim gezisi srasnda Pueblo, Col.'de birdenbire ye
re yklmt.
(18) Br. rVNo. 485,537 not 3, 541,584.
13

larmn ilnnn bu denli uzun bir sre geciktirilmesi karsn

da, baka bir zm yolu bulunamazd."
De Robeck, daha da sert szler sylyordu (10.11): "B
rakmann aslnda gereinden uzun sre ertelenmesi, gerek
ten ileri kartrmt (19)."
2. Bar Koullarnn Hazrlanp mzalanmas
Sonunda, 22 Aralk 1919 'da, Londra'da "bir ngiliz-Fransz Konferans" toplandnda, Berthelot burada yalnz "ban
szlemesi iin hazrlk konumalan" yaplabileceini, bu
nunla birlikte bir Osmanl Delegeler Kurulu ile kesin konumalann, imza ve onaynn Paris'de yaplabileceini, srarla
sylemekteydi ki, bunu Millerand da kesin olarak onaylam
t. Resm Amerikan Delegeler Kurulu'nun (Polk) Wilson'un
emri zerine, (Amerika, Trkiye'ye sava iln etmedii iin)
9 Aralk'ta Washington' a yola km olmasna karm "l
ra [Yksek Danma Kurulu]" 21 Ocak 1920 tarihli son top
lantsnda, "Mttefik Devletler Hkmetleri, Amerikan yar
dm ve ibirliine ok yksek deer verdikleri iin, artk ku
rulmu olan Bykeliler Konferans'na katlmas konusun
da Lansing'e bir telgraf ekmeye karar verdi. Bu arada geen
srenin, glerini yeniden toplamak ve Boleviklerle tehlike
li ilikilere girime konusunda, Trldye'nin devrimcilerine ve
Mttefiklere dman elerine olanak vermi olduunu" da,
iyice anlam bulunuyorlard. Milne, 10 Ocak tarihinde, de
netim subaylarnn Anadolu'ya yaptklan gezilerden sz e-

(19) Br. II No. 80, IV No. 631, 632,664, 670, 671, 680, XEtt No. 10,14.
32; US 1919126.
14

den zet raporunda, "dayatma niteliindeki ban koullar

nn... birok kararsz kiinin kendiliinden uusulann kollanna atF'masna yol aacama ve "ulusal eylemi engellemek
iin yeterince kol gcnn kullanlmasna gerek duyulaca
na" nemle dikkati ekmiti. Curzon, daha 22 Aralk toplan
tsnda "Mttefiklerin zorlayc asker gcne dayanmayan bir
ban dayatmann felket getireceini" belirtmiti. De Robeck ile Defrance de, 3 Mart'ta ulusal eylemin nderlerinde
ve onlann ynettikleri Mslman halkta, dayatlacak bar
koullanna kar silhl direnile kar konulabilecei gibi bir
dncenin geliebilecei korkusunu belirtmilerdi.. De Robeck de 7 Mart tarihli raporunda, "Mttefikler, Trkleri z
mir, Edirne ve Erzurum'dan yoksun klan ve Sultan' stan
bul'da bir koruman [muhafz] blyle tek bana brakan bir
anlamaya kar onlann iddetli direnilerine kar koyabilir,
btn Trkiye'de kendi ynetimlerini zorla kabul ettirmeye
gleri yetebilir mi?" diye soruyordu.
Aym 25'de de unlan syledi: "Daha ok srenin aklc
olmadm iyice gstermek istiyorum;... Mttefikler, zafer
kazanm bir ban brakmann ilk birka aynda hi glk
ekmeden kabul ettirme ansn nasl yitirdilerse, (16 Mart'ta)
son darbeyi vurmakla elde ettikleri ilerlemeleri de yitirebilir
ler (19)". Curzon buna yant olarak, "(Londra) Konferans, her
gn olmak zere yedi hafta toplant yapt ve nemli iler gr
d. .Geride kalan aama iin, daha hafta isteyecei gibi
Konferans'n darda bir toplant yapmasn da gerektirecek
tir. Son koullar. Mttefiklerin bir dereceye dek o koullan zor-"
ia kabul ettirme yeteneine bal olup. bu da son askeri t
verilinceye dek kestirilemez." Gerekten zayf bir avuntu ve
zc bir tanlama! Britanya Genel Kurmay, I Nisan Trk

15

Ban Anlamas konusundaki muhtrasnda daha gereki bir

yargya varmaktadr:"... nerilen ban koullarnn uygulatlabilmesi iin ne gibi asker harekt yaplmas gerektii ko
nusunda Mareal Foch'a sorulan bir soruya, Mareal... genel
durumu dzeltmeyen bir Yunan saldnsmn yalnzca yerel et
ki yarataca, daha ileriye ynelik Yunan tutkularn doura
ca... (Britanya Genel Kurmay nemle kaydederek)... Tr
kiye ile imdiki ban nerileri zerinde, Mttefiklerin emri
ne verilmi olan asker gler bulunmad iin, srar etmenin
Britanya saygnln byk bir darbe yeme tehlikesine ura
taca (dncesinde bulunduunu)" bildirdikten soma, "Ant
lamann yemden gzden geirilmesi firsat hl kanlm de
ildir" demektedir. Gelecek iki ylda tartma [mzakere] pa
rolas bylece ortaya atlm oluyordu. Ancak San Remo Kon
feransmda mantkszlk hl da stn tatulmaktayd. Bu Kon
ferans, Trkiye iin olanaksz olan koullan eletirmekle kal
mam, ayn zamanda Ermenistan iin manda grevini ya da
hi olmazsa bu lkenin Trkiye ile snrlarnn belirlenmesi
iini Wilson'un zerine almas iin ricada bulunma karanna
varmt. Tevfik Paa, Paris'te ban koullarn, 11 Mays'ta
alyordu (20).
Bundan bir gn nce, Damat Ferit Paa, Webb'e u ak
lamada bulundu: "Byk Britanya, San Stefano Anlama
sndan soma yapt gibi yemden gzden geirme olanam
salarsa, Trkiye imzaya abuk raz olacakur." Webb, bu ko
nuda raporuna unlan da eklemiti: "Ben onu, bu konuda do
al olarak pek az bile olsa yreklendiremedim." Millerand ko
ullan bildiriliinde, "Savan Trkler yznden uzadm ve
(20) Br. VII No. 60 minute 6, XIII No. 35,40.

pek ok yaamn sndn ve Mttefik Devletlerin, Trk as

ker harektnn yinelenmesini nlemeye kararl bulundukla
rn" syledi. Curzon ise, Webb'den, Trklerin kendilerine ve
rilen il hapn yutmalarn (21) salk vermesini istedi. Albay
T. E. Lawrence, durumu ok daha doru olarak dnmektey
di (22): "(Trk Ban Anlamasnn) yllk bir uygulama de
nemesine bile dayanacak bir tek maddesi yoktur; yalnz Alman
Anlamas'na gre, yeniden gzden geirme bakmndan da
ha ansldn. Bu anlama unutulacaktr... Trkiye'de... ne yazk
ki... tek mttefikimiz Sultan'dr; tpk ran'da olduu gibi."
Rawlinson (23), "Haziran banda ban koullannm Anado
lu'da iln edilmi olduunu duyduk. Bu koullar, Erzurum'un
her yanmda alayc kahkaha sesleriyle karland ve asker hazrlklan pek artt" diye yazmaktadr. Milne ve Curzon, ancak
Ban Anlamas'mn imzasndan soma Damat Ferit'e ktalanmn Anadolu'da ulusu eylemi bastrmak iin onaylarn vere
cekleri srada, ulusularla uzlama siyasetinin Fransa'nn karlanyla daha ok uyumasndan dolay Fransz Meclisi'nin
anlamay o durumuyla onaylamayaca ortaya kt (24). An
cak Paris ve Londra Hkmetleri, Yksek Komiserlerin "im
di yeniden gzden geirilmezse, birka ay iinde buna zorla
nacamzdan dolay anlamada esasl deiiklikler yaplma
s" konusundaki 17 Haziran tarihli tavsiyelerini dinlemediler.
Bylece Spa'da, 16 Temmuz'da koullann hemen kabul edil
mesini, ltimatomu andran bir kesinlikle istediler. Ahmed Re
it, bu istei, "Anlamay imzadan kanmamz durumunda, Is(21) Ayn. yer. No. 59-61; bk. yu. bl. I not 95.
(22) The Sunday Times 30.5.1920, s. 11.
(23) Rawlinson 295.
(24) Br.XmNo. 81, 82, 85, 94; bk. yu. bl. V, not 218.
17

tanbul'u elimizden alacaklar,(25)" diye yorumlad. Bunun ze

rinde Meclis-i Vkel [Bakanlar Kurulu] 20 Temmuz'da an
lamay imzalamaya karar verdi: "Ya stanbul'da ve mehd-i
millmiz [ulusal beik] olan Anadolu da egemen olarak kk
ama yine de bir devlet halinde bulunmak ya da nerileri red
dederek Osmanl Devleti'nin yaamna son vermek"; artk ba
ka bir seenek yoktu. Bundan dolay, 22 tarihli Saltanat ra
s'nda, Damat Ferit ve Padiah, kendileri de ayaa kalkarak
onay belirtilmesini istediler; yalmzca topu feriki [kolordu ko
mutan] Rza Paa yerinden kalkmad (26).
Ancak T.B.M.M.'nin Spa ltimatomuna kar tepkisi bam
baka oldu; mebuslar, 18 Temmuz'da gizli bir oturumda "Misk- Mill [Ulusal Ant] snn iindeki ulusu ve yurdu kurtar
ma" konusunda ant itiler (27). Ankara Hkmeti'nin boyun
emeyen davram. Yksek Komiserleri 30 Temmuz'da Hk
metlerine, "Kemalci nderlerin davranlarnda srar etmeleri
durumunda Mttefiklerin ve zellikle Yunan ordusunun yr
ye gemesinin, stanbul'un elden kmasnn ve sonunda
Trkiye'nin ortadan kalkmasnn kanlmaz olacan bu n
derlere anlatabilmek iin lml ulusular dinleyecek yetenek
te bir kurulun oluturulmas iin Trk Hkmeti'ne tavsiye
de bunulmas"n (28) nermeye ynlendirdi. Sonunda 10
Austos'ta imza edilebilen Sevres Antlamas" nm uygulama
olana konusundaki umutlarn bylece gmm oldular (29).
(25) Ay. yer. No. 86: TV 3908: MiIlNevsl 1180: THII 2.400: Galard 24].
Co"} Bk vu bl V 'lor ?9
(21) Z.Q II 335. XXIV 282.
(29) Cmd. 963,964; British and Foregn State Papers CXIII652.- 797: Mar
tens XII664: Jahrbuch des Vlkerrechts. VIII589: Giannni. D.ocumenti i 1933),
26 *
io

3. Antlamay Onaylama Giriimleri

De Robeck 12 Austos tarihli raporda, Damat Ferit'in,
ban antlamasn onaylamak iin iktidarda kalmasn istee
uygun bulduunu kaydetmiti: "Ferit'in ilemleri [procedu
re)... yalnzca pratiktir... ama anayasaya apak aykndr." Bri
tanya parlamentosunun antlamay ne zaman onaylayacam
sorduu zaman, Curzon, parlamentonun 19 Ekim'de toplana
can ona bildirmiti. Fransz Hkmeti'nin 20 Austos'ta
ulusulara eylemlerinin yol aabilecei tehlikeyi aklamak
zere Anadolu'ya bir Osmanl kurulu gnderilmesi iin B
ykeli Fleuriau araclyla yapt neriye, Curzon onayn
bildirmiti. De Robeck, 10 Eyll tarihli raporunda: 1- Antla
mann Sultan iradesiyle onaylanmasnda; 2- Ulusulara kar
salayacak yolda deil de Anadolu'nun antlamaya katlma
sn itenlikle salamak amacyla... Anadolu ile yeniden ili
ki kurmakta srar ediyor ve "olaylar Ferit'i istifaya zorlarsa,
bundan zellikle zlecek deilim" diyordu. 24 Eyll'de, de
Robeck mttefik temsilcileriyle birlikte... ulusu nderlerle
grmek zere bir kurulun gnderilmesine Defrance'm ona
yn elde etti; ancak Damad Ferit, ayn 25' inde, "Kurul 'un, Kemalci eylemin cani nderleriyle ilikiye girmemesini (!)" is
tedi. Bunun zerine Defiance, "Damat Ferit'in grevinden
uzaHatnlmasn" ok gerekli sayd. Ryan, 23 Eyll tarihli
muhtrasyla, "btn sorunun dikenli ynnden", K rallk H
kmeti'nin antlamay tutmak isteyip istemediini yakmrcasna sordu. Curzon, aym 30'nda yant verdi: "Krallk Hk
meti'nin... antlamann... deitirilmesini istemediini sanyo
rum... Trklerce... onay, kurul Anadolu'ya gnderilmeden ol
maldr". Damat Ferit 16 Ekim'de ekildi. Ahmet Reit "Meh-

19

met Vahdettin'in bu antlamay (Damat Ferit'in srarna ve zor

lamasna karn) onaydan, kesin olarak kand"n ileri s
ryorsa da, Froeign Office dosyalarnda Damat Ferit'in bir
onay giriiminden sz ettii grlmyor. Anayasa metninin
akl karsnda bunun yararszlna inand apaktr (30).
Tevfik Paa, iin bandan beri tilaf Devletleri'nin bas
ksna uradm gryordu. Curzon, de Robeck'e 23 Ekim'de
u ynergeyi verdi: "(Biz) hl antlamann Trklerce onaylanacam "dnyoruz... En gerekli ilk adm, hem de ant
lama konusunda pazarlktan kanarak... atlacak... Burada,
antlamann u andaki toplantsnda, erkenden onaylanaca
umulmaktadr (?)" De Robeck, hemen onay istenen ortak bir.
notann... ayn 25'inde Sadrzam'a verilmesini salamay ba
ard. Soma o gn Hkmet siyasal bir aklamada bulundu:
"Hkmetle ulusun elele vererek almasnn kesinlikle gerek
li olduuna inanan kabine, ban antlamasnn yasal biime
uygun olarak ve anayasanm gerekleriyle de badatrlarak
onaylanabilmesi iin, birlik evresindeki abalar bir sonuca
ular ulamaz, Parlamento'yu toplantya aracaktr." De
Robeck, ayn 28' inde, "Mli Kurul ilk yardm koulunun, ant
lamann hemen onaylanmasna bal olduunu, aym 27'sin
de Paa'ya syledim; ancak Anayasa'mn dourduu gln
gerekten var olmas dolaysyla (31) onu pek az etkiledim;
ya da hi etkileyemedim."
Bylece onay giriimilerine son verildii dnlebilirse de, gerek udur ki, bu giriimler, imza koyan devletlerden
(30) Br. XIII No. 121, 128, 144; Rey 299; bk. yu. bl. V not 225.
(31) Ay. yer. No. 160,166; TV 3991; The Orient News 10.11.1920: "Ne
cessity of a Meclis-i Mebusan"; tkdam 11. 11; Pech 161.
20

Mbirinin antlamay onaylamamasna karn, daha aylarca s

recekti.
Curzon 3 Kasm'da, dnlen kurulun, Bb- li'nin
onaya raz olmasna dein geciktirilmesini Fransa ve talya'ya
nerdi. Sforza bu neriyi kabul etti. Millerand, Sultan zerin
de bask yapmann baar kazanacandan kukuluydu. De
Robeck, aym sekizinde, "Biz (ben, Defiance ve Arlotta) Trk
nazrlarn; antlamann kabul ve onay iin meclisin toplan
masn bekleme durumundan uzaklatrdk. (Safa)... aym2'sinde, kabinenin oybirliiyle antlamann hemen onay, yeni na
zrlar ulusularn gznde lekeleyecei iin, onayn hemen
ncesinde bir uzlama giriiminde bulunulmasnn gerekece
ini, kabinenin btn yelerinin oybirliiyle belirttiini bil
dirdii iin, Mttefiklerin Anadolu'ya gidecek kurula katl
mas konusunun, Hkmetin gerekli koulu, yani onay, ku
rul yola kmazdan nce yerine getirmediinden sonusuz
kaldm da" rapor etti... Safa, 25 Ekim tarihli notaya 5 Ka
sm'da verdii yantta, "Daha nce Anadolu ile ilikilere gi
rimek... iin en az bir aylk sre verilmesini" rica etti. Yk
sek Komiserler, bunun zerine, Aralk aymm birinci gnn
ve daha soma da kurulun Ankara'ya varndan somaki g
n sre olarak saptadlar. Bu sre de bir sonu almamadan
gelip geti. Safa, 13 Aralk'ta "durumun tamamyla deiti
im, daha nce verilen szn yerinde getirilmesi zorunluunu yadsmamakla birlikte Hkmet'i daha ok bask altnda
tatamadklanm" Rumbold'e aka syledi. Ne olmutu? Venizelos dmt; Kral Konstantin, halkn oylaryla geri a
rlmt; Fransa da Yunanistan'dan aka uzaklamt. Leygues, 3 Aralk'ta EM. Wilson'in daha 22 Kasm'da "nne ge
ilemez" dedii gzden geirme iinin yaplmasn istiyordu.

21

12 Aralk'ta dedi ki: "Birbirini izleyen 20 Fransz hkmeti

gelip geebilir; ama bu hkmetlerden hibirine parlamento,
antlamann onay iznini vermeyecektir... zmir'in Trk ege
menliine geri dnmesi esas zerinden M. Kemal ile en ksa
zamanda anlamak, yerine getirilmesi zorunlu bir hkm ol
mutur." 26 Aralk'ta, Curzon iin Rumbold'a u ynergeyi
vermekten baka, yapacak bir ey kalmamt: "Yunanistan'da
durumun aydnlanmasn zamana brakarak hemen onay ko
nusu lehine yeni bavuruda bulunulmamas daha iyi olacak
tr". Buna karn Sir Eyre Crowe, Reit Paa'ya ilk ziyaretini
yapt zaman (13 Ocak), ban antlamasnn onay konusu
nu anmsatmt; Curzon da Tevfik Paa'ya ubat sonunda
Londra'dan ayrlrken "Antlamann onay konusunda, Ankara'l dostlarn elden geldiince abuk olarak ikna etmesini"
salk vermiti (!) (32).
Curzon, Lloyd George'a, 27 Kasm'da tamamyla nse
zi sonucu olarak, "Mustafa Kemal'in ban koullanm kabul
etmek yle dursun, belki kendisi yeni koullar dayatabilecek
bir durumda olacan" yazmt. Oysa Lloyd George, maka
mndan dt ana dek, ilke olarak 25 Ekim 1920 tarihinde
Avam Kamaras'nda "Trklerin Britanya ve Mttefiklerine
kar davranlarndan soma hak ettiklerinden daha ounu ba
ladndan dolay "ok adaletli" olarak nitelendirdii Sevres'in lgnca, acnacak ve l domu bir antlama" oldu
unu (33) yazmt ve bylece szlerini tam hedefe isabet et
tirmiti.

(32) Br. VIII 839, 842, XIII No. 168, 172, 173, 181, 183, 187, 189, 194,
196, 200, 201; Corresp. VI No. 16, 61.
(33) The Times 26.10.1920; Luke II 172.
22

FX
YANL ANLAMA (L'Accord Tripartite)
1. Gizli Sava Szlemeleri ve Misk- Mill
tilaf Devletlerinin ok ekitirilen gizli sava szleme
leri, devletler genel hukuku bakmndan, savan sonunda b
yk bir paras yrtlm pek gevek rmcek a grnm
verir. Bunun tarihsel nemi, bu szlemelerle Sevres'in zl anlamasndaki sk balantdadr. Bu sorunda ngiltere'nin
rol iin, kendisine tannan Arap topraklan M. Kemal'in ve
onun yrtt ulusal eylemin kullanm hakk ileri srd
asl Trkiye dnda bulunduuna gre, trajiktir denebilir. Bu
na karn ngiltere'nin "Mill Mcdele" srasnda ba dman
oluu, srf hibir hakka dayanmayan topraklar zerindeki Er
menilerle Rumlann savlann desteklemesinden ve Sultania
arkasndaki gericilerin istedikleri yardma raz olmamakla bir
likte, ilgilenmesinden ileri gelmektedir. ngiltere byle yeni
bir yaama gzlerini aan Trkiye'ye kar yanl bir cephe
ye dm olup, bundan ancak daha sonra byk madd ve ma
nev deerlerin yitimi pahasna syrlabilmiti. Her iki yan iin

23

son derece zc olan bu gelimeyi, yalnz pek az ngrl

politikac nceden grerek, aleyhte hkmn vermitir.
3 Mart 1915'de, ar LT. Nikola (1), "stanbul'la Gney
Trakya, imparatorluuma katlmaldr" diye aklamada bu
lunmutu. Britanya Hkmeti, buna hi istemeyerek raz ol
mutur. 12 Mart tarihli muhtrasnda, "Burada sz konusu
olan sorunun, savam en deerli dl" olduunu, bundan
vazgemenin geleneksel siyasetinin tamamyla yklmas an
lamna geleceim nemle belirtmiti (2). Yudeni ordusunun,
1916 ubatmda Anadolu'da ilerlemesi, Fransz Hkmeti'nin
her iki yamn karlarnn snrlanmas zerinde srar etmesini
gerektirdi. Bu snrlanma, 26 Nisan gnl Petrograd szle
mesiyle ortaya kt. Bu szleme gereince, Fransa ile Rus
ya, Arap devletinin tannmasna karlk (Sykes-Picot Uzla
mas) Mersin-Sivas hattyla Karadeniz kysnda bir noktann
(ar, Sinop 'u istemiti!) dousundaki Anadolu parasnn ka
tlmas hakkm gvence altna alyorlard.
talya, savaa katlmasnn bedeli olarak "Triple-Entente"tan [l Antlama] Antalya Vilyetinin komu Akdeniz
blgesinde adaletli bir payn kendisine hak olarak tannmas
n ve 18 ile 21/22 Austos 1917 tarihlerinde verilip alman
Londra notalar gereince, 9/16 Mays 1916 uzlamasmdaki
Fransa ile ngiltere'nin ellerinde bulunan haklara benzer bi
imde, Gney-Bat Anadolu zerinde (zmir de iinde olmak
zere [3]) (Rus Hkmeti'nin onay kouluyla) ayn haklara
sahip olmay istemi ve bu isteini de elde etmiti. Bu onay(1) M. Paleologue, La Russie... (1921), 1314.
(2) E. Adamow, Konstantinopel u. die Meerengen (1930), I No. 80.
(3) Haritalar: M. Toscano, Gli accordi di San Giovanni di Moriana (1936),
40,64,345,
24

nm btn abalara karn gereklememesinden dolay Bal

four 14 Ekim 1918'de szlemenin geersiz olduunu akla
d (4). Bu sefer Ruslarn yerine Ermeniler "6 vilyet" zerin
de hak ileri srdler ve bu sav ngilizlerle Franszlarca, yal
nz sahte istatistiklere dayanarak deil, ayn zamanda ortak d
vaya hizmet etmelerinden dolay (5) da hakl sayld. Lord Ro
bert Cecil, 25 Ekim'de Avam Kamaras'nda onlar konusunda
tanklkta bulunarak, "ok zor koullar altnda Trklere kar
verdikleri kahramanca savamlarndan dolay Mttefikle
rin kendilerine kran borlu olduunu (6)" belirtti. Curzon,
stanbul'u daha 2 Ocak 1918'de, uluslararas bir ynetim al
tna almay dnmt (7). imdi bunlara bir de Yunan is
tekleri katlyordu (8).
L. George ile Wilson'un 5 ve 8 Ocak'ta yapm olduklar
vaitlere mit balamann (9) ne derece tehlikeli olduunu ilk
anlayan M. Kemal oldu. Krt dvas yznden "Osmanl m
paratorluu 'nun Trk olan blgeleri" kavram braklarak, onun
yerine yarnki Trkiye iin daha yaln olan snr belirleme yo
luna girmek uygun grld ki, 7 Austos ve 11 Eyll tarihle
rindeki Erzurum ve Sivas Kongreleri Beyannmelerinde kabul
edilen "30 Ekim 334 (1918) tarihindeki snrmz iinde kalan...
Osmanl topraklan" formlnde yerini buldu. Buna karlk, 28
Ocak 1920 tarihli, "Misk- MihT'deki "Silh brakmas hat
t iinde ve dnda...Osmanh islam ounluunun yaad bl(4)Bk.yu.bl.ninot71.
(5) Ch. A. Vertanes, Armenia Reborn (1947), 21.
(6) Kr. M. Larcher, La Guerre Turque... (1926), 315, 370,373,395,418
v.d.
(7) Bk.yu. bl. HI not 71.
(8) Bk. yu. Bl. m a.
(9) Bk. yu. bl. IH not 2.
25

geler (10)" forml daha az aktr. Rza Nur, bu konuda yle

yazyor (11): "Suriye'yi de Misk- Mill snn iine sokmak is
teyen bir aznlk var idiyse de ounlukla bu dnceyi yendik.
Bu Misk- Mill
aslmda Erzurum Kongresi'nde balam,
Sivas'ta tamamlanmt. Bu meclis (yani Meclis-i Mebusan),
onu tamamlayp saptayarak btn dnyaya duyurdu." Bununla
birlikte "ve dnda" szleri kukuya yer brakmamaktadr. m
di Hamdullah Suphi (Tannver), 22 Ocak 1920'de Meclis-i Mebusan'rn gizli oturumunda "Mustafa Kemal Paa Hazretleri'nin
bize gnderdikleri Misk- Mill metnini Husrev Beyefendi
okudular" giriiyle balayan nutkunu halka yayd (12). Tevfik
Byklolu bu konuda yle yazyor (13): "...Btn Temsil ku
rulu yelerinin imzalarn tayan bir metni... kurula verdiini
sayn Husrev Gerede de dorulam bulunmaktadr. H. Gere
de'nin anmsadna gre, kurul M. Kemal Paa 'nn metnini pek
az deiiklikle kabul ermitir. Onun metni... Hseyin Rauf
Bey'in karanyla Ankara'ya gnderilmitir. B.M.M. belgeleri
arasnda bulunabilecek olan bu belge, btn aratrmalara kar
n henz bulunamamtr (14)".
2. Fransa
26 Nisan 1916 tarihli Petrograd Anlamas ile 10 Aus
tos 1920 tarihli yanl uyuma (Accord Tripartite) arasnda(10) ZC 17.2.1920 Cevdet Kerim (Inceday), Trk stikll Harbi (1926),
28'de: "Sinop Mebusu Rza Nur" imzal kopya. Toynbee, The Western Questi
on. 209'da Ingilizcesi.
(11) Rza Nur, Trk Tarihi (1924), 1196.
(12) Hamdullah Suphi, Da Yolu (1929), 221.
(13) Byklolu 77; N.1258.
(14) H. G.nin 28 Austos 1958 tarihli mektubu.
26

ki balant izgisi konusunda ngiliz dosyalar doallkla pek

az ey iermektedir. Quai d'Orsay dosyalarnn yaym henz
beklenmektedir. Bu konuda yalnz unlar sylenebilir: Her
zaman "kaplan" sann tamakla nlenmi olan Clemenceau'nun Trkiye ile ban yaplmas konusunda nasl uysal bir
rol oynad bilinmektedir. Bu, daha brakma haznlnda bu
lunulduu srada (15), ondan soma da Musul'dan vazgeilme
srasnda ve Filistin'in uluslararas duruma getirilmesinde ve
son olarak da, zmir'in Yunanllara, Fransz karlarna tm
den aykr olarak tesliminde kendisini gstermiti. Bu sorun
da yalnzca talyanlara kar Wilson ve Lloyd George'la pay
lat antipatinin etkisiyle davrand apaktr. Lloyd Geor
ge, "geni tuttuu" 13 Mays 1919 tarihli manda datmnda,
kendisine Wilson'm "(Fransa'nn denetimi altnda) Kuzey
Anadolu'da bir Trk devleti" diye deitirdii ve 14 Mays'ta
yannki Trk Devleti'nin geri kalan topraklan zerinde (Er
menistan hari) manda nerdii zaman o derece kar kamaz
oldu ki, bu neri "resm bir karar" biimini alabilmiti. Wil
son ile Lloyd George'un, talyanlarn karaya asker karma
larndan dolay fkelenmeleri zerine, Clemeneeau, Fran
sa'nn da Ereli'ye asker karmasn ekingenlikle syleye
rek savunmu; "Fransz ktasndan bir bln tek bana
Ereli'ye niin kanldyla ilgili olarak aynntl bir aratr
ma yaptrm olduunu, bu karmann Trklerin istekleri ze
rine stanbul'da yerel Fransz komutanlnca dzenlendiini,
buna stanbul'da kmr sknts bulunmasnn yol atn, ama Ereli'de kanklklar kmas yznden bu hedefe yan
lamadm, gerekirse Konferans'm istei zere bu bln ge-

(15) Belleten XXVIII149.

27

ri ekilmesi iin hazrlkta bulunulduunu" sylemiti (16).

Defrance ile Franchet d'Esperey, Damat Ferit'in Paris'e a
rsn bir Fransz giriimi olarak gsterip Paa'mn iyi kans
n kazanmaya altklar halde, Clemenceau ona 25 Haziran'da zellikle souk davrand.
Kilikya'da Ermeni ktalarnn (L'egion D'Orient) blge
sine sokulmasnn dourduu glkler (17), 15 Eyll 1919
gnl anlamas gereince Britanyal-Fransz ktalarnn n
bet deitirmelerinden (ki M. Kemal bunu "yeni bir igal" sa
yarak kabul etmemiti) soma aama aama artt (18). 21 Ka
sm'da Beyrut'ta gelen Yksek Komiser General Gouraud, M.
Kemal ile yaplacak bir anlamanm am'da erifin bam
szlk savam eylemlerine kar ayn zamanda yapt sava
iin yararl olacan hemen anlad. Bu nedenle daha nce
Yksek Komiser olan George Picot, Sivas zerinden Paris'e
giderken Sivas'ta M. Kemal ile hibir kesin sz vermeksizin
grmeler yapt. De Gontaut-Biron "M. Kemal ile arkada
larnn Trkiye zerinde, yalnz Fransa'ya, bir tr iktisad
mandaterlik tanyacaklarn, buna karlk da Kilikya iin ge
ni yetkili konsoloslarn denetimini kabul eden zel bir yne
timin uygulanmasn istediklerini (19)" yazmaktadr. Ne de
parlak bir dlem! M.Kemal, 1 Aralk'ta Kzm Karabekir'e,
"son derece gizli tartlmas pek nemli" ayrnt olarak (20): "1
- Kilikya, Urfa, Mara ve Ayntap [Antep] igalinin ve Erme-

(16) US V 583, 618, 623,717.

(17) Bk. yu. bl. III not 41.
(18) Bk.yu.bl.IIInot46.
(19) Comte R. de G. - B D'Angora a Lausanne (1924), 12, 204.
(20) Karabekir 399; ASDIV No. 114; Byklolu 65.
28

nilerin yaptklar cinayetlerin iddetle protesto edilmesi; 2 Bu haksz igale kar btn madd ve manev glerle sava
mn ilm"m bildirdiken sonra, Picot'nun buna yant olarak,
"Ermeni ktalarnn geri alnmasnn emredildiini ve Fransz
larn, Devlet-i Aliyenin bamszlm tandklarn ve bunun
salanmasn istediklerini, Adana'da ekonomik karlarn sa
lanmasna karlk Mara, Ayntap, Urfa dolaylanyla birlikte
Kilikya'mn da Franszlarca boaltlmasnn ... olas bulundu
unu..." belirttiim, bu neriden "Franszlarn, Dou'da Tr
kiye lehine davranmak iin kendilerinin karlarn grmekte
olduklar kamsma vardklarm", bilgi edinilmesi iin bildir
miti. Picot, 6 Aralk'ta Kayseri'de Ali Fuat Paa'ya (21),
"Msy Briand'm siyaseti... Ortadou'da Trk ounluu
nun bulunduu bir blgede gl ve bamsz bir Trk dev
letinin kurulabilmesidir. Yalmz Kilikya'da balam olan kan
l atmalarn nne geilmesi, her iki tarafn kan gerei
dir," diyordu. Bunu, M. Kemal'e de sylemi olduu kuku
gtrmez; ancak M. Kemal, "Benden, olmayacak bir ey isti
yorsunuz!" demiti.
Bylece kanl sava srp gidecekti (22). M. Kemal bu
sava, Mara in (11 ubat 1920) ve Urfa'nn (9 Nisan) kurtanlmas ve Pozant'da kuatlan (28 Mays) ktalann tutsak
edilmesi iin yapyordu. Bu uada General Gouraud'un genel
.yazmam Robert de Caix, silhlarn geici olarak braklmas

(21)Cebesoy268.
(22) Ayn. yer. 262; ASDIVNo. 94,97,102,107,121,1 26,129,130,149,
156, 161, 167 v.d. 175, 178, 181, 183 v.d. 187,191, 194, 201,210, 317; Byk
lolu 32: "Franszlarn ho tutulmasnda ne kazancmz olacana dorusu bi
zim aklmz ermiyor'' (12.11.1919)
29

iin yirmi gnlk bir brakma iin anlamak zere Ankara' ya

geldi. Brakma 30 Mays'ta (23) gerekleti; ama Fransa H
kmeti, G. Picot'un iaret ettii hedeften henz ok uzakt.
Berthelot'nun 11 Ocak 1920 tarihli muhtrasndaki gr
imdiki durumda Briand iin de geerli idi: "Kilikya'mn Fran
szlarca igali, stratejik ve ekonomik nedenlerle Suriye'nin ta
rihsel savunmasn oluturan Toros geitlerim ele geirmeyi
gerektirmektedir. Fransa Hkmeti, Kilikya'nn ynetimin
Trk ounluunun olduu kadar... Ermeni aznlnn da hak
larm ve korunmalarm en geni lde gvenceye alacak bi
imde rgtlendirmeye istekli bulunmaktadr (24)". 24-26
Haziran 1920 tarihli Mebuslar Meclisi'nde geen tartmalar
da, Briand u aklamada bulunmutu (25): "Kilikya'dan ay
rlmak... bilir misiniz, bu ne demektir? Yzbinlerce erkek, ka
dn ve ocuun Fransz bayrandan yoksun bulunduklar iin
ldrlmeleri demektir. Diyorum ki; Fransa'nn byle davran
maya hakk yoktur (24. 6); ...Trkiye'nin ortadan kalkmas,
Mttefiklerin sava hedeflerinden biriydi...; Fransa; kk sa
lan bayrann dalgaland bir yerdedir. Trkiye gibi bir l
ke, bir yldan uzun bir sre 'sko duu' altmda totuiur; ona
kimi zaman 'yaayacaksn', kimi zaman 'yaamayacaksn'
denirse, sinir nbetine urar ve bu ulusta yurtseverlik coku
su uyandrlm olur ki bunun sonucu etecilikte kendisini
gstermeye balar. Biz bu gibilere imdi haydut etesi diyo
ruz, ama iimizde olsalar bunlara "yurtsever gerillac eteler"
(23) Metin bugne dek yaymlanmamtr, iindekiler: "Le Temps"
24.6.1920 ve P. du Veou'da (bk. yu. bl. III not 42), 179; kr. N. II16; THIV
152.
(24) Br. IV, 1024.
(25) P. du Veou 216 v.d.; Le Temps 27.6.; GaiUard 220.
30

adn takarz (25.6.)"- Gerekte, Fransa'nn asker durumu ngiltere'mnkinden pek daha: iyi deildi; artk 1919'da, 1916
Petrograd Anlamasyla kendisine braklan (26) geni toprak
lan igal edecek durumda bulunmuyordu. Sevres Antlama
s 'nda fazla olarak Adana ve Mara'tan "vazgemi", Suriye
snnn Ceyhan kylanna "ekmi", ama henz Ayntap, Urfa
ve Mardin'i istemiti. Gerekten de, "Tripartite Anlama"yla
ilgili haritada (10 Austos 1920) "Fransa'nn zel kar bl
gesi", Suriye'nin kuzeyinde tamamyla 1916 smn gibi gr
lr (27). Millerand, Leygues ve Briand kabineleri, elde etmek
istedikleri M.Kemal'in dostluuyla badaamayacan anla
yncaya dek, sert bir sava yrttler. Venizeios'un dn
den (28) bu yana, Fransa "hain" Yunanistan'dan aka uzak
laarak ngiltere ve talya ile birlikte Sevres Antiamas'mn b
yk oranda yeniden gzden geirilmesini istedi: "zmir blge
si Trk egemenliinde kalacak, zmir kentinde bir Yunan g
c bulunacak... bu anlama be yl srp... Cemiyet-i Akvam'ca
deitirilebilecek"ti (29). Payas-Meydan, Ekbez-oban BeyBadat Demiryolu ve Nusaybin hattn snr olarak tanmaya
hazrd, ama 9 Mart 1921 tarihli anlamada Bekir Sami tara
fndan Kilikya'da, Adana, Mmuretlziz, Diyanbekir ve Si
vas vilyetlerinde ekonomik ayncalklar verilirken bir yele
me hakknn tannmasna onay verilmi bulunuyordu. R. de
Gontaut-Biron, "Yanan Fransa, yenilmilerin yzne brn
yor; btn Trk istekleri nnde geri ekiliyordu," demekte
dir. Oysa M. Kemal bambaka bir dncedeydi. Bu anlama
(26) Kr. Le Temps 22.5.1919 ile L'Asie Franaise 1919,244'deki Harita.
(27) Cnamni II416, Harita I.
(28)Bk.yu. bl. IV not 129.
(29) N. II230.
31

aka 'Misk- Mill"ye kar bulunuyor, bundan dolay

T.B.M.M.'nce onaylanamyordu (30). eref (Edirne) hakl ola
rak, "Btn ulusun dehasndan doan bir devindirici [zgn
metinde: muharrik] Mustafa Kemal Paa'mn temiz ruhuna ka
tld. Misak- Millye herkes yemin etmitir (31)" diyordu. An
kara'nn antlamay onaylamak iin "Fransa'ya verilen ekono
mik blgenin kaldrlmasn" koul olarak ileri srd Pa
ris'te renilince, Franklin-Bouillon 9 Haziran'da ve soma 24
Eyll 1921'de olmak zere iki kez Ankara'ya gitti ve sonunda
20 Ekim'de, "Accord"u imzalad. Uzlama'nn 1. maddesinde
u hkm vard: "...bu uzlamann imzasndan beriye (Fransa
ile Trkiye arasnda) sava durumu sona erecektir". Ama bu,
daha ok, her iki devlet arasmda'gerek bir dostluun balan
gcm belirtiyordu ve 5 Eyll 1914 Fransa-Britanya (bir ayr
ban imzasndan vazgei) antlamasnn bozulmas. (!) anla
mna geliyormu gibi Curzon'ca iddetle yeriliyordu (32).
3. talya
talya'nn hedef olarak ald Trkiye ile dostluk, 26 Ni
san 1915 Antlamasnn etkenlerinden bulunduu aa vu
rulan kutsal benlikle (sacro egoismo) ok kt uyumaktay
d: "Trkiye'nin tmden ya da ksmen blnmesi durumun
da insafl bir para elde etmek"; bu toprak kazanc daha yu
muak olan bir "manda" biimine brnse de Trkler hesab(30) G maddesi: P. du Veou 341: Ekonomik ibirlii... Kilikya'nn ekono
mik gelimesine... gereince verilecek stnlk hakkyla birlikte; Ergani maden
cevherleri iin ayrcalk.
(31)CZX299.
(32) L'Echo de Paris 27.5.1921; Gontaut-Biron 205 v. d&; Oriento Moderno 1332; Martens XII 826; Cmd. 1570.
32

na dayanlr gibi deildi. Bylece talya'nn, nefret edilen Yu

nanl istilaclara kar savamda gsterdii btn iyi jestler,
soluk bir k altnda grlmektedir. M. Kemal'i stanbul'da
tanm olan Conte Carlo Sforza (34) Hriciye Nezretinin ba
na getiinde (16.6.1920 - 27.6.1921) bunun ayrmna var
m bulunuyordu (35). talya, Ankara Hkmeti ile ilk resm
olmayan ilikilere (36) bu hkmetin kuruluundan hemen
soma girimiti. Robert de Caix'den ksa bir zaman soma,
Binba Fago orada grnd. M. Kemal onun ziyareti konu
sunda, Konya'da Fevzi Paa'ya 8 Haziran 1920 tarihinde u
telgraf ekti (37): "...Fago bugn dnd;... ne gibi konular
zerinde grek zere hangi makamca yetkili klnd ko
nusunda belgesi olup olmadn sordum; olumsz yant ver
di. Burada bir dzenli hkmet kurulduu talya'da bilinmi
yor... talya'nm bize yardm etmeye hazr... olduunu belirt
mektedir... giderken Scialoja'ya mektup verdik ve., ban im
zas iin temsilcilerimizin ar ve kabuln rica eyledik. Ka
nmza gre, cidd bir i grmek iin deil, oyalamak ve avut
makla birlikte belki havadan zel ve resm ticaret maksadn
da gerekletirmek istiyordu..." 17 Temmuz'da Roma'ya var
d; orada "Osmanl sefirleri"nden Galip Keml'ye, M. Ke
mal'in 5 Haziran tarihli bir ansm verdi (38); "...Ulusumuz
adna almalannz beenerek izledik (3 9). Yeni oluan halk
(33) Salandra'mn 18.10.1914 tarihli nutku. (R. St. Baker, Woodrow Wil
son and the World Settlement (1923), 152).
(34)Bk.yu. bl. V not 20.
(35) Bertold Spuler, Regenten u. Regierungen der Welt (Minister-Ploetz),
2. bsk. 1964,114,321.
(36) Luigi Illari 10.11.1919'da Maissa adma Sivas'a geldi ve oraya tal
yan bayran dikti (!). (Gkbilgin II198).
(37)HTVD 1175.
(38) Sylemezolu III 1, 424.
(39) "Le Martyre d'un Peuple" (1919): ayn. yer. 193; kr. bl. VI.
33

hkmetinin dileri rgtnn... dzenlenmesi... iin gere

ken almanm yaplmas ve alacak kimselerin belirlenip
atanmas iin aramzda bulunmanza... gereksinmemiz var
dr; ... ilk arala aramza gelmenizi rica... eylerim efendim." Ne
yazk ki, Galip Keml bu ary reddetti. Kabul etseydi tal
yan Hkmeti elbette onun yolculuunu kolaylatrnrd. "Fa
go" olay, stanbul ve Londra'da heyecana yol at. De Robeck,
23 Haziranda bildiriyordu: "talyan subaylaryla tekilerin
ulusu nderleri sk sk ziyaretleri... o denli aktan aa Mt
tefiklerin ortak karlarna aykr olarak dzenlenmektedir
ki... zmit yresindeki talyan ktalarnn... imdi ulusularla
apak dmanlk durumunda bulunduumuzdan dolay (40)...
ar bir tehlike oluturmas olasl vardr. Fransz ve talyan
hkmetlerinin, ulusularn denetimleri altmda bulunan y
relerdeki subay ve aj anlarm ekmeleri iin kesin emir verme
leri gereklidir." Buchanan (Roma) 28 Haziran'da bildiriyordu:
"Yalnz Fago adl bir... ajan ulusularn denetimleri altndaki
yrelerde bulunmutur. Onun geri ektirihnesine karar veril
mitir". Sforza, 6 Kasm'da, Buchanan'a asker ve sivil kurul
ya da ajanlarn orada Kemal Paa ile birlikte bulunmadklar
konusunda "eref sz" vermiti. Rumbold, aym 22'sinde u
telgraf ekiyordu (41): "Geri talyan temsilcileri grnte
kl krk yararcasma drst idiyseler de, btn talyan atmos
feri Kemalistler lehine olmutur... Fago... sava gerelerini
gndermek iin Kemalcilere neride bulunduu gibi, ekono
mik ayrcalklar zerinde de grt (42)."
(40)Bk.yu.Vnot218.
(41) Sforza 13.11.1918; Arlotta 30.6.1919 (vekili Lodife); Maissa
14.8.1919.
(42) Br. XDINo. 88, 93,170,180; The Times 13.7.1920 (C. C. 12).
34

, Yardm subay Yzba P. Hadkinson, 16 Ocak 1920'de

ulusulara verilen talyan silh ve mlmnmatmn tanmas ko
nusunda Webb'e ak bir rapor verdi (43). Burdur'da rastlad
Demirci Mehmet Efe ona demiti ki: "Geri ok terbiyeli
davrandklarndan ve her trl yardm yaptklarndan dolay
talyanlardan yalanacak bir eyimiz yok ise de, herhangi bir h
kmet bizi denetleyecekse bu iin daha byk ve daha aydn
bir devlete yaplmasn, yine de yelerdik." Kendisine An
talya'da, "talyanlarn srekli geldikleri... btn amalarnn,
Trklerin gururunu okamak ve bunu gz nnde tutarak on
lann ulusu eylemlerine yardmda bulunmak olduu" gven
cesi verilmiti.
talya, igaline katld yerden biri olan stanbul'da,
ngilizlerle Franszlara gre ta batan beri ok geri planda bu
lunuyordu. talyan etkisi, zellikle edilgin bir rol olan kolluk
ilerine yardm etme konusunda kendilerine Yksek Komiser
lerin karanyla "blge" olarak braklan "skdar'ia snrly
d. Konya'nn igaline kar, Curzon, Balfour'a yazd 5 Mart
1919 tarihli bir mektupta, "Konya'nn... Ankara ile birlikte
Anadolu'nun denetirmnin kilit noktasn oluturduu ve IzmirAydm demiryolu (Britanya) karlarna zarar verebilecei"
konusunda kayglarn belirtmiti; ancak ondan soma Lloyd
George ile Balfour, 21 Mart'ta, "oraya bir talyan garnizonu
nun konmas iin General Allenby'ye yetki verdiler." Byle
ce 1500 kii Haydarpaa ve Derince'den 24-26 Nisan'da Kon
ya'ya gelmilerdir. kir Paa, balangta Cemal Paa'ya
"iddetle protesto edilmesini emretmiti"; ama somadan Da
mat Ferit Paa'nm isteiyle "talyanlar iin de, ngiliz ve Fran(43)Br.rVNo.674.
35

szlara davranld gibi davranlmasmn gerektii bildirilmi

ti." Bunlar daha soma, "General Milne'in yetki alanna" ka
tlmt; onun ynergesine gre, 22 Ocak'tan beri demiryolu
nun korunmas iin orada bulunan zayf ngiliz ktasyla bir
likte "Ulusu glerle herhangi bir biimde arpmay nle
mek iin" zorunlu bir hareket olarak geriye alnacaklard (Gorzon'un, Buchanan'a 4.11.1919 gnl ynergesi). Bu olay, s
tanbul'un "gvenlik saalam zere [inzibat] igalinin" ngnnde oluyordu. talyanlar bu igale katlmamakla birlikte, 13
Mart 1920 tarihinde Konya'dan ayrldlar (44).
Antalya'nn igali; 1915 antlamasnn 9. maddesi bu i
gal hakkn ak olarak tand halde, Paris Bar Konferans'nda ar atmalara yol at. Clemenceau, talyanlara, "An
talya'ya asker karmalarna ve Yunan ktalarnn ayn zaman
da Fransz komandosu emrinde olarak izmir'e dorudan do
ruya smrda bulunan yerlerde asker harekt yapmalarna kar
hibir itiraz olmadm," 1919 Ocak'nda biraz ivedi ola
rak belirtmiti (45); ama hemen bundan soma Orlando ile
Sonnino, "talyan glerine Antalya'y igal etmek zere izin
verilmesi"ni 21 Mart'ta Lloyd George ile Balfour'dan rica et
tikleri zaman (46), Lloyd George, daha bir gn nce gizli sa
va szlemelerine kar en sert biimde kar kan ve "Trk
lerle ilgili manda ii iin bir arada soruturma almasn"
neren Wilson'a uyarak bundan kanmt. Clemenceau hi
ses karmad! Bunun zerine talyanlar, kendi sorumlulukla
r altnda davrandlar. 23 Mart'ta resm bir karar karld (47):
(44) Ayn. yer. No. 1 not 15,576; TtH 1148; HTVD 925; Aldrovandi 214,
330; Pace 53,214; Coar 156 v. dd.
(45) G. Kidston'un, Rodd'un bir raporuyla ilgili 3.1.1919 tarihli notu.
(46) US V 13.
(47) Br. V No. 442; Corresp. H. No. 66; Gazetta Ufficiale 16.4.19.
36

"1919'un 16 Martndan sonra, Oniki Ada blgesinde, bu ada

larla Scala Nova krfezinden... Antalya ve tesine dein olan
Anadolu kylarnda yarglama [kaza] hakkna sahip olmak
zere bir "Deniz stasyon Komandosu" kurulmu, bu sularda
eylemde bulunan btn gemilerle bu yerler ve kylarnda bu
lunan talyan deniz hizmetindeki askerlerin bu komandonun
emrine verilmitir." Antalya'da toplumsal gvensizlik ve ka
rklk ortaya kt bahanesiyle oraya ilk karma 28 Mart'ta
yapld (48). Bu karma, Trklerin protestosuna yol at ve
Yunanllar, Venizelos'un AverofTkruvazrn zmir'e gn
dermesini gerektirecek derecede sinirlendirdi. Averoff'u tal
yanlarn sava gemisi Caio Duilio izledi. Bylece zmir'deki
gerginlik dorua kt. Ancak Paris'te, 6 Mays rktc ka
ran almd. Yunanllarla talyanlar suu birbirlerina atmaya a
ltlar. Bununla birlikte, ForeigenOffice'indosyalanndatalyanlann zmir'e asker karmay gerekten tasarladklar ka
ntlanm (49). Lloyd George, 19 Mays'ta Titonni'yi ok ar
biimde paylad; bu paylama, Tittoni 'nin 7 Temmuz tarihli bir
mektupta "Drtler ras"nn bilinen oturumunda talyanla
ra "sulu dman" gibi davramld konusunun kaytlara ge
mesine yol at (49a). Ayasouk (Seluk) ve ine'deki iki ar
pmadan soma, Tittoni ile Venizelos 16 Temmuz'da igal bl
geleri arasnda geici bir smr izgisi zerinde anlatlar (50).
talyanlarn Trklere kar az ok ak olarak gsterdikleri iyi
davranlarna karm onlarla ibirlii etmekten (51) memnun
deillerdi; nk orada bulunular, yalnzca 1915 szleme(48) TH1145; M. efik (Aker), 57. Tmen 118 v. dd.; Karacebe 67; Aldrovandi 330; Pace 52; Br. IV 25.
(49) Bk. yu. bl. IV not 30 - 50.
(49a) US V 719; Br. IV 23, 692.
(50) Bk.yu. bl. IV not 114.
37

si hkmnn "verdii haklara" dayandklar kukusunu gider

meye yaramamaktayd. M. Kemal ile emrindeki ulusalc glerse "kar blgeleri"ni kesinlikle reddetmekteydi.
Curzon, Londra Mttefikler Konferans'nm 17 ubat
1920 tarihli otarumunda (52): "Antlamada, Trkiye'nin
kar blgelerine blneceini belirtecek olursak, Trklerin bu
blnmeyi kabul etmeyeceklerini" syledi;... Mttefiklerin
ngiltere'de "Self-denying Ordinance" tannan aim yazs et
rafnda ilemelerini nerdi. Bununla bMikte, SanRemo'da, 23
Nisan'da zerinde uzlalan "zl Anlama Tasla"ndaki
eski ema deitirilmedi Soma da, Sevres'de 10 Austos'ta
deiiklie uramadan George Grahame, Millerand ve Bonin
tarafndan imza edildi. 5. maddede yle deniyordu: "tal
ya'nn karlan iin tannan blge, aadaki snrlar iinde bulunmaktadn..." Bu snrlar Yunanllara tannan "zmir blge-si" dta kalmak zere 1917 anlamasnn yeil blge ve C fk
rasndaki ksma tpatp uymaktadr. 22 Kasm'da stanbul'a ge
len yeni Yksek Komiser Ganoni, "talya'nn, Antalya ve
Ereli zerindeki haklarnn uygulanmas ve kullanlmas ko
nusunda M. Kemal ile grmelerde bulunmak iin bir tem
silci gndermesini" hkmetine nerdi. Rumbold ile Defian
ce, bu neriyi hakl olarak Mustafa Kemal'i tanma anlamna
gelecei biiminde yorumladlar (53). Sforza, Ankara'da ya
plmas dnlen grmeler yerine, 12 Mart 1921'de Bekir
Smi ile bir anlama (54) imzalad ki, bu anlama, Trklerin

(51) 27.9.1919 tarihli Meclis grmeleri: "Una legittima parte di influen

za in Anatolia, con una cordiale e pacifica collaborazione tra noi e i Turchi" (Pa
ce 210).
(52) Br. VII No. 12.
(53) Br. VI No. 13.; XIII No. 203; Cmd. 963.
(54) Martens XIII335; OM 118; Correps. VII No. 143; Giannini H 104 v.
d.; Ziemke 153.
38

zmir ve Trakya zerindeki haklarn Mttefiklere kar koru

maya (madde 4) ve kendi ktalarm en ge bansn onaynda
geri ekmeye sz vermekle (madde 5) talya Hkmeti'ni y
kml klmakta, 9 Mart Fransz anlamasnn kapsamn a
maktadr. Ama Fransa gibi talya da "ibirliine" hazr bulun
duunu belirterek bir ayncalk (Karadeniz Erelisi zerinde)
istemektedir. M. Kemal ve B.M.M. buna, doal olarak onay
vermemitir. Curzon, 13.6 tarihinde de Martino'ya bu anla
may, "sonulan ok zc bir ifls" olarak nitelemitir.
Bylece Sforza iin, imdilik (anlamasz olarak) oktan
beri kendilerini iyi bir durumda grmedikleri Antalya (55) bl
gesini boaltmaktan (1 Haziran - 5 Temmuz 1921) baka ya
pacak bir ey kalmamt. Bundan ksa bir zaman nce, Mila
no'da "Istituto Coloniale"den Dr. Sakariari, Anadolu iin "Ta
rm Plnlan"mn yapld haberini yeni vermiti (56). Frank
lin Bouillon'un baanl grmeleri, Roma'da umut uyandr
mt. 23 Ekim'de Tuozzi Ankara'ya geldi; orada 11 Arala
dek kald; daha soma am konsolosuyken 1922 Temmuzun
da Trklerden pek dost olmayan bir edayla u yolda sz etti
(57): "Ankara tamamyla umutsuz bir durumdadr... Kemalcilerin asker direnii her an kebilir!" Ganoni'nin stan
bul'daki, Osmanl Hriciye Nzn zzet Paa'nm yardmm
salayarak Ankara ile bir anlamaya varma konusunda, hi ol
mazsa "Accord Tripartite"le ( Yanl Anlama) geri kalan
larn kk bir blmn olsun kurtarmaya ynelik giriimi
ni son umutsuz giriim olarak grmelidir. 15 Nisan 1922'de
(55) Oriente Moderne-1 77, 152; Pace 218; HTVD 1287; The Times 13.
5;("Palitana" - 6. 5. tarihli olay), 1, 11.6.1921.
(56) kdam 14.5.1921.
(57) kdam 28, 10., 5., 10., 16.12.1921, 11., 13.1.1922; OM I 469; Corresp. Eastern Aff. EX No. 42; Turkey I No. 102.
39

notalar alnp verilerek bir anlama imzaladlar. Bu anlama

ya gre (58), "Byk tilf Devletleri ile Trkiye arasmda im
zalanacak ban antlamas, imdiki kabine tarafndan (!) im
za edilir edilmez yrrle girecektir; imdiki kabine bu ant
lamann imza edilmesinden nce ekilecek olursa, o zaman,
gelecek kabine bu anlamay kabul etmemek yetkisine sahip
olacaktr." Chamberlain, 3 Mays'ta Avam Kamaras'nda bir
deme vererek, talya Hkmeti'nin stanbul Hkmeti ile
bk anlama imzaladn 24 Nisan'da haber verdiini, Britan
ya Hkmeti 'nin ise 27 Nisan'da bunu protesto ettiini bildir
di. Lord Robert Cecil'in, "Acaba Mustafa Kemal sz verecek
denli insanla dost mudur; saygdeer arkadam bunu bana
syleyebilir mi?" diye sormas zerine, Chamberlain, "Anla
ma tamamen tek yanldr," diye yamt vermitir. Times, "talyan-Trk anlamas hibir deer tamaz... Britanya Dile
ri Bakanl'mn protestosu, ancak ve ancak bir atmlk barut
deerinde gzkmemektedir," diye yazmakta elbette hakly
d. Giannini diyor ki: "In realt il Governo di Costantinopoli
aveva fatto delle modeste offerte economiche, che furono accettate" (Gerekte stanbul Hkmeti alakgnll ekonomik
nerilerde bulundu ve bu neriler kabul edildi.) (59) talyan
lar, 20 Nisan'da Ske'yi ve 27 Nisan'da Kuadas'm sessiz se
dasz boalttlar (60); ama hl 1 Temmuz'da (!) talyan De
legeler Kurulu, Paris'te Britanya ile italya Hkmetleri ara
sndaki bir anlama taslan ortaya kanyordu (61): "1 Trk-Yunan anlamazlyla ilgili sorunlarda iki hkmet,
(58)Ayn.yer.No. 128.
(59) The Times 4 - 5.5.1922; OM 1717; Giannini II132.
(60) The Times 18., 28.4.1922.
(61) Corresp. Turkey I No. 2.
40

Boazlarn serbestliini ve Yakn Dou'daki aznlklarn ok

etkili biimde korunmasn salayarak srekli bir barn yer
letirilmesi iin her iki imzac tarafn yetkilerini ve etkilerini
kullanmay srdmelerinin yerinde olacam belirlemiler
dir. 2 - ...Britanya Hkmeti, zl Anlama ile talyanlara
Anadolu'da verilen haklarn ve ayrcalklarn uygulanmasy
la ilgili btn glkleri bilmektedir. 3 - Britanya Hkme
ti... talya ml grubunun, Trkiye Hkmeti'ne, italyan etki
[rhan] blgesindeki ticaret ayncalklanyla ilgili olmak ze
re bildirecei btn istekleri, bu Hkmet yanmda destekle
meye hazrdn," Ne ham bir dlem! Mussolini daha soma
Sforza'mn "bombo kalan avulan"yla alay etmiti (62), et
miti, ama kendisi de bir ey elde edemedi.

(62)Aldrovandi213.
41

X
STANBUL BOAZI'N DA K "CENTLMEN
ANLAMASI" ("Entente Cordiale")
8 Nisan 1904'te, Msr ve Fas anlamasyla ingiltere ve
Fransa arasnda yaplan "Centilmen Anlamas", 31 Austos
1907'de Rusya'y da iine alarak "Iran kar blgeleri"ni ge
niletti. Ancak dnya sava sonunda Rusya bu uzlamann d
nda kaldysa da, yerine 26 Nisan 1915 'den bu yana italya ge
ti. Venizelos'un uraarak aralanna katlmas (30 Haziran
1917'den beri diplomatik ilikilerin kesilmesi) dolaysiyle iz
mir yznden Yunanistan'n en gl rakibi durumuna gel
mi olan bu lke, ta bandan beri bu yzden Trkiye'yi des
teklemeye eilimliydi. Ama Fransa da, Trkiye'ye yatrd
byk sermaye dolaysiyle Trk dmanlar safna ancak ya
r gnlle katlm bulunuyordu. Yalnz ingiltere, "bask al
tnda tutulan" Ermeni ve Rumlar lehine (ama kendi karlar
aleyhine) ie kararllkla karmaya ve zellikle de kendisine
yaplan dostluk nerilerini reddetmeye istekliydi (1). Fransa
ise, Suriye "mandasn" dikkate alarak, ok gemeden M. Ke(l)Bk.yu.bl. Inot 80-99.
42

mal ile bir uzlama aramaya zorunluk grd. Yunanistan'n

Kral Konstantin'i geri ararak ihanette bulunmas, aktan
aa Trklerin yamna gemek iin Fransa'ya uygun bir fr
sat vermi oluyordu. Bylece, Paris'le Londra arasnda alan
ve ulusalc Trk ordusunun 1922'deki zaferinden soma tehli
keli biimde genileyen uurum yznden Curzon (resmen de
olsa) Lausanne'a "Birlik Cephesi" olarak gidebilmek iin, b
tn diplomatik yeteneim ortaya koymak zorunda kald. Bu
kar aykrlklar, doal olarak stanbul iin de etkisiz kalma
yacakt. Amiral Calthorpe, Webb ve de Robeck, olaanst
diplomatik becerileri sayesinde, meslektalar Amet, Defian
ce ve hatt Sforza, Arlotta ve Maissa ile olduka iyi geinip
gidiyorlard. Buna karlk, General Milne ile Franchet d'Esperey arasndaki rekabet geit vermez bir durumdayd ve Milne'in zaferiyle bitiyordu. F. d'Esperey'nin geri arlmas ze
rine, Ffarington, "arkadalar" Charpy ve Mombelli ile, ilk si
vil Yksek Komiser Rumbold da, Pelle ve Garroni ile iten
ilikiler kurmulard.
Milne'nin, Selanik ordular dou koluyla stanbul'a gi
ren Franchet d'Esperey'ye gre ast bir konumda tutulmasnn
(bu ordu dorudan doruya Milne' in komutasnda olduu hal
de), gene de pek yararl bir torum olmamas olasl vard
(2). Hele stanbul bakomutanl hakkndaki 3 Aralk 1918
Anlamasnda (3), "Britanya, Fransa ve talya Hkmetleri,
Trkiye Avrupasnn herhangi bir yerinde konaklayan Britan
ya ktalanyla komutanlar General'in, Franchet d'Esperey'nin
emri altnda bulunaca; General Milne ordusunun geri ka(2) 6.10.1918 tarihli karar: Br. IV No. 514 Encl. 3.
(3) Ayn. yer. No. 518; Corresp. II No. 11; Luke II 79: "a masterpiece of
international complexity."
43

lan ksmnn Kafkasya'ya ya da baka herhangi bir yere nak

ledilebilecei ve bu durumda artk Franchet d'Esperey'nin
emri altnda bulunmayaca konusunda anlamaya varmtr.
Her nakil, ilgili hkmetlerin onayyla yaplacaktr," denmek
tedir. ngiltere Savunma Bakanl (R. H. Brade) 2 ubat
1919'da diyordu ki: "Fransa, Avrupa Trkiye'sinden sorum
ludur... Bundansa Asya Trkiye'sinin, Asya'daki Britanya ko
mutanlar ynetinine verilmi olduu anlam kmaktadr;...
Sava ras, ngiltere Hkmeti'nin, Mttefiklerine sorma
dan Anadolu'da asker harektta bulunmaya hakk olduu d
ncesindedir. Silh brakmas, yalnzca Trkiye ve Byk
Britanya temsilceleri arasnda grlm ve imzalanmtr ve
Trkiye ile sava, Gelibolu arpmalar dmda, hemen he
men Britanya ktalar tarafndan yaplmtr... Anadolu'da b
rakma koullarnn uygulanmasn salamak iin ileride ya
placak herhangi bir asker eylem, asl Britanya ktalarna d
ecektir." ngiltere Dileri Bakanl bu gre katlmakta
dr (ngiliz Savunma Bakanl'na 16 Ocak tarihli yazs):
"Brakmann uygulanmasn salama sorumluluu, tek ba
sma ngiliz KrallkHkmeti'nindir olacaktr. Bu amala ge
rekli grlecek byle asker bir harektn yaplmasna, her se
ferinde Mttefiklerine sormakszn yetkilidir." Feldmareal
Wilson, ta 13 Kasm'da, Milne'e u ynergeyi vermiti: "Ge
neral Wilson emrinizdedir... Wilson'a geni yetkiler devretmek
niyetinde olduunuzu sanyoruz. Galthorpe ile sk ibirlii du
rumunda olmalsnz... Size Trkiye'de verilen genel grevin
hibir ayrntsnda Franszie karmasna hogr gsterme
yeceksiniz." Milne 21 Kasm'da War Office'den u ricada
bulundu: "Asker sorunlar konusunda Trk Hkmeti'yle ko
numalara girimek iin General Wilson'a yetki verildiiyle
44

ilgili olarak, Fransz Yksek Komiseri Amet'ye gereken bil

giyi vermenizi rica etmeliyim." Feldmareal Wilson, 22 Ka
sm'da yant verdi: "General Wilson, Franchet d'Esperey'nin
emirlerini dikkate almayacaktr." (4)
Britanya Hkmeti'nin bu durumu karsnda, Franchet
d'Esperey gibi gururlu bir generalin ok gemeden Milne ve
Wilson ile stanbul'da an anlamazlklara dmemesi pek
olas deildi; zellikle general, politik ilerde bile giriim yet
kisini elinde tatmakta ve bu tutumu Paris'ten desteklenmek
teydi. Feldmareal Wilson, Lord Derby'ye, 18 Nisan 1919 ta
rihli ynergesinden de anlalaca gibi (5), uyumalar iin
bouna abalayp durmutu: "Anadolu ve stanbul durumu
konusundaki tartmann yatmas iin nerilerde bulunduk...
Msy Clemenceau ile bu sorunlar gidermenin bir yolunu
bulmak zere aba gstermesi iin, zellikle General Wilsoni Paris'e gndermeyi yeledik...; General, bir zm yo
lu bulmu ise de, yle grlyor ki bu yol, Fransa Hkme
ti'nin yattrma sz verdii tartmann o zamandan beri git
tike artarak sklamas ve daha yein olarak yeniden bala
mas karsnda pek etkili olacaa banzememektedir." Gene
rallerin kavgalar, Pichon'un "anlamazlklara bir son ver
mek" konusundaki isteine karn, bizce artk pek ayrnt ver
meye demeyecek denli nemsiz grnen konular zerinde,
bylece srp gitti.
Ynetimi Drtler ras Karan ile Calthorpe'a braklan,
kendisiyle Webb'in de tamamyla duyumsadklar gibi, yz
kzartc sorumluluu ngilizlerin omuzlarna den (6) o uur(4) Corresp. I 39, Encl. 1,9.
(5)Ayn.yer. II No. 36.
(6) Bk. yu. bl. IV not 62.
45

suz Yunan zmir igalinden soma, Milne kendiliinden Trk

adl egemenliine kaba bir karma anlamna gelen rktc
bir karar verdi: 67 tutuklu, 28 Mays 1919'dalke dna, Malta'ya gtrld (7). Franchet d'Esperey, bu sorun konusunda
"ttihat ve Terakki Komitesi yelerinin hapishaneden tanma
s haberini gazetelerden rendim. Milne'in byle nemli bir
olay bana haber vermeyi dnmemesine ardm. Bu nakil
konusunda, Mttefik Devletler arasmda daha nceden hibir
anlama yaplmamtr..." diye yazyordu. Buna Milne, ayn
3 l'inde u yant verdi: "Fransz ktalarnn, Britanya asker
leriyle birlikte davranmamalanndan dolay derin zntm be
lirtmek isterim... Bu i, bugne dek Fransz ve Britanya kta
larnn her vesileyle sk ibirlii halinde almalar ilkesiy
le uyumlu olarak, tarafmdan yaplmt." Calthorpe, 30 Mays'ta bu raporu verdi: "Bu ii M. Defrance'a dn sabah ha
ber verdiim zaman, bu durumun ortaya kmasn onaylama
dndan deil, daha nceden kendisine haber verilmediin
den dolay memnun olmadn belirtti... Franchet d'Espe
rey'nin de bundan honut olmadm sandn da ekledi." Er
tesi gn Defiance, Franchet d'Esperey'nin verdii esinle, ola
s yaknmasn yineledi. Calthorpe bunun "yalnzca siyasal ni
telikte bir sorun olduu" yantm verdi.
Sir Harry Luke, o zamanki durumu pek canl olarak y
le betimliyor (8): " Yksek Komiser, bir anlamda aile par
tisi oluturuyorlarsa da (9) ayn ey mttefik asker komutan
lar iin asla sylenemez. Bakomutan Franchet d'Esperey idi.. Bir sfatyla onun ast, teki sfatyla da eiti olan Sir (da(7)Bk.yu.bl.VHnotl6.
(8) Luke II78.
(9) Dzenli toplantlar yapmlard (28.11.1918(?) den beri).
46

ha sonra Feldmareal Lord) George Milne, Balkan ktalanyla ilgisi bakmndan Franchet d'Esperey'nin makamca alto
da; Karadeniz Bakomutan ve ayn zamanda Tugenaral Sir
Henry Wilson'un dorudan doruya komutas altnda bulu
nan 'stanbul Mttefik Ktalan'm oluturan ordu blmnn
bakomutan sfatyla da, ondan bamsz olarak, Fransa Ba
komutannn genel denetimi altodaki glere dahil bulunu
yordu. Hatt, Britanya ve Fransa komutanlar arasndaki ili
kiler itenlikli olsayd bile, bu hantal dzenin ilemesi ok g
olsa gerekti. Kendi ulusunun ona takt lakabyla "Francois
le Desespere [Umutsuz Franoise]" ya da "Desperate Frankie",
srekli bir anlamazlk kayna oldu... Sir George Milne, onun duygularm denetleme becerisi bakmndan yararl bir ye
tenekti... ama Desperate Frankie konusundaki duygularn bir
seferinde herkesin nnde belirtmiti. Kendisine Legion
d'honneur [Onur Lejyonu] mannn byk ha rtbesi veril
miti (10). Yerden bitme yapl Franszdan ok boylu olan n
giliz generali, Frankie'nin iltifatna, kendisini kucaklamak
iin eilecek yerde dimdik, ayakta durarak karlk veriyordu.
Bylece tknaz ve fkeli Fransz generalinin soukkanl ngi
liz generaline kar sinirli klar ve onu pmekten ok sracakm gibi grnmyle seyirciler iin grmee deer bir
gsteri zevki verilmi oluyordu." Bu durumun dzeltilmesi
iin, Fransz Hkmeti Londra'daki Elilii araclyla 5
Austos 1919'da aadaki neriyi yapt (11): "Dou ordusu
na komuta eden Fransz generali, stanbul'daki Mttefik kta
larnn komutanlm yapacak ve kentte eylemli olarak aske-

(10) 14.7.1919; kr. Graves 323.

(ll)Br.IVNo. 483.W
47

r komutanlk grevine getirilecek olan subay atayacaktr.

Fransz generaline verilen blge, skdar sancana dek uza
nacaktr...; Anadolu'daki Britanya komutanlnn denetimi
Izmit-Haydarpaa demiryolu zerinde yaplacaktr... Ereli
kmr ocaklarnn iletilmesi, eskisi gibi, gene yrrlkteki
ynetimce srdrlecektir...". Sir R. Graham, M. de Fleuriau'dan.. notay alnca, hemen nemli sakncalar ortaya att.
Milne, 13 Austos'ta u telgraf ekti: "Franchet d'Esperey'ye
kar gelecekteki durumumun belirlenmesinden pek memnun
olacam. Dorudan doruya Franchet d'Esperey'nin emrin
de bulunan stanbul'daki Mttefik Ktalar Komutanl'n st
lenmem ve ayn zamanda Anadolu'daki mttefik ktalarnn
bakomutanl ve Karadeniz Britanya ordusu komutanln
zerime almam pek zor bir durum ortaya koymaktadn." Bu
sorunun, 3 Aralk 1918 Uzlamas esasna dayanlarak zl
mesi, gerekten bir daireyi kareletirmek denli olanakszd.
Churchill, hakl olarak Lloyd George'un 15 Eyll'de Clemenceau'ye verdii bir muhtrada (12): "(Anadolu'da) Bakomu
tanlk, kesinlikle olaanst verimsiz ve nankr bir itir... Ge
neral Milne; talyan, Yunan ve Trklerin aralarndaki kavga
lar yattrmak ya da hafifletmek gibi uursuz bir grev...
iin, ngiliz Savunma Bakanl'nm protestosuna karm, Ba
n Konferans'nca atanmtr... stanbul'da bir Fransz komu
tanlnn bulunmas, Britanya'nn (slm dnyasndaki) etki
ve onuruna vurulan bir darbe olacakt." Bu, Franszlann 13 ta
rihli muhtrasna kar bir yantt. Bu muhtrada u nerilmi
ti: "Her trl yetki anlamazln nlemek iin General Mil
ne genel kararghn, komutanlm yapaca blgeye taya(12) Ayn. yer. No. 514, Encl. 2.
48

aktr. Generaller arasndaki komutanlk snr, genel olarak

generallerce Boazlarn izdii hatlarla saptanacaktr. Bunun
la birlikte, stanbul Boaz'm Anadolu kysndan ayrmak
olanaksz olduundan (13), bu kylar Haydarpaa garnn Bri
tanya'nn denetimi altnda (kalmas) kouluyla General D'Es
perey'nin yetki snnlan iinde bulunacaktr." Britanya Hk
meti, bu neriyi doal olarak kabul edemezdi; General Milne'in geri arlmas iin Franchet d'Esperey'nin yapt ba
vuru (14) da kabul edilemezdi. De Robeck, 10 Kasm'da bil
diriyordu (15):".. .Her iki meslektamla... yaknlm vardr...
ancak bu mutlu durum, Franchet d'Esperey'ce cidd olarak bo
zulmaktadr. General gururundan ve benlik duygusundan ken
disini yiyip bitirmektedir. Bana kar, bile isteye kaba davran
maktadr. Buradan alnabilirse, bu gerekten yararl olacak
tr..." ngiliz Savunma Bakanl, Bulgarlarla ban imzalan
masndan (27.11.1919) ve Versailles Antlamas'ndan
(28.6.1919) soma, Foch'un yapt gibi kendi isteiyle eki
leceini ummutu; ama o, bunu dnmedi. Bylece bu e
kimeyi sonuna dek gtrd. Curzon, 5 Mart 1920 tarihinde,
Millerand'm istei zerine, ona Franchet D'Esperey aleyhin
de uzun bir yaktma listesi gnderdi (16). 10 Tarihli Echo de
Paris gazetesi, Franchet d'Esperey'nin stanbul'a doru yol
da olduu haberini verdiinde, Lloyd George da konuyu Lond
ra Konferans'na gtryordu (17):".. .Byk Britanya, Franc-

(13) Bu konunun Paris'te 1918'de dnlmemi olduu grlyor!

(14) Curzon 29.9.: Milne'in geri arlmas hi dnlmemitir: Br. IV
514,525.
(15) Ayn. yer. No. 584.
(16)Br.XrHNo. 13.
(17) Br. VE No. 56.
49

het d'Esperey'nin stanbul'da bakomutan olmasn hibir za

man kabul etmemitir. General Milne'in Trk bakenti ve Bo
azlar evresindeki ktalara komutam olduu biliniyordu...
sekin bir Fransz subay ama acmacak derecede incelik ve za
riflik yoksunu olan Franchet d'Esperey'nin ince dnceli ve
davranl olduuna hibir zaman tam gvenim olmamtr
(18). Britanya askerlerine emirlerini, her zaman onur kinci bir
biimde vermitir..."
Bertheiot da, "Franszlar agzl deildir... stanbul'da iki mttefik komutan arasndaki durum, gln olmaktadr..."
diyordu. Lloyd George, "Komutanlar arasnda mutlak bir eit
lik olmasm nermekte... rnein ayrntlar zerinde kendi
aralarnda anlaarak, hangi yerlerin hangi ktalarca igal edi
lecei konusunda dn birliine varmalarm onlara brak
mak" istemektedir... Bertheiot, "tam bir eitlik nerisini" ka
bul ediyordu. Gene de olanaksz bir zm yolu! Milne, 16
Mart'ta, Wilson araclyla stanbul'da "gvenlii salamak
zere igal"i (19) yrtt zaman, orada yeniden ar bir a
tma oldu. Millerand, Curzon'un istei zerine, de Robeck
ve Wilson ile birlikte almas iin Defrance'a ynerge gn
derdi. Franchet d'Esperey bunu reddetti; "asker harektm
kendisince yaplmasn" istedi. Milne ona u yant verdi (20):
"Hkmetimin ynergesine gre, stanbul'da harektta bu
lunmak iin hi kimseden emir alamam." 5 Nisan'da, Mille-

(18) Cambon, Franchet d'Esperey'nin incelik gstermekte ve hkm y

rtmekte hemen hemen tamamyla kusurlu davranm olduunu 17.3.1920'de ka
bul etmitir: Br. XIII No. 26. Ouda, 1914'de Marne meydan savanda ngiliz
lerle iyi geinmiti: Historische Zeitschrift 190,1960,332.
(19) Br. XIII No. 11,22,28; bk. yu. bl. V not 207.
(20) Jacques Kayser, L'Europe et la Turquie Nouvelle (1922), 61.
50

rand, Sir George Grahame'a, "Franchet d'Esperey'nin (bir da

ha dnmemek zere) izin aldm (21)" sylemitir.
Yksek Komiserlerin 22 Mart 1920 tarihli toplantlarn
da (22) Defrance ve Maissa, Britanya Bakomutanl ile uyum
iinde olduklarm aklamlardr; bununla birlikte Komiser
ler, "igal olunan Harbiye Nezreti, Amirallik Dairesi ve Pos
ta, Telgraf Dairesi ilerinden dolay gerekli olan denetim ku
rullarnda yelerin eitliini" istemilerdir. De Robeck, "n
giltere Dileri Bakanl'ndan ald emir zerine, Mttefikleraras Denetim Kurullan'nm bir Britanya subaynn bakan
l altnda almas konusunda Milne'in srar ettiini" sy
lemitir. Defrance ile Maissa ise, imdilik buna boyun emi
lerdir. Curzon, Millerand'a 25 Haziran'da Lloyd George'un ki
isel bir iletisini gndermitir (23): "...asker danmanlar
mz... her trl asker yntemlere uygun olarak, Trklere kar
yaplmakta olan harektta komuta birlii bulunmas gere
ine iaret etmektedirler. Gleri geliigzel iki komutanla
ayrmak, tamamyla hayldir. Trkiye'ye kar savan en b
yk yk, hemen hemen Britanya'ya yklenegelmitir." Cur
zon; 23 Austos'ta ngiltere Dileri Bakanl'nda, Daireleraras bir grmeden soma, Paris ve Roma'ya unu salk ver
mitir (24): " 1 - Askerden arndrlm (Sevres'deki!) blgede
ki gal Gleri Komutam general rtbesindeki subayla, Mttefikleraras Denetim ve Asker rgt Kurulu Bakam, ayn
tek kii olmaldr; 2- Bu iki hizmet Byk Britanya, Fransa ve
talya asker temsilcileri arasnda bir ark gibi devredip git(21)Br.XHINo. 47.
(22) Ayn. yer. No. 30.
(23) Ayn. yer. No. 92.
(24) Ayn. yer. No. 131.
51

melidir; 3- Hizmet dnemi: ki ya da bir yl olmaldr; 4- lk

birinci dnem iin; bir Britanya subay; 5- Deniz Denetim Ku
rulu Bakan olarak (madde 201) bir talyan... Hava Kurulu
Bakanl iinse (madde 202) bir Fransz grev almaldm"
Venizelos'un nemli sonular yaratan d, bu varsa
ymn gereklemesini ve buna dayanan siyaseti engelledi.
Ancak, Fransa ile talya'nn Sevres Antlamas'mn uygulana
bilir olmad kansna oktan beri varm olmalarna karn,
ngiltere, Sultanin bu antlamaya "geici onay" verebilecei
inancnda bir sre daha direndi (25). Bu nedenle Curzon, 30
Ekim 1920'de Paris ve Roma Bykelilerine u ynergeyi
verdi (26) ngiltere Savunma Bakanl'yla uyumlu olarak: 1.
Mttefik Gler Komutanl (Asker Kurul Bakanl'yla
birletirilmi) antlamann onay tarihinden soma iki yl s
reyle Britanya'nn olacaktn. Ancak Tugeneral Harington (27)
antlamanm onayndan nce bu komutanl stlenecekti; 2Fransa ile talya, Trk jandarmasn rgtlendirecek; ekono
mik alanlara, zl Anlama'ya gre "zel grevliler" ve
rilecek. Bizim ayn ileri Kuzey-Bat Anadolu'da da yapma
mz gerekir (!); 3- Trk glerinin, pratik nedenlerden tr,
askerden arndrlan blgeden karlmasnn her zaman ola
nakl olamad durumlarda 178. madde, 3. paragrafn gere
inin uygulanmamas ve durumun asker kurulca grmezlik
ten gelinmesi gerekir; 4- Byk Britanya, Fransa ve talya,
kendi blgelerindeki gvenlik amirlikleri iin rgt ve g
revli bulacaklar; stanbul'un sivil polisiyse, Mttefik Bakomutanl'nda Britanyal bir subay bulunduu srece, Britan(25) Bk. y. bl. VTH not 30-32.
(26) Br. XIII No. 167.
(27) Milne'nin ardl olarak 26 Eyll'de atand ve 8 Kasm'da (1920) geldi.
52

ya'nn komutasnda kalacaktr." Lord Hardinge, 2 Aralk'ta bir

Fransz nersini yle bildirdi (28): "General Harington, yal
nzca General Milne'in ardl olarak saylacaktr... Btn
nemli asker kararlarda, General Charpy'e danacaktr." Cur
zon, 31 Aralk'ta resm olmayan grmeler iin yeni bir ne
ride bulundu (29): "Ban szlemesinin yrrle girdii iki
yl iinde, devir srasyla iki ylda bir Asker KuruPun birin
ci bakam... Britanyal; Mliye Kurulu'yla Deniz Kurulu ba
kanlar... Fransz; Boazlar ve Hava Kurullar bakanlar...
talyan olacak...; Asker Kurulun sresi... alt yla karlacak
(!)... 7- Harington... Mttefik Bakomutanln hemen... st
lenecek... Mttefik ktalarna verilecek uygun emirler iin s
tanbul'da Fransz ve talyan temsilcileriyle birlikte nlem ala
caktr.;.... 10- Yukarda bildirilen nlemler, Japonya Hkmeti'ne bildirilecektir... (!)..." Oysa M. Kemal, Mttefiklerin
btn bu kayglarn toptan gidermitir!
Yunan-Trk savamda yanszla geildikten soma, 13
Mays 1921'de Boazlarda yanszlatrlm olan blgelerde,
olabildiince deimez koullarn yaratlmas, hl da sz ko
nusuydu. Harington'un siyasal becerisiyle, bu artk g olma
d. Temmuz'da Mttefik Devletler komutanln devralm
t. Bu zamandan beriye, stanbul'da gvenlii ve dzeni ko
rumak iin Mttefiklerin eitli ynetsel hizmetlerine uyum
salamakta yetenek gsterdi (30). Yunanllar, stanbul zeri
ne delice yrmeye baladklar zaman, Britanya ktalarnn
zmit yarmadasndaki asl gvdesini atalca hattna tayp
Charpy'nin komutasma vererek, Yunanllara Kaliktratya-Si(28) Br. XIII No. 188.
(29) Ayn. yer. No. 205.
(30) Harington 248.
53

nekli'den, Istranca'nn tam batsndan Karadeniz'e dek bir s

nr hatt nermek zere Mombelli'yi grevlendirdi (31). Ba
komutanlk Sava'ndan ve ulusal ordunun anakkale nn
de grnmesinden soma, durum onun iin olduka gleti.
Harington, 10 Eyll 1922'de Mttefik birimlerinin yansz bl
gede bayrak aarak bir gsteri yapmalarm istedi. Pelle ile
Garroni, kk bir kontenjana onay verdiler (32). Poincare,
18 Eyll'de Asya kysn bolatmak zere verdii bir emirle
bu gsteriyi engelledi. talyanlar da bu dne katldlar. n
gilizler bylece yalmz kaldlar; ama Harington, bu durumun
stesinden ustaca geldi (3). Pelle, 1 Ekim 1923'te, yani stan
bul'un boaltlmasndan bir gn nce, "zellikle Mttefik or
dular arasnda tam birlik olumasm kendisine borlu oldu
umuz General Harington'a teekkrlerimizi, dua ve iyi di
leklerimizi bildiririz," diye kranlarn sunuyordu. Hender
son, 2 Ekim tarihli raporunda, durumu saptamtr: "General
Harington gl kiiliiyle Trklerin kesin gven ve saygs
n kazanmay bildiini ortaya koymutur (34)."

(31) 15.8.1922 tarihli protokol: Oriento Moderno II 207.

(32) Corresp. Turkey I No. 301.
(33) BK. yu. bl. V not 232.
(34) Harington 271 v.d.
54

XI
NGLZLERN YANSIZLIINDAN
DOSTLUUNA GDEN YOL
I. Fethi Bey'in Londra'da Kabul Olunmamas
Lloyd George'un, "dosta" Venizelos'un dnden zn
t duyduu kukusuzdur. Bununla birlikte, "bayraklarn aa
rak" M. Kemal'e ynelen Fransa Hkmeti'nin Venizelos'un
dnden kard sonulan karmaktan uzun zaman uzak
kald. Kendisini zorlaya zorlaya vard "yanszlk"; Yunan ge
milerinin Trk limanlanna (9.6.1921'de inebolu'ya ve
7.6.1922'de de Samsun'a) saldn iin istanbul'u s olarak kul
lanmasna izin verdii srece delik deik bir yanszlk olmu
tur (1). Buna karm Lloyd George, Kabine'de ve Avam Kamaras'nda gittike ykselen bir eletirinin hedefi olmu; gerek
lere ve Britanya'nn karlarna daha iyi ayak uyduran bir po
litikaya doru itilmitir (2). T.B.M.M. Hkmeti'nin Dhiliye
(1) Ankara Hkmeti'nin 8.6. tarihli protesto notas: "Echo de l'Orient"
(Paris) HI 164.
(2) Kr. mes. "Near and Middle East Association"n 22.7.1922 tarihli tez
keresi: Echo de l'Orient ffl 211,234.
55

Vekili [iileri Bakam]Fetm'nin ziyareti de, bu konuda son bir

firsat olmutu. Bu konu, henz Trkiye'nin dosyalan yaym
lanmam olduu iin, yle bilinmezliklerle dolu bir karanl
a boulmutur ki, bundan sylenceler domutur. Acaba Fo
reign Office'in belgelii bu konuda neler sylemektedir?
T.B.M.M., 3.7.1922'deFethi'nin izin dilekesini "byk
ounlukla" kabul ediyordu (3): "Salk nedenlerinden dola
y, saaltmm iin Avrupa'ya gitmek zorunda bulunduum
dan, iki ay sreyle terhisim konusunda yce Meclis' in yksek
izinlerini dilerim, efendim." Dikkat ekicidir ki, "Peym- Sa
bah" daha 21 Haziran'da, Fethi'nin dinlenmek zere Avru
pa'ya gidecei haberini, veriyordu. Demek ki, Ankara'da da
ha 3 Temmuz'dan nce bundan sz ediliyordu. Fethi, 18 Tem
muz'da Marsilya'ya vard; 23 'te Pomcare'nin onu ve Ferit
Bey'i, iki gn nce Franklin-Bouillon ile uzun bir grme
den sonra kabul ettii raporu geldi. "Ikdam"da da, ayn 3 Tin
de bununla ilgili ayrntl bir haber kt: Fethi, Hseyin Ragp'tan araclk ricasnda (kime ynelik?) bulundu: "Btn
halk tabakalannda bir tek anlay vardr: Dman anayurttan
kanlacak. Zaferi kazanacaz. Ancak... Kan dkmemek iin
her trl siyasal tartmadan kanmayacaz. Paris ve Roma
Hkmetleri'ne, [bize]arka kmalarndan dolay borluyuz.
Kiisel mazeretime dolaysyla izinli olarak geldim; ama ge
zimden yararlanarak bulunduum kentlerde ulusal istekleri
mizi kabul ettirmek iin, siyasetilerle grmekten kan
mayacam (4)."
Fethi, 3 Austos'ta Londra'ya geldi (5). Burada "Times"
(3) ZC XXI242.
(4) Peym- Sabah 21.7.; kdam 25., 31.7.; Hk. Milliye No. 568.
(5) "Echo de l'0."a gre (No. 56), ondan nce 1.8.' de.
56

temsilcisine unlar syledi (6): "Gezim tmyle kiiseldir....

zellikle anakkale ve Trakya iin nerilerle geldim. Uma
rm ki, Trkiye ile Byk Britanya arasnda yeni bir uzlama
ve iyi bir anlama siyaseti geliebilecektir. ngiltere'nin bize
kar iyi niyetinin byk deerini bilmekteyiz; ama ne yazk
ki, u anda Britanya halknn byk bir ounluu bamsz
lk savammzn anlamndan haberli deildir. Sevres'in (Ba
n Antlamas'mn) anlam (bizim iin) klelik demektir...
Edirne sorunu, ilke konusunda balca gl oluturmak
tadr. Bu kent Yunanllara brakld (Mart 1922)... Trk halk
ngiliz halkna dman deildir, ama ne yazk ki, Britanya bu
halka dmanlk gstermektedir. Tehcir [zorla g ettirme] ko
nusunda da tartmaya hazrm;, Tanr'nn ve herkesin huzu
runda..." "Times" habercisi diyor ki: "Fethi, orta yatadr ve
grnte ngilizlere ok benzer." "Morning Post" 4 Aus
tos 'ta, Fethi 'nin, "Tatmin edici bir banm salanmas sorum
luluunu yklenmi bulunan Britanya makamlan nnde g
rlerini bildirmeyi umduunu; nerdii koullarn anakka
le'nin her iki kysnn Milletler Cemiyeti'nin denetimi altn
da askerlikten anndrrlmas[m ngrdn] ve Trakya'da
Meric'in doal ve hakl bir snr oluturduunu; zmir iinse
Paris'te 1922 Mart'nda bir hkme vanldm...; Irak konu
sunda tatmin edici bir gvence hazr olduunu...; Kemalcilerin Boleviklere boyun edikleri savma gelince, Trkiye'nin
kendi z varl iin savam verme konusunda srarl bulun
duunu; Boleviklerden bu konuda gvence aldklanm; mt
hi savam karsnda bu gvenceyi savsaklayamayacaklanm" sylediini yazmaktadr.
(6) The Times 4.8.1922.
57

Fethi, byk olaslkla, 4 Austos'ta Foreign Office'de

Vansittart tarafndan kabul edildiinde ona yukarda anlatlan
larn aynn sylemitir (7). 15 Eyll tarihli "The Daily Ma
il", "Vansittart'm kendisine, Lord Balfour'un az nce svi
re'ye gitmesinin ansszlk olduunu, Lord Curzon'unsa kent
te bulunmadm, yalanda geleceim ve Fethi'nin yeniden Fo
reign Office'i ziyaret ettiini, o zaman Lord Curzon'un kent
ten ayrlm olup Eyll sonundan nce gelmeyeceim, 4 Aus
tos'ta sylediini" bildirmelrtedir. Ayn gnde Lloyd George,
Avam Kamaras'nda sava srdrmeleri iin Yunanllar y
reklendirici olmaktan baka bir ey olmayan o uursuz syle
vini veriyordu (8). 9 Austos'ta "Trk Havas-Reuter", "Fethi
Bey'in Londra ziyaretinin sonusuz kaldn (9)" bildiriyor;
ayn 13'nde "kdam", "Vansittart'm, Britanya Hkmeti'nin
M. Kemal ile bir konumaya girimek niyetinde olmadm
akladm" yazyordu. Gerekten de Fethi, aym 14'nde ye
niden Foreign Office 'de, bu kez William Tyrrell tarafndan ka
bul edildi. Tyrrell bu konuda diyor ki (10): "...Foreign Offi
ce'deki mstearlk [danmanlkjmakammda mstear yar
dmcs Lindsay'le birlikte, henz lkesine yeni dnm olup
tbb saaltm altmda bulunan Lord Curzon'dan ynerge al
m olduumuz halde, 14 Austos'ta Fethi Bey'i kabul ettim.
Fethi Bey bu konuda bana ayrntl bilgiler verdi. Bu bilgiler,
hemen Dileri Bakam'na gnderildi." Mstear, "bu ayrn
tl bilgilef'in ierii konusunda ise susuyordu!

(7) kdam 11.8.1922: 5.8. tarihli Mustafa Reit Paa'nm telgrafi.

(8)Bk. yu. bl. IV not 153.
(9) Peym- Sabah 11.8.1922.
(10) The Morning Post 15.9.; The Times 12.10.1922.
58

Fethi, yannda Dr. Nihad Reat olduu halde, 21 Austos'ta Londra'dan ayrld. Ayn 24'nde Paris'te, "Ankara, Ve
nedik Konferans'na katlmay kabul ettiini bildirmitir. Ka
tlm koullarm Londra'dan ayrlmasndan nce 'Manchester
Guardian'a bildirdiini" sylemitir (11). Fethi, 3 Eyll'de
Roma'ya vard; orada 10 Eyll'de konferans toplant yeri ol
mak zere zmir'i nerdi (12). O gn Graham, Osman Niza
m Paa ile bir grmesini yle anlatmt (13): "M. Kemal
bir silh brakmas imzas konusunda, doaldr ki, istekli
dir; ama gerekirse, stanbul ile Edirne silh gcyle geri al
nacak. Kendisini durdurmak konusunda Mttefiklerin tehdi
dini, yalnzca blf olarak grmektedir. Ankara Hkmeti, Ve
nedik arsn kabul edecektir. Badelege Fethi'yle Ceml (?),
Ferit ve belki de kendisi bulunacakta-. Fethi, imdi tam zama
n olduundan, durumunu deitirmesi iin ngiltere Hkme
ti'ni sktrmam benden rica etti. Trkiye, biz eski mttefik
lerine kar doal olarak fkelidir; Fransa ile talya'ya ise bir
dereceye kadar mteekkirdir; ama bu iki devlete, bize olan
gvenleri gibi gven duymamaktadr. Bizden gelecek dosta
bir davran, yine de btn durumu lehimize evirebilir... Bu
lunabilecek tek bir zm yolu: Boazlan yanszlatrmak,
korunmasn Mttefiklerin ya da Milletler Cemiyeti'nin man
dasndaki Trkiye'ye brakmak (!)... Boleviklere ya da ba
ka kimlikteki bir Rusya'ya kar savunma konusunda Trki
ye'ye gvenilebilir. Trkler, Boleviklerden nefret ederler (!)
Curzon, ngiliz basnndaki dedikodulara kar koymak
iin 13 Eyll'de aadaki genelgeyi Graham'a bildirdi (14):
(11) kdam 28., 29.8.; Peyam- Sabah 26., 29.8.1922
(12) Ayn. yer. 4.9.; Hk. Milliye No. 608.
(13) Corresp. Turkey I No. 325-326.
(14) Ayn. yer. No. 354.
59

"Trklerin son eylemlerinin sorumluluunu ingiltere Hk

meti'nin Fethi Bey'e kar gsterdii davran biimine yk
lemek gibi anlamsz ve zaman gemi olan bir gayretkelik,
basma ok geni biimde yaylm olup, bunun iddetle red
di gerekir. Fethi Bey'in, M. Kemal'in zel grevlisi olarak gel
dii konusunda bize herhangi bir bilgi verilmemitir... O, son
Mart aynda sonusuz grmeler yznden birok saatler yi
tirten Yusuf Kemal gibi bir dileri bakam da deildir. L. Ge
orge ile grmek iin bir istekte bulunmad gibi, Hkme
timiz onu kabulden kanm da deildir; tersine, zel yazma
nmla nceden grtkten soma (4.8.), hasta olduum iin
durumu Sir William Tyrrell ve Mr Lindsay'e tam olarak ak
lamas iin Foreign Office' e anlamnca, o da bu arya uy
du. Fethi'nin "Misk- Mill" (!) koullarndan baka hibir
neriden bulunmad belli olunca, Trk ve Yunan temsilci
lerinin de bulunduu Yksek Komiserler (?) Ortak Konferans'm dzenlemekle yetindik; hem, aslmda M. Kemal ile bir tek
devletin grmelere girimesini, teden beri ittifaka ballk
hesabna aykr saydmz iin de, sorunun artk kurcalanma
s da gereksiz grld." Trklerin Boazlar zerinden geme
sini nlemek iin, Lloyd George gn soma Dominyonlan
yardma ard (15). Arnold J. Toynbee, "Times"e gnderdi
i 10 Ekim tarihli mektubunda, Lloyd George'un yersiz poli
tikasn, zellikle 21 Eyll tarihli sylevini (ki Lloyd George
bu sylevinde, "Bir savan nne gemek istiyoruz... Yunan
llara asla metelik bile vermedik, onlara... asla silh yardm
yapmadk," demiti) ve ayrca da Boazlardan gei serbest-

(15) 15 tarihli Kabine karan, 16.9. tarihli arr. Nicolson 272; Ronaldshay
III 30; Owen, L. George 635; Shuttleworth: JCAS XI 61.
60

ligi lehine ie karmasn yle eletirdi (16): "Misk- Mill'de 'Boazlan kapama yetkisi'yle ilgili bir tek sz bile yok.
Fethi Bey'in nerisi, drt blgenin de askerden anndnlarak
yanszlatnlmasdn. O, gene de ngiliz Hkmeti'nin bir yesince kabul edilmeyi baaramad." Lloyd George, bu sylevin
de (21.9.) onun zel grevinin gerektirdii szleri syleme
di... Yalnz Londra basnnn 9 Austos'taki esinine uyarak,
"Fethi Bey'in dou ilerinin zmn grmek gibi bir g
revle Londra'ya gelmediini, Foreign Office'te yalnzca ne
zaket belirtisi olarak kdemsiz memurlarca kabul edildiini"
syledi." TyrelPin 11 Ekim'de karlamasna, Toynbee 12
Ekim'de tarihinde u szlerle karlk vard (17): "Lloyd Ge
orge, Sir William Tyrrell'in Morning Post'ta 15 Eyll'de
kan mektubundan (kendisinin 16 tarihli bildirisinin yaym ve
21 tarihinde verdii nutuk sralannda) haberli bulunuyordu...
Fethi Bey'in nerisi konusunda ne dnrse dnsn, (Trk)
saldnsm silh gcyle... karlamak iin Byk Britanya ile
Dominyonlanm ve Kk tilaf (glerini) ard bir sra
da, onun btn sylediklerini geitirmeye hakk yoktu." Ti
mes'in ayn saysmda, Aubrey Herbert'in 12 Ekim'de u mek
tubu kt: "... Dier bakanlar... hasta deillerdi, (onu) pek l
kabul edebilirlerdi... Olaanst nemli olan ban nerisiyle
hi ilgilenilmedi." Fethi de, Roma'da, "Londra'da dou bar
n yapmak iin byk bir istek bulunmad izlenimine var
dm," diyordu (The Daily Mail, 15.9.1922).
Fethi'nin, zel grevin baanszlauradyla ilgili ola
rak gnderdii bir telgrafn, M. Kemal'in saldn emrini verme-

(16) The Times 11.10.

(17) Ayn. yer. 13.10.
61

sine yol at sylencesi geree pek uygun deildir (18; n

k bu saldn oktan beri hazrlanmakta olduu iin, Londra'dan
gelecek daha uygun bir haber yznden durdurulacak deildi.
Bu saldny, ancak 5 Nisan 1922 tarihli Trk notasnn ierii
ne uygun, gl bir ngiliz mdahalesi etkileyebilirdi (19), ama Britanya kabinesi de, o zaman buna hazr deildi.
2. Anadolu Kansz Boaltlabilir miydi?
Amiral Webb, Anadolu'nun karaya kan talyan ve Yu
nan glerinden boaltlmasn daha 17 Austos 1919 'da ner
miti (20). Ancak Yunanllar, tersine, Sakarya'daki yry
leri zaferle sonulanncaya dein, lke iine girmeyi srdr
dler. Eskiehir-Afyonkarahisar hatt nnde yeni bir cephe
kurmay bir kez daha baardlar; ancak burada ne kadar tutunabilecekleri, giderek bir sorun durumunu alyordu. Atina'da,
ayn zamanda Londra'da da, sava kimsenin kazanmamas
umuduna, her ey bunun tersini gstermesine karm, sanlnd; M. Kemal'in ierde Enverci grup dolaysyla glklere
urad ve szde gnden gne artan Kemalci ordu kaaklan konusundaki abartl haberlere istekle inamld (21). kinci
(Paris) Yeniden Gzden Geirme Ban Konferans'nda, ti
laf Devleti'nin Yunanistan' zorunlu kldklan boaltmann
nasl yaplaca, ilk kez cidd olarak dnld. Bunun iin,
her iki tarafn da Mttefiklerin denetimleri altnda bulunmalan kouluyla (22) aylk bir silh bnakmas nerisi ya(18)N. II 172.
(19) Keza 158; Oriente Moderno 1650.
(20) Bk. yu.bl.IVnotl20.
(21)Bk.yu.bl.Vnot230.
(22) Gianrini II119; H. M. No. 463.
62

pildi (23 Mart 1922). Mustafa Kemal, Heyet-i Vekile'ye ya

nt olarak, "Silh brakmas nerisini ilke olarak kabul (23)"
etmelerini salk vermesine karm, bu yolda bir koulu ulusal
ordu adma reddetti.
Times'm 24 Mart tarihli bayazsnda, "Boaltmay g
zetmek grevi iin Mareal Foch'un atanmas doru ynde
atlm bir admdr," denmesine karm, hereyden nce sz ko
nusu edilenin "boaltma" olmayp yalnzca yeni bir saldrnn
nlenmesi olduu sylenmelidir. Anlarnda (24), "Mart
1922... Paris'te, Anadolu'nun, Mttefiklerin denetimi altnda
Yunanllarca boaltlmas tasarsn onayladmz bildirdik.
u anda hazrladmz tasan, ortada... Trkler raz olmad
lar. ok yazk... Bat Anadolu ile izmir knts kurtanlm
olurdu," diyen Harington da yanlmtr. T.B.M.M., 5 Nisan
tarihli, yant niteliindeki Trk notasn, 4 Nisan'da kabul et
ti (25). Notada yle deniyordu: "23 Mart tarihli notayla bil
dirilen silh brakmas koullan, asker ekilmesine ve sava
n yeniden balamamasna kefil olmad gibi... ordumuz
iin uzun srecek bir denetim sonucunda yurdun yasal savun
masna uygun olmayan koullar altnda yemden girimek zorunluunu yklemektedir... Dolaysyla... Hkmetin, bra
kmann balangcndan beriye ilk onbe gn iinde (Eskiehir-Ktahya-Afyonkarahisar) genel hattnn ve brakma ba
langcndan beriye drt ay iinde zmir de iinde olduu hal
de igal edilmi topraklarn tamamyla boaltlm bulunma
sn gerekli gstermektedir; boaltma ve teslim karma ku
rullarn sorumluluunda ve Mttefik Devletlerin gzetimin(23)N.II 156.
(24) Harington 110.
(25) ZC XVm 518; OM 1650: Franszca metin.
63

de (olmal)"... Yksek Komiser 15 Nisan tarihli yant no

talarnda, bunun olanaksz olduunu akladlar (25a). Ancak
italyanlar, Menderes vadisini hi tartmadan ve hi haber
vermeden, 18 tarihinde boaltmaya baladlar (26).
6 Nisan 1922 tarihli Times, Arnold Toynbee 'nin 2 Nisan
tarihli bir mektubunu yaymlad. Bu mektupta, "zmir'de bir
Trk habercisinin, 9 Mart'ta, Kk'n be kilometre uzan
da, Karatepe'nin bir Yunan gc tarafndan 14 ubat'ta kua
tldn... camilerin atee verildiini... drt yz kiiden yal
nz onbe kadm ve erkein katklarm kendisine bildirdii"
yazlyordu. "Londra Mslmanlar Birlii" 8 Nisan'da bu ko
nuda Foreign Office'ye yaknmada bulunduu zaman, Birlik
u yant almt (27): "... resm dorulama alnmad... ingiliz
Hkmeti, her zaman olanca nefretini gstermitir... Bundan
dolay Foreign Office... aa yukar Mart 1921'de balayan
Pontos Rumlarnn tehcirine dikkatinizi ekmeyi hakl gr
mektedir..." Curzon bylece C. F. Dixon ile Johnson'un aym
6'snda yaptklar neriden (28), gn yaklamakta olan bo
altma iin hemen denetim subaylarnn atanmas nerisinden,
pek yazklanlacak biimde, dikkati baka yne ekmeye a
lmtr. 17 tarihli "Times", 15 tarihli Mttefikler Notasna,
Rumlarn asker etkimMerinin, Mttefiklerin denetim ilerin
deki beceriksizliinin ok zavall bir aa vurulmas iaret et
mekte; Anadolu'daki btn gelimelerin gz nnde tutulma
s iin denetim subaylarnn oraya gnderilmelerinin her za
mandan daha gerekli olduunu da kaydetmektedir. Chamber(25a) N. II158; Mill Nevsl II237.
(26) Giannini II132; bk, bl. IX, not 60.
(27) The Times 12.5.
(28) Ay. y. 15. 4.
64

lain, 17 Mays'ta Avam Kamaras'nda u aklamada bulun

mutur: "Misilleme tehlikesine kar koruma amacyla... n
giltere Hkmeti, Mttefiklere ve Amerika Birleik Devletleri'ne hemen Pontos ve zmir yresine subay gnderilmesi
ne katlmalarm nerir" ve aym 22 'sinde, "Fransa ile talya ne
riyi kabul ettikleri halde, Birleik Amerika hl neriye katl
mamtr. Bir Britanya zel grev kurulunun gnderilmesiy
le ilgili olarak, imdilik bir tarih saptanmas olana yoktur
(29)". Geri Sterghiades bile, 28 Haziran'da (30), "Kendisi
nin kesinlikle ve tmyle gereksiz saymasna karm, Yunan
asker makamlarnn her bir ky yakp ykmak istediklerini...
askerlerin boaltlmas sorununun, byk devletlerin yardm
olmakszn zmlenmesinin olanakl grlmediini" sylemekteyse de, Balfour, "Anadolu'da, yani Yunanllarla Kemalcilerin igalleri altnda bulunan yerlerde yapld ileri sr
len zalimlikleri ve tehciri incelemek zere" (31) Fransa, tal
ya ve Birleik Amerika ile ortak olarak iki kurul oluturmay
(subaylar Yunan cephesine gndermekten) daha nemli say
maktayd. Balfour bu sorunda, Uluslararas Kzl Ha'm bu
na katlmasn istemekteydi. Mr. Lancelot Oliphant, bu ama
la 7 Temmuz'da "Britanya Kzl Ha" derneine yazyla ba
vurmutu. Cenevre'de "Uluslararas Kzl Ha Kurulu", aym
13'nde ilke olarak hazr olduunu belirttikten soma, "neri
len mcelemenin politik niteliinden dolay" sakncalarn da
belirtiyordu. Bundan dolay Balfour, 2 Austos'ta Paris, Ro
ma ve Washington bykeliliklerine, sorunun bir yardm ii
olduu ve Kzl Ha'n bir aydan beri Atina ve Ankara yetki(29)Ay.y. 18., 23.5.1922.
(30)Corresp.XNo. 20.
(31) Coresp. Turkey INo. 12.
65

lleriyle konutuuyla ilgili ynerge verdi. Hatt Henderson,

27 Temmuz'da bu konuda bir metin karalamasn gnderdi.
Grlecei gibi, bu konumalar daha balamadan dt. K
zl Ha Bakam G. Ador, 8 Austos'ta Foreign Office'e y
le yazyordu: "Uluslararas Kurul (Kzl Ha), zel grevlile
rinin lkeyi dolamalar ve grevlerim serbeste yapmalar iin
gereken iznin alnmas konusunda Atina ve Ankara Hkmetleri'ne bavurulmas iin giriimde bulunmutur... Ne yazk
ki, basnn boboazl yznden, bu hkmetler, dnlen
zel grevlerin zelliklerini ve drstln anlamayarak,
kabul etmek zere olduklar sansn vermek istedikleri onay
larm vermeyi reddetmilerdir." Buna karm M. Schlemmer,
aym 18'inde, (kendisinin de aym 23'nde dedii gibi) bir Ce
nevre kuruluyla 15 Eyll'de Ankara'ya gitmek iin, oradan ge
lecek olumlu yant beklemek zere, stanbul'a geldi (32).
Bakumandanlk Sava, onu bu skntdan kurtarmtr.
Yunan ordusunun ekilii srasnda yaptklarm simgele
yen, zerlerinden hl dumanlar tten Trk kent ve kyleri
nin ykntlar, zellikle Amiral de Brock'u fkelendirdi (33).
Bursa'mn teslimi, bu zulmlerden kanlabileceini kantla
mtr. Rumbold, 8 Eyll'de verdii raporunda unlar syle
mektedir (34):
"Bursa'mn da, Eskiehir ve Uak'n sonuna uramasn
dan korkmak iin nedenler vardr. Pelle, Yunanllarn Bursa'y yakma niyetinde olduklarm, Fransz konsolosluu aja
nnn bir telgrafndan renmiti... mttefik subayndan
oluan zel grevliler kurulunun Bursa'ya gnderilmesini
(32) Ay. y. No. 39, 80,101,114,133,146,157.
(33) Ay. y. No. 595; kr. bl. IV not 152 ve bl. V not 231.
(34) Ay. y. No. 286.
66

olumlu grdk. Mttefik Devletlerin, Yunanllarn davran

larndan doabilecek misillemelerden dolay aznlklarn ba
larna geleceklerden dolay hibir sorumluluk kabul edeme
yecekleri konusunda Yunan valisine ok sert uyarlar yapl
d." Aym 18'inde, Harington, Rumbold'a, tam bir karklk
iinde bulunan Mudanya'ya aym 10'unda.gelen H. G. Ho
well ' in 15 tarihli raporunu sundu: "Bursa yolu zerindeki ky
ler yamyordu; Yarbay Ciampi ve deniz binbas Olivem, Ge
neral Soumelas ile temas durumundayd. leden soma saat
8 'de, Yunanllar Bursa'dan temizlenmilerdi (clear of B.). Cad
deler bouk sesler kararak lk atan ve bayraklarn salla
yan Trklerle dolmutu. Saat 8.20'de, Trk babozuk alay
nn nderi Psklsz otele gelerek byk alklarla karlan
d... leden soma saat 8.45'te btn ate etmeler kesilmiti...
Saat 9.30'da kurul, Trk ktalarnn ncleriyle bulumaya
gitti: 1. Frka (Albay Nafiz Bey)... soma General kr (Na
il) Paa... Hristiyan halk korumak iin her trl yardm s
z vermiti. Paa, orada bulunuumuz sayesinde Bursa ya
madan kurtulduu iin bize ok mteekkirdi... Yunan ktala
rnn moralleri pek kt bozulmutu... Kemalci ktalar, iyi di
siplin altnda bulunuyorlard."
Plastirasin 1 Ekim'de iln etmi olduu 60.000 kiilik
Trakya savunma ktasndan hibir ey kalmamt; nk aym
1 l'inde Mudanya'da brakma anlamas imzaland; Yunan
llar da ister istemez buna katldlar. Aym 3'nde, Rumbold,
"Mttefikleraras kurulun ar davranlar ve olaylar n
lemek iin Tekirda, Lleburgaz ve Edirne'ye gitmek zere
bugn stanbul'dan aynldklan"m bildirdi. Aym 15'inde Ha
rington, Charpy ve Mombelli, Trakya'y kendi denetim bl
gelerine, ylece e ayrdlar: Tekirda, Britanyallarm; Edir-

67

ne, Franszlarn ve orlu ise, talyanlarn denetimine verildi.

Lindley (35), aym 29'unda Yunan Dileri Bakam'nm bildir
diine gre, "General Harington'm, baarl biimde sonu
landrlan boaltmadan dolay General Nider'i itenlikle kut
ladn" rapor etti. Aym 3Finde, Edirne valisi kir (Kesebir), u bildiriyi imza etti: "Tanrnn iyiliine krler olsun;
sevgili Trakyamzm kurtuluu bugn balyor (36)". Edir
ne'nin ynetimi, 25 Kasm 1922'de stlenildi (37). Mttefik
ler (iki inceleme kurulunun delice tasarsn izleyecek yerde)
denetim subaylarn Yunan cephesine gndermi olsalard,
moralleri bozuk olan dzensiz askerler gruhunun anlamsz
ve amasz c alma eylemlerine engel olunurdu.
G. Ward Price, M. Kemal'le yaplan bir konumay ha
ber veriyor (38): Kemal, zaferinin yaratt yeni durumu na
sl grmekte olduunu bana yle anlatt (12. 9.): "Artk d
vmek iin hibir neden yok. Ben cidd olarak bar istiyo
rum. Bu son saldry balatmak isteinde deildim... ama Yu
nanllar, Anadolu'yu boaltmaya zorlamak iin baka yol
yokta. Zaferde gsterdiimiz lmllk, Yunanllarn sefilce
yklyla bir eliki oluturmaktadr."
3. Mehmet Vahdettin'in Tahttan nmek stememesi
Son Sultan'm zyapsmda, zamann son derece kritik ge
reklerine kar var olan yetersizlik bilinciyle, biraz modas ge-

(35) Ay. y. No. 343; Harington 136.

(36) Ay. y. No. 542; 1. ve 2.11.1922 tarihli basn.
(37) H. M. No. 675.
(38) The Daily Mail 15.9.1922; Le Temps 16.9.; Price, Extra-Special Cor
respondent (1957), 127.
68

mi olsa da, olumlu hkmdarlk gibi dikkate deer iki kart

kan arpma durumundayd. lki, tahta kt srada Musa
Kzm Efendi'ye kar syledii szlerinde; ikincisiyse Hse
yin Rauf ile grmelerinde, iki kez yinelenen kmalarda
kendisim gstermiti (39). Aym elime, erken ortaya kan tah
tn yitirme korkusuyla bu taht brakmamak konusunda gze
arpan inat istemde ortaya kar. Enver Paa'dan korktuu gi
bi (40), M. Kemal'in, eyleminin balangcnda her zaman yineleyegeldii ballk szlerinin gerisinde yalnz kendisini tah
tndan indirmek amacmn bulunduunu da kabul etmekteydi.
Calthorpe, 23 Temmuz 1919'da (41), "Yeni kabinenin istifas
n istemek iin, 21 Temmuz gecesi siyasi bir miting yapld
n; Sultan'm tahttan indirilmesi iin szler sylendiini" bil
diriyordu. Kendisini ok tellandran (42) Erzurum Kongre
si'nin tamamlanmasndan soma, Damat Ferit araclyla
Webb'den kendisinin korunmasn rica etmiti. Webb'in sz
vermesinden sonra, Curzon da, i politikaya karmamak e
kincesiyle bunu onaylant (43). Damat Ferit, dmesinden k
sa bir zaman nce kendi hesabna zr olarak Sultanin duru
munu ileri srmt (44): "Kendisi ekilmeye hazrd; ama bu
ekili, Sultan'm da tahttan elekmesi anlamna gelecekti; o
Sultan ki, kendisine ok aclara ve aalanmalara yol aan bir
siyasi partiden bir sadrzam ve bir kabineyi ibana armaktansa, saltanat terk etmeye kararl bulunuyordu." Paa, ekil
meden iki gn nce, de Robeck'e sormutu (45):"... acaba Sul(39) Bk. yu. bl. I not 2 ve V not 207.
(40) Belleten XXXI122.
(41) Br. IV. No: 465.
(42) Ayn 474; bk. yu. bl. V not 173.
(43) Ayn 489; bl. V not 176.
(44) Ayn 513.
(45) Ayn 529; bl. V not 185.
69

tan'in yaamn ve zgrln salamak iin giriimde bulu

nabilir misiniz?" Ona, Sultan'm salk ve esenliim salamak
iin her trl nlemin alnacana sz verdi... Ali Rza Paa H
kmeti zamannda da Sultan'm tahttan indirilmesiyle ilgili sy
lentiler dolayordu; ancak, bu zaman iinde, ngilizlerin Trk
siyasetine karmamak iin nasl altklarm, Webb'in 8 Ekim
1919 tarihli bir raporu da gsterir: "Mill Parti karar verirse,
Sultanin tahttan indirilmesine engel olunmas olana bulun
mamaktadr (46)." Hohler'in 4 Kasm tarihli muhtrasnda y
le denmektedir (47): "...imdiki Padiah, Mill Parti'nin i ba
na gelmesine tamamyla kardr... Yldz'da titreyerek otur
maktadr."
Damat Ferit'in, 5 Nisan 1920'de, ngilizlerin basksyla
Bb- li'ye geri dnmesinden soma, Sultan'm kendisim da
ha gven iinde grd sans ortaya kabilirdi. Gerekteyse, kendisinin de "lm hkm" gibi grd ban koulla
rm kabul edeceine inanlmas, onu yle skyordu ki, de Robeck'in 22 Temmuz 1920'de bildirdii gibi, "Bir yaam belir
tisi gstermemekte; kaytsz ya da kurnazca davranmaktayd.
Onunla Damat Ferit arasndaki sempatinin de azalr gibi ol
duu grlyordu (48)." Damat Ferit'in yeniden dmesi teh
likesi ortaya knca yeniden rkekleti. De Robeck'in 1
Ekim'de bildirdiine gre, "Ferit, gelecek konusunda kuku
ludur. O, ulusu renk tayan bir hkmetin iktidara gelmesi
durumunda, kendisinin, Sultan'm ve onun siyasetinde birle
enlerin esenlikleriyle ilgilidir." Aym 4'nde, Sultan ile ko
nutuktan soma de Robeck'e demitir ki: "...Sultan, dayanma
(46) Ay. y. 538; bl. V not 195.
(47) Ay. y. 578; bl. I not 16.
(48) Br. XIII No. 101.
70

gcnn son snrna gelmi bulunduundan, ulusulua ei

limli bir hkmetle almaya raz olmaktansa, olasdr ki,
saltanat brakacaktir." Curzon, aym 6'smda, de Robeck'e u
ynergeyi gndermitir: "Sultan'm saltanattan ayrlmamas
iin btn gcnzle etkileyiniz." Aym 11'inde, (de Robeck
ile) grmesinin zel blmnde bir ulusu hkmet iktida
ra gelirse, saltanattan el ekecei konusunda ok ak konu
tu; kafas, saltanattan vazgeme dncesiyle ve daha soma
ki durumuyla ilgili konularla dopdoluydu." Curzon, aym
20'sinde, yani Damat Ferit'in kesin istifasndan drt gn son
ra, de Robeck'e bir kez daha telgraf ekti (49). ngilizler, ger
ek anlamyla bir Kemalci hkmetin iktidara gelmesine izin
veremeyeceklerinden, Sultan'm ar korkusu gerekten ar
tcdr. Kimbilir, belki de bir zamanlar Ankara'da dolaan sy
lentilerden kimileri kulaklarna gelmiti; nk, T. B. M. M.'de
veliaht yandalarnn dnceleri kesin olarak tamamyla giz
li tutulmu deildi. Mustafa Kemal'in u szlerine sahne olan
Meclis'in gizli oturumu ok ilgintir (50): "...bugnk Hali
fe ve Padiah... haindir. Dmanlarn, yurt ve ulus aleyhinde
aracsdr... (Ancak) baka birine biat edilmesi dnlyor
sa, bugnk Halife ve Sultan, haklarndan el ekmeyerek s
tanbul'daki kabinesiyle... makam[mda oturacana] ve ileri
ni srdrebileceine gre, ulus ve yve Meclis... halifeler da
vasyla m uraacak? Ali ile Muviye dnemini mi yaaya
caz?" Sradan halkn iinde, yalnz Abdlmecid'e kar de
il, aym zamanda Vahdettin'e kar da byk sempati besle
niyordu. Buna, M. Kemal ile T. B. M. M.'nin sk sk zerinde

(49) Ay.y. 147, 150, 153, 155,157.

(50) N.H 96 (25.9.1920).
71-

durmalar ve Padiah lehine kyllerin duygularna denk ge

len ballk gsterileri de yardm ediyordu. Sir Harry Luke da,
1922'de gemi olan bir konumay yle anlatmaktadr (51):
"1922'deydi. Bir Trk dostu, bu duyguda bir kylye Musta
fa Kemal hakkndaki dncesini sordu. Kyl safa bir be
enmeyle, 'Padiah'n sadk bir hizmetisidir,' dedi." V. A.
Gurko-Krajin'in yazdklar okunduu zaman bize daha da ina
nlmaz gibi gelmektedir (52): 'Anlattklarna gre, zzet Pa
a 1920 Aralnda Ankara'ya geldii zaman, Hamdullah Sup
hi, szde Padiah'n manev varl yznde taptaze yansd
iin zzet Paa'ya sarlp pm." zzet Paa'mn, 1921'de
stanbul' a dnd zaman Sultan' m Anadolu'da pek ok dost
lar bulunduunu sk sk yinelemesi, bunu pek iyi anlatmak
tadr. 1922 Kasmna kadar da, cami minberlerinde, hutbe kr
ssnden Padiahn ad okunuyordu (52a). 30 Eyll ve 10
Ekim 1920 tarihli "t" adndaki Konya gazetesinde, Sul
tan'm resmi altmda u yazlar bulunmaktadr: " 1 - ngiliz ve
Yunan toplarnn tehdidi altmda dncelerini belirtmekten ya
saklanm bulunan Sevgili Padiah, Halife-i R-yi Zemn [Yer
yznn Halifesi]Sultan Mehmet Han- Sdis [Altmc Meh
met Han] Hazretleri" 2- "Kuv-y Milliye ve Meclis-i Mill'nin
oluumu gizli istek ve emirlerine dayanan (!), Mslmanlarn
Halifesi ve Btn nsanlarn Sma Padiah Altmc Sultan
Mehmed Han Hazretleri." Hemen ayn tarihlere rastlayan
"Ak Sz" (Kastamonu), 23 Aralk 1920'de u soruyu sora
biliyordu: "Padiah saltanat brakyor mu?" Bir yandan Mus
tafa Kemal, bir "devrimci" olarak batanberi hedefi olan "Tr(51) Luke 1216.
(52) Gurko-Krajin, Vostok i Derjavi (1925), 103.
(52a) L'Echo de l'Islam, no 31.
72

kiye Cunmuriyet"ni kafasnda yaatrken, br yandan da ya

va bir tempoyla kanlmaz olan aamalara bal sonuca do
ru yol alyordu. "Byk diplomatlara zg" sanatyla yrein
de "bir ulusal sr" olarak besledii dncelerini gizlemeyi de
her zaman baarmaktayd (53).
Sultan, aa-yukar M. Kemal gibi ngrr olsayd,
Mustafa Kemal' in 28 ocak 1921 'de ve en ge olarak da 21 u
bat 1922'de, yani ngilizlerin, oktan beri koflaan "hkm
darlk haklarn", "memleketin gerek sahibi" olan
T.B.M.M.'ne kar savunmaya hemen hemen hi eilim gs
termedii bir tarihte kendisine yapt nerilerle ayaklan al
tna sermi olduu "altn kpr"ye admn atm olurdu (54).
Hamit; ngilizleri aldatmak iin 23 Ekim 1921'de evirmen
Matthews'e (55) u szleri sylemiti: "...T.B.M.M. stanbul
ile birlikte lkenin her yerinden seilmek (ve soma da) Ban
Antlamasn onaylamak zere bir Kurucular Meclisi seimi
ni bir dzene koyduktan soma, kendisim datacaktr. Ulus
ularn hi bozumad imdiki Sultan'a kar hibir davra
nta ve eylemde bulunulmayacak olmas" ok dikkat ekici
dir. te yandan, Times gazetesinin 8 Aralk 1921 tarihli say
snn bayazsmda: "...Sultan'm, Mttefiklerin tutsa oldu
u savnn doru olmad (56)" zerinde srarla duruluyor
du. Oysa sultan, yalnzca "si" sayd ve erge kendisini g
revden alacaklanm sand Kemalcilerin ynetiminde olmak
tansa, Mttefiklerin korumasnda bulunmaktan huzur duyu
yordu. Durum byleyken, Rumbold 17 Mart 1922 tarihinde,
(53) N. 112.
(54) Bk.yu. bl. V not 234,236.
(55)Corresp. LXNo. 14.
(56) Kr. bl. V not 67.
73

"Franklir-Boulor'un Ankara'dayken Ankara-Istanbul ikili

sisteminin yklmasn savunduunu, Mustafa Kemal'in de
ona hitaben bunun, ancak itilf Devletlerinin bir tutsa bulu
nan ve lkesine ihanet eden Sultan'm tahtndan indirilmesiyle olabileceini (57) bildirmitir.
Sultanlk ile Halifeliin birbirlerinden ayrlmas, daha
dorusu hkmdarlk yetkisi olmakszn bir halifelik kurul
mas dncesini, M. Kemal (aslnda onun daha 28 Ocak
1921'deki nerisinin anlam buydu) ilk kez 12 Eyll 1922'de
Ward Price ile grmesinde ortaya atm grnmektedir (58):
"Trklerin istanbul'da srekli bir Halifesi bulunmaldr. An
cak imdiki Sultan VI. Mehmet'in dmanlaryla birlikte ent
rika evirmekte olduunu grdklerinden, olasdr ki,
T.B.M.M. onu grevinden alacaktr." 28 Eyll'de, "Yeni Gn"
habercisi (sansr dolaysiyle kapal bir dille) u telgraf ek
miti (59): "Byk biraderiniz [Aabeyiniz] koruyuculanyla
birlikte gitmek iin hazrlk grmektedir. Cam cehenneme!"
Gazete buna, 1 Ekim'de u haberi veriyor: "Trk ulusular
nn zaferi, hain Padiah'm ta ve tahtm brakmasna yol a
t;... kendisi ngilizlerle kamak zeredir... Vahdettin selm
lk trenine stanbul'a gelen Malta Valisi Mareal Plumer'in
korumas altnda gtrlmektedir." Rumbold, 3 Ekim'de (60),
zzet Paa'nn, Reuter Ajans'mn bir temsilcisinin, "Sultan'm
tahtm brakmak zere olduu"nun doru olup olmad yo
lundaki bir sorusuna, "Bir tek szc bile doru deil" ya
ntm verdiini bildiriyordu. zzet Paa, 9 Ekim'de onu u sz(57) Corresp.XNo. 58.
(58) Daily Mail 15.9.
(59) Corresp. Turkey II No. 350.
(60) Ay. y.No. 134.
74

lerle savunuyordu (61): "Sultan, ilerin sonunu grmek iste

mektedir... Ulusular onu ngilizlerin dayatt bir siyaset iz
lemekle sulamaktadrlar; ancak bunun bir tek szc bile
doru deil;... tamamyla lkenin erin ve mutluluu dn
cesi kendisine rehber olmutu." stanbul halknn 19 Ekim'de
Refet Paa iin yapt byk gsteriyi, Rumbold ayn 24'nde yle anlatmaktadr (62): "Sultan'a gelince: yaveri Ali Nu
ri'yi u mesajla gnderdi: "Zt- ahaneleri adna sizi selm
larm." Basma verilmi olan yant: "Yksek hilfet makam
na dinsel ballk duygularmzn iletilmesi..." (63) olmutu.
Refet Paa, Veliaht Abdlmecit'in iletisine de u yant gn
derdi: "Veliaht... yksek halifelik makamnn vrisidir. Ta ba
tan beri, stlenmi bulunduumuz amalarmzdan biri de ha
lifeliin kurtarlmasdr. Kendilerine teekkrlerimizi sunuyo
rum." Rumbold, Refet'in 21 Ekim'de niversitedeki sylevi
iin de unlar yazyordu: "Refet Paa, dorudan doruya Sul
tan'm adn anmamaya ok dikkat etmektedir... Belki... Hali
felik grevini kabule ikna edilebilir mi, diye... Kemalciler
imdilik hogrl davranyorlar; ama korkarm-ki, baarabi
lecekleri bir duruma geince onu balarndan atmalar pek
olasdr."
O gnlerde herkesi ilgilendiren bu sorun, "Sadrzam'n
bir dzeninin sonucu olarak" Refet Paa'mn 29 Ekim'de Sultan'ca drt saat sren "huzur grmesi"yle aydnlanacakt.
Times habercisi, bu konuyu 4 Kasm'da yle anlatyor (64):
(61) Ay. y. No. 211.
(62) Ay. y. No. 350.
(63) 20.10.1922 tarihli basn: "Yce Halifelik makamna kul olarak ve dindarcasna yceltici duygularm aynen iletmenizi dilerim."; YT 257,261, IV 377.
(64) The Times 31.10., 6.11.1922.
75

"u aklamay elde ettim...: Sultan, kabinenin merut nite

lii olduu iin Ankara'nn nerisi gereince istifa ettirilme
si konusunda srarda bulunmaya yetkili olmadn, ok ivedi
seilen Ankara Meclisi'nin ulusu temsil etmediini belirtti...
Refet Paa: "Ankara'nn dnce bilanosunda Padiahln
kaldrlmas ve bir halifenin seilmesi yelenmektedir." Sul
tan: "islmln karlarm en derinden etkileyen bir konuda
hibir karar almamaz... Ankara Meclisi, bakentin denetimi
ni kesin olarak zerine almcaya dek, hkmet grevinde ka
lacaktr." Refet: "Nznlar halkn istemine kar olarak grev
lerinde kalmay srdrecek olurlarsa, bu, hepsinin de ipe gel
mesi demek olur" Sultan'm 6 Kasm'da veda etmesi dolay
syla Rumbold'u huzuruna kabul ettiinde, kendi azyla sy
ledikleri, zellikle nemlidir (65): "Huzura kabul edilmeyi ilk
isteyen Refet Paa olmamtr. Sultan'm da onu armak iin
herhangi bir nedeni yoktu. Olasdr ki, Refet, grnte sy
levlerinin uyandrd yanl etkiyi silmek iin huzura kabul
edilmesini; ondan soma da kendisinin (Refet Paa'mn) bir
hafta soma baard nitelikte bir emri vakinin Sultan'ca ya
ratlmas dncesini onda uyandrmak istemi olabilir... Sul
tan, kk sorunlarn uyutulmasnn elbette uygun olacam,
ama bunun byk bir sorun olduunu yamt olarak bildirmi
tir. Refet Paa giderken, Sultan'm yeniden bulumak olana
ndan sz etmesi zerine, Paa, Ankara'daki dmanlarnn
kendisine kar saldmya zemin (66) bulmak iin bir yola ba
vuracaklarm syleyerek, bunu dikkate almak istememitir.
(65) Corresp. Turkey II No. 547.
(66) Gerekten, Refet Paa'mn H. M. No. 649 tarafndan bildirilen bu zi
yareti, sonradan tamamyla yadsnmtr. Kr. nal 1742: "...Refet Paa huzura
girip birka saat kalarak, saltanatnn Millet Meclisi'ne geeceini ve kendisin
de yalnz hilfetin kalacam bildirmesi zerine. Padiah'n bu zme raz ol
mad... sylendi."; Kr. F.R. Unat: YTIV 377 de.
76

Refet Paa'mn bu son demeci, Sultanin verecei karar

kolaylatrmak iin zerine alm olduu grevi (67) biraz ge
nie yorumlam olduunu dndryor. Belki de Sultan,
gerek ngilizlerin korumasna, gerekse T. B. M. M.'deki hoca
lara gereinden ok deer vermi olsa gerek. Hocalarn ne
minin ne derece byk olduunu Rza Nur'un 307 N o i u ka
rarma, oylamadan kanarak, engel olmalar kantlamtr; bu
nunla birlikte bu karar, Mustafa Kemal'in ustaca nutku saye
sinde 308 N o i u karar olarak kabul olunmutu (68). Sultan,
aresiz kalarakboyun emek zorunda kald; ama hibir zaman
halifelikten vazgemek istemedi. Bu sorunda Foreign Office
dosyalarnn syledikleri ok ilgi ekicidir. Tevfik Paa, 4 Ka
sm sabah, 1) Hkmetin ekilmesi gerekip gerekmediini;
2) Lausannea'a Murahhaslar Heyeti'nin [Temsilciler Kurulu'nun] gnderilip gnderilmemesi konularnda dncesini
sylemesini Rumbold'dan rica etti. Rumbold u yant 'verdi:
"Hametl Krallk Hkmeti, baka devletlerin iilerine ka
rmaz." Ona nceki yl Londra'da geen prosedr anmsa
tnca bana, "stanbul Mttefiklerin igali altnda bulunduun
dan, Ankara Hkmeti'nin stanbul Hkmeti'ni devralamayaca izlenimini tadn" syledi. Ancak, ayn gn le
den sonra daPelle'ye, "Ankara'ya telgraf gndererek istifaya
hazr olduunu (69), hkmeti kime teslim etmesi gerektii'ni
sorduunu, Padiah'msa "kendisinin istifas iin bir neden
grmediini sylediini" anlatt. Tevfik Paa'mn, Ryan'a aym
5'inde sylediklerine gre, "istifa konusu sarayda 3 Kasm'da
(67) Bu szlerin asl nedir; stanbul ya da Ankara'da bununla ilgili dosya
var m?
(68) ZC XXTV 293.297, 305, 315; N. II186. III Belge. 264.
(69) Metin imdiye dek yaymlanmad.
77

tartlmt. Padiah, yeni bir hkmet oluturulmasmn ola

naksz olduunu belirtmiti, ama kabine gene de istifaya ka
rar verince Padiah gndelik ilerin grlmesi iin nznlara
emir vermi,.... Tevfik Paa szn srdrerek... Refet'in, Be
lediye Bakan'na giderek, bakann Belediye Meclisi'nce ye
niden seilmesi gerektiini sylediini... bunun zerine iste
i kabul edilerek, bakann yeniden ve resmen seildiini
(69a)... Padiahn makamn brakmak niyetinde olmad
ndan, tahttan elekmesi konusundaki btn haberlerin ya
lanlanmas iin kendisine yetki verdiim ve Padiah'n yarm
kendisini grmek (Ryan'dan) istediini" anlatmtr (70).
Ali Kemal'in 5 Kasm'da tutukland haberi Yldz'da ve
ngiltere Sefareti'nde bir bomba gibi patlad (71). Ertesi gn,
Padiah, Rumbold'a yle dert yand (72): "Sultan beni Mr.
Ryan ile yalnz grnce zel kabullerine zg, kiisel zel
liklerini tamamyla ortaya koydu; Bolevik (!) olarak nitele
dii Kemalcilerin iinde bulunduklar durumu yeniden gz
den geirdi. Onlann bir tr silhsz hkmet darbesi yaparak,
Hkmet'i devirdiklerini anlatt... Kemalcilere muhalefet eden ve Mslman olmayan uyruklannm kt durumundan
sz etti... Btn bu halkn korunmasn bize brakmak zorun
da (!) olduunu syledi. Uzun uzadya halifelik konusunu ele
ald. Oradaki insanlann yalmzca kendisinin lkesindeki cisman gcn deil, aym zamanda Trkiye dndaki btn
Mslmanlarn haklanm ayaklar altna aldklanm syledi...
Kendisinin Osmanl tahtndan vazgemesini salamak iin
(69a) kdam 5.11.1922.
(70) Corresp. Turkey II No. 409, 412,414.; Rumbold'un rapora: 5.11.
(71) nal 839, 2058.'
(72) Corresp. Turkey II No. 547.; Rumbold'un raporu 7.11.
78

her trl yolu aratrrdklanm; byle bir adm dnd za

manlar (1919,1920) olduunu; ama (imdi) son umarszlk d
nda, byle bir grevin braklmasnn dnlemeyeceim;
yakn bir tehlikenin tahttan elekmeyi mazur gsterebilecei
ni; ama bunun dnda ehliyetli bir ardl olmadan makamn
brakmayacan; grevlerini bir Meclis lehine asla bnakmayacam... syledi. Ondan soma, Mttefiklerin bu konudaki
durumlar zerinde uzun boylu konuta: "Kemalci darbe," de
di, "grnte ulusun bir i iidir; ama gerekteyse Mttefik
leri byk oranda ilgilendirir...; ortada iki sorun var: 1- Mt
tefikler, Ankara Hkmeti'nin yasalln tanyacaklar m? 2Barn sonulanmasna dek Ankara Hkmeti'nin stanbul'la
ilgili savlarn kabule yanaacaklar m?" Kemalcilerin azn
lkta olduklar zerinde srarla durdu... Ben, bir stanbul Hkmeti'nin artk mevcut olmadn... syledim; "Konferans'ta
herhangi bir hkmetle konuarak tartmak zorundayz... s
tanbul'da, Mttefiklerin igali srd srece, bir hkmetin
yetkili olmas gereklidir," dedim. Padiah; Kemalcilerin im
dilik halifelik kurumuna el atmaya eilim gstermediklerini,
ama... onun evresine a receklerini, yani Sultan saraynda
ki eski beki ve korumanlar yerine kendi klelerini koyduk
larm yineledi... Britanya makamlarnn yakm bir tehlike or
taya ktnda, kendisim korumak iin hereyi yapacaklanyla ilgili olarak, 1920'de (de Robeck tarafndan) verilen sz
anmsatt... O, ya tahtndan vazgeecek ya da tahttan elekmeksizin gvenli bir yere ekilecekti... Sordu: Acaba o zaman
kendisini gtrecekler mi? Nereye; Msr'a m, yoksa Kbrs'a
m? Msr'a... "Olanaksz," dedim. Geici olarak herhangi bir
yere gidebilirdi (10-15 kiiyle). Kendisini yeniden grp gr
meyeceimi de sordu. Grmek istediimi, ama beni yle ar-

79

abuk adam gnderip aratmamasn rica ettim... Kemalcileri

bir oldu-bittiyle kar karya brakmalar olanann bulun
duunu antrd. Acaba ne demek istiyordu? Kimseyi incit
meden ekilip gitmek mi, yoksa kendi lehine bir tepki yarat
mak m, bu kesinlikle belli deildi... Servenimsi taanlara gi
rimek iin padiah yreklendirecek herhangi bir ey syle
memek iin btn dikkatimi harcadm. Konumamz srasn
da, Mttefik Yksek Komiserlerinin siyasal nedenlere daya
nan tutuklamalara kar iddetle protestoda bulunduklarn
kendisine bildirdim. ... Sultann insanlk duygulan hesabma
gerekten hoa gidecek bir grnm deil!
stanbul'un gnlk gazetelleri, 6 Kasm'da Bambeyinci mer Yaver Paa'mn u yalanlamasn yaymlad: "Halife'nin kamak iin tasanlar yapt, batan baa yalandr". Le
Temps gazetesi de aym 7'sinde Tevfik Paa'mn demecini bil
diriyordu. Bu demete: "Zt- ahaneleri, kesinlikle saltanat
tan elekmek niyetinde deildir," deniyordu. "Kendisini su
landrdktan iin ulus huzurunda kendisini aklamak istemek
tedir". te yandan, ayn 8'inde Times gazetesi, "Sultan im
di bir Britanya sava germsinin bordasmda snm bulunmak
tadr... 100'den ok Mslman, aralarnda Mustafa Sabri ol
duu halde, Britanya Bykelilii'ndedir," demektedir. 7 Ka
sm tarihli kdam'da da, u atolar okunmaktayd: "Altnc
Mehmet Han, henz tahttan elekmemise de, evresindeki
yksek grevliler birer birer T. B. M. M.'ne katlmaktadnlar."
zellikle Ali Kemal'in ldrlmesiyle ilgili ve Sultan'm g
venlii ve esenlii konusunda da huzursuz olmas dolaysy
la, Rumbold'un Britanya Bykeliliine anlam olduu
Mttefik Komiserlerle generallerin bir toplantsnda (9.11.)
"Mombelli ile Charpy, Sultanin yaamm kesin olarak gve80

ne almak yolundaki glkleri nemle belirttiler. Mombelli

onun korunmas iin gereken g miktar zerinde durdu... Bu,
bende Sultann korunmas sorumluluunu blmek iin as
la istekli olmad izlenimini uyandrd.(73)"
Rumbold ve Henderson'un, Sultann kamasyla ilgili
raporlaryla Harrington'un anlar ortadadn. Bunlar ayr ayn
tam bir fikir vermektedir. Ancak ondan nce M. Kemal ile ba
lant kurmak iin son derece dikkati eken bir giriimden sz
edilmelidir; Sultan, 13 Kasm'da Bambeyincisi mer Ya
ver Pa'y Refet Paa'ya u grevle gnderdi: "M. Kemal ile
haberlemek istiyorum. Bir gvenilir adamn grevlendirsin.
Bunun iin kendisine ak telgraf m ekeyim, mektup mu ya
zaym, yoksa siz mi yant verirsiniz?" Mustafa Kemal, Refet
Paa'ya, "Vahdettin, hereyden nce bu isteini yazl olarak
yapsn; ondan soma grebiliriz," diye yant verdi. Refet bu
haberi, aym 15'inde, mer Yve'e gnderdi ve ayin 15'smda aym haberi Fahri (Engin) araclyla da yineledi; ancak ba
ka hibir haber alamad. Acaba Padiah, M. Kemal'e ne yaz
mak istemiti? Bunu dnmek gtr(74).
Fahri Engin'in belirttiine gre(75), Harington onu ayn
13'nde yanma ararak demi ki: "Trkiye'de durum, git
tike ktleiyor. Padiah isterse, kendisini Malaya sava ge
mimizle Malta'ya gtrebiliriz. Durum dzelince lkelerine
dnerler.(?)" Buna karlk, Rumbold 20 Kasm tarihli, La
usanne'de yazlan bir raporda yle anlatyor(76): "... Sultan
bana 6 Kasm'da, evresinde gvenebilecei yalnz iki kiinin
(73) Keza No. 500.
(74) Cebesoy, Siyasi Hatralar 1138, 142.
(75) YTIII385.
(76) Corresp. Turkey U No. 649.
81

bulunduunu, bunlardan birini sk sk haberleme arac ola

rak kullandm, ama... daha imdiden kimlii belli olduun
dan, kendisine ileti getirip gtrme konusunda yararl olama
yacan; tekininse, Saray'n yksek bir grevlisi olduunu
sylemitir. (Sultan) daha az gze arpan bir kii bulmaya sz
vermitir... Bununla birlikte aym 4 'ne dek bu amala herhan
gi bir kimseyi gstermedi. Dolaysyla, aym 14'nde Mr.
Ryan' Sultan'a bir ileti gnderme konusunda yetkili kldm...
Ben... gelecek gnde ayrlacaktm. Zt- hne, General Harington'a haber gndermek zere birini bildirecekti... Mr.
Ryan, bu anlamda ksa ve imzasz bir not yazarak, ayn akam
daha nce haberlemeyle grevli kiiyle gnderdi. Ertesi sa
bah bir yant geldi. Sultan, kendi kk memurlar evresin
den imdiye dek byle bir grevde kullanmad bir kimse ara
clyla Harrington'a bavuracakt. talya'dan geerken mem
nunlukla rendiime gre kacak ilk uygun frsattan yarar
lanmaya birdenbire karar vremiti. Ankara'dan gelen bir ha
bere gre, Padiaha kar hainlik yarglamasyla ilgili T. B. M.
M.'nin karan, kukusuz kendi dilekesini hzlandrmt. Trk
ler, bizimle birlikte alma yollarm arayan bir hkmdann
yaam ve zgrln koruma konusunda Byk Britanya'nn
Dou'daki en iyi geleneklerine bal kaldmz genel olarak
duyumsayacaklardr."
T. B. M. M.'nin burada anlan karan, Hac kr'nn (Di
yarbakr) 30 Ekim tarihli nergesinin ta kendisidir ki yle
dir: "eytandan, Lloyd George'dan ok daha alak (olan)...
Vahdettin'in ... besmeleyle talanmasn eriri." Bakan Ve
kili Musa Kzm Efendi, bu neriyi oya koydu: "Padiah'n
hakknda yasal ilem yapma esasn kabul edenler ltfen elle
rini kaldrsn; kabul edilmitir; efendim, nasl yaplacam ay82

rica tartmak gerekir. Esas olarak, haklarnda yasal ilemin

uygulamasn kabul buyurdunuz
"(77). 16 Kasm'da Tevhid-i Efkr (78) [gazetesi] 30 Ekim tarihli tartmann bir ze
tini karmt ki, Sultan'm bunu okumu olmas olasdr.
Henderson, 17 Kasm'da (79) u raporu veriyordu: "Ayn
15'inde, leden soma, Zeki Bey'den bir haber aldn Ha
rington bana bildirdi. Bu haberde Zt- hne yaamnn teh
likede olduunu dnerek generalden yardm istemekteydi.
Harington ve ben, haberin doru olmas durumunda Zt- hne'ye yardm etmekten baka trl davranamayacamz
konusunda dn birlii ettik. Sultann doktoru olup Damat
Ferit Paa'mn gidiinden (80) soma Zt- hne ile bu Yk
sek Komiserlik arasmda tek arac olan Reat Paa, akamle
yin bir Britanya sava gemisinin gvertesine gtrlmektey
di. Hizmette bulunan birinci evirmen Matthews, Zeki Bey'in
iletisinin belgeli olup olmadna emin olmak iin geminin ya
nat iskelede doktorla bulumalarn istedim. Reat Paa,
Sultan'm yaam iin kayglanmakta olup, buradan ayrlmak
isteinde olduunu dorulad. Matthews, Zeki Bey'le saat
sren bir konuma yapt. Bulumann sonunda Padiah... ok
daha uygun bir frsatn kmas iin... Cuma sabahna dek bek
lemeyi... istedi (!). General Harington, son dzenlere bavur
madan nce, Sultan'dan nlem olarak yazl bir istek alnma
snn gerei zerinde srar etti(81)... Bu yaz ertesi sabah Ge-

(77) ZC XXVI291,294; Kanun No. 2,29.4.1920; kr. "Trkoglu" (Bolu)

8.10.1922 ve "Kk Mecmua" (Divarbekir) 23.10.1922 = Ziya Gkalp, Yeni
Hayat (1941). 45.
(78) Kr. The Times V7.1.(C. C. 16).
(79) Corresp. Turkev II No. 663.
(80) 22.9.1922: inal 2066.
(81) Resim: Harington 125 ve Bykolu 49.
83

neral Harington'a verildi. General'in balant istimbotuna

(Yldnm'a) bindik ve dorudan doruya "Malaya" ngiliz
zrhlsna ktk: ... Orada Zt- hne, Akdeniz Bakomuta
n Amiral Sir Osmond (de Beauvoir) Brock tarafmdan donan
mann sayg treniyle kabul edildi... Ben, Kral adna Sultan'
Britanya topraklarna ayak basmas dolaysyla selmladm.
Zt- hne bana teekkrle birlikte, ikisi de kral olduklarn
dan (82) Majesteleri Kral George Hazretleri'nin iyi duygula
rn beklediini, Britanya korumasn isteyiinin majesteleri
nin pek ok mslman uyruklarnn hkmdar bulunmalarn
dan ileri geldiini syledi(!)... Tahtndan vazgemek niyetin
de de olmad konusundaki srarm birok kez yineledi. s
tanbul'dan ayrlmakla onurunu kurtardm, yaamna nem
vermediini(!) syledi."
4. Trk Dostluunun Deerini Anlayan ngiltere
Olaanst sert ve onur kinci olan Sevres Ban koul
lan, zellikle Lloyd George tarafndan, Trkiye'nin Alman
lar cephesinde savaa girmesinin sava iki yl daha uzatt
ve ngiltere'ye byk can ve mal yitimine neden olduu ge
rekesine dayandrlmt. Bu konu da, "Turkish Studies"
(1945) s. 47 adl kitabnda u yolda yer alm bulunuyordu:
"ngiliz - Fransz centilmen anlamas (Entente Cordiale) ve
onu izleyerek 1907'deki ngiliz-Rus anlamas, aslnda daha
nce imzalanmt; ancak ar hkmeti... Trkler aleyhinde
ki isteklerinden kesinlikle vazgememiti. Bundan dolay

(82) Bk. yu. bl. I not 7.

84

Trkler, "l ttifak'in yandalar arasna, sanki saknlma

s olanaksz bir biimde itilmi bulundu." (83)
Oysa Balfour, Trklerin eski dostluu yenilemek iin
gstermeleri olas abalarnn herhangi bir biimde desteklen
memesi iin aktan aa evresini uyaryordu. Sir Wyndham Deedes gibi adaletli dnen bir subay bile, "Trkiye'de
ngiliz Muhipleri [Dostlar] Cemiyeti"nin szcs olan Sait
Molla'ya, "Herhangi bir Trk'n kafasnda, Trkiye'nin sert
bir cezaya arptrlmasnn oluturaca izden baka bir eyin
bulunmasn istemiyoruz (84)" diyebilmiti. John Godolphin
Bennet, Sir George Milne, Fransz-talyan Bakomutanlar ve
Yksek Komiserlik temsilcileriyle bir arada, siyah mer
mer masaya oturduklar zaman "60 kadar Trk kurmay suba
yna izinsiz ngilizce dersi verme" giriimi yznden Milne
tarafndan azarlannca, byklerdeki bu anlay ktl kar
snda dlemkrklma uramt... Bir saat soma... (Milne ile
grmek iin emir almt) ona Trk ordusunun Britanya or
dusuyla yeniden dost olmak istedii konusundaki inancndan
sz amt...; Milne dingin bir tavrla dinledi ve kendisine z
g nl sert ses tonuyla anszn [onun] szn keserek, "Mt
tefiklerden grev aldm; zmir'e gidiyorum. Yunanllar ile
Trkler arasndaki huzursuzluun ne olduunu anlamaya a
lacaz. zel evirmen subaym olarak benimle gelmek is
ter misin?" diye sormutu; Bennett de bunu hi ses karma
dan kabul etmiti (85). Alfred Rawlinson'un da bandan "b
yklerin anlay"n deneme bakmndan, buna benzer daha
(83) Kr. N. H No. 165: "Ruslarn tilaf Hkmetleri yannda yer almi
olmas, bizim seyirci kalmamza asla uygun deildi."
(84) Bk. yu. bl. I not 8, 84, 85.
(85) Bennett, Witness (1962), 25.
.85

ackl bir serven gemi; amcas Lord Curzon bile ona bu ko

nuda yardmda bulunamamt. (86)
1918 ylnn gnlden inanl az sayda Trk dostlarn
dan biri, General Towshend'di. Tutsakl zamanmda grd
iyi davrantan dolay kendisini teekkr etmek zorunda du
yuyordu. Belki de, Amiral Calthorpe'un, Mondros'ta Rauf'a,
"Siz centilmen bir ulussunuz (87)" dediini duyarak, ayrca
da bu konuda bir yargya varm olmalyd. Deniz Binbas
A. Dixon da, insan krm erevesinde drt bir yana yaylm
olan nyargdan uzak, sk bir yanszlk gsterme kararlly
la zmir'e gelmiti; orada, daha Kasm 1918'de taknlklar
dan kanlmas konusunda uyarc eylemlerinden dolay Yu
nanllarn eletirilerim ve sitemlerini zerine ekti (88). Calt
horpe da, kendisine verilen ynergeyi olaanst bir ekin
genlikle, btn yanama giriimlerine kar titizlikle izleme
ye almasna karm, 15 Mays'ta Helen Efzunlanmn alak
a disiplinsizliini gzlemlemi oluyordu; Churchill de bunu,
daha soma u szlerle belirtmiti: "Adalet, kar kampa geti
(89)". 7 Kasm 1918'de kurulan "ngiliz-Osmanl Cemiyeti
(90)" 5 Ocak 1918 demecine uyarak adaletin yerini bulmas
lehinde bulundu (91); ama bu Cemiyet, tpk "Londra Msl
manlar Cemiyeti" gibi "Anglo-Helenik Cemiyeti"ne (92) kar
klarnda Britanya Hkmeti'nin yalmzca Trkiye'yi ce-

(86) Bk. yu. bl. ili not 40.

(87) Trkgeldi I 66; Belleten XXVTJJ. 151.
(88) Bk. yu. bl HI not 53.
(89) Ay. y. IV not 102.
(90) zetle, Major-Genera J.B.B. Dick, on: Echo de I.IslamNo. 3; Galard93.
(91) Byklolu 2.
(92) Bk. yu.bl. III not 51.
86

zalandrmak istedii sre iinde baard olamamt. Kimi

devlet adanlan, ancak Kemalci ulusal eylemin glenmesiyle, Britanya karlanna aykn apak yriitlen politikann
doruluundan kuku duymaya baladlar (Hindistan ve tica
ret!). Bylece savam iinde olan partilerin grleri birbir
lerine kar tartld. Yunanllarn, Anadolu'da ilerledike as
keri gleri ve saf yurtseverlikleriyle, szcn tam anlamy
la yaam savamna girimi olan Trkler karsnda, ara-gere bakmndan byk stnlklerine karn, kesin zafere ulamalan olana bulunmad anlald. Nitekim Russel, 31
Austos 1919 'da, Atina'dan bildiriyordu (93): "Yunanlnn ki
ilii ekici deildir; oysa Trk zyaps, asaletmeabmz pek
iyi bilirler ki, ou ngiliz'in duygularn byk lde oka
maktadr." Lloyd George da, elbette, ancak Trkiye antlama
snn kaleme alnmas iin yaplan sonu tartmalarnda
"Trk'e kar eski sempatinin, hatt Britanya'da bile ortaya
ktm" zntyle saptamt (94); bununla birlikte, "Tr
kiye'nin i politikasna kanmama" dnemi, ancak ksa bir s
re srm; yerini Kemalci "siler"e kar az ok ak mda
haleye brakmt. Onlan varlk nedenlerinden yoksun klmak
iin, yalnzca Anadolu'nun boaltlmasnn yeteceini kabul
etmek, byk yanlt (95). Bunun iin Mill Misak'n tann
mas gerekmekteydi; oysa ngiltere, buna Bakomutanlk Sava'na, hatt Lausanne ban tartmalannn ikinci evresine
dein bile dayanamamt.
Trkiye ile dostluun yenilenmesi istei ya da daha sa :
kngan bir anlatmla, gerek bir ban, balangta ok ekine(93) Br. IV. No. 500; bk. yu. bl. IV not 178.
(94) L. George 1284.
(95) Bk. yu. bl. IV not 177.
87

rek de olsa Venizelos'un dnden sonra ortaya kt. Ge

neral Townshend'in 22 Aralk 1920'de Avam Kamaras'nda,
"Mustafa Kemal'e yaklamal ve Franszlarla elele yrmeliyiz" demesine kar, Lloyd George, "si bir generalle mi...
Hem de kesinlikle bara varmak iin elde gvence olmadan?"
diyordu. Oysa Churchill, 14 Haziran 1921'de, "Trkiye ile ger
ekte srekli bir ban" istiyordu. Curzon da 24 Kasm'da,
"dost bir Trk devletinin yanmzda" olmas (96) gereinden
sz ediyordu; ama nasl? Feldmareal Wilson, 14 Aralk 1921
tarihiyle Harington' a yazd bir mektupta, bu konuda u var
saymlar ileri srmt: "Aziz Tim, biz stanbul'dan tas ta
ra toplayp gidinceye dek nasl iyi bir i yapm olmayacaksak, Trklerle dost oluncaya dek de elbette yararl bir i yap
m olmayacaz' (97)". Harington, stanbul'a geldii gnden
beri (8.11.1920) Sir Horace Rumbold ile birlikte stanbul'da
ve olabilirse Ankara'da Trklerle dosta ilikiler kurmak iin
almt. "ngiliz Kzlha Cemiyeti" araclyla Mslman
snmaclara yardm etmek ve "iyiliksever balolar" (98) d
zenlemek, "siyasal havann" iyilemesi anlamna gelmekte
idiyse de, henz "yksek politika" anlamnda bir dostluk belirtmemekteydi. Bu amala Britanya Hkmeti'nin nemli
kimi dnler daha vermesi gerekiyordu. Yusuf Kemal, stan
bul'da L' Aurore gazetesi temsilcisine hakl olarak diyordu ki:
"... Byk Britanya'nn Trkiye'yle dost olmasnn, karlar
gerei olduunu anlayaca gn byk bir merakla bekliyo
ruz." (99). Daha soma (Paris'ten dnte) 29 Mart'ta Sof(96) The Times 23,12.1920,15.6., 25.11.1921.
(97) Harington 87.
(98) The Times 13.1., Peym- Sabah 8.2.1922; Harington 105.
(99) tkdm 28.2.1922
88

ya'da:"... Mttefiklerin (Trakya'yla ilgili) abalan, glkler

ri zmek iin gerek bir giriim olmaktan ok, hafifletici ni
telikte gzkmektedir.
(Eminim ki) ngiltere ile Trkiye arasmda daha iyi ili
kiler, aama aama geliecektir. (100). Ryan ile uzun bir g
rmede (5 Temmuz), Hamit: "Ankara Hkmeti... Byk
Britanya'y (bir) dostlua zorlamay istemektedir (101)" de
miti. Ryan, aym 8'inde bunu Henderson'a bildirmi, o daglmsemekle yetinmiti. Belki de Yunan ordusunun urad
felketten soma glmsemesi silinmi olsa gerek. mdi, G.
Ward Price, 12 Eyll'de zmir'de M. Kemal'in kendisinden u
szleri duyacakt: "nanyorum ki, Britanya ulusu Trkiye ile
ticarete ve dosta ilikilere yeniden balayacaktr. Britanya
devlet adamlarnn olaylara imdi tamamyla egemen olmalanndan dolay davran biimlerini tamamyla deitirecekle
rini sanmaktaym." (102) Dr. Nihat Reat, 15 Ekim'de Lond
ra'dan ayrlrken, bir gn nce Lloyd George'un sylevi ko
nusunda, "Hibir ey sylememeyi... bu lkede konuk oldu
um iin... yelerdim... zlenimim: Ortaa anlay; ama bu
gnk Trklerin canlandrd anlay, hibir bakmdan orta
a anlay deildir; olabildiince adatr... Mr. Lloyd Ge
orge gibi yetenekli ve etkili bir devlet adamnn, Trk halk
nn lm kalm savamnn gerek anlamn anlama konusun
da yanl dncelere dmesi zcdr... Burada kaldm
srece kamuoyunun byk bir blmnn ve basnn, ulusu
Trkiye'ye ve onun, Trkiye ile Byk Britanya arasmda dost
a ilikiler iin yeni bir dnem almas bakmndan byk
(100) The Times 31.3.1922.
(101) Corresp. Turkey I No. 46.
(102) The Daily Mail 12.9.
89

umutlara uygun olan isteklerine kar sempatik bir tavr takn

dklarn grmekle ok mutlu oldum"... (103) Harington an
larnda, smet Paa'dan, "arkadanz" iaretli eitli mektup
ve telgraflar aldn anlatmaktadr: "stanbul'dan ayrlmadan
nce (2.10.1923), 15 bin Trk'n huzurunda Trk bayram
selmladm zaman, hepsi de dost ve sevinliydiler... smet
Paa'ya u mektubu gndermitim: 'ngiliz ve Trk ordular
arasnda var olagelen mutlu ve srekli geleneklerin yemden
doacan dnmekle mutluyum... Zor bir dneme, ibirli
i yaparak, baaryla yn verdik." Neville Henderson, smet
Paa'nm yazd yant Londra'ya, Harington'a gndermiti:
"Tantmzdan beri, sizin iin hep dostluk ve itenlik duy
gulan besledim. Mudanya'da tantmz zaman, durumun
ykledii ar grevlere karm aramzda itenlikli kiisel ili
kilerin yaratlm olmas, mesleimizde az grlr bir rnek
tir. lkelerimiz arasndaki dostluun daha da gelimesini i
tenlikle dilerim." (104)

(103) The Times 16. 10.

(104) Harington 136,139; bk. yu. bl. Vnot 232.
90

SON: BABIL BELGELKLERNDEN

TAM YARARLANMANIN NEM
Trkiye Cumhuriyeti Genel Kurmay, "Asker Mec
muamn "Tarih Ksm"nda kan nceki zel ve yanresm in
celemeleriyle "Erkn- Harbiye-i Umumiye Tlim ve Terbiye
Dairesi"nin [Genelkurmay Eitim Blm] belgeliklerine da
yanarak kaleme alman kimi bireysel almalardan soma, pek
byk hizmetlerde bulunmutur. Kendi almalarnn sonu
cu "Harp Tarihi Vesikalar [Belgeleri] Dergisi"nde vardr ve
burada Mill Mcdele dnemiyle ilgili btn belgeler (Yl 1,
say 1: Eyll 1952; yl 18, say 67: Mart 1969) hem de TrkLatin alfabesiyle tpkbasm.olarak yaymlanmtr. Srayla
numaralama, tek tek belgelerin belirtilmesi bakmndan ok
yararl olmutur; ancak saylan pek ok olduu iin, "dizin"in
yaymlanmas ok gereklidir; nk sredizimsel [kronolojik]
bir snflandrma yaplmam, her seferinde dosyanm bulun
duu dolap ya da gzlerden kanlp alnmtr. Trk stiklal
Harbi'nin ayrntl olarak yazlmas iin verilen karar ok se
vindiricidir. 1962'den beri yaymlanan "Seri: 1 "de u konular
ilenmitir:
C. I: Yazan: Tevfik Byklolu: Mondros Mtarekesi ve
Tatbikat [Uygulamas];
91

C. II: Bat Cephesi; henz tamamlanmamtr;

C. 111: Yazan: Hsameddin Tga: Dou Cephesi;
C. IV: Yazan: Ahmed Hulki Saral: Gney Cephesi;
C. V: Yazanlar: Saim Besbelli ve hsan Gymen: Deniz
Cephesi ve Hava Harekt;
C, VI: Yazan: Rahmi Apak: Ayaklanmalar.
Dileri Bakanl dosyalannm bu konuyla ilgili e de
erde yaym yoktur. Geri Faik Reit Unat, Tevfik Byklo
lu, M. Tayyip Gkbilgin ve Yusuf Hikmet Bayur, rnein
"Meclis-i Vkel Mazbatalar [Bakanlar Kurulu Tutanaklar]"
gibi Babli belgeliinin namli belgelerim yayrnlarnlarsa
da, Babli'nin "Hriciye Nezreti"nin [Dileri Bakanl]
Yksek Komiserlerle alp verdikleri notalar (olabilirse Fran
szca zgn metinleriyle) henz tam olarak elimizde deildir.
Oysa Karadeniz Ordu Bakomutanl'mn Harbiye Nezre
ti'ne yazd nemli yazlarla bunlara verilen yantlar Trki
ye Cumhuriyeti Genel Kurmay araclyla bugn tannm
bulunmaktadr. Foreign Office dosyalarndaki boluklar, zel
likle Mustafa Kemal' in 3 0 Nisan 1919 'da atanmasyla eyh
lislam Drrzde Abdullah'm fetvasyla ilgili eksikler, ancak
bu yaymn yaplmasndan soma kapanabilecektir. Belki D
ileri Bakanl belgeliinde bulunan Heyet-i Vekile oturum
lar yazmaiaryla, Trk nklap Tarihi Enstits'nn belge
liinde ksmen bulunan, belki de aym zamanda kouluna uyu
larak ancak 1988'de alabilecek olan Atatrk'n Ziraat Ban
kas'ndak belgeleri iinde bulunan daha nceki Heyet-i Temsiliye'yle ilgili dosyalar da byk nem tamaktadr. Varl
14 Mart 1955'te saptanan (1) Atatrk'n zel mektuplar
(1) G. Jaschke "Die Trkei in den Jahren 1952-1961" (1965), 46.
92

da bunun iindedir. Atatrk'n nemli kararlarnn doular

konusunda aydnlatc ilgin bilgilerin bulunmas gereken T.
B. M. M. gizli tutanaklarnn bulunmay da, tarih inceleme
lerinin en nemli eksikleri arasndadr (2).
Foreign Office'in incelemeler iin serbest brakt dos
yalar Mill Mcadele olaylarnn epey blmn aydnlatmaktaysa da daha birou ve zellikle hakknda ilk olarak Yu
suf Hikmet Bayur'un "Yeni Trkiye Devleti'nin Haric Siya
seti" (1934) adl kitabnda haber verdii ve yine Narkomindel'in birok dosyasnda ayrca bilgi verdii T. B. M. M.'nin
Dou politikas da, henz karanlklar iinde bulunmaktadr
(3). Bu balamda, Trkiye'yle ilgili, pek ok eksikler vardr;
nk, Kzm Karabekir'le Ali Fuat Cebesoy, balca kendi
leriyle ilgili anlarn anlatmakla yetinmilerdir. Nasl ilk b
yk savata kuzey Fransa'da 1914 seferinin Marne Meydan
Sava'na dein olan blm o savan nemi en byk ev
resini oluturuyorsa, yeni Trkiye'nin birok ilgin sorunla
r ieren tarihinde de, Kurtulu Sava, bilimsel monografik
aratrmalar alamnda en ekici konulardan birini oluturmak
tadr (4).

(2) Bk. Mazhar Mfit Kansu, Erzurum'dan lmne Kadar Atatrk'le Be

raber, II (1968), 592 v.d.
(3) G. Jaschke, "Neues zur russich-trkischen Freundschaft von 19191939" ve "Zu den russich-trkischen Beziehungen 1920-1922", Die Welt des Is
lan, N. S., vol VI203 ve VIII35.
(4) Tevfik Bykholu'nun "Trakya'da Mill Mcdele" I-H (1955-1956)
buna rnektir.
93

1. Amiral Sir Arthur Calthorpe 'un Lord Balfour 'a zel

me ktubu (10th, January, 1919)
...A very respectable English gentleman had a long conversation with the Sultan... He had always been pro-British.
He placed his whole hopes now on the British... He was very
emphatic in declaring that while he wished to be perfectly good friend with all the Allies, it was to England alone that he
looked for any real assistance and eventual friendship. Was there no method by which he could get into touch with the High
Commission? ...Was it the intention of His Majesty's Government to support him in his possession of the Caliphate or not?..
He attached the utmost importance to this matter.
2. Mehmet Vahideddin 'in 15 Temmuz 1919 gnl demeci (The Morning Post, 26th, July, 1919):
...My beloved father, Sultan Abdul Medjid, was a great
friend of England, and was an ally of that country and France. I have always admired England, and supported a pro-British policy, and we hope that in their sentiments of equity and
humanity the noble English nation and Government will help
us to secure justice...
94

3. Mehmet Vahideddin 'in Associated Press muhabirine

demeci (The Times, 17th, December, 1919):
The peace of the East can only be maintained if Turkey
is left independent... It is my desire and wish to secure the ci
vilizing help of the Great Powers. I believe sincerely in the new
Turkey, in her regeneration, and in her social progress, if we
are able to secure general education for our people, and also
modern means ofprosperity... Turkey reconstructed will be the
focus of peace and progress in the East... One big field open
to us is the emancipation of Turkish women. I believe it is thro
ugh our religion that we can best accomplish this by giving
them the status of their American sisters...
4. Tevfik Paa 'nn Lord Curzon 'a demeci (Sir Horace
Rumbold'a 2 ve 15 Mart 1921 gnl talimat):
His Imperial Majesty was deeply convinced that the on
ly hope for his country and his throne lay in a revival of the
old relations between Turkey and Great Britain, to which he
was ready to agree in any manner that might be thought best...
He was exceedingly anxious to fortify the closer co-operati
on with Great Britain by a separate alliance or agreement.
5. Veliaht Abdiilmecit'in ngiliz Kiral 'na mektubu (Calthorpe'un 25 Mays 1919 gnl raporu):
Sa Majeste le Roi dAngleterre et Empereur des Indes
Londres (Tura!)
Je m'adresse Votre Majeste, PAuguste Souverain de
la grande nation Anglais pom La prier de vouloir bien defendre 1'existence de la Turquie contre les entreprises ambitieuses
de petits peuples qui viset sa destruction. J'espere que mon
appel trouvera un echo dans le coeur magnanime de Votre Ma
jeste et que Sa Haute intervention permettra au pays si cruel-

95

lement eprouve d'entrer dans une ere de paix et de prosperite, assurant Votre Majeste ainsi qu'a Son Peuple leternelle
reconnaisance de la nation Ottomane.
Le Prince Heritier Ottoman
Abdul Medjid
6. Yksek Komiser Amiral Sir Arthur Calthorpe 'a veri
len 9 Kasm 1918 gnl ynerge:
1 - You will be the official channel of communications bet
ween His Maj esty's Government and the Ottoman Government
in regard to the execution of the armistice and the protection
of the British interest in Turkey...
. 2- ...Contre-admiral Sir Richard Webb as Asistant High
Commissioner, Mr. T. B. Hohler as Chief Political Officer, Mr.
A. Ryan as Second Political Officer..
4- ...All questions pending between the Allied Govern
ments and Turkey must be left to the decision of the Peace
Congress.
5- You should, however, furnish full reports as to the ge
neral tendencies of Turkish opinion, as to the economic and
political situation in the interior and as to the dispositions and
movements of leading Turkish personalities and politicians.
6- You should keep in close contact with yom French, Ita
lian and United States colleagues and endeavour to co-opera
te with them.
7. Lord Balfour'un Calthorpe 'a 9 Kasm 1918 gnl zel
mektubu:
3- You will certainly find that the Turks will make every
effort to save their face in true oriental fashion and to create
an impression throughout the Moslem world that the present
armistice is not the consequence of defeats in the field, but of

96

their own willingnesse to come to terms with us. They are already preteding them that the armistice terms have been especially favourable in their case... You must also be prepared
to find that the Turkish Ministers ...will endeavour... to represent themselves as having always been sincerely pro-English,
they wil spare no efforts to enlist yom sympathies and those
of other Allied officers and officials on their behalf, and they
may even have recourse to manouvres calculated to create illfeeling or difficulties between us and the other Allies in regard to Turkey. I feel you will be able to counter all such endeavours by a firm refusal to be drawn into discussion, and by
consistently adopting the attitude that... you are not empowered to commit His Majesty's Government in any way in regard
to the eventaul peace adjustment.
4- Yom social relations with the Sultan and other Turkish dignitaries should be o a strictly official character, and
any friendly overtures on their part should be met with polite reserve.
7- ...The present Turkish Government is merely a facade
behind which hides the Committee Union and Progress. Djavid and Jemal (?) are no Less pernicious than Talaat and Enver.
8- (bak: Belleten, Cilt: XXX, sa.: 118).
9- One of the main questions is the economic condition.
As regards matters of finance Sir Adam Block is now proceeding to Constantinople as representative of the British bondholders. His experience will be of great value to you...
10- (Mr. Hohler) You can repose full confidence in his
knowledge and judgment. As regards the protection of British
interests in Constantinople and Smyrna, you may rely entirely
upon the advice of Mr. Ryan.
97

13 - ...The above indications will convey to you a gene

ral impression of the manner in which His Majesty's Govern
ment regard your mission.
8. Amiral Calthorpe'un 6Haziran 1919 gnl raporu:
In accordance with the instructions, both written and ver
bal, which the members of this High Commission have rece
ived, it has been our consistent attitude to show no kind of fa
vour whatsoever to any Turk, and to hold out no hope to them,
but that the treatment to be meted out to the Ottoman Empire
as the result of the war is likely to be of great severity.
9. Mareal Sir Henry Wilson 'un General Sir George Milne'e 19 Kasm 1918 gnl ynergesi:
... We regard their (i.e. of the Turks) procrastination in Cilicia and Medina, and their machinations in Azerbaijan, as part
and parcel of delibarete attempt to evade the consequences of
their defeat by clumsy efforts to deceive us.. His Majesty's Go
vernment. .. will have no hesitation in resuming hostilities sho
uld this become necessary... The armistice was granted to the
Turks by victors on the minimun terms for which we consen
ted to withhold our attacts.
10. Amiral Calthorpe'un 3 Nisan 1919 gnl raporu:
... The Turks cannot fail to remain as a factor, and a very
important one, which has to be reckoned with... Whilst seeking
to be just to the Christians, it is most necessary not to be un
just to the Moslems, and, further, to do this would be most un
wise... The Turks certainly are not a negligible quantity,... And
if the principle of self-determination is too entirely set aside
in their case, there can be no lasting peace in the Near East...
11. General Sir George Milne'in, War Office'e 6 ubat
1919 gnl raporu:
98

....For the moment the Administrative Council (at Kars),

representing nothing but Moslems, is getting on fairly well
with the (Britis) Military Government, but they refuse to per
mit the several thousands of Armenian refugees., to rerun.
The nationalist Moslem attitude must be either changed or
overcome. In any case we must be prepared... to allow the Ar
menians to return..., and afford them protection will certainly
be not possible without a show of force.
12. Lord Granville'in 17 Kasm 1918 raporu:
...Dodecanesus, Cyprus, Thrace, the Western coast of Asia Minor,... many also request Constantinople and the Nort
hern coast of Asia Minor...; looking at he question from the
point of view of the real interests of the populations, it may be
doubted whether the Greeks, who have not shown extraordi
nary ability hitherto in governing their present territories, are
capable of undertakin the wise and beneficent government of
all these extra millions... I am told that at least the rich merc
hant-class Greeks of Symrna have no desire whatever to ta
ken over by their mother country...
13. Sir Wyndham Deedes, Ian Smith ve Philip P. Gra
ves 'ten oluan bilirkii kurulunun Amiral Calthorpe 'a verdi
i (Nisan 1919) raporu:
... If you want a new war that (i. e. a Greek occupation of
Smyrna) is the way to get it. (Graves, Briton and Turk, Lon
don 1941, p. 197).
14. Amiral Caltporpe 'un 14 Mays 1919 gnl ikinci no
tas:
14th May, 1919 Yom Ewcellency,
1 -1 have to inform you that it has been decided by the
Governments of the Allies that under clause 7 of the Armis-

99

tice with Turkey Smyrna shall be occupied by Greek Military

forces.
2 - The above decision has been communicated to the Ot
toman Government. (?)
3 - The transports conveying these forces are expected to
arrive at Symrna at 8 a.m., local time, tomorrow, 15th May,
and disembarkation will commence at once. Greek Naval de
tachments will be landed at 7 a.m. to occupy the wharves and
their approaches in preparation for the disembarkation.
4 - 1 request that in order to avoid the possibility of any
unfortunate incidents the Turkish troops may remain in their
barracks tomorrow morning until the Greek Military authori
ties have communicated their wishes regarding them. The Tur
kish troops posted at the Douane and in the vicinity of Pounta shall be withdrawn before 7 a.m. and collected in the cent
ral barracks.
5 - As Y. Excellency is no doubt well aware, an event of
this nature may possibly create excitement or unrest in Smyr
na and the surrounding district. I, therefore, most earnestly
impress upon you the absolute necessity of using all means at
your command to maintain the calm. The telegraph office will
be occupied early tomorrow morning by a British Naval de
tachment in order that no one may be able to send news of an
alarmist nature into the interior. This will not prevent official
Turkish telegrams being sent if handed to the Censor.
6 - 1 trust that the presence of the powerful Allied Fleet
which is now lying in the harbour may exercise a restraining
influence.
15. Bilinmiyen bir emekli gen subayn, 14 Mays 1919
gnl demeci (zmir Kona nnde Mr. Morgan ve Mr. Ian
Smith'e kar):
100

I want you to know that we are a big nation and that we

are not dead. We may appear to be sleeping but shall awake.
England is a big Moslem power and, being a Great Power, co
uld have prevented Smyrna from going to Greece. I want you
to let it be known that we had hoped at least to be under a Gre
at Power and we cannot stand for the present disposal of our
country. We are not dead. There will be trouble. We may die
and others may die too.
16. Mehmet Vahdettin'in 15 Temmuz ve 18 Eyll 1919
gnl demeleri
(The Morning Post, 26 th. July, Le Journal des Debats,
22 Septembre):
a - It is becoming difficult to keep my people quiet befo
re the humiliations and atrocities of which they are the vic
tims. Our men there will struggle to try to save their honour,
their lives, and their home... I am the Father of my people, and...
I must try to save them.
b - ...Je revendique la liberte aussi pour mon peuple
dont je suis... devant Dieu le depositaire responsable de ses
destinees... Le nom de Smyrne retentit dans nos lointaines
provinces et s'inscrit au plus profond de notre coeur comme
une injure et une menace que mon peuple ni moi ne peuvent
accepter.
17. Lloyd George'un, 16 Austos 1921 gnl sylevi:
... Who would have suggested that we should have sent
an army to the mountains area af Asia Minor., to force Turkey
to come to terms? Impossible! There was only one other al
ternative: to leave both of them to fight it out... War has one
merit, in that it does in the end teach a respect for facts.
18. Lloyd George'un, 4 Austos 1922 gnl sylevi:

101

.. .The Greeks showed a military superiority in every pitc

hed battle...
19. Amiral Calthorpe'un Osmanl Hriciye Nzr'na,
21 Nisan 1919 gnl mektubu:
Your Highness,
1 have the honour to inform Your Highness that the mili
tary situation in the districts of Erzeroum, Erzinjan, Baiburt
and Sivas is very unsatisfying.
2 - When the retreating IXth Turkish Army fell back ac
ross the old frontier, part of it settled down into the villages along the rodas between the frontier and Erzeroum and Erzin
jan, the rest remained along the coast road between the fron
tier and Samsoun. During the spring there have been repeated
reports of the political activity along the frontier of General
Chefki Pasha who commanded this Army, in consequence of
which instruction was given by the General Officer C.-in-C.,
British Salonica Force, to the Ottoman Minister of War for his
removal.
3-1 am now informed from several sources that Shuras
have been set up throughout the districts of Erzeroum, Erzin
jan, Baiburt and Sivas and that these Shuras are levying tro
ops, nominally distinct from the Turkish Army, but practically
undermilitary control. This evasion of the instructions issued
by the General Officer C.-in-C. is highly undesirable, and if
it is not stopped at once, may create a serious situation.
4 - 1 beg to bring this grave state of affairs to the notice
of Yom Highness, and to request that orders may be issued im
mediately to the competent Authorities forbidding the lev
ying o troops the Shuras in question.
5-1 desire to be informed at the earliest possible moment
of the steps taken to deal with the situation.
102

20. Hriciye Nezreti 'nin 25 Mays gnl yant:

....En reponse la note verbale (du 27 (?) avril):
1 -Les l e , 12e,9e,et3edivisionsottomanesduCaucase, appartenant au front russe, avaient, apres l'evacuation de
la Caucasie et de 1' Azerbaydjan, pris position respectivement:
la l e division dans le secteur de Van et de Bayezid, la 12e
enmtre la frontiere et Khorassany, la 9e dans le sectevrr d'Erzeroum et Hassan-Kale, et la 3e entre Tortoum et la frontiere.
La 15e division, revenant de Batoum, est dans le secteur Samsoun-Amassia. La 5e division du Caucase a 4 bataillons ent
re la frontiere et Trebizonde, le reste se trouve en route entre
Trebizonde et Samsoun et se dirie vers le sud de Sivas. Le
Quartier General du General Milne est informe de toutes ces
positions et de tous ces mouvements.
2 - La LXe armee a ete dissoute. Le Commandant de cet
te armee, Yacoub Chevki Pacha, souffrant, est arrive le 26 av
ril Constantinople. II est en traitement l'hpital de Haidar
Pacha, ce dont le Q.-G. Du General Milne a connaissance.
3-11 avait ete, ces derniers temps, precede l'appel des
insoumis, exemptes et de ceux don l'appel avait ete remis des
classes 310 313. Sur la demande des Autorites Britanniques, l'appel de ces derniers a casse, en vertu de l'ordre transmis le 16 avril 1335. Les renseignements necessaires ont ete
fournis l-dessus au General Deedes, le 28 avril, par les soins
du Quartier-Maitre-General de l'Etat-Major ainci que le Chef
du Departement de 1'Armee au Ministere de la Guerre.
4 - J'affirme que la nouvelle, selon laquelle certains conseils procederainet l'appel des recrues pour des formations
en dehors de 1'armee ottomane, mais sous le contrle et la sur
veillance de l'armee, est absolument fausse. En dehors desformations dont le Q.-G. du General Milne connat le nomb-

103

re et la position, il n'existe aucune formation militaire, pas plus

qu'il n'est precede a quelque appel. Les demandes formulees par le Q.-G. du General Milne au sujet de 1'application de
l'armistice sont toutes executes. Seulement, la lenteur que
Ton rencontre dans 1'application de ces clauses est due au manque des moyens de transport et de correspondance, et la meilleure volonte ne peut rien la contre. Les fusils, dont le nombre depassa un chiffre determine, sont demontes, les culasses
des canons enleyees, et les mitrailleuses qui se trouvaient dans
le meme cas sont transportees Constantinople. Les officiers
britanniques de controle savent ces particularites. Nous avons
appris l'existence Kars d'un 'Conseil Musulman', mais il
convient de specifier que nous n'avons avec lui aucune relation, ni morale, ni materielle. Ce Conseil a ete dissout par les
Autorites britanniques, mais s'est reconstitue depuis et un autre 1'a remplace avec leur consentement.
5 - Dans la province de Van, ni dans celle d'Erzeroum, il
n'est pas commis un seul acte de brigandage jusqua'a ce jour. A part quelques cas de rapine, rien ne s'est egalement produit dans les provinces de Trebizonde et de Sivas. Seulement
un grand nombre de bandes grecques se livrent Samsoun
des vols. Mais dans les provinces orientales, il ne s'est pas passe le moindre incident politique ni d'acte de brigandage de nature politique.
6 - Quoiqu'il soit certain que, meme a l'etat embryonnaire, aucune organisation de ce geme n'existe, le Gouvernement
Imperial, pour prevenir tout attentat 1' ordre, a nomme le General de brigade Moustapha Kemal Pacha, ancien Commandant d'armee du groupe d'armees Yildirim, inspecteur-general des troupes ottomanes se trouvant dans ces regions.

104

7 - J'ajoute aux renseignements qui precedent mes propres considerations que voici: Toutes ces accusations ettous ces
bruits sont l'oeuvre des Armeniens, qui craignent d'etre deus des decisions du Congres de la Paix et tchent, par des int
rigues, de fomenter des troubles pour parvetir leurs fins, Les
plaintes fnfondees font partie d'un plan preconu. Maintenant
que la fonte des neiges commence dans les provinces orientales, la saison est favorable aux mouvements des bandes armeniennes. Pour avoir les coudees tranches, il est necessaire
que les bandes armeniennes ne puissent etre poursuivies. L'affaiblissement et 1'eloignement des garnisons des provinces de
Trebizonde, Van, Erzeroum et Sivas rentrent dans leur plan,
lis esperent atteindre lem but en fasiant croire que la presen
ce de nos troupes dans les provinces orientates pourrait etre
dangereuse pour le Caucase, et ainsi amener L'evacuation de
ces contrees.
21. General Milne 'in Mustafa Kemal zerine ilk kukusu:
General Headquarters, Constantinople, 19th May, 1919
Your Excellency,
I have the honour to inform you that it is not understood
why an Inspector General, 9th Army Troops, and Chief Ge
neral Staff 9th Army with a large staff should be proceeding
to Sivas, as it is understood that the 9th army as a formation
has been abondaned.
Will you be kind enough to explain what duties these of
ficers are to perform and what is the nature of the organisati
on it is proposed to set up.
Duncan, Maj. General
for General, Commanding-in-Chief, Army of the
Black Sea

105

22. General Milne 'in, M. Kemal 'in stanbul 'a dnmesiy

le ilgili mektubu:
General Headquarters, Constantinople, 6th June, 1919
Your Excellency,
I have the honour to inform you that I consider the pre
sence of General KEMAL Pasha and his Staff in the provin
ces to be undesirable.
It is unsettling to public opinion at this juncture that a dis
tinguished General and Staff should be travelling about in the
country, and I see no necessity for their laborurs from a mili
tary point of view.
I request that you will order the immediate return to Cons
tantinople of General KEMAL Pasha and his Staff.
G. F. Milne, General,
Commanding-in-Chief, Army of the Black Sea
23. Amiral Calthorpe'un, M. Kemal'in dnmesiyle ilgili
ilk notas:
British High Commission, 8th June, 1919
To His Excellency, the Minister for Foreign Affairs
1 have the honour to inform Your Excellency that news
of a disquieting nature has reached me from the Sanjak of Samsoun, where, it would appear certain ill-disposed persons are
attempting to stir up trouble and cause disturbance.
2 - Moustapha Kemal Pasha is stated to be playing a le
ading part in this movement.
3 - Instructions have, therefore, been issued to the Tur
kish Minister of War by the General Officer Commanding-inChief, Army of the Black Sea, to relief Moustapha Kemal of
his post.
106

4 - 1 desire to call Your Excellency's attention to the very

grave consequences which would arise from any disturbances
in the interior, particulary if they partook of an inter-racial and
-religious character.
5-1 request therefore, that instructions be issued imme
diately to all civil officials concerned to the effect that will be
held personally responsible should any trouble ensue in the
districts under their charge.
6 -1 further desire that I be kept closely informed of the
situation obtaining in the Province of Sivas.
I have the honour to be Your Excellency's obedient Ser
vant,
A. Calthorpe, High Commissioner
24. Amiral Calthorpe 'un 17 Haziran gnl ikinci notas:
...3. This scheme (i. e. division of Anatolia into ro zones...
... under a general... ensuring the maintenance of order) do
es not meet with my approval. The mission of General Mous
tapha Kemal to the Sivas region has already led to deplorab
le results. 4.1 have the honour to request, therefore, that the
Ottoman Government shall at once issue categorical orders...
for the immediate recall to Constantinople of General M. Ke
mal together with the whole of the retinue of officers by which
he is accompanied.
25. General Milne 'in, Amiral Calthorpe 'a 30 Haziran
gnl mektubu (Harbiye Nzn 'na verilen mektubun kopyas):
Your Excellency,
I have the honour to inform you that, from reports I have
received, there appears to be a serious movement in the dist
ricts of Sivas and Konia with a view to the formation of ar
med bands, and to actions agjgr^tthe interests of the Allies.

107

2 - This movement appears to be directed by agents of the

C.U.P., and aims at action independent of the Ottoman Govern
ment. So far the movement appears to be confined to propa
ganda.
3 - The principal instigators of the movement are Gene
ral M. Kemal Pasha at Sivas, and General Djemal Pasha at Konia. Both these officers were appointed Inspectors of Army
Groups.
4 - On the 6th June I requested the Ottoman Minister of
War to remove General M. Kemal from his appointment. The
order was despatched by the Ottoman Minister of War on the
8th June, but so far this officer has not complied with the or
der. Owing to the importance of checking this movement be
fore it develops further, I should like you to approach the Ot
toman Government with a view to the above-mentioned offi
cers being recalled fortwith to Constantinople...
26. Amiral Calthorpe 'un, 2 Temmuz gnl nc notas
(Bu notann metni, Hriciye Nzrn'mn yanutuyla "Do
cuments on British Foreign Policy, 1919- 1939, First Series,
Vol. IV No. 460" adl kitabta yaymlanmtr.):
27. Lord Curzon 'un kinci Paris Konferans 'nda 25 Ocak
1921 gnl demeci:
... The Turkish Government at Constantinople is feeble
in the extreme,... bankrupt in purse and reputation. M. Kemal
is the real ruler... (But) the proposals of the Turkish Nationa
lists are quite unacceptable. ... Steps might be taken to bring
(them) into line by compromise... (He envisaged a conferen
ce attended by Turks from Constantinople and from Angora...
to reach a settlement as speedly as possible.) The situation is
going from bad to worse.

108

28. Mehmet Vahdettin 'in, Sir Horace Rumbold'a 21 Mart

1921 gnl demeci:
... The Angora leaders are men without any real stake in
this country, with wichy they have no connection of blood or
anything else. M. Kemal is a Macedonian revolutionary of unknown origin. His blood might be anything Bulgarian, Greek
or Serbian, f.i. He lookes rather like a Serb... There is not a real Turk among them. ... The real Turks are loyal to the core,
but... intimidated or hoodwinked by fantastic misrepresentations like the story of my own captivity. These brigands are
the men who think my submission. ... Moslem Turks can have nothing to do with Bolshevism, for it is incompatible with
their religion, but if it would be imposed on them by force,
what then?... I was asked to make my submission to a handful o rebels. I am prepared to make any personal sacrifice, but
I cannot sacrifice my honour, imperil my heritage, or compromise the interests of my throne by a submission so shameful. I indeed desire unity, but it can only be on the basis of submission of the rebels to the lawful authority, and yet I find myself completely impotent to assert that authority.
29. Mehmet Vahdettin 'in, Sir Horace Rumbold 'a 6 Nisan
1922 gnl demeci:
... The revolutionary military organisation at Angora is
merley a reincarnation of the old C.U.P. It has disguised itself
under the mask of Nationalism which enabled it to hoodwink
the people by exploiting the feeling produced by the Greek invasion. Ninety percent of the people are at heart opposed to
the Angora gang, but they are kept under by the repressive methods of men who stuck at nothing and have got everything in-

109

to their own hand. Tme ambition of these men is o transfer

their authority to Constantinople....
(Sir Horace said that the Allies were confronted by a du
al system in Turkey. Their hope was that a peace settlement,
which would include the evacuation of Asia Minor, would
deprive Angora of its raison d'etre, and that the Allies would
find themselves face to face with a single Turkish Government,
which would naturally be that of His majesty...).
30. Mehmed Vahdettin 'in, Sir Horace Rumbold'a 7 Aus
tos 1922 gnl demeci:
... The National leaders are not a Government, but a col
lection of rebels and revolutionaries. They are a reincarnati
on of the C.U.P., who, under various names, of which "Nati
onalists" is the last, have sought for selfish ends to dominate
this country. They exploited the good faith and patriotism of
an innocent people. In policy and conviction they are nothing
else but Bolsheviks.... I mayself and my Government are re
ady to make peace and to make sacrifices in order to attain it.
... The essential condition is that the peace should assure Tur
key of her independence and of her standing in the Moslem
world.... There is now disunion at Angora. The Allies should
take a strong line ... The strength of the Nationalists is exag
gerated. Such as it is, it rests on the fact that the Greeks rema
in in occupation of Turkish territories, and that the Central Go
vernment is deprived of the means of asserting its authority.
Tha antidote would be that the Greeks should leave, but the
evacuated territories sholud be handed over gradually to the
lawful Government... The situation is one of growing gravity...
It is extactly parallel to situation at the time of Mehmed Ali

110

Pasha's revolt. ... He was, however, less vulnerable than the

Kemalists.... They are holding the people of Turkey in duress.
... They represent me as an ally of the Greeks and a servant of
Great Britain. Their vindictiveness is due to personal spite be
cause they have asked me to recognise, as Caliph, the legiti
macy of the G.N.A. I have steadfastly refused. My duty as Ca
liph is not to accept, but to reject any such proposal. Honour
does not admit of any compromise between Myself and the
rebel leaders.
31. Mehmet Vahdettin 'in, Ocak 1919 'da zel bir gr
mede demeci
(Amiral Calthorpe'un Lord Balfour'a 10 Ocak gnl
mektubu):
... I am ready to cause the arrest and punishment of every
single person (the British) might desire, and in accordance with
then desire, only I fear that if I take action on a large scale it
will provoke a revolution, and I myself will be overthrown and
probably killed...
32. Amiral Calthorpe 'a verilen 5 ubat 1919 gnl y
nerge:
You should instruct the Turkish Government to take im
mediate steps to hand over to you or the nearest Allied Com
mander such Turkish officers of officials as you or the Com
mander concerned consider should be surrendered for the fol
lowing reasons: 1 - Failure to comply with the Armistice terms.
2 - Impeding execution of the Armistice terms. 3 - Insolence to
British Commanders and Officers. 4 - Ill-treatment of prisoners.
5 - Outrages to the Armenians or other subject races both in Tur
key and Transcaucasia. 6 - Participation in looting, destruction

111

of property etc. 7 - Any other breaches of the laws and customs

of war. Military Courts are being formed in Transcaucasia, Me
sopotamia and Syria for trial o those Turks who have commit
ted offences in occupied territory and in Transcaucasia. His
Majesty's Government are unable to consent to tial and punish
ment by the Turkish Authorities of Turks accused as above in
parts of the Ottoman Empire outside Allied occupation. You sho
uld, therefore, insist that such offenders be handed over to us to
be sent to a detention camp at Malta, to be tried and punished
in such manner as the Allies may subsequently decide upon. No
decision has at present been taken as regards the procedure, but
this question is to be discussed at Paris.
33. Amiral Calthorpe'un 30Mays 1919gnl raporu:
... it became necessary to revert immediately to the idea
which has already received the approval of His Majesty's Go
vernment some three months ago of deporting these people
and removing them to some spot whence they could not es
cape, but where they would be within the reach of ripe and
deliberated justice. Chance favoured this necessity, as I fo
und myself able to appropriateH.M.S., 'Princess Ena' forthis
purpose. In accord with the British Military Authorities, who
were fully alive to the urgency of the matter, the prisoners we
re placed on board on the 28th May and the ship sailed that
night.
34. Agreement for the immediate release ofprisoners (16
III 1921) bak: Ek.
35. 23 Ekim 1921 gnl stanbul tutsaklarn dei-tokuu anlamas:
Je soussigne, Hamid Bey, agissant au nom du Gouverne-

112

ment de la Grande Assemblee Nationale de Turquie siegeant

Angora, declare accepter l'echange des prisonniers britan
niques de toute race se trouvant en Anatolie contre les prison
niers ottomans de touta categorie detenus Malte sur la base
du "tout pour le tout", et conformement aux conditions posees dans les memoires en date du ler, du 10 et du 21 octobre,
dans la lettre en date du 4 octobre 1921 que m'a remis Son
Excellence le Haut Commissaire de Sa Majeste Brittannique
Constantinople.
Constantitople, le 23 October 1921.
A. Hamid
36. Hriciye Vekili Yusuf Kemal'in, tutsaklarn dei-tokuuyla ilgili mektubu:
Article 1. Om Commission for the Exchange of Prisoners
will be at Ineboli on October 30th.
Article 2.1 beg you to inform me of the names and ranks
of the president and of the other members of the British Exc
hange Commission which will arrive on board the Battleship
"Zemrez" ("Centaur" olacak).
Article 3. Although your telegram contains no informa
tion regarding the vessel on wich our prisoners will be trans
ported, we understand that they will be landed at Ineboli. We
are of opinion that some of our prisoners, the number and iden
tity of which will be stated by us, will be disembarked at Trabizond against Rawlinson and his companions, and that the
remainder of our prisoners will be taken to Ineboli.
Article 4. The prisoners at Zonguldak will wait there.
Article 5. Capt. Campbell and Maltass will be at Ineboli.
Article 6. The competent authority has stated that there

113

is no information regarding the seven Indians whose names

you communicated. At the time of the Bekir Sami Bey Ag
reement, the British asked for these persons, but after inves
tigation it was found that we had no prisoners of the names
given.
Article 7. One of the three dragomans mentioned is a cer
tain Poliakoff, a Russian subject and one of the officials of
the Soviet Lagation at Angora. Naturally it is not possible to
send him.
Article 8. George Volla, a railway employe, is at Ak Se
rai and his family at Bordur. If he desires he can go to Adalia
with his family or to Inebolie alone. Permission has been gi
ven to two Indian Moslems at Bordur and to one Indian Mos
lem At Adalia to go, in accordance with their desire, to then
country via Adalia.
Article 9. Investigations have proved that there are no In
dians, refugee or not, who are being kept by us against their
will. You can speak in this sense. In this connection, we awa
re of the actual state of our country. If, after this exchange, any
British subjents should be discovered in any place, they will
be given every facility for departure. There can be no reason
for suspecting our good faith in this matter.
Angora, 20th October, 1337 (1921)
Youssouf Kemal
37. Dr. NihatRead 'in, 15 Ekim 1922 gnl demeci (The
Times, 16th October):
I Should have preferred to say nothing... being a
guest in this country...; my impression: spirit of the Midd
le Ages..., (but) the spirit wihich animates the Turks of to-day

114

is by no means medieval, it is intensively modern... It is to be

regretted that so talented an influential a statesman as Mr. Lloyd George should be misled as to the real signification of
the deadly struggle of the Turkish people. ...During my stay
here I have been very happy to see that a great section of pub
lic opinion and of the Press has had a sympathetic attitude to
wards Nationalist Turkey and its aspirations, which allowed
of great hope of the inauguration of a new era of friendly re
lations between Turkey and Great Britain...(*)

(*) 15 Mays 1919 olayna kr. Bekir Stk Baykal, izmir'in Yunanllar
Tararndan gali... (Belleten, Cilt. XXXIII, sa. 517-757).
115

http://genclikcephesi.blogspot.com