Neke balkanske drave e nakon Drugog svjetskog rata ui u proces temeljnog

oporavka, dok e neke naslijediti relikte krize koju je prouzrokovao veliki rat. Novi
komunistiki reimi na Balkanu e vriti masovne represije i ubistva nad politikim
neistomiljenicima. Poetkom 1944. godine, u procesu poljoprivredne kolektivizacije i
politike represije, u Bugarskoj je ubijeno blizu 100 hiljada ljudi, dok e se ta cifra u Rumuniji
kretati i do 300 hiljada ubijenih (poetkom 1945.). Jugoslovenski komunisti su takoe
poetkom 1945. godine izvrili masovne zloine nad politikim neistomiljenicima i
pripadnicima kolaboracionistikih snaga. Prilikom povlaenja rojalistikih (etnikih) snaga,
preko Slovenije, sa ciljem da izbjegnu u Austriju, procjenjuje se da je zarobljeno i ubijeno oko
27 hiljada ljudi. Istovremeno se procjenjuje da su jugoslovenske komunistike snage ubile oko
50 hiljada ljudi, u korukom mjestu Blajburg (dananja Austrija), prilikom povlaenja ustakih
snaga prema zapadu. U Grkoj je, u toku graanskog rata, koji e trajati sve do oktobra 1949.
godine, stradalo oko 150 hiljada ljudi.
injenica da je jugoslovenski narodnooslobodilaki pokret bio najvei u Evropi i da se
borio samostalno, Josipu Brozu je ulila dodatno samopouzdanje u njegovoj namjeri da profilie
Jugoslaviju kao glavnu balkansku silu, i da njenu dominaciju dodatno uvrsti kroz formiranje
iroke federacije na Balkanu. Takvo stanje e biti naroito vidljivo u jugoslovenskom odnosu
prema Albaniji. Jugoslavija se naime ponaala zatitniki u odnosu na Albaniju, i podravala je
na Pariskoj mirovnoj konferenciji. Zalagala se za njen teritorijalni integritet, u vremenu kada je
zvanina SAD bila protiv ulaska Albanije u UN i podravala grke teritorijalne pretenzije ka
albanskom jugu (sjevernom Epiru), dok je Velika Britanija takoe dovodila u pitanje june
albanske granice. Albanija je istovremeno dobijala intenzivnu ekonomsku i vojnu pomo od
Jugoslavije. Na Kosovu i Metohiji je voena politika lojalizacije tamonjeg albanskog
stanovnitva, kroz socijalne mjere agrarne reforme i zabranu ponovnog naseljavanja Srba i
Crnogoraca. To je, sa druge strane, iniciralo prekid procesa grube arbanizacije srpskog,
crnogorskog i makedonskog stanovnitva u Albaniji, koji je zapoet u vrijeme diktature kralja
Zogua.1 Enver Hoda e meutim imati promjenljive stavove po pitanju saradnje sa
Jugoslavijom. On e najprije jugoslovensku pomo doivljavati kao politiki pritisak, i zalagae
se za ostvarivanje veze sa SSSR-om, preko Bugarske (na ta e zvanina Moskva reagovati
ponovnim upuivanjem na Jugoslaviju). Enver Hoda e u svojoj knjizi Titoisti (1982.)
Primjera radi, srpsko-crnogorska manjina u Skadru je brojala oko est hiljada ljudi i imala je svoje kolske
ustanove, koje su ukinute naredbom kralja Zogua, 1933. godine (posredstvom odluke Ministarstva prosvjete).
(izvor: Rastoder, erbo, Srpske kole u Skadru i Vraki i albanska prosvjetna politika tridesetih godina XX vijeka,
Zbornik radova sa meunarodnog naunog skupa odranog na Cetinju (jun, 1990.), Stanovnitvo slovenskog
porijekla u Albaniji, Titograd, Istorijski institut Crne Gore, 1991.)
1

iznijeti svoju verziju razgovora sa Josipom Brozom, prilikom zvaninog boravka albanske
delegacije u Beogradu (jun-jul, 1946.): Hoda pie da je izneo miljenje da Kosovo i druge
krajeve u Jugoslaviji nastanjene Albancima treba vratiti Albaniji koji ele da imaju slobodnu
suverenu dravu. Pripadanjem ovih krajeva Jugoslavije Albaniji reio bi se - prema Hodi nacionalni problem Albanaca. Tito se navodno sloio sa Hodinim gleditem, ali uveren da se
sada taj problem ne moe reiti, jer nas Srbi nee shvatiti. Tito je smatrao da bi ujedinjenje
Kosova sa Albanijom u okviru Balkanske federacije bilo mnogo lake. S tim se slagao i Enver
Hoda, ali je on za razliku od Tita ipak odvajao pitanje Balkanske federacije od pitanja
Kosova.2 Iako su albanski komunisti ranije iskazivali otvoreno zalaganje za Balkansku
(kon)federaciju3, Hoda je istodobno bio zabrinut da bi u takvoj pluralistikoj dravi, albansko
iskazivanje bilo minimizirano, kao i njegova lina uloga i poloaj. Ipak, jugoslovensko-albanski
odnosi e u narednom vremenu dobiti na intenzitetu. U novembru 1946. godine je usvojen
Ugovor o usklaivanju privrednih planova, o carinskoj uniji i izjednaavanju valuta dvije
zemlje. Vlada Jugoslavije e takoe ukazati pomo, nakon velikih poplava u Albaniji, slanjem
20 hiljada tona penice i kukuruza. U aprilu 1947. godine, doi e do susreta izmeu Edvarda
Kardelja i Josifa Staljina, u okviru kojeg e Kardelj izjaviti da e Jugoslavija predati Albaniji
Kosovo4, te stoga moemo, u nedostatku konkretnih pisanih izvora, pretpostaviti da su u to
vrijeme opciono usklaeni usmeni zakljuci o implementaciji jedne ovakve odluke.
Londonska tampa e u tom vremenu predviati ujedinjenje dvije drave, a
jugoslovensko-albanski ugovor o carinskoj uniji e proglasiti uvodom u stvaranje balkanske
federacije slovenskih drava. Sa druge strane, italijanska tampa e donositi gotovo
senzacionalistike tvrdnje kako e Jugoslavija izvriti aneksiju Albanije, to e negirati
Tanjug.5 Ipak, ubrzo e uslijediti kriza u jugoslovensko-albanskim odnosima, koja e zapoeti
povratkom Envera Hode iz Moskve 1947. godine, koji je od SSSR-a zatraio ekspertsku
podrku. Dolazak sovjetskih vojnih strunjaka u Albaniju e izazvati otvorenu politiku
ljubomoru zvanine Jugoslavije. Jugoslavija e ubrzo zatraiti od zvanine Albanije da preuzme
inicijativu o ujedinjenju dvije drave. Prema tvrdnjama Envera Hode (u pismu Josipu Brozu,
iz marta 1948.), albanskom poslaniku u Sofiji se obratio i Georgi Dimitrov, konstatujui da je

Petranovi, Branko, Ibidem, str. 157.

Sa prvog zasijedanja Antifaistikog vijea narodnog osloboenja Albanije (AVNOA), odranog u Permutu,
maja 1944. godine, upuen je telegram Josipu Brozu, u kojem se kae da je jugoslovenska borba garantija
bratstva balkanskih naroda i ostvarenja ideje balkanske konfederacije. (izvor: Dedijer, Vladimir, Jugoslovenskoalbanski odnosi, Beograd, Borba, 1949., str. 94.)
4
Arhiv Josipa Broza Tita. Zapisnik razgovora Staljin - Kardelj koji je sainio ambasador FNRJ u SSSR-u Vladimir
Popovi.
5
Petranovi, Branko, Ibidem, str. 162-163.
2
3

pitanje federacije triju zemalja pitanje kratkog vremena i da je drug Staljin toga miljenja i da
e se CK Bugarske partije sporazumeti sa CK Albanske partije, i negde u mesecu junu mogu
se sastati tri parlamenta da bi doneli odluku u tom pravcu. Konac 1948. godine nai e nas sve
tri zemlje zajedniki u federaciji.6 Ipak, jugoslovensko-albanski odnosi e nastaviti da se
pogoravaju, to e dovesti do stavljanja van snage dotadanjih vojnih sporazuma, kao i do
povlaenja jugoslovenskih vojnih instruktora iz Albanije. Odnos Jugoslavije prema Albaniji e
dramatino podsjeati na odnos SSSR-a prema Jugoslaviji. Vano je rei da je opisani
paternalistiki odnos Jugoslavije prema Albaniji odgovarao Staljinu, usljed injenice da mu je
upravo taj primjer predstavljao savren izgovor za njegov identian odnos prema Titu i
Jugoslaviji, u budunosti. Konaan krah jugoslovensko-albanskih odnosa e nastupiti u julu
1948. godine, nakon sukoba Jugoslavije sa Informbiroom, kada e se Albanija bezuslovno
staviti na stranu Informbiroa, sa nadom da jugoslovenska drava nee uspjeti da izdri udar
SSSR-a i da e san o stvaranju komunistike Velike Albanije (sa Kosovom) biti konano
ostvaren.
Sa druge strane, odnos sa Bugarskom, jugoslovenska strana e dodatno uslovljavati
zvaninim prizavanjem makedonske nacionalne posebnosti od strane bugarskih institucija.
Jugoslavija je bila zainteresovana i za potencijalno pripajanje pirinske Makedonije novoj
makedonskoj federalnoj jedinici, vodei rauna i o simbolikim7 i o praktinim stvarima,
vezanim za utvrivanje makedonskog nacionalnog identiteta. U ljeto 1947. godine, na Bledu
(dananja Slovenija) doi e do potpisivanja vie bilateralnih sporazuma izmeu Federativne
Narodne Republike Jugoslavije i Narodne Republike Bugarske: Sporazum o privrednoj
saradnji, Sporazum o carinskim olakicama i pripremama za carinsku uniju, Sporazum o
dvovlasnikim imanjima, itd. Cilj Josipa Broza i Georgija Dimitrova, bilo je uspstavljanje
miroljubive koegzistencije i intenzivnije saradnje izmeu dvije drave. U toku Konferencije na
Bledu, FNRJ je zvanino izjavila da se odrie 25 miliona dolara, koje je Bugarska bila duna
da joj isplati na ime ratne tete.8 Ovakve tendencije su dovodile do zakljuka, da jugoslovensko
i bugarsko rukovodstvo prave novi uvod u potencijalno formiranje Balkanske federacije.
Skepsa koju je SSSR pokazivao prema ovoj ideji e biti jo oiglednija prilikom sovjetskog
diplomatskog protesta protiv Bledskih sporazuma, zbog navodne injenice da ratifikacija mira
sa Bugarskom jo uvijek nije bila obavljena.
Petranovi, Branko, Ibidem, str. 168.
Na inicijativu Beograda (ali i Moskve), u oktobru 1946. godine, doi e do ceremonijalnog prenosa kostiju Goce
Deleva iz Sofije u Skoplje. (izvor: Danforth, Loring M., The Macedonian Conflict, New Jersey, Princeton
University Press, 1995., p. 68.)
8
Neovi, Slobodan, Bledski sporazumi Tito-Dimitrov, Zagreb, Globus, 1979.
6
7

Jugoslavija e takoe pokuavati da nametne primat Grkoj, odnosno komunistikim

snagama u Grkoj, sa kojima se najvie sporila po pitanju slovenske manjine u egejskoj
Makedoniji. Dok je jugoslovenska strana insistirala da se tom narodu, u naelu, prizna pravo
na samoopredjeljenje, grki komunisti e zahtijevati da makedonski Sloveni prate grku liniju
partije, a ne jugoslovensku. Uprkos svemu, Jugoslavija e (zajedno sa Bugarskom i Albanijom)
materijalno i strategijski pomagati grke komuniste, u toku trajanja Grkog graanskog rata.
Georgi Dimitrov e u januaru 1948. godine, u Bukuretu, izjaviti da je i Grka potencijalna
lanica budue Istono-evropske (kon)federacije. Na to je, preko Pravde, otro reagovao
Staljin, osporavajui ovu ideju. Staljin je naime smatrao da je bilo kakav oblik diranja u Grku
- novo i neprijatno izazivanje Zapada. On je ovu ideju doivljavao i kao nametanje novog
policentrizma, koji je za njega bio neprihvatljiv.
Jugoslavija je, u to vrijeme, na Zapadu figurirala kao najistureniji sovjetski eksponent
prema tzv. slobodnom svijetu. Takva teza je dobila potvrdu u injenici da je Beograd odreen
kao sjedite Informbiroa9, nakon osnivanja ove organizacije. Jugoslovenska drava je
definisana kao najopasniji sovjetski satelit, koji je ugroavao Italiju, Grku i Tursku, a samim
tim i istono Sredozemlje. Meutim, treba naglasiti i to da je do zakljuenja mirovnih ugovora
u februaru 1947. godine u Jugoslaviji (formalno) jo uvijek bio na snazi Sporazum Tito-ubai
(koji su potvrdile sve tri velike sile).
Iako je jugoslovensko-sovjetski sukob tinjao od ranije, njegovi neposredni uzroci se
mogu traiti oko projekta Balkanske federacije. Prema gleditu uzepa Vofe, izjava Georgija
Dimitrova iz 1948. godine, o Istono-evropskoj (kon)federaciji, e ubrzati spomenuti sukob. A
ta je Dimitov zapravo izjavio? On e u toku svoje posjete Bukuretu saoptiti da e razvoj
situacije uticati na to da li e balkanske drave, zajedno sa Maarskom, ehoslovakom i
Poljskom, formirati neku vrstu Podunavsko-balkanske (kon)federacije. Da to nije bio i
jugoslovenski stav, vidljivo je iz pisma Aleksandra Rankovia, upuenog Milovanu ilasu (koji
se tada nalazio u Moskvi): Kad bude razgovarao s prijateljima, drug Maral poruuje da ih
zamoli da utiu na bugarske drugove da budu oprezniji u davanju izjava. Imamo u vidu
naroito poslednju izjavu Dimitrova u Rumuniji o Grkoj, o federaciji istono-evropskih naroda
i o ulozi bugarsko-jugoslovenskog pakta. Na ovim njegovim izjavama u Grkoj mogu
Amerikanci i grka reakcija pokuati da svoju krivicu svale na susedne zemlje Grke. Uopte

Informbiro - Informacioni biro komunistikih i radnikih partija (skraeno IB) katkada zvan i Kominform,
meunarodno savjetodavno i koordinaciono tijelo devet evropskih komunistikih i radnikih partija, osnovano 27.
septembra, 1947. godine u Moskvi.
9

takve izjave su tetne i moe se misliti da je to i na stav.10 Ipak, Staljina je otvoreno iritirao
jugoslovenski policentrizam, prvenstveno zasnovan na junoslovenskom dravnom konceptu
(ukljuujui Bugarsku) i ostalim regionalnim savezima iji je inicijator bila Jugoslavija. On je
u takvim inicijativama vidio dovoenje u pitanje njegove neprikosnovenosti. Staljin je teio da
se centralizuju sve snage i integriu ekonomski potencijali, to bi Sovjetskom Savezu
obezbijedilo vei nadzor meunarodne politike. Na koncu, Staljin e, uoi rezolucije IB-a,
ponovno insistirati na nekoj vrsti jugoslovensko-bugarsko-albanske federacije, sa ciljem da
oslabi jugoslovensku nezavisnost, ali e takvu inicijativu rukovodstvo Jugoslavije odbiti, uz
obrazloenje da tadanje okolnosti za takvo neto nijesu bile najpovoljnije.
18. marta 1948. godine general Barskov e saoptiti jugoslovenskom ministru inostranih
djela Koi Pavloviu da SSSR povlai svoje vojne strunjake iz Jugoslavije, jer se prema njima
postupalo negostoljubivo. Istodobno, Staljinova fotografija postaje nepodobna na svim
zidovima u Jugoslaviji, a Rusi ubrzo poinju da se doivljavaju kao neprijatelji. Niko do tada
nije ni sumnjao u to da e ti isti Rusi, koji su u Jugoslaviji i ehoslovakoj doekani sa najveim
oduevljenjem 1945. godine, samo tri godine kasnije u ogledalu staljinizma biti apsolutno
omraeni. 27. marta11 1948. godine Staljin alje pismo Centralnom Komitetu KPJ u kojem
omalovaava i optuuje jugoslovenske komuniste. Dvadesetak dana kasnije, CK KPJ alje
pismo Moskvi u kojem demantuje sve optube izreene od strane Staljina. Staljin najavljuje
novo zasijedanje Kominforma, i poziva rukovodstvo KPJ (ukljuujui Tita) da prisustvuje
drugom zasijedanju Informbiroa u Bukuretu u junu 1948. godine.12 KPJ odbija poziv, i
najavljuje bojkot zasijedanja. U etvrtak, 1. jula, Kominform objavljuje svoj antologijski
dokument u cjelosti, i optuuje KPJ za nacionalizam, sprovoenje neprijateljske politike prema
SSSR-u, naputanje marksistikih gledita,

definie je kao polu-legalnu i nelegitimnu

organizaciju, na ijem se elu nalazi grupa ljudi koja kultivie one militaristike metode koje je
nekada favorizvao Trocki. Istovremeno, Informbiro poziva narode Jugoslavije koji su vjerni
lenjinizmu i marksizmu da smijene rukovodstvo KPJ i izaberu nove narodne voe.13
Jugosloveni su mogli da uju rezoluciju IB-a preko Radio Praga, a zatim i da je proitaju u
dnevnoj tampi uz poseban supplement - odgovor CK KPJ, koji je poslije vanredne sjednice na
Dedinju napisao Milovan ilas, negirajui sve zakljuke Informbiroa. 21. jula, u Domu Garde
u Topideru otpoeo je sedmodnevni Peti kongres KPJ, na kom je izabran novi Centralni
Petranovi, Branko, Ibidem, str. 198.
Simbolino datiranje sa asocijacijom na zbacivanje vlade Cvetkovi-Maek.
12
Karakteristino je to to je ovo pismo bilo adresirano na Tita i Hebranga, iz ega se sasvim logino izvodi
zakljuak koga je Moskva vidjela u ulozi Titovog nasljednika.
13
to se moe shvatiti kao direktan poziv na graanski rat.
10
11

Komitet i podrano jugoslovensko rukovodstvo u borbi protiv Informbiroa. SSSR pokree

akciju slanja razliitih kutija sa propagandnim materijalom niz Dunav do jugoslovenskog mora,
pokree se Transka kriza14, povlae se kreditni ugovori i zakljueni sporazumi. Uprkos
svemu, Staljin nije odmah prekinuo diplomatske odnose sa Jugoslavijom, jer nije elio da stvara
atmosferu koja bi zapadnim silama mogla da stavi do znanja da planira vojnu agresiju.
Istovremeno, bio je ubijeen da KPJ nee imati snage da odoli sovjetskom pritisku i autoritetu.
O Titovoj odlunosti da se suprotstavi Moskvi, pomalo poetino, pisao je i Milovan
ilas: (...) Ali iako se Tito psihiki kidao u sukobu s Moskvom ne samo to se nimalo nije
kolebao, nego je jaao i svoju i dravnu nezavisnost. (...) A u junu 1948. godine, u parku dvorca
Brdo kod Kranja, gde je pripreman odgovor kojim je odbijeno uee KP Jugoslavije na
zasedanju Informbiroa u Bukuretu na ideolokom suenju jugoslovenskom CK-u, Tito mi
je u samopregornom gnevu dobacio: Poginuti na svojoj zemlji to onda ostane! (...) Tito je
svakako i zbog toga preplitanja linog i objektivnog, line opasnosti i istorijske uloge ispoljio
i osobeno svojstvo svojevrsnu, pronicljivu pragmatinost. On je odmah osetio da je njegova,
odnosno jugoslovenska, jaka strana dravnost drava meunarodno priznata: napad na tu
dravu, na Jugoslaviju, morao je da izazove komplikacije ak i da se hladni rat nije
razbuktavao. Zavojevana lina vlast se poklapala i u Titovoj svesti i u stvarnosti s dravnom
nezavisnou (...).15 28. septembra 1949. godine Vlada SSSR-a otkazuje Ugovor o
prijateljstvu i uzajamnoj pomoi, zakljuen 11. aprila 1945. godine. Dva dana kasnije na isti se
korak odluuju Poljska i Maarska. Narednih dana e isto uiniti i Bugarska, Rumunija i
ehoslovaka. Ovakvo ponaanje ne-sovjetskih politikih partija bie uzrokovano injenicom
da su one u to vrijeme bile zatoene u mitu o lojalnosti lenjinizmu (iji je sinonim u to vrijeme
bio Staljin); istovremeno su bile rtve staljinistike pokornosti i zavisile su od podrke koju im
je davao moskovski centar. Rukovodioci tih partija su podravali Staljina radi ouvanja
sopstvenog poloaja i injenice da ih je on doveo na vlast. 20. oktobra iste godine, Jugoslavija
e biti izabrana za nestalnog lana Savjeta bezbjednosti Organizacije ujedinjenih nacija.
Ovaj sukob je imao jedan vrlo osjetljiv aspekt, jer su Jugosloveni, pored toga to su bili
apsolutni Titoisti, bili istovremeno i ubijeeni Staljinisti. Zbog toga je bilo neminovno da se
unutar Jugoslavije pojavi iroka grupa ljudi koja je podravala sovjetsku politiku. Nepobitna
injenica je i to da je KPJ (kao i veina tadanjih komunistikih partija) bila slubenikoseljaka organizacija, to otvara novo pitanje: Kako su hiljade neobrazovanih komunista mogli

Rijeena nakon potpisivanja Londonskog memoranduma 1954. godine, izmeu FNR Jugoslavije i Republike
Italije, na osnovu kojeg je zona A pripala Italiji, a zona B Jugoslaviji.
15
ilas, Milovan, Druenje sa Titom, Beograd, ilas-orgovi, 1990., str. 83.
14

shvatiti njenu transformaciju? Osim toga, moramo uzeti u obzir i nesporno (tradicionalno)
prisustvo rusofilije u pojedinim djelovima Jugoslavije (posebno u Crnoj Gori i Srbiji).
Meutim, Tito je bio upoznat sa Staljinovim politikim tehnikama i njegovim nainom
razmiljanja. Taj rusofilski istorijski mit o slovenskom bratstvu proizveo je razliite tipove
staljinista. U prvom redu, to su bili anti-titoisti, koji su od strane politikog vrha zemlje
proglaeni dravnim neprijateljima. Oni su svoju ivotnu sudbinu poistovjeivali sa sudbinom
bratskog ruskog naroda, pa su nakon Staljinove smrti sa velikim stepenom rezignacije, kada
je u pitanju Hruovova politika16, ipak nastavili da oboavaju sovjetsku politiku. Meutim,
posljedice takve generalne podrke bile su grozne. Bitno je napomenuti i to da su zbog (ve
spomenutog) rusofilstva ali i zbog kompleksa nacionalne podjele17 i idealzacije kulta linosti,
Srbija i (posebno) Crna Gora srazmjerno imale najvei broj pripadnika informbirovske linije.18
Istovremeno, vano je uzeti u obzir i specifian mentalitet koji tretira kao neprirodnu, situaciju
u kojoj se danas okreemo protiv onoga u ta smo se do jue kleli. U tom smislu, doi e do
dramatinog (unutar)politikog sukoba u Jugoslaviji. Najdrastiniji primjeri sukobljavanja sa
politikim protivnicima mogli su se pronai u hapenju tzv. Ibeovaca, koji su podravali
liniju Informbiroa, pa su stoga i proglaeni eksponentima Sovjetske obavjetajne slube. Na taj
nain je izvravan obraun sa sovjetskim pristalicama zbog straha da oni mogu biti velika
prijetnja za integritet i stabilnost drave. Iskljueno je oko ezdeset hiljada, a kanjeno oko
trideset hiljada lanova partije. Tada u prvi plan dolazi represivna snaga novog sistema,
specijalizovana jugoslovenska agencija UDB-a. Otvoreni su specijalni logori: Goli otok (9. jul
1949.), Sv. Grgur... Njihova osnovna funkcija je bila da poprave kanjene i vrate ih na pravi
put... Poetkom pedesetih godina dolazi do masovne pojave IB emigracije, pa je tako iz
Jugoslavije izbjeglo oko 200 000 pristalica Staljinove politike.
28. septembra 1950. godine otpoinju manveri maarske vojske na jugoslovenskoj
granici. Maarska vojska je 1948. godine imala oko 20 hiljada vojnika, a dvije godine kasnije
ak deset puta vie.19 Tada dolazi i do porasta bugarske i rumunske armije. 11. novembra Vlada
FNRJ prekida diplomatske odnose sa Albanijom zbog maltretiranja jugoslovenskih diplomata
u Tirani. 19. novembra je usvojena jugoslovenska rezolucija u Organizaciji Ujedinjenih nacija
o dunostima drava u sluaju izbijanja neprijateljstva. U januaru 1951. godine, u Budimpeti

Jer su mnogim dosljednim staljinistima smetale, kako se tada govorilo, seljake antistaljinistike i reformatorske
tendencije carstva Nikite Sergejevia Hruova.
17
U pitanju je poznati fenomen, koji je istorijski najkarakterstiniji za Crnu Goru (uzimajui u obzir podjele na
razliite ideoloke struje).
18
Petranovi, Branko; Dautovi, Sava, Velika izma etrdesetosma, Podgorica, CID, 1999., str. 83.
19
to je predstavljalo klasino krenje mirovnog ugovora iz 1947. godine.
16

je izvedena vojna vjeba maarske vojske, koja je bila simulacija napada na Jugoslaviju. 10.
marta 1951. godine Vlada FNRJ objavljuje Bijelu knjigu dokumenata o agresivnim
postupcima vlada SSSR-a i istonih evropskih zemalja prema Jugoslaviji. 26. novembra iste
godine Vlada FNRJ podnosi tubu protiv SSSR-a i drugih istonoevropskih drava pred
Ujedinjenim nacijama u Parizu. U jesen 1952. godine umalo e doi do dramatinih dogaaja.
Tada su dvije vee sovjetske brigade bile koncentrisane na granici sa Bugarskom i vrile su
kontinuirane manevre. Po tadanjim indicijama, Staljin je ve imao plan napada na Jugoslaviju,
pod simbolinim ifrovanim imenom Operacija Jugoslavija. U to vrijeme se maral Crvene
Armije Georgij ukov nalazio u Sofiji. 12. novembra, on upuuje postavljanje velikog
tenkovskog korpusa nedaleko od granine zone prema Bosilegradu, kroz formaciju ija je
demonstracija liila na tenkovski mar koji se kree prema Jugoslaviji. Jedinice Jugoslovenske
narodne armije su bile pripravne, dok je Maral Tito tog dana boravio u Niu. Ipak, u zadnjem
trenutku cijeli tenkovski korpus e izvriti zaokret, vratiti se u hangare i manevri e biti
zavreni. Da se zakljuiti da je ovaj Staljinov potez imao taktiki karakter. On je zbog
Koreanskog rata morao da grupie osnovnu vojnu snagu prema kineskoj granici. Staljin je, ipak,
imao plan da napadne Jugoslaviju, o emu svjedoi postojanje taba za Jugoslaviju, kao i
tvrdnje marala ukova, koje su uslijedile nakon uvenog pomirenja. Ipak, procjenjuje se da je
Staljin dobro vladao real-politikom i da je istovremeno htio da izbjegne sukob sa SAD (svjestan
injenice da Amerikanci interveniu svuda gdje su ugroeni). Zato je u odnosu prema
Jugoslaviji, ograniio svoju borbu na ideoloku, diplomatsku, politiku i ekonomsku.
Meutim, Jugoslavija je bila spremna za sovjetski napad. Pripreme su otpoele jo u
jesen 1949. godine, kada su odrani veliki vojni manevri u Sloveniji. Tada je koncipiran
osnovni plan odbrane i stvoren je Vrhovni Partizanski tab (na ijem se elu nalazio general
Vukmanovi), koji je, u sluaju napada, trebao da se suprotstavi partizanskim nainom
ratovanja. U tom periodu je teka industrija premjetena u Sloveniju, Hrvatsku i Crnu Goru, a
dravna arhiva je iz Beograda prebaena u Bileu.
Usljed antikomunistike histerije na Zapadu i globalne amerike ofanzive protiv
komunizma, u Sjedinjenim Amerikim Dravama je projekat Balkanske federacije vien kao
perverzan sovjetski plan.20 Takav pristup je iao na ruku Staljinovim tendencijama da SSSR
predstavi kao jedinu silu koja moe sprijeiti razbijaki imperijalizam kapitalistikih drava.
Zapad je, ipak, ubrzo prepoznao u Titu snanu linost koja je bila sposobna da
organizuje masovni otpor. On je bio ponosni komunistiki prvak, idealan da ugrozi agresivni

20

Petranovi, Branko; Dautovi, Sava, Ibidem, str. 44.

birokratski komunizam SSSR-a, koji je najbolje demonstrirao svoju mo, nakon Drugog
svjetskog rata, kroz instaliranje sovjetskih vojnika du cijele istone Evrope. Jugoslavija tada
prestaje da se definie kao sovjetski eksponent, a njeno istorijsko ne se shvata kao prvi korak
koji vodi ka procesu dezintegracije komunizma. Britancima je bilo posebno vano to to se
izma desila, jer Jugoslavija vie nije mogla (ili bolje rei: nije smjela) da pomae grke
komuniste, zbog paradoksalne situacije u kojoj se nala.
Kao to su dolazili pritisci sa Istoka, isto tako su pristizali i sa Zapada. Nakon to su
Rusi optuili Jugoslaviju da postaje amerika kolonija, Amerikanci su u februaru 1950. godine
vrili organizovan pritisak na Jugoslaviju. Tadanji ameriki predstavnici su najavljivali ulazak
Jugoslavije u Maralov plan. Tito je morao da se suprotstavi i takvim ino-tendencijama, jer je
bilo nedopustivo kompromitovati samostalnost Jugoslavije. Vaington je Titu najprije slao
pomo u hrani, industrijsku i tehnoloku opremu (iji je izvoz u druge komunistike zemlje bio
zabranjen). Tito 1949. godine zatvara jugoslovensko-grku granicu i ukida pomo grkim
komunistima, pod izgovorom da su se svrstali uz Staljina. U narednom periodu, Svjetska banka
i MMF poinju da odobravaju milionske kredite Jugoslaviji. Garancija da e protok novca biti
i dalje nastavljen bila je jugoslovenska lojalnost i kooperativnost. Tito je mogao da rauna i na
vojnu pomo NATO pakta, pa je istu i traio 1951. godine. Tada je i potpisan Pakt o vojnoj
pomoi izmeu Jugoslavije i SAD. Jugoslaviji je poslata vojna oprema u vrijednosti od 15
milijardi dolara (i to gotovo svaki vojni proizvod, osim atomske bombe).
Ipak, 5. marta 1953. godine umire Josif Staljin. Tada nastupa period koji se moe
jednostavno nazvati otopljavanjem odnosa izmeu Jugoslavije i Informbiroa. Informbiro dobija
fiktivni karakter, a prvi sekretar CK KP SSSR-a Nikita Sergejevi Hruov i premijer SSSR-a
Nikola Bulganjin dolaze u Beograd 26. maja 1956. godine. Tada su potpisana dva uvena
dokumenta o normalizaciji odnosa: Beogradska deklaracija (2. jun 1955.) i Moskovska
deklaracija (20. jun 1956.). Proces destaljinizacije je zapoet odravanjem 20. Kongresa KP
SSSR-a, u Moskvi od 14. do 25. februara 1956. godine. Na istom skupu, u okviru tajne sjednice,
prvi sekretar KPSS Nikita Sergejevi Hruov proitao je referat o zloupotrebama za vrijeme
vladavine Josifa Staljina. U prvom referatu sa 20-og Kongresa je konstatovano: SSSR je
poboljao odnose sa Jugoslavijom i na sve naine e jaati prijateljstvo i saradnju sa bratskim
narodima FNRJ (...). U zemljama istone Evrope izvrene su politike rehabilitacije.
Komunistika Partija Kine u posebnom saoptenju osuuje politiku J. Staljina. 17. aprila 1956.
godine, na osnovu odluka Komunistikih partija Bugarske, Maarske, Italije, SSSR,
ehoslovake i Francuske, rasputen je Informbiro.

U periodu od 1953. do 1955. godine egzistirae Drugi balkanski pakt, izmeu FNR
Jugoslavije, Kraljevine Grke i Republike Turske.21 Predstavljao je sistem etiri ugovora, koji
su afirmisali vojno-politiku saradnju izmeu tri drave. U Ugovoru o prijateljstvu (tzv.
Ankarskom ugovoru), se predvia redovno sastajanje ministara inostranih djela, na godinjem
nivou; uvoenje zajednikih mjera u oblasti odbrane i kooperacija generaltabova; saradnja u
oblastima kulture, privrede i tehnologije, itd. Apropo ovih odluka, u toku 1953. i 1954. godine
e biti odrane tri konferencije ministara inostranih djela i est trojnih sastanaka generaltabova.
Dopunskim sporazumom uz Ankarski ugovor, je predvieno i stvaranje Generalnog
sekretarijata, kao tehnikog organa pakta, koji e docnije dobiti status meunarodne
organizacije.22 Bledski ugovor o savezu, politikoj saradnji i uzajamnoj pomoi, zakljuen sa
vaeim rokom od 20 godina, e precizirati i obaveze drava potpisnica o zajednikoj odbrani,
u sluaju spoljneg napada. U okviru ovog ugovora, bie formiran i Stalni savjet, kojeg e initi
ministri inostranih djela i drugi lanovi vlada tri drave, i za koji je predvieno da se sastaje
dva puta godinje. Na prvom sastanku Stalnog savjeta, odranog u februaru 1955. godine, u
Ankari, bie potpisan i etvrti ugovor Sporazum o ustanovljavanju Balkanske savjetodavne
skuptine, koja bi se bavila razmatranjem pitanja meudravne saradnje tri zemlje, u svim
oblastima.23 Na istom sastanku je doneena odluka o osnivanju Balkanskog instituta, i o
sazivanju Trojne privredne konferencije. Uprkos dobrom kursu saradnje koji je uspostavljen,
ve u toku 1955. godine, projekat Drugog balkanskog pakta e doivjeti apsolutni kolaps,
nakon grko-turskog sukoba oko pitanja Kipra.
Dok e Nikolaje auesku, 60-ih godina u Rumuniji, uvoditi restriktivne zakone sa
ciljem poveanja nataliteta24, na elo Bugarske e doi Todor ivkov, koji e inicirati razvoj
industrijalizacije, kolektivizaciju poljoprivrede i trgovinsku razmjenu sa Zapadom. U Grkoj
e u aprilu 1967. godine doi do vojnog pua, to e rezultirati preuzimanjem vlasti od strane
Grke vojne hunte, poznatije pod imenom Reim pukovnika i egziliranja grkog kralja
Konstantina II. U septembru 1968. godine, Albanija e i zvanino napustiti Varavski pakt,
protestvujui protiv sovjetske invazije na ehoslovaku.

Slubeni list FNRJ Meunarodni ugovori i drugi sporazumi, br. 3, I, 29.4.1953., str. 1-3.
Skakun, Milan, Ibidem, str. 146.
23
Predvieno je da Skuptina ima 60 parlamentaraca, to podrazumijeva da bi parlamenti svake drave delegirali
po 20 predstavnika. Odluka bi bila doneena, nakon postizanja veine u svakoj grupi predstavnika (pojedinano).
24
Famoznim Dekretom 770, zabranjeno je podvrgavanje abortusu i korienje kontracepcije, svim enama mlaim
od 45 godina, koje nijesu imale najmanje etvoro djece. Ovakav zakon je imao za cilj stvaranje velike rumunske
nacije. (izvor: Lataianu, Manuela, The 1966 law concerning prohibition of abortion in Romania and its
consequences - the fate of one generation, Warsaw, Polish Academy of Sciences, s.d.; unos na: Max Planck
Institute for Demographic Research, url: http://www.demogr.mpg.de/Papers/workshops/010623_paper25.pdf).
21
22

Vrijeme otopljavanja hladnoratovskog sukoba e na Balkanu proizvesti niz razliitih

dogaaja, koji e usmjeriti nove tendencije u formiranju intrigantne politike atmosfere. U
Jugoslaviji e doi do buenja masovnih nacionalnih pokreta, naroito u Hrvatskoj
(MASPOK)25 i Sloveniji (Cestna afera), gdje e biti zatraena vea autonomna prava za ove
dvije federalne jedinice. Takve okolnosti e uticati na donoenje novog Ustava SFR Jugoslavije,
u februaru 1974. godine, kojim su poveane nadlenosti republika i (naroito) autonomnih
pokrajina, koje e de facto dobiti status federalnih jedinica.26 Josip Broz Tito e biti proglaen
za doivotnog predsjednika Jugoslavije. Iste godine, u julu mjesecu, u Grkoj e doi do pada
vojne hunte, a Grka e ubrzo biti proglaena republikom. U Rumuniji e kondukator
auesku, sa ciljem konsolidovanja line vlasti, ustanoviti i preuzeti funkciju predsjednika
drave. Albanija e se u tom vremenu, nakon prekida politikih odnosa sa Kinom (1976.)
samoizolovati, to e dovesti do faktikog unitenja albanske privrede.27 Zanimljivo je
spomenuti i to da e se broj stanovnika Albanije u periodu od 1945. do 1985. godine uveati
na 3 miliona (tanije utrostruiti), usljed restriktivne politike koju su nametali natalitetski
zakoni.28
Korijeni jugoslovenske krize su se meutim nazirali i ranije. Rukovodstvo SR Srbije e
Predsjednitvu SFRJ, u martu 1977. godine, predstaviti tzv. Plavu knjigu, zvanino neobjavljeni
izvjetaj o ustavnom poloaju SR Srbije, njenoj rezultantnoj i asimetrinoj podijeljenosti na tri
dijela, koja je onemoguavala Srbiji da uspostavi sutinske ingerencije nad autonomnim
pokrajinama: Vojvodinom i Kosovom (koje su de facto imale status federalnih jedinica). Tada
Poznato kao Hrvatsko proljee ili MASPOK (masovni pokret) - kao osnovni problem e se nametnuti
identitetska pitanja, nesrazmjerna nacionalna zastupljenost Hrvata u dravnoj administraciji i vojsci, kao i
odricanje od alokacija u korist tzv. nerazvijenih krajeva. Zanimljivo je spomenuti da e u toku Afere MASPOK biti
uhapen i dr Franjo Tuman, budui predsjednik Hrvatske, koji e zbog svojih politikih aktivnosti biti zatvorski
kanjavan.
26
Uvod u ovakav epilog ureenja jugoslovenske drave je zapoet krajem 60-ih godina. Najprije e u aprilu 1967.
godine biti usvojeni amandmani na tadanji Ustav SFRJ, o uveanju nadlenosti republika. U februaru 1968.
godine, CK Saveza komunista BiH e definisati jugoslovenske Muslimane kao posebnu naciju. U decembru iste
godine e biti doneeni novi amandmani na Ustav SFRJ, kojima e biti suene pojedine nadlenosti federacije,
autonomne pokrajine e dobiti pravo na sopstveni Vrhovni sud, dok e iz imena - AP Kosovo i Metohija biti
izbaen naziv Metohija, i pokrajina e biti preimenovana u SAP Kosovo. Bie osnovan i Pritinski univerzitet i
zvanino odobreno javno isticanje albanske nacionalne zastave. Protiv decentralistikih tendencija koje postaju
dominantne u Jugoslaviji e se, po logici stvari, izjasniti srbijansko rukovodstvo, apostrofirajui ugroenost
vitalnih interesa SR Srbije. Josip Broz e uskoro smijeniti kompletno republiko rukovodstvo SR Hrvatske, a
smijenie i liberalnu struju u partijskom rukovodstvu Saveza komunista Srbije (na elu sa Markom Nikeziem i
Latinkom Perovi), zbog navodnog liberalnog anarhizma.
27
U Albaniji e 70-ih i 80-ih godina biti izgraeno preko pola miliona uzemljenih betonskih bunkera, sa ciljem
odbrane zemlje od potencijalnog spoljneg napada (u prvom redu, iz straha, od Jugoslavije). (izvor: Warrick, Joby
(Staff Writer), Albania's Chemical Cache Raises Fears About Others, Washington Post, January 10, 2005., p.
A01.)
28
I u Albaniji e biti zabranjeno podvrgavanje abortusu, a svaka ena koja je raala natprosjean broj djece,
dobijala je dravnu nagradu Majka Herojina, i novanu nadoknadu. (izvor: Tapon, Francis, The Hidden Europe:
What Eastern Europeans Can Teach Us, s.l., SonicTrek Inc., 2012., p. 452).
25

e nastupiti period vidnijeg pada jugoslovenske ekonomije, dok e u maju 1980. godine umrijeti
Josip Broz Tito. Njega e naslijediti devetolano predsjednitvo (sa predstavnicima
Predsjednitva SKJ, est republika i dvije pokrajine). Uskoro e se aktuelizovati u javnosti i
pitanje drastinog pada broja srpskog i crnogorskog stanovnitva na Kosovu29, to e izazvati
albansku reakciju. U toku marta 1981. godine otpoinju albanski protesti na Kosovu, u okviru
kojih e blizu 25 hiljada Albanaca traiti da pokrajina Kosovo dobije status republike.
Intervencijom dravnih snaga protesti e biti ubrzo ugueni, ali e pojava takvih etnikih tenzija
najaviti novu politiku krizu u Jugoslaviji. U Sloveniji dolazi do buenja graanskog i
nacionalnog pokreta, koji e zahtijevati politiki pluralizam i slobodu govora. U maju 1986.
godine, Slobodan Miloevi dolazi na elo Saveza Komunista Srbije, a u septembru iste godine,
beogradske Veernje novosti e objaviti famozni Memorandum Srpske Akademije Nauka i
Umetnosti.30 Spomenuti memorandum e osuditi tadanji predsjednik SR Srbije Ivan
Stamboli, nazivajui ga ovinistikim manifestom. Docnije e Stamboli, u decembru iste
godine, biti poraen na partijskim izborima od strane Slobodana Miloevia, i podnijee
ostavku. U toku oktobra i novembra 1988. godine, doi e do smjene vojvoanskog i kosovskog
pokrajinskog rukovodstva, koji e biti zamijenjeni politiarima lojalnim Slobodanu Miloeviu.
U januaru 1989. godine, u Titogradu (dananja Podgorica, Crna Gora), dolazi do masovnih
(antibirokratskih) demonstracija protiv crnogorskog republikog rukovodstva, to e rezultirati
i njihovom ostavkom. Novo rukovodstvo Saveza komunista Crne Gore, u najveem dijelu,
inie saveznici Slobodana Miloevia. U martu 1989. godine, jugoslovenski premijer postaje
Ante Markovi, a Skuptina SR Srbije usvaja amandmane na Ustav, kojima se pokrajinama
oduzimaju obiljeja dravnosti. Iste godine, u maju mjesecu, Slobodan Miloevi e biti izabran
za predsjednika SR Srbije, dok e u junu, u Zagrebu, biti osnovana politika stranka Hrvatska
Demokratska Zajednica (HDZ). U istom mjesecu e Slobodan Miloevi odrati svoj famozni
govor na Gazimestanu31 (kod Pritine), dok e 17. septembra Skuptina Slovenije izbrisati iz
Prema zvaninim popisnim podacima, na Kosovu je 1961. godine ivjelo 27,4% Srba i Crnogoraca, dok ih je
1981. bilo gotovo duplo manje - 14,9%. (izvor: Demografske promene Kosova u periodu 1948-2006 (verzija na
srpskom jeziku), Pritina, Zavod za statistiku Kosova, 2008., str. 7; unos na: Agjencia e Statistikave t Kosovs,
url: http://esk.rks-gov.net/SER/publikimet/doc_view/713-demografske-promene-kosova-u-periodu-1948-2006).
30
U pitanju je bio politiki dokument, kreiran sa ciljem da se profilie kao zvanian stav srpske inteligencije. U
njemu je ocijenjeno da decentralizacija vodi dezintegraciji Jugoslavije i da je srpski narod ugroen rjeenjima
Ustava iz 1974. godine (naroito na Kosovu, i u Hrvatskoj). Takoe, stanovita ovog memoranduma su poivala
na tezi da federalne jedinice Slovenija i Hrvatska, preuzimaju kontrolu nad ekonomijom Srbije, iz koje savezna
drava crpi cjelokupne industrijske kapacitete. Albanski protesti na Kosovu su oznaeni kao neofaistika
agresija. U sluaju raspada Jugoslavije, Srbija je, prema ovom dokumentu, duna da brine iskljuivo o svojim
nacionalnim interesima. (izvor: Mikhailovi, Kosta; Kresti, Vasilije, Memorandum SANU: odgovori na kritike,
Beograd, SANU, 1995.).
31
Naroito se kontraverznom smatra reenica: Opet smo pred bitkama i u bitkama. One nisu oruane, mada ni
takve jo nisu iskljuene.
29

svog imena epitet Socijalistika i donijeti amandmane na slovenaki ustav, kojima se daje
prednost republikim u odnosu na savezne zakone.32 Ovakav potez Slovenije e oznaiti
konkretniju fazu disolucije u koju je polako, ali sigurno, ulazila jugoslovenska federacija.
U ostalim balkanskim dravama, situacija e biti neto manje dramatina. Grka e
1981. godine postati lanica Evropske zajednice (danas EU), ali e njen diplomatski spor sa
Turskom, po pitanju Kipra i razgranienja na Egeju, dobiti gotovo akutni karakter. U aprilu
1985. godine, umire albanski lider Enver Hoda, to e oznaiti poetak diskontinuiteta sa
preanjom politikom samoizolacije. Nakon revolta u Braovu (1987.) protiv diktature
aueskua, Rumunija e ui u proces opozicione konsolidacije. U toku 1988. i 1989. godine, iz
Bugarske e, usljed politike pritisaka i prisilne bugarizacije, izbjei preko 300 000 Turaka33 (to
e dodatno rezultirati padom poljoprivredne proizvodnje na jugu drave).
Novu stranicu u svjetskoj politikoj istoriji otvorie dolazak Mihaila Gorbaova na vlast
u SSSR-u 1985. godine, to e imati za posljedicu reformu unutranje i spoljne politike
sovjetske drave. On e dvije godine kasnije pokrenuti famoznu perestrojku, sa ciljem da
restrukturira sovjetski politiki i ekonomski sistem. Na spoljnem planu e biti naputen koncept
Brenjevljeve doktrine, i bie usvojen novi, kasnije popularno prozvan Sinatrina doktrina.34
Nakon ovakvih evolutivnih promjena u sovjetskoj politici, nastupie doba novih evropskih
revolucija, koje e obiljeiti kraj osamdesetih i poetak devedesetih godina, prolog vijeka.
Poslije Poljske revolucije (pokret Solidarnost) i Maarske revolucije, Istoni i Zapadni
Njemci e 9. novembra 1989. godine sruiti Berlinski zid, koji je dijelio jedan narod i itavu
Evropu na dva pola, generisana ideologijom. Uslijedie i Pliana revolucija u ehoslovakoj,
koja e epilogizirati dobrovoljnim i mirnim razdruivanjem eke i Slovake, tri godine
kasnije. Evropske revolucije nee zaobii ni Balkansko poluostrvo.
U Bugarskoj e, tokom oktobra i novembra 1989. godine doi do prvih demonstracija,
koje e se baviti ekolokim pitanjima. Komunistika partija Bugarske, svjesna evropskih
politikih potresa koji su bili na sceni (pad Berlinskog zida), i iz straha da bugarske
demonstracije ne dobiju masovniji karakter, e smijeniti Todora ivkova sa mjesta
predsjednika drave, i postaviti reformski nastrojenog Petra Mladenova. Ipak, demonstracije,
Uradni list SR Slovenije (brojh 32/89), Ustavni amandmani na Ustav socialistike republike Slovenije, Z
Uradni list SR Slovenije, 1989.
33
European Conference of Local Authorities, Official Report of Debates (Documents Working Papers),
Strasbourg, Council of Europe, 1992., p. 111.
34
Brenjevljeva doktrina, uspostavljena 1968. godine je glasila: Kada snage, koje su neprijatelji socijalizma,
pokuaju da preokrenu razvoj neke socijalistike zemlje u pravcu kapitalizma, to nije samo problem te zemlje, ve
zajedniki problem i briga svih socijalistikih zemalja. Sa druge strane, tzv. Sinatrina doktrina (simboliki
nazvana po antologijskoj pjesmi Frenka Sinatre I Did It My Way), je podrazumijevala novo stanovite sovjetske
spoljne politike, sadrano u stavu da se ne mijea u unutranja pitanja bilo koje drave.
32

na ijem e se elu nai anti-komunistike grupacije, e biti nastavljene, sa zahtjevom da se

izvedu demokratske reforme i ukine ustavna pozicija Komunistike partije Bugarske (KPB).
Na takve zahtjeve e pristati Petar Mladenov, i nakon odravanja okruglog stola (po poljskom
modelu), KPB e izgubiti svoju ustavnu ulogu, i bie zakazani prvi viestranaki izbori, za jun
1990. godine. Izbornu pobjedu e odnijeti Bugarska Socijalistika Partija, koja je predstavljala
politikog sukcesora KPB-e. U novembru, iste godine, Bugarska e ukloniti komunistiki
amblem sa svoje zastave, i izbaciti iz svog dravnog imena termin Narodna (Republika
Bugarska).
Nakon te e, na Maltekom samitu, ameriki predsjednik Dord Bu i sovjetski lider
Mihail Gorbaov, staviti formalnu taku na Hladni rat, u decembru 1989. godine bie izvedena
i Rumunska revolucija, u vidu pobune protiv tvrdog socijalistikog pravca, na kojem je
insistirao Nikolae auesku, kao i protiv koncepcije policijske drave, u okviru koje je tajna
policija Sekuritate imala gotovo neograniene nadlenosti. Ekonomska situacija u dravi je bila
dramatina (prosjena mjesena radnika zarada je iznosila oko 120 amerikih dolara35).
auesku je odbijao svaku ideju o reformi ekonomskog i destaljinizaciji politikog sistema.
Insistirao je na otplaivanju ino-duga (uspio je da vrati 11 milijardi dolara36) i izgradnji
megalomanskih projekata, od kojih e ostati najzapameniji vjetaki Kanal ernavoda-Negru
voda, dugaak 67 kilometara, koji skrauje plovni put izmeu Dunava i Crnog Mora. Rumunska
revolucija e krenuti iz Temivara, i prenijee se na ulice Bukureta. auesku e demonstracije
nazvati spoljnom agresijom na suverenitet Rumunije, i zakazae prisilni kontra-miting u
Bukuretu, na kojem e doivjeti fijasko. Koristei se svojevrsnom drvenom retorikom, na
bazi floskula i perifernih zakljuaka, on e temivarske demonstrante nazvati faistikim
agitatorima, to e izazvati burne reakcije kod okupljene mase, koja mu kroz zviduke i buku,
nee dozvoliti da nastavi svoj govor. Miting e se oteti kontroli, a okupljeni narod e probiti
policijske barikade. Nikolae auesku e, u panici, zajedno sa svojom suprugom Elenom,
napustiti Bukuret, i sletjee u rumunski grad Trgovite, gdje e biti uhapeni. Nakon tri dana,
25. decembra, njih dvoje e biti osueni na smrtnu kaznu, koja e odmah biti izvrena.
Rumunija e tako ui u istoriju, kao jedina komunistika drava koja je nasilnim putem
promijenila vlast i izvela revoluciju. aueskua e na predsjednikoj funkciji zamijeniti njegov

35

United Nations Development Program (UNDP), Human Development Report 2000; Trends in human
development and per capita income, New York, Oxford University Press, 2000.
36
Siani-Davies, Peter, The Romanian revolution of December 1989, s.l., Cornell University Press, 2005., p. 33.

nekadanji saradnik Jon Ilijesku.37 Epilog ove revolucije e biti sadran i u brojci od preko
hiljadu mrtvih i preko tri hiljade ranjenih ljudi.
U Albaniji e, nakon smrti Envera Hode, biti zapoet proces blagih ekonomskih
reformi, koje nee imati osjetniji karakter, koji je bio neophodan nakon viegodinje politike
samoizolacije. Pod pritiskom narodnih demonstracija (koje su krenule iz Skadra), albanski
predsjednik Ramiz Alia e pristati na zahtjeve za politikim reformama i sazivanjem
viestranakih izbora (mart, 1991.). On e potpisati i Helsinki zavrni akt, dok e njegova
transformisana Socijalistika partija Albanije, pobijediti na zakazanim izborima. Ipak, na
novim izborima, koji e biti odrani u martu naredne godine, vlast e preuzeti antikomunistika
opozicija, na elu sa Demokratskom partijom Albanije, lidera Sali Berie.
U Jugoslaviji e, meutim, situacija biti najdramatinija. Poto e u Ljubljani biti
zabranjeno anti-birokratsko okupljanje srpskih demonstranata, Srbija e proglasiti ekonomsku
blokadu Slovenije, u novembru 1989. godine, a sljedeeg mjeseca, Slobodan Miloevi e
odluiti da prekine slanje elektrine energije Hrvatskoj. U januaru 1990. godine, premijer Ante
Markovi e zapoeti reformu ekonomskog sistema Jugoslavije. Istog mjeseca e biti odran i
posljednji Kongres Saveza komunista Jugoslavije (SKJ), koji e se zavriti neslavno,
naputanjem slovenake i hrvatske delegacije, to e na kraju oznaiti raspad SKJ. Ubrzo e
zapoeti i masovne demonstracije na Kosovu. U februaru e biti doneeni amandmani na ustav
SR Hrvatske, koji e omoguiti organizaciju prvih viestranakih izbora. Srbi u Hrvatskoj e,
iz straha od potencijalnog izdvajanja Hrvatske, poeti sa organizovanjem protesta, u kojima e
se traiti ouvanje teritorijalnog integriteta Jugoslavije. U aprilu e biti odrani prvi
demokratski parlamentarni i predsjedniki izbori u Sloveniji, na kojima e pobijediti
Demokratska opozicija Slovenije (DEMOS), dok e slovenaki predsjednik postati Milan
Kuan (kao nezavisni kandidat). U istom mjesecu, na izborima u Hrvatskoj e pobijediti
Hrvatska Demokratska Zajednica (HDZ), na elu sa Franjom Tumanom (nekadanjim
akterom Hrvatskog proljea). Raspad Jugoslavije e najaviti i veliki neredi na fudbalskoj
utakmici Dinamo - Crvena Zvezda, odigranoj u Zagrebu, u maju mjesecu. Istog mjeseca, bie
osnovana i Stranka demokratske akcije (SDA) u Sarajevu, a Franjo Tuman e, u hrvatskom
Saboru, biti izabran za predsjednika, obrazlaui ustavni manifest, u kojem se najavljuje
oduzimanje statusa konstitutivnog naroda Srbima u Hrvatskoj. U junu mjesecu, Hrvatska e iz
svog imena izbaciti naziv Socijalistika, i usvojie nove (nekomunistike) dravne simbole,
a Vladimir eks (predsjednik hrvatskog Sabora) e izjaviti kako se Jugoslavija mora

37

Sebetsyen, Victor, Revolution 1989: The Fall of the Soviet Empire, New York, Pantheon Books, 2009.

transformisati u konfederaciju. Poetkom jula, srpski politiar iz Hrvatske, Milan Babi, e

najaviti formiranje srpske autonomne oblasti Krajina, a skuptina SAP Kosova e proglasiti
Kosovo republikom. Takvu odluku e, meutim, abolirati Srbija, ukidanjem kosovske
skuptine. Srbija e takoe donijeti izborni zakon, koji e omoguiti odravanje prvih
viestranakih izbora. U avgustu mjesecu, hrvatski Srbi e zapoeti tzv. Balvan revoluciju, a u
Sarajevu e biti osnovana Srpska demokratska stranka (SDS). U septembru mjesecu, Srbija e
donijeti Ustav, koji e u pojedinim politikim krugovima biti ocijenjen kao ustav nezavisne
drave. U oktobru, Srpsko nacionalno vijee e proglasiti stvaranje autonomne Republike
Srpske Krajine, na teritoriji Hrvatske. Istog mjeseca, hrvatsko i slovenako rukovodstvo e
ponuditi konfederalni model za novu organizaciju Jugoslavije, to e biti odbijeno. Slovenaki
parlament e ubrzo ukinuti 27 saveznih zakona na svojoj teritoriji, a statua bana Jelaia e
ponovno biti vraena na nekadanji Trg Republike u Zagrebu. U novembru e biti odrani i
prvi viestranaki izbori u Bosni i Hercegovini, na kojima e pobijediti nacionalna koaliciona
lista (SDA-SDS-HDZ BiH). U decembru e biti odrani izbori i u Srbiji, na kojima e pobijediti
Slobodan Miloevi i njegova Socijalistika partija Srbije (SPS), kao i u Crnoj Gori, gdje e
izbornu pobjedu odnijeti pro-miloevievski Savez komunista Crne Gore (kasnije Demokratska
partija socijalista). U Makedoniji e relativnu veinu u Sobranju dobiti Partija za makedonsko
nacionalno jedinstvo (poznata i kao VMRO). Krajem decembra, Republika Hrvatska e donijeti
novi Ustav, u kojem e Srbima biti oduzet status konstitutivnog naroda. Samo dan kasnije,
graani Slovenije e, na referendumu o dravnoj nezavisnosti, masovno glasati za
uspostavljanje slovenake drave. Na kraju 1990. godine, industrijska proizvodnja u Jugoslaviji
e opasti za 18,2%.
U januaru 1991. godine, Hrvatska e stvoriti svoje vojne snage (Vijee obrane), a
Generaltab JNA e zatraiti uvoenje vanrednog stanja na cijeloj teritoriji SFRJ, to e biti
odbijeno na Predsjednitvu.38 Devetog marta, iste godine, zapoee masovne demonstracije
opozicije u Beogradu, protiv vlasti Slobodana Miloevia, koje e biti uguene silom. 15. marta,
Slobodan Miloevi e u intervjuu za Radio-televiziju Srbije (RTS) izjaviti kako Jugoslavija
vie ne postoji. U maju mjesecu, bie odran i referendum o nezavisnosti u Hrvatskoj, na
kojem e se 94% graana izjasniti za dravnu samostalnost. 25. juna, Slovenija i Hrvatska e
proglasiti dravnu nezavisnost. Dva dana kasnije e zapoeti Desetodnevni rat u Sloveniji (sa
epilogom od preko 60 rtava), koji e biti zavren Brionskim sporazumom, nakon ega e se
JNA povui iz Slovenije. U avgustu e zasijedati arbitrana komisija Evropske zajednice, tzv.
Zanimljivo je rei da je odluujui glas protiv odluke o uvoenju vanrednog stanja u SFRJ dao bosanski Srbin Bogi Bogievi, to e u srpskim nacionalistikim krugovima biti oznaeno kao in veleizdaje.
38

Badinterova komisija, koja e izdati miljenje da su republike granice istovremeno i dravne

granice, i da pravo na samoopredjeljenje imaju republike, a ne narodi. Istog mjeseca, JNA e
zapoeti opsadu Vukovara, a u septembru e Makedonija proglasiti dravnu nezavisnost. JNA
e u oktobru mjesecu rektirati Banske dvore, u Zagrebu, i zapoeti opsadu Dubrovnika, a
hrvatske snage (pod komandom generala Mirka Norca) e izvriti masakr nad srpskim
stanovnitvom u Gospiu (operacija Medaki dep, najmanje 40 ubijenih civila).39 U
novembru e JNA osvojiti Vukovar, i izvriti masakr u Ovari, gdje e stradati preko 250
nedunih civila40, a hrvatsko politiko vostvo u BiH e proglasiti Hrvatsku republiku HercegBosnu. U decembru iste godine, savezni premijer Ante Markovi podnosi ostavku. U januaru
1992. godine, Evropska zajednica (na inicijativu Njemake), e priznati nezavisnost Slovenije
i Hrvatske, a srpsko politiko rukovodstvo u BiH e proglasti Republiku Srpsku BiH. U februaru
e biti organizovan referendum u Bosni i Hercegovini (na koji e izai oko 63% biraa, zbog
bojkota srpskog stanovnitva). 92% izalih graana e glasati za nezavisnost BiH. Nova
politika nestabilnost je bila na vidiku, ali je predratni Karington-Kutilijerov plan za mir iz
marta 1992. godine, otvorio nadu da bosansko bure baruta ipak nee eksplodirati. Meutim,
muslimanski lider Alija Izetbegovi e na koncu, nakon susreta sa amerikim ambasadorom u
Jugoslaviji, Vorenom Zimermanom, povui svoj potpis. U aprilu mjesecu, Evropska zajednica
i SAD e priznati nezavisnost Bosne i Hercegovine. Uslovi za rat u BiH su praktino bili
stvoreni. Paravojna jedinica Srpska dobrovoljaka garda (na elu sa eljkom Ranatoviem
Arkanom) e zauzeti bosanske gradove Bijeljinu i Zvornik. 27. aprila e biti proglaena SR
Jugoslavija, konstituisana od Srbije i Crne Gore. U martu 1992. godine, Ujedinjene Nacije
(UN) e uvesti sankcije SR Jugoslaviji (Rezolucija SB 757), oznaivi je najodgovornijom za
sukobe u bivoj Jugoslaviji.
Ante Markovi, koji je u toku svog mandata smanjio ino-dug Jugoslavije sa 21 milijarde
na 11,5 milijardi dolara, e tih dana (nakon spomenute ponude Evropske zajednice)
konstatovati: Te poruke, koje idu i na to da nam se prui takva snana materijalna i financijska
podrka, kakvu nismo mogli ni oekivati, izgleda ne dospijevaju u glave, u neke uarene glave,
nekih ljudi u naoj zemlji.41 Ratovi u Hrvatskoj i, naroito, u Bosni Hercegovini e imati
tragian epilog. Prvi vei predratni zloin u BiH e biti zabiljeen u Sijekovcu42, kod Bosanskog

39

Fischer, H.; McDonald, Avril, Yearbook of International Humanitarian Law, Volume 5, s.l., Cambridge
University Press, 2005., p. 478.
40
Hudson, Alexandra, U.N. tribunal to rule in Vukovar massacre case, Amsterdam, Reuters, 2007.
41
Dokumentarni film Dogovoreni rat (prvi deo), Radio Televizija Srbije, jun 2011. godine.
42
Helsinki Watch Report, War crimes in Bosnia-Hercegovina, NY, Human Rights Watch, Volume 1, 1992., p.
45.

Broda (mart, 1992.; ubijeno 47 srpskih civila, od strane muslimansko-hrvatskih jedinica). U

aprilu mjesecu e uslijediti opsada i bombardovanje Sarajeva, od strane snaga bosanskih Srba,
koja e trajati naredne etiri godine, i u okviru koje e nastradati blizu 10 hiljada civila.43
U maju 1992. godine, doi e do sastanka u Gracu, izmeu voa bosanskih Srba i
Hrvata, Radovana Karadia i Mate Bobana, na kojem se polemisalo o srpsko-hrvatskom
razgranienju u BiH, bez prisustva muslimanskih predstavnika. Njih dvojica e se dogovoriti,
gotovo perverzno, da nova srpsko-hrvatska granica u Hercegovini bude glavna ulica (Marala
Tita) u Mostaru. Predvidjeli su i postojanje male islamske tampon drave, izmeu srpskih i
hrvatskih granica, kao i meunarodnu arbitrau za oblast Posavine i grada Brkog.44 Smatra se
da je ovaj politiki dogovor, nastavak Sastanka u Karaorevu. Takvo stajalite e potvrditi i
pismo Franja Tumana, amerikom senatoru Robertu Dolu, koji e konstatovati da je dogovor
u Gracu, dio mirovne konferencije o Bosni i Hercegovini, iji je protektor (konferencije)
Evropska zajednica.45 U junu 1992. godine e nastupiti i vojni sukobi izmeu Armije BiH i
Hrvatskog vijea obrane, koji e intenzivno trajati sve do februara 1994. godine.46 Od aprila
1992. do januara 1994. godine, zabiljeeni su i teki srpski zloini u Foi, nad muslimanskim
(bonjakim) stanovnitvom tog kraja (epilog: oko 1900 mrtvih, i 850 nestalih47), kao i u
Viegradu (1760 rtava48), Prijedoru i Doboju. U januaru 1993. godine, muslimanske snage e
izvriti zloin u Bratuncu, nad srpskim stanovnitvom (preko 50 mrtvih civila). Istog mjeseca
bie stavljen na stol i tzv. Vens-Ovenov plan, koji e odbiti srpska strana.49 U julu iste godine,
doi e na red i Oven-Stoltenbergov plan, koji e odbiti muslimanska strana.50 U septembru
1993. godine, na Prvom bonjakom saboru, odranom u Sarajevu, bie u konanom usvojeno

43

Bassiouni, Cherif, Final report of the United Nations Commission of Experts established pursuant to Security
Council resolution 780, s.l., United Nations, 1994. (unos na: University of the West England; url:
http://www.ess.uwe.ac.uk/comexpert/ANX/VI-01.htm).
44
Kumar, Radha, Divide and fall? Bosnia in the annals of partition, Verso Books, 1997. p. 55.
45
Lukic, Reneo; Lynch, Allen, Europe From the Balkans to the Urals: The Disintegration of Yugoslavia and the
Soviet Union, s.l., Oxford University Press, 1996., p. 210-212.
46
U okviru ovog sukoba e biti zabiljeeno etniko ienje bosanskih Muslimana u Lavanskoj dolini, a konaan
zbir rtava se procjenjuje na oko 2 hiljade ubijenih i nestalih. (izvor: Istraivako-dokumentacioni centar Sarajevo,
Podaci o rtvama u Novom Travniku, Vitezu, Kiseljaku i Busovai; url: http://www.idc.org.ba).
47
Istraivako-dokumentacioni centar Sarajevo, Podaci o broju stradalih Foana, 2006.; url:
http://www.idc.org.ba.
48
Istraivako-dokumentacioni centar Sarajevo, Ljudski gubici 91-95, url: http://www.idc.org.ba.
49
Specijalni izaslanici UN-a Sajrus Vens i Dejvid Oven, e napraviti plan unitarne drave BiH, podijeljene na 10
samoupravnih (etnikih) pokrajina. Naime, rukovodstvo Srbije e prihvatiti ovaj plan, kojeg e na mirovnoj
konferenciji u Atini, u maju 1993. godine, poslije dugog ubjeivanja, potpisati ak i Radovan Karadi. Ipak,
Skuptina Republike Srpske je odbila da ratifikuje ovaj plan, usljed injenice da je njena vojska morala da se
povue sa 27% teritorije koju je kontrolisala. Bosanske Srbe e probati da ubijede u neminovnost ratifikacije
politiko vostvo SRJ (na elu sa Miloeviem), kao i grki premijer Konstantinos Micotakis, meutim
bezuspjeno.
50
Prema ovom planu, Torvalda Stoltenberga i Dejvida Ovena, BiH bi bila federalizovana, po sljedeim
proporcijama: 52% teritorije bi pripalo srpskoj, 30% muslimanskoj, a 18% hrvatskoj jedinici.

etniko ime Bonjak.51 U novembru te godine, Hrvatsko vijee obrane (HVO) e granatirati
Stari most, u Mostaru, koji e se uruiti u Neretvu. Jo jedan simbol spajanja civlizacija, naroda
i ljudi e nestati, kao i sve ono to je nekada na njegovim obalama ivjelo. Uslijedie i masakri
na Markalama, u istorijskom jezgru Sarajeva, u februaru 1994. (68 mrtvih, 144 ranjenih) i u
avgustu 1995. (37 mrtvih, 90 ranjenih). Nakon prvog napada, Generalni sekretar UN ButrosGali e inicirati intervenciju NATO pakta, koji e zapoeti vazdune napade na Republiku
Srpsku.
U martu 1994. godine, u Vaingtonu, predstavnici bosanskohercegovakih Hrvata (koje
je predstavljala Republika Hrvatska) i Bonjaka (Republike Bosne i Hercegovine) e potpisati
primirje, a ubrzo i Sporazum o formiranju Federacije Bosne i Hercegovine, koja bi u budunosti
omoguila stvaranje konfederacije sa Hrvatskom. U maju, te godine, hrvatske vojno-policijske
snage e izvesti Operaciju Bljesak, na prostoru zapadne Slavonije (koja se nalazila u sastavu
Republike Srpske Krajine - RSK), sa ciljem vraanja iste u okvire ustavno-pravnog poretka
Hrvatske. Ova akcija e izazvati iseljavanje oko 15 hiljada Srba iz ove oblasti.52 Istovjetno,
Vojska RSK e granatirati Zagreb, gdje e poginuti est civila, a bie ih ranjeno preko 170. U
julu 1995. godine, dogodie se najvei zloin u traginim jugoslovenskim ratovima Vojska
Republike Srpske (pod komandom generala Ratka Mladia) i srbijanska paravojna grupa
korpioni, e izvriti masovne masakre u bosanskom gradu Srebrenici, nad preko 7 hiljada
Bonjaka. Meunarodni sud pravde u Hagu e ovaj zloin, 2007. godine, proglasiti
genocidom.53 U avgustu 1995. godine, nastupie nova akcija hrvatskih vojnih snaga, poznata
kao Operacija Oluja, koja e se zavriti padom Republike Srpske Krajine. Sukob kria i krsta,
na ovom prostoru e proizvesti novu katastrofu. Operacija Oluja, koja e proizvesti egzodus
od 250 hiljada Srba iz Republike Hrvatske, e od strane Meunarodnog tribunala za bivu
Dr Muhamed Filipovi e tom prilikom izjaviti: Ko smo mi Bonjaci? Mi Bonjaci smo onaj dio naeg
prvobitnog bosanskoga naroda koji kontinuira svojstvo narodnoga bia ove zemlje, ostvaruje unutar toga bia
povijesni smisao i sadraj ove zemlje i nosi njeno povijesno i dravno pravo. Mi smo, dakle, nasljednici onoga to
je Bosna kao zemlja, kao drava i kao povijesni subjekt bila i jeste. To nae svojstvo nikoga ne iskljuuje iz
sudjelovanja u tom naslijeu i njegovoj perpetuaciji, ali nee da bude rtva parcijalnih odluka dijelova prvobitnog
bonjakog naroda da se identificira i vee za narodnosnu ideju, interese i dravno pravo nekih drugih drava i
naroda.
52
Samo tri mjeseca ranije, u januaru 1995. godine, hrvatskim Srbima e biti ponuen plan Z4, od strane Kontakt
grupe, na elu sa Piterom Galbrajtom, koji je podrazumijevao formiranje demilitarizovane autonomne oblasti
Srpska Krajina (koju bi inilo 11 srpskih optina), koja bi se reintegrisala u pravni sistem Republike Hrvatske, ali
bi istovremeno imala potpunu monetarnu i fiskalnu nezavisnost, svoje sudstvo i izborni sistem, predsjednika, grb,
zastavu, himnu, policiju (ali ne i vojsku). Zvanina Hrvatska je naelno prihvatila sporazum kao polazite za
pregovore, ali e krajiki Srbi ovaj prijedlog odbiti. (izvor: Paukovi, Davor, Uspon i pad RSK, Zagreb, 2005.).
53
Zakljuak MSP: Sud zakljuuje da su djela poinjena u Srebrenici (...) poinjena u nastojanju da se djelimino
eliminie grupa Muslimana Bosne i Hercegovine, kao cjelina, te prema tome zakljuujemo da je ovo bio in
genocida, poinjen od strane lanova Vojske Republike Srpske (...). (izvor: The Application of the Convention
on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide (Bosnia and Herzegovina v. Serbia and Montenegro,
Judgment, 2007., ICJ General List No. 91, p. 108, paragraph 297.)
51

Jugoslaviju, biti proglaena zdruenim zloinakim poduhvatom, sa ciljem trajnog i prisilnog

protjerivanja Srba.54
Situacija u Bosni i Hercegovini se poela dramatino mijenjati. Nakon zdruene
ofanzive bonjako-hrvatskih snaga, koje e teritoriju Srba svesti na manje od 50%, u avgustu
1995. godine NATO avijacija e otpoeti dvonedjeljne napade na Republiku Srpsku, nakon
ega e srpske snage povui naoruanje sa pozicija oko Sarajeva, to je znailo da je opsada
ovog grada konano zavrena. U novembru 1995. godine, u Dejtonu, bie potpisan mir izmeu
zaraenih strana, u BiH. Sporazum e potpisati Slobodan Miloevi, Franjo Tuman i Alija
Izetbegovi, a u decembru e biti i sveano ratifikovan, u Parizu. Prema Dejtonskom
sporazumu, Bosna i Hercegovina je definisana kao nezavisna i meunarodno priznata drava,
koju ine tri konstitutivna naroda: Bonjaci, Srbi i Hrvati, i dva politika entiteta: Federacija
BiH (51%) i Republika Srpska (49%).55 U avgustu 1996. godine, bie uspostavljeni diplomatski
odnosi izmeu SR Jugoslavije i Republike Hrvatske.
Nakon etnikih tenzija u Targo Mureu i politikih protesta, poetkom 90-ih godina,
Rumunija e se suoiti sa velikim stepenom siromatva, u periodu politiko-ekonomske
tranzicije. Prosjena plata, u Rumuniji, je 1996. godine bila meu najniima u istonoj Evropi,
i iznosila je oko 108 amerikih dolara.56 U Bugarskoj e situacija biti prilino slina (sa
prosjenom platom od 120 dolara57), dok e nivo kriminala i korupcije biti ekstremno izraen.
Na elo drave e 1992. godine doi anti-komunistiki Savez demokratskih snaga, ija e
politika masovne privatizacije izazvati visok stepen nezaposlenosti. Takvu politiku situaciju
e iskoristiti Socijalistika partija, na elu sa anom Videnovim, koji e pobijediti na
parlamentarnim izborima, odranim 1995. godine. Ipak, Bugarska e uskoro ui u teku fazu
hiper-inflacije i slom bankarskog sistema. Albanija e se, u tom vremenu, suoavati sa tekim
problemom nezaposlenosti (preko 300 hiljada nezaposlenih), ali i dramatinim politikim
odnosima sa Grkom (koja e protjerati oko 70 hiljada ilegalnih albanskih imigranata). Ipak,
Albanija e u septembru 1995. godine, sklopiti sporazum sa 41 bankom sa zapada, i oboriti
spoljni dug sa 500 miliona na 100 miliona amerikih dolara. 1996. godine e situacija u zemlji
poeti da se popravlja, pa e broj nezaposlenih biti smanjen na 170 hiljada. Iako e se politika
situacija na spoljanjem planu popravljati (usljed intenziviranja saradnje sa Grkom), Albanija
54

Unos na: International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia; url: http://www.icty.org/case/gotovina/4.
Granice entiteta e u najveoj mjeri biti sline onima koje je predloila Kontakt grupa, 1994. godine.
56
Atal, Yogesh, Poverty in transition and transition in poverty: recent developments in Hungary, Bulgaria,
Romania, Georgia, Russia, Mongolia, s.l., Berghahn Books, 1999., p. 118.
57
Brown, J.F., Open Media Research Institute, The OMRI annual survey of Eastern Europe and the former Soviet
Union, 1996: forging ahead, falling behind, s.l., M.E. Sharpe, 1997., p. 152.
55

e se u maju 1996. godine suoiti sa dubokom unutranjom politikom krizom. Demokratska

partija Sali Berie, e dobiti 87% glasova na, tada odranim parlamentarnim izborima.
Socijalistika partija e optuiti Beriu za izbornu krau, a vrhunac nezadovoljstva e nastupiti
poetkom 1997. godine, u vrijeme svojevrsnog graanskog rata, ili tzv. Anarhije u Albaniji,
koja e nastupiti zbog rudimentarnog finansijskog sistema u dravi, koji se bazirao na tzv.
Poncijevoj emi i famoznim piramidalnim investicionim fondovima, koji su bili legalni plat za
krijumarenje oruija i pranje novca. Tako e graani Albanije, zahvaljujui takvom sistemu,
izgubiti preko milijardu dolara sopstvenog novca.58 U toku Anarhije u Albaniji, ivot e izgubiti
oko dvije hiljade ljudi, a poltika kriza e se zavriti izbornom pobjedom Socijalistike partije,
u junu, iste godine.
SR Jugoslavija e, nakon ukidanja meunarodnih sankcija i jedne od najveih svjetskih
hiperinflacija ikada, otpoeti sa neznatnim ekonomskim oporavkom.59 Ipak, oko 800 hiljada
ljudi e biti nezaposleno60, u dravi e figurirati oko 900 hiljada izbjeglica61, a prema izvjetaju
Crvenog krsta (iz 1996. godine) 3 miliona graana Jugoslavije je ivjelo na liniji siromatva.62
Politika kriza u zemlji e nastupiti 1996. godine, kada e opoziciona lista Zajedno
pobijediti na lokalnim izborima (u svim veim gradovima Srbije), to e Miloeviev reim
odbiti da prizna. Ubrzo e nastupiti masovni graanski i studentski protesti irom Srbije (koji
e krenuti iz Nia). Poslije 117 dana demonstracija, Miloevi e ipak, u februaru 1997., priznati
opozicionu pobjedu na lokalnom nivou, nakon dolaska specijalnog izaslanika OEBS-a Felipea
Gonzalesa, usvajanjem lex specialisa.63

64

Tada e se intenzivirati i vojno-politiki sukobi na

Kosovu i Metohiji. 1997. godina oznaava prekretnicu i na crnogorskoj politikog sceni. Dolazi
do velike crnogorske politike izme i sukoba dvije struje u Demokratskoj Partiji Socijalista (do
tada, glavnom politikom savezniku Slobodana Miloevia u Crnoj Gori) i to po pitanju statusa
Crne Gore u dvolanoj jugoslovenskoj federaciji. Oko tadanjeg crnogorskog premijera Mila
ukanovia e se formirati frakcija koja se zalagala za federalni koncept drave Srba i
Crnogoraca, naspram frakcije predsjednika republike Momira Bulatovia i njegovog
unitaristikog koncepta Jugoslavija bez alternative!. Nakon razlaza te dvije politike struje
58

Pike, John, Albanina Civil War (1997), s.l. (unos na: globalsecurity.org).
Oporavak e biti iniciran programom guvernera Narodne banke Jugoslavije, Dragoslava Avramovia, koji e
zaustaviti hiperinflaciju, i uspostaviti odnos 1:1, izmeu jugoslovenskog dinara i njemake marke. Ipak, nakon
njegovog otvorenog kritikovanja politike Slobodana Miloevia, Avramovi e ubrzo biti smijenjen.
60
Europa Publications Limited, Central and South-Eastern Europe 2003, London, Routledge, 2002., p. 606.
61
Jeffries, Jan, The former Yugoslavia at the turn of the twenty-first century: a guide to the economies in transition,
London, Routledge, 2002., p. 610
62
Ibidem, p. 609.
63
Nikoli, Milo, The tragedy of Yugoslavia, s.l., Nomos, 2002., p. 82.
64
Socijalistika Partija Srbije e, meutim, na parlamentarnim izborima 1997. godine, pobijediti opoziciju, nakon
njenog razilaenja (najvei dio opozicije e bojkovati izbore).
59

aktuelizovana je pria o novom crnogorskom putu. Mnogi su protumaili da se ve tada

razmilja o projektu nezavisne Crne Gore. Meutim krajnje smireno i u svom duhu, tadanji
predsjednik crnogorskog parlamenta Svetozar Marovi je bio prvi koji je demantovao takvu
mogunost: Srbija i Crna Gora su dvije stare evropske drave i njihovo odvajanje nije
neophodno da bi se to potvrdilo.65 U Hrvatskoj e nastupiti ozbiljna ekonomska depresija,
usljed posljedica rata ali i loeg procesa privatizacije i denacionalizacije. Nepotizam koji je
vladao u dravnim strukturama, ali i Tumanov autoritarizam66, e dodatno uticati na
ekonomsku krizu u zemlji. Posljedice divljeg kapitalizma e oteati i brojka od 400 hiljada
izbjeglica. U novembru 1995. godine (kada e prosjena plata iznositi 275 dolara67), bie
potpisan Erdutski sporazum, izmeu Hrvatske i SR Jugoslavije, o reintegraciji podruja istone
Slavonije, Baranje i istonog Srema, u okvire hrvatske drave (pod administrativnim nadzorom
UN-a, na bazi rezolucije 1037.).
Situacija u Bosni i Hercegovini e ui u stabilniju fazu. Funkciju Visokog predstavnika
za BiH (koja, kao funkcija, ima najvei autoritet u zemlji) e preuzeti Karl Bilt, a NATO pakt
e poslati 60 hiljada vojnika, radi odravanja mira u Bosni i Hercegovini. Radovan Karadi
i Ratko Mladi e se povui iz vojno-politikih poslova Republike Srpske, nakon to je protiv
njih podignuta meunarodna optunica (1995.). 1996. godine e biti formirano Predsjednitvo
BiH, koje e initi: Alija Izetbegovi, Momilo Krajinik i Kreimir Zubak. Ekonomska
situacija, nakon rata, bie haotina. Prema nalazu Svjetske banke, 60% stanovnitva e biti
nezaposleno.68 Procijenjeno je da e za obnovu zemlje biti neophodno preko 5 milijardi
dolara.69 Makedonija e se, nakon izglasavanja dravne nezavisnosti, najprije suoiti sa
politiko-identitetskim konfliktom koji e imati sa zvaninom Grkom. Usljed grkomakedonskog spora oko istorijskog imena - Makedonija, Ujedinjene Nacije e je, 1993. godine,
priznati kao Bivu Jugoslovensku Republiku Makedoniju (BJRM).70 No, to nee biti kraj ovog
spora, jer e Grka biti nezadovoljna injenicom da (BJ) Republika Makedonija koristi na
svojoj dravnoj zastavi simbol antike Makedonije Verginino sunce (zvijezdu iz Kutlea),

Gruji, Dragoslav, Markuzijanac sa Biblijom, Beograd, Vreme, br. 636., 2006.

Tuman e, recimo, izazvati tzv. Zagrebaku krizu, 1995. godine, kada e odbiti da prizna pobjedu opozicije na
lokalnim izborima u Zagrebu, i istovremeno da verifikuje kandidaturu opozicione liste za gradonaelnika. Kasnije
e, na kontraverzan nain, pridobiti dva opoziciona odornika, i formirati vlast u Zagrebu.
67
Europa Publications Limited, Ibidem, p.183.
68
Jeffries, Jan, Ibidem, p. 180.
69
Ibidem, p. 184.
70
Grko-makedonski spor oko dravnog imena e opstati i do dananjih dana. Makedonija e insistirati na svom
ustavnom dravnom imenu Republika Makedonija, dok e Ujedinjene Nacije predloiti meunarodni naziv
Republika Makedonija (Skopje). U meunarodnim relacijama su se mogli uti i drugaiji prijedlozi: Demokratska
Republika Makedonija, Nezavisna Republika Makedonija, Nova Republika Makedonija, Sjeverna Makedonija,
Gornja Makedonija. Grka strana e predloiti naziv Nova Makedonija.
65
66

kao i njene istorijske pokrajine Grke Makedonije. Stoga e Grka, 1994. godine uspostaviti
trgovinsku blokadu, a naredne godine e uvesti i sankcije prema Republici Makedoniji.
Makedonske institucije e, 1995. godine, biti primorane da promijene dravnu zastavu, i da
apliciraju uto sunce sa osam zrakova (umjesto onog iz Kutlea, koje je imalo esnaest zrakova).
Verginino sunce e, na osnovu odluke Svjetske organizacije za intelektualnu svojinu, biti
proglaeno istorijskom tekovinom grke drave. Ekonomska situacija u zemlji e biti
nepovoljna, a prosjena plata e do 1999. godine evoluirati niskim intenzitetom, i doi do nivoa
od svega 180 dolara.71
Slovenija e meutim biti jedini svijetli primjer disolucije SFRJ. Ona e odmah ui u
fazu privatizacije i liberalizacije trita. 1993. godine e postati lanica Meunarodnog
monetarnog fonda (MMF) i Svjetske banke, potpisae trgovinski sporazum sa Evropskom
Unijom, u koju e putovati 70% slovenakog izvoza. Nivo nezaposlenosti e se 1996. godine
smanjiti na 7,5%, a stepen inflacije na 9,9%. Iste godine e biti potpisan i Sporazum o
pridruivanju sa EU. Iako nivo stranih investicija u Sloveniji nee biti impozantan, zbog
zakonske regulative da stranci ne mogu biti vlasnici zemlje u Sloveniji (do 1997.), najsjevernija
junoslovenska drava e se kretati u pravcu intenzivnog ekonomskog razvoja. Slovenaki
GDP e biti najvei u bivoj Jugoslaviji, a 2000. godine e biti vei za 14% od onog iz 1989.
godine. Na elu slovenake vlade, punih deset godina (1992-2002.), e se nalaziti Janez
Drnovek.
Balkan e na samom kraju 20. vijeka, doivjeti novu tragediju. 1999. godine e doi do
eskalacije sukoba na Kosovu i Metohiji72, izmeu vojno-policijskih snaga SR Jugoslavije i
paravojne Oslobodilake vojske Kosova (OVK).73
Rat e, meutim, dobiti na intenzitetu nakon zloina u Raku (januar, 1999.), u kojem
je ubijeno preko 4074 etnikih Albanaca, od strane jugoslovenskih snaga. lanovi verifikatorske
komisije OEBS-a e ovaj in definisati kao akt etnikog ienja. Kontakt grupa e ubrzo
organizovati mirovne pregovore u Rambujeu, u februaru 1999. godine, u okviru kojih e biti
ponuen mirovni sporazum, koji e jugoslovenska strana odbiti. Ubrzo e uslijediti
kontinuirano (dvoipomjeseno) bombardovanje SR Jugoslavije, od strane NATO pakta. U toku
bombardovanja, jugoslovenske vojne i paravojne snage e izvriti nekoliko zloina nad
71

Vaknin, Samuel, After the rain: how the West lost the East, s.l., Narcissus Publishing, 2000., p. 161.
Tihi sukob izmeu OVK i policijskih snaga Republike Srbije e trajati od 1996. godine.
73
OVK e od strane Stejt Dipartmenta, do 1998. godine, biti oznaena kao teroristika organizacija, ali e nakon
toga, iz povjerljivih razloga, takva kvalifikacija biti uklonjena. (izvor: Reveron, Derek S., Stevenson Murer,
Jeffrey, Flashpoints in the war on terrorism, London, Routledge, 2006., p. 68-69.)
74
EXECUTIVE SUMMARY on the work of the European Union Forensic Expert Team in Kosovo, the Federal
Republic of Yugoslavia, July 2000. (url: http://balkanwitness.glypx.com/Racak-FET-summary.htm)
72

kosovskim Albancima (Velika Krua, Suva Reka, itd.). U aprilu mjesecu, Slobodan Miloevi
e napraviti jedan od najbizarnijh poteza u svojoj politikoj karijeri i zatraie od ruskog
Ministarstva inostranih djela, primanje Jugoslavije u Savez Rusije i Bjelorusije. Na vrhuncu
rata e biti registrovano preko 850 hiljada albanskih izbjeglica.75 Nakon diplomatske misije
Martija Ahtisarija i Viktora ernomindina, i razgovora sa Slobodanom Miloeviem, bie
potpisan, u Kumanovu (Makedonija), u junu 1999. godine, vojno-tehniki sporazum izmeu
NATO-a i vojno-policijskih snaga SRJ, o povlaenju jugoslovenske vojske i policije sa Kosova.
Taj in e, u konanom, oznaiti kraj bombardovanja SR Jugoslavije. Nakon potpisivanja
Kumanovskog sporazuma, preko 150 hiljada Srba e napustiti Kosovo.76 U Savjetu
bezbjednosti UN, bie usvojena Rezolucija 1244, koja konstatuje formalno postojanje
suvereniteta SR Jugoslavije na podruju Kosova. U realnosti i praksi, zvanina SRJ e izgubiti
sve ingerencije na ovom prostoru. NATO snage e tokom bombardovanja SRJ isputati razliite
vrste kasetnih bombi, kao i municije sa osiromaenim uranijumom, a broj nastradalih od
posljedica bombardovanja e (prema procjeni Human Rights Watch-a) dostii cifru od 5
hiljada.77 Prema studiji Fonda za humanitarno pravo, iz Beograda, u ratu na Kosovu je stradalo
preko 13 hiljada ljudi, od ega 68% Albanaca, 18% Srba, i 14% ostalih).78
U januaru 2000. godine u Hrvatskoj e osvojiti vlast socijal-liberalna koalicija, na elu
sa Milanom Raanom, dok e sljedeeg mjeseca Stipe Mesi postati novi predsjednik
Republike Hrvatske.79 U martu 2000. godine, u okviru politikog sistema Bosne i Hercegovine
bie uspostavljen Distrikt Brko. Nakon perioda tzv. negativne tranzicije (ne-tranzicije) u Srbiji,
dolazi do politikog pada Slobodana Miloevia, 5. oktobra 2000. godine. U januaru 2001.
godine e zapoeti vojni sukobi u Republici Makedoniji. Albanska paravojna grupacija
Oslobodilaka nacionalna armija (ONA), e napasti makedonske bezbjednosne snage, nakon
ega e nastupiti nemiri, koji e odnijeti blizu hiljadu ljudskih rtava. Sukob je zavren nakon
intervencije NATO-a i potpisivanja Ohridskog sporazuma (avgust, 2001.). Na bazi ovog
dokumenta, albanska etnika zajednica e dobiti iroku kulturno-politiku autonomiju, dok e
albanski jezik dobiti zvanini status (uz makedonski). Uzvratno, albanska strana e priznati sve

75

Radeljic, Branislav, Kosovo 1998-2008: Human Rights from War to Independence, West Virginia, Bethany
College, 2008., p. 5.
76
Unos na: HRW; url: http://www.hrw.org/en/reports/1999/08/01/abuses-against-serbs-and-roma-new-kosovo.
77
Unos na: Human Rights Watch; Kosovo; url: http://www.hrw.org/legacy/reports/2000/nato/Natbm200-01.htm
78
Fond za humanitarno pravo, The Kosovo memory book, s.l., Humanitarian Law Center, 2009.
79
U martu mjesecu, iste godine, bie demontirana direktna predsjednika linija Zagreb-Beograd, posredstvom
koje su Franjo Tuman i Slobodan Miloevi odravali direktnu telefonsku vezu, koju je zatekao Stipe Mesi, po
izboru za predsjednika Hrvatske, u predsjednikoj rezidenciji u Zagrebu. Mesi e to i sam potvrditi u svom
intervjuu, u martu 2011. godine, Sinii Bogdaniu (DW), kao i u dokumentarnom filmu Dogovoreni rat, u
produkciji RTS-a.

makedonske institucije i odustati od separatistikih tenji. U martu 2002. godine, srbijansko i

crnogorsko rukovodstvo e potpisati tzv. Beogradski sporazum, iji e moderator biti generalni
sekretar Savjeta EU Havijer Solana. Ovaj sporazum e najaviti transformaciju SR Jugoslavije
u labavu federalnu uniju, sa novim imenom Srbija i Crna Gora.80 U maju 2006. godine, Crna
Gora e na referendumu obnoviti dravnu samostalnost (a samim tim i Srbija). U februaru 2008.
godine, institucije Kosova su donijele unilateralnu deklaraciju o nezavisnosti pokrajine, koju e
priznati veliki broj relevantnih svjetskih drava.
U politikim i ratnim sukobima na Balkanu, u periodu od 1989. do 1999. godine je
stradalo preko 150 hiljada ljudi. Blizu dva miliona civila je raseljeno. U talasu novih ideologija
i starih religija, balkanski narodi e poistovjeivati komunizam i ateizam, naciju i religiju...
Etnika diskrepancija e izazvati trajne potrese, koji nee biti vidljivi, ni post-faktum, u
budunosti, u kojoj e nacionalne tenzije postati svojevrsna trajna kategorija.

Beogradskim sporazumom e biti predvieno organizovanje referenduma o dravnoj nezavisnosti (nakon tri
godine), i u jednoj i u drugoj dravi lanici, ukoliko to budu eljele.
80