a a No 2010 cumprironse 125 anos da 10858829" que se fixo, e non fol pouco con tanta indiférenza e mal disirnu- lada hostilidade oficial, foi 4 iniciativa social, impulsado por sectores populares ou pequenas empresas conscientes do seu valor e da stia vixencia, coa axuda dalgins concellos. Este libro hai que inserilo dentro do esforzo colectivo por nos facer cons- Cientes do noso propio valor, neste caso do valor dunha obra litetaria e dunha muller, Rosalia de Castro, que transcenden o campo da literatura por seren sintomaticas da aspiracién e do. dereito 4 existencia do pobo galego, e tamén dunha perspec- tiva_ da historia e do mundo xenuina e moi esclarecedora, imprescindibel. Mantendo o tigor analitico e o manexo de fontes histéricas abondosas, caracteristicos do seu autor, é un. texto de facil, entretida e suxerinte lectura. De seguro que vai Incitar a reler a obra rosaliana, nuns casos; nouttos, a lela na sta totalidade; en moitos, a achegarse a ela por primeira vez con interese e devezo.Ao meu pai, Xosé, e 4 mifia nai, Concepcién, sempre na lembranza. Rosalia de Castro, estranxeira na stia patria (a persoa e a obra de onte a hoxe) Francisco RodriguezEdita ® Asociacién Socio-Pedagéxica Galega Autor ® Francisco Rodriguez Desefio de capa Distrito Xermar Maquetacién e Impresién Improset Gréficas ISBN 978-84-89679-99-3, Depésito Legal 350-2011 Rosalia de Castro, estranxeira na stia patria (a persoa e a obra de onte a hoxe) O meu agradecemento a Pilar Garcia Negro, Xodn Costa e Manuel Rei Romeu, polas stias inestimabeis observaciéns de todo tipo para mellorar 0 texto. ‘A Xoén Carlos Garrido, Xosé Manuel Bafios e Xosé Luis Braxe, vafa tamén o agradecemento pola stia axuda informatica. Francisco Rodriguez aoBS C27} Dee INDICE 1. A descuberta dunha nova Rosalia .......---- lL 2.- O contexto histérico: un perfodo critico (1837-1885) . 37 A expansién do capitalismo centralizador e a integracién de Galiza como colonia 37 ‘A desamortizacién ¢ 0 problema da propiedade da terra . . 41 ‘Acmigracién como consecuencia..... +--+ +++ 45 As datas clave e as distintas etapas do perfodo 54 - Amemaria hist6rica: 0 levantamento de 1846... . . 56 - O banquete de Conxo e a xeracién rosaliana (1856). . « 63 % - Os precedentes ¢ 0 resultado do sexenio revolucionario (1868-1874) 81 - ARestauracion e 0 Rexionalismo (1875-1891) 3. Unha anilise sintética sobre Rosalia e a stia obra O paso da sociedade patriarcal 4 capitalista ou “civilizada” : Interese ¢ importancia das novelas rosalianas . . * Patriotismo e restauracién dunha literatura nacional . . Aexperiencia “revolucionaria” e a concepcién rosaliana do mundo e de Galiza O illamento social de Rosalfa e a marxinaci6n,de Galiza. .. . . . . 156 O proceso para unha integracién deformadora. ..... =. + 4- A orixinalidade da novelistica rosaliana: o intento de vivir da literatura . . O mito da liberdade romiéntica: La hija del mare Flavio... . . . 170 - A composicién de La hija del mar: as mulleres 4 espera de redenci61 - Amuller como ser capaz . . « ~ Xenio e poesia na muller do precapitalismo . . - Loucura e suicidio, como consecuencia do sufrimento e da frustaci6n ~ Avisi6n pi - Acomposicién de Flavio: historia dunha transformacién . . . . 189 ap a- Liberdade e cosmopolitismo: da natureza 4 sociedade. .. . . . 193 - Aaspiracién 4 igualdade e 4 sinceridade entre home e muller. . 196 - Aburguesamento e valor do difieiro. 2.2... 0.0.0.0 0. 200 Realismo ¢ exemplaridade: Rufnas e El caballero de las botas azules - . 202 ~ Acomposicin de Ruinas: unha parabola de intencién social moralizante «205 - Aexemplaridade da dialéctica vello/novo +. 209 - A influencia do socialismo ut6pico....... . 212 ~ Personaxes tfpicas e individuos - Acomposicién de El caballero de las botas azules: unha alegoria sobre o cambio. . . eee 218 - Otraballo como factor de dignificacin .... .. 22.2227 - Das mulleres na sociedade capitalista - O antieurocentrismo - A premonicién dun cambio inminente El primer loco: confesi6n dunha frustracién e participacin nun debate piblico +... eee eee eee 240 - Acomposicién da novela: a confesién dun travestido, alma de muller en corpode home......... 245 ~ Realismo e alegorfa: a procura de felicidade . . . 249 - Isolamentoe frustracion.......0..0.. 255 Conclusién: unha novelistica orixinal e un adianto do realismo . . . 259 5. Acreacién dunha literatura nacional: Cantares gallegos e Conto gallego............. 2. 265 Reivindicaci6n do pafs e necésidade dunha literatura nacional en lingua galega........... ~ As sintorhdticas recepciéns criticas. . . - Cantares gallegos: fraxilidade’e unidade mun pafs sen clase dizxente Sereen ne te nner En neteS 219 ~ Patriotismo e defensa do pobo galego.............. 302 ~ As intenci6ns de Rosalia: a incipienté narraciéh en galego... 308 6.- Folla Novas: “comedia humaha” e realistho critico.”..... . . 319 - A composicién do libro: as partes e a imaxe global’... . 329 - A liberdade de pensar: a confrontacién co dogmatismo Cat6liCo eee eee 354 - Unha vision da problemética feminina . 376 - A problemitica social ¢ 0 suxeito colectivo . . . -. » 383 7. Unha autobiografia profunda: En las orillas delSar ...... - 393 ~ Orixinalidade e marxinalidade: unha dificil integraci6n . . . . . 393 - Acomposicién do libro e 0 seu sentido. . 402 - Encubrimento e evidencia: a necesaria alegoria . . - 436 - Os xufzos eriticos sintomiticos . . . = 444 8. O problema lingiiistico e a obra literaria de Rosalia de Castro 455 A conciencia lingiifstica e os debates ao respecto na época .. . . « 456 Unha prdctica literaria condicionada: os xéneros como fenémeno social. . © A periodizacién literaria na nosa literatura: Rosalfa, poeta roméntica? ... . 9.- Da heterodoxia e a tolemia 4 beatificacién . - Amorte na miseria - Un traslado contflitivo - Unha longa transicién. ~ A apropiacién indebida 10.-Rosalfa, lirio na rocha . Unha bohemia peculiar . . ~ Entre 0 autoodio ¢ a reivindicacién - Franqueza sen tabis. : - Avance e impotencia na préctica lingilistica . ~ Proxecto cultural rede social .. . . . - Odesencanto ...:... Un matrimonio singular. . . - Delaresefillos..... ~- Compostela, cidade rosaliana..... . Retrato ideoldxico, fisico e psicosocial . As agonfas rosalianas Globalizacién e valorizacién dos nosos clésicos . Bibliografia. . .A DESCUBERTA DUNHA NOVA ROSALIA. Desde que a Universidade de Santiago e 0 Consello da Cultura orga- nizaran en 1985 0 Congreso rosaliano, sob a presidencia de D. Ricardo Carvalho Calero, co gallo do centenario da morte de Rosalfa, pasaron 25 anos (1985-2010). Cumprense, polo tanto, 125 anos do seu pasamento nes- te ano que corre. Naquel entén o Congreso serviu para expor o que se tifia avanzado, no plano erudito, no analitico e no interpretativo, nos quince anos anteriores, sobre 0 contexto, a vida e a obra do noso clésico por excelenci: poeta fundacional da literatura galega contempordnea. Malia a tendencia académica hexeménica, ancorada ainda en moitos t6picos e deformaciéns, apareceron alf claras manifestaciéns dun afén por desvendar 0 agochado, rachar as rutinas interpretativas, valorar o menosprezado e ignorado, e, so- bre todo, situar a persoa e a obra de Rosalfa na stia tendencia ideoléxica, filos6fica e actitudinal reais, moi afastadas do retrato reducionista, coro- lario-da stia forzada acomodacién ao papel secundarizado, marxinal, que, no desefio cultural espafiol, se lle asigna 4 cultura e 4 literatura de Galiza. Alf houbo diversas contribuciéns que se confrontaron,.con maior ou menor coraxe, 4 imaxe construfda con manipulaci6ns e ocultacién, alén de lecturas Parciais, estereotipadas, cando non de displicentes desatencidns, dentro e féra da Galiza. A cada paso estivo méis claro canto empefio se puxo en redu- cir o carécter revolucionario ¢ heterodoxo dunha muller e dunha escrita que © pobo galego intuitivamente forzou a facer un fenémeno cultural inevi- tabel ¢ con forza simbélica. Non se podia deixar de contar con-ela, Habia, pois, que integrala, previo baleirado e deformacién. Recorreuse 4 censura, 4 ocultacién, 4 adaptacién progresiva e lenta en clave totalmente antitética 4 funcién e ao sentido, 4 tendencia da stia persoa e obra en vida, desde a sta eeRosalia de Castro, estranxeira na siia patria morte, mais especialmente desde 1916. A progresiva terxiversaci6n foi in crescendo de forma espectacular. Aquel Congreso, malia todo, non conseguiu inverter a imaxe ¢ a infor- macién plenamente, nin no sistema educativo, en calquera dos seus chanzos, € moito menos no obrigatorio, nin no conxunto social, nunha direccién mais acorde coa realidade e a contundencia intencionada dos seus textos. Porén, constitufu, iso si, unha valiosa plataforma para a exposicién de novos achados € interpretaciéns, inclufdos textos descofiecidos de Rosalia, de novas avalia- ciéns criticas, sen dibida xa non escravas dos t6picos e prexuizos imperantes. Vinte e cinco anos mis tarde ainda andan ceibes 4 procura de asimilacién social, de cofiecemento masivo, na sociedade galega, en primeiro lugar. E, por suposto, vinte ¢ cinco anos mais tarde, ainda fica moito por saber, moito por situar con correccién, e, sobre todo, est pendente un achegamento popular 4 obra rosaliana na sia totalidade, non de forma tan escasa, puntual e fragmen- taria como a que se ten producido até o de agora, malia a popularidade do seu nome. Con todo, debemos sinalar que este proceso non esté nada favoreci- do polas instituciéns, para sermos precisos, pola Administracin publica, en particular, moito menos hoxe, tan de costas a todo o que Rosalfa e a stia obra representan. Tanto que mesmo case esquecen que se cumpren 125 anos do seu pasamento, da desaparicién dunha muller galega, tan consciente da sia perten- za a unha nacih desprotexida, como escritora proteica e revolucionaria. Non se aproveita; desde a esfera oficial, para tomar algunha iniciativa positiva que actualice 6 seu legado’ou simplemente que o.evoque e proxecte nas actuais cir- cunstancias. Esta conduta resulta ainda mais sintomiatica se temos en conta 0 papel que, tradicionalmente, se lle asignou, dunha forma sui generis, a Rosalia como simbolo de Galiza. Certamente os 125 anos coinciden cun contexto de retroceso e desvalorizaci6n da literatura ¢ das actividades artisticas en xeral, especialmente nas naciéns sen Estado, na forma de conducirse unha sociedade, premida e desnortada polos poderes globalizadores. Mais resulta insélito que as autoridades dun pais viren as costas, de forma tan ostentosa,4 stia méxima representacién literaria e simbélica. De feito, este procedér seria impensdbel en calquera outra latitude, mesmo en naciéns sen Estado, cunha mfnima au- toestima e consideracién polo seu, pola stia traxectoria hist6rico-literaria, e maoito menos en calquera cultura de naciéns con Estado‘ou verdadeiramente normalizadas como a espafiola. Xa a ven empefiada, neste ocasi6n, con léxica razoabel, na reivindicaci6n e revalorizacién de Miguel Hernandez. 12 A descuberta dunha nova Rosalia Mais unha vez o que acontecer na Galiza co gallo desta efeméride seri froito do esforzo da sociedade organizada en clave nacional galega, do impul- so da vontade nacionalista en moitos 4mbitos e da iniciativa de quen acredita que d pobo galego existe, que a memoria € necesaria e que a persoa ¢ a obra de Rosalia o merecen. Moito mais, se acreditarmos estaren realmente ainda por se descubriren e popularizaren na stia verdadeira intencién ou tendenci Resultaré un verdadeiro achado para'a maiorfa entrar en contacto directo con elas. Este libro non nace 4 marxe destas consideracins e insfrese loxicamente dentro deste impulso organizado, desta vontade de sermos, de descubrirmos € valorizarmos as creaciéns art{sticas e a filosoffa, moral e actitude dunha mu- ler que perfilou o camifio para a nosa liberaci6n. As potencialidades que se agachan na obra de Rosalia deben ser descubertas polo pobo galego, mais ta- mén son redencién e manancial para unha Humanidade confundida, nunha si- tuaci6n critica, 4 procura inconsciente ou escéptica, dunha esperanza perante tanta desolacién e perante tanto sufrimento. Tefio sublifiado moitas veces que © mundo rosaliano é ainda un mundo revelador e unha proposta clarificadora para hoxe. Estivo tan atenta 4 dindmica do seu tempo que nela, nas stias entra- figs, albiscou tamén 0 porvir. Digoo tendo presente a nosa condicién de pobo diferente, galegos ¢ galegas de nacién, como atendendo 4s distintas clases sociais e persoas que estén experimentando situaciéns econémicas, culturais ¢ psicoloxicas deste concreto momento hist6rico. O noso presente ainda é, en grande maneira, rosaliano, un futuro digno para Galiza serao tamén sen di- bida. Rosalfa, como persoa e muller, foi quen de transgredir as limitacions de xénero e tamén as do seu sexo, precisamente polo seu sentido moi matizado e fondo da discriminacién feminina, A stia inadaptacién a unha norma social ¢ moral creou unha visién do mundo’ que nos ofrece perspectivas inusitadas tamén para os homes, como persoas. A verdade é que para a contundencia dos datos e a informacién, mesmo extrinseca 4 obra, con que contamos, produto dun movemento contracorrente contra unha lousa de intereses moi petrificados, a asuncién dunha Rosalia iis verdadeira e dun achegamento significativo e directo 4 stia obfa distan moito de seren extensos e dominantes. Non podemos esqueter que a popu- larizacién e espallamento de moitos descubrimentos e de moitas verdades chica coa rutina e a intencionalidade de‘mediadores -politicos, econémicos, culturais, medidticos, relixiosos...- que seguen sendo hexeménicos na Galiza. ‘A maiorfa son confesa e agresivamente contrarios a favorecer a aparicién da 13Rosalfa de Castro, estranxeira na siia patria verdadeira face da historia do pafs ¢ das situaciéns, personaxes e esforzos relevantes. A critica literaria e a historia da literatura non estén alleas a estes condicionantes. Rosalfa ¢ a stia obra estén por cima ou 4 marxe dos condi- cionantes morais, filoséficos e artisticos, non digamos ideol6xico-politicos, imperantes no seu tempo. Esta diferenza agravou o problema-para unha in- tegracién respectuosa dentro e féra de Galiza. Dentro, porque os seus con- tinuadores inmediatos non tifian nin o grao nin a complexidade da sia con- ciencia sobre o mundo, nin tampouco de compromiso canto ao futuro do noso pobo e a necesidade de que as stias potencialidades se desenvolvesen con independencia de Espafia. Féra, porque non era comprensibel nin asumibel, € menos tolerabel que un fenémeno cultural de valor superior, aparecese xus- tamente nun lugar cunha lingua e unha cultura de seu marxinada, desprezada e aldraxada, ainda enriba cunha orientacién perigosa para 0 desefio oficial dominante, tan conservador, no social ¢ filoséfico-moral, como espafiolizan- te no politico, cultural e lingitistico. Cando a consideraron, dérona como un “caso aparte” na cultura espafiola.-Léxico: era imposfbel, con rigor, acomo- dala dentro dela. Naturalmente tamén, como “rezagada”, atrasada, no-proceso literario, a respecto do seu coetneo, este si realmente espafiol, Bécquer. Por enriba destas incomprensi6ns, 0 seu nome debeu saltar e resoar na boca de emigrantes, traballadores autodidactas, minorfas intelectuais con conciencia galega, até obrigaren a tomar cartas no asunto a autoridades politicas ¢ da cultura oficial espafiola, en vista de que era irievitébel a stia canonizacién e a sia mitificaci6n, previo proceso de conveniente adaptaci6n. Téfiase en conta que 0 pobo, galego foi quen de impedir 0 esquecemento.e mesmo de. intuir 0 que significaba como orientacién o facho rosaliano. Mais estaba indefenso, sen instituciéns, mesmo formais, de seu. Non hai que dicir que a adaptacién non era posfbel sen a participaci6n conivente de sectores internos, acomoda- dos ao servizo do aparato burocratico do Estado e dos desefios para Galiza. Habia quen de boa fe persegufa o recofiecemento pola tinica opinién oficial existente. 6 moito o grosor da lousa baixo-a cal est4 sepultada Rosalfa. Mais as fendas, as quebras, as derramas, son méis que evidentes. Asi vaise libe- rando o seu espfrito, presente na stia obra. Asemade o seu rostro vai sendo pasenifiamente recobrado. Cando en 1988 publiquei, grazas 4 AS-PG, a mifia tese de doutoramento, sob 0 titulo Andlise socioléxica da obra de Rosalia de, Castro, a primeira que se presentou sobre ela na Universidade galega (todo un sintoma!!!), deixei 4 | A descuberta dunha nova Rosalia constancia na “Introduci6n” de que vifia sendo lector asiduo e reincidente da obra de Rosalia de Castro desde 1970, e confesaba que sempre sospeitara que se trataba dun caso de fixacién social deturpada a imaxe que dela se nos legou. A sentida incapacidade no esforzo por reducir a un esquema explica- tivo a sta obra sempre me preocupou e inquietou. Esta incapacidade estaba condicionada porque se necesitaba maior ¢ontextualizacién, e mais sutil, que para casos de poetas de marcado cariz ideoléxico como Curros Enriquez, € tamén porque é unha obra excesivamente complexa. As tebras e vaguidades metafisicas impedian a visién real ¢ realista do fenémeno rosaliano. En 1980, apés moitas conferencias, algunhas en lugares insospeitados, no medio do monte, divulgador entusiasta dos seus poemas perante piblicos populares, ¢ algiin pequeno e esquemitico artigo, entrevin as esteas basicas, a tendencia determinante, a estrutura de sentimento que guiaba a obra rosa- liana. Era a primeira vez que tifia seguridade de que era certo o que intufa. Ainda as{, s6 partfa dunha exhaustiva, cavilosa e reiterada lectura da obra en si, isto é, dunha reflexién intrinseca sobre ela, inclufda aquela escrita en espafiol, demorada no meu acceso por motivos obvios. Foi un momento de auténtica conviccién e explosién cerebral que me levou a afirmar sen reti- cencias nin medos, sen méis cautelas e prevenci6ns, o que intufa e pensaba. Un artigo intitulado Rosalfa, cen anos de loita contra a hipocrisia burguesa, publicado en 1980, no ndmero 106 da revista A Nosa Terra, viiia exteriorizar esta conviccién e certeza. Quizais convefia plasmalo aqui na sa integridade por mor de que fique claro como foron os procesos, inclufdo o aspecto ctono- l6xico, de “descubrimento” dunha Rosalfa “diferente”. Afirmémos xa entén literalmenite: A literatura galega conta cunha das obras mdis significativas da conciencia do desencanto e da critica contra o sistema capitalista e 0 colonialismo, xurdida ‘mesmamente no intre-do seu ascenso e instalacién decidida, Unha obra que discute e problematiza todos os valores filosiificos, sociais e morais do mundo burgués desde unha dptica que o transcende para dirixirse & asuncién'material da dindmica’do universo e das necesidades colectivas do home. Esta obra vai, en fin, desde os aspectos sociais aos fundamenios intimos, nunha cosmovisin perfectamente coherente de‘sentido histdrico concreto e transcendencia ante 0 futuro, de defensa e asunci6n ta caducidade, relatividade e evoluci6n da vida, ¢ procura e ahceio de eternidade e verdade. Esta complexidade temdtica estd 45Rosalfa de Castro, estranxeira na stia patria determinada por un afén comunicativo, por unha expresividade que é a mellor proba de que se asenta na experiencia vivida, sentida e pensada libremente, isto é, pondo o home como medida de todas as cousas. E 0 produto artistico derivado do inicio da conciencia nacional, do erguemento da nacién para si, que sintomaticamente se amosa fondamente universal por este mesmo motivo. Estamos a falar de Rosalia. Que as diversas formas de asimilacién do colonialismo se tefian esforzado por legarnos unha imaxe tan desvirtuada e falsificada da nosa escritoranon é casual. A vision de Rosalia como poeta roméntico, subxectivista, sentimental, ademais de folclorizante ou enxebrista, responde & cerimonia de anulacién, sistemati- camente e continuamente orquestrada. Por unha parte, convertérona nun ser patoléxico e enfermizo e, por outra, tifta que converterse por forza nun simbolo nacional, xa que foi crucial, sintomdtica, indicativa a stia aparicién e a espe- cificidade revolucionaria do seu mundo, da stia creatividade. O que fixeron foi adulterar convenientemente o simbolo, baleiralo do seu significado real, sepul- talo baixo unha lousa de ret6rica, falsidade, mentira e cursileria, porque eran e son conscientes da stia carga gravemente perigosa.A operacién ao cabo dos cen anos esté consumada, pero non asegurada na stia eficacia para sempre. Inconformismo, relativismo moral, conciencia social solidaria, teoloxismo ma- terialista ou materialismo teoloxista son aspectos que distancian moito a nosa escritora da imaxe oficial. Foi unha muller que, en pleno século XIX, fixo 0 ataque ‘dis furibundo contra o'ideoloxismo burgués que afirma, fachendoso, que os que ‘medran, o deben ao sex talento, que os de embaixo, cando protestan, son inimigos da patria, que a educacién ten de basearse na rixidez e no antierotismo egéticos que levan 4 negacién das necesidades humanas, que a muller non debe nin pode pensar, senén prepararse para 0 matrimonio e a autocontemplacién narcisista. Para Rosalia nada debe preocupar mdis 4 conciencia do home libre, que unha apractbel existencia que o cerre ao sentimento e a tenrura. A clave da concepcin rosaliana do mundo estd na negacién da civilizacién burguesa, da que non dubi- da que acabard sendo destrufda, ast como duns valores, prestntamente cristidns, ambos en proceso de imposicion violenta aos denominados “‘salvaxes” e pobos sen historia, cando xa amosaron a sia falsidade, hipocrisia e antihumanismo na Europa “civilizada”. Estamos, pois, ante unha “conspiradora”, porque este é 0 cualificativo que, segundo ela, dan aos que pensan con liberdade, e a liberdade estd en intima conexién coa necesidade humana de comprensién, de solidarieda- de, de fin da inxustiza, da miseria; en conexién co avantar da historia, 16 A descuberta dunha nova Rosalia Rosalia defende os valores de uso das sociedades patriarcais fronte aos valores de cambio das sociedades burguesas. Precisamente a falta de egotsmo e rixidez ‘moral nos costumes & tipica non s6 do precapitalismo da sociedade galega tra- dicional, senén tamén doutras como, por exemplo, a dos indios de Peri, mes- mamente na coincidencia de tradiciéns hospitalarias (entrega humanitaria da {filla nova ao visitante para pasar unha noite). Este tipo de sociedades estd lonxe das necesidades alienantes, creadas polo luxo, pola acumulacién e explotacién capitalistas. Cabe sublifiar que, desta conviccién fonda, é froito Cantares galle- gos (1863), libro de afirmacién dunha civilizacién precapitalista, dunha cultura colectiva de cardcter patriarcal, que é obxecto de burla e chiste por parte dos que representan a civilizacién burguesa e 0 colonialismo. O conxunto destes pensamentos, destas actitudes tan aprexuizosas, contesta- tarias, no terreo filoséfico, social e moral fan de Follas novas (1880) un li- bro exemplar das vivencias da escritora, da sia visién problemdtica, racional ¢ emotivizada a un tempo, da existencia, fondamente arraigada na realidade historico-colectiva concreta. Este libro de poemas é a concrecién comunicati- va, expresiva, senstbel, das preocupaciéns, razoamentos, sensaciéns e angurias, tedrica, simbdlica e esquematicamente expostas nas stias novelas en espafiol, determinadas por un mercado e unha profesionalidade cuxos condicionamentos lingiitsticos eran insuperdbeis naquel intre hist6rico. Os desexos fondos de que a materia fose eterna, pero vivida esta eternidade con conciencia individual ¢ colectiva, na medida en que os problemas humanos son comiins e interdepen- dentes na stia necesidade e soluci6n, sintetizan perfectamente a alegria e a dor rosalianas por vivir neste mundo e as aspiraciéns a transcendelo. Contra o que puidese parecer, Rosalia foi obxecto de burlas, murmuraciéns e ataques, en vida, por parte dos “benpensantes”; desprezada indignamente polo oficialismo, a reaccién e a ruindade moralista’ asediada pola miseria, a esca- seza e as privaciéns. Pese a todo, mantivo, desde o descubrimento da realidade dolorosa do seu pais ¢ do home no mundo, a conciencia da dignidade patriética. A palabra patria é unha constante nos seus escritos, 6 que non renunciou nunca nin sequera nos intres de maior escepticismo sobre a natureza dos homes. Rosa- lia é 0 produto da opresién nacional e a alba esperanzada da liberacién. A stia transcéndencia serd insepardbel da nosa historia, da historia da humanidade que ldita por satr do silencio e acadar a liberdade concreta, necesaria, matérial, lonxe da alienacién, dos prexutzos e da opresién. E 0 poeta mdis fondamente radical de cantos escribiron na Peninsula Ibérica no século XIX. E por iso que 17Rosalia de Castro, estranxeira na stia patria sentiron a necesidade de asimilala cunha imaxe falseada: sinxelamente, porque non podta ser destrutda, ainda que si minimizada, terxiversada ou ocultada. Entre a terxiversacién dos de dentro do pais, colonizados, e a minimizacion dos de fora, arrogante ¢ estupidamente colonizadores, construtron a imaxe actual. O noso deber é traguela ao camifar da historia co seu significado. Como ela ‘mesmo ten afirmado: “Dou escomenzo pensando/ despois gustoulle pensar; | ¢ deste gusto ao deseio/ a toda presa se vai E de cote descendendo, | descenden- do sin parar, | desde o deseio ao pecado/ a toda presa se vai.” Cometamos nés 0 pecado de pensar libremente, como ela fixo en vida, e atentemos contra a hipocrisia burguesa e colonial que a ten secuestrada por pecadora. Esta certeza, expresada coa contundencia dunha linguaxe xornalistica, pouco académica, como outros traballos (“Achegamento a unha Rosalia sen mistificaciéns”, in Rosalia Viva, Especial A Nosa Terra, 1984) que xa entra- ban con algo mais de detalle a analizar a evolucién, o sentido e a tendencia da obra rosaliana, no seu contexto, reafirmando a tese anterior, provocaron reacciéns sintométicas nalgtins mandarfns culturais de ent6n, sempre des- cualificadoras € con intencién de intimidar. A elas me referin noutro artigo publicado tamén en A Nosa Terra (19, decembro, 1986), co titulo “Santa Ro- salia??!!", no que pasaba revista ao acontecido desde 1980, en particular 4s reacciéns fronte 4 posibilidade de restauracién dunha Rosalia de face real, correctamente analizada e valorada. Paga a pena que expofiamos tamén lite- ralmente as constataci6ns que facia naquel enté No 1980, coincidindo co centenario da publicacién de Follas novas, escribin para A Nosa Terra un artigo titulado “Rosalia, cen anos de loita contra a hipo- crista burguesa” . Naquel ent6n chegara a unha visién sintética, despois de ler detida e profundamente a obra rosaliana durante anos, cavilando consecuen- temente sobre a stia tendencia e,concepcién do mundo. A visi6n resultante era irreversibelmente iconoclasta, conscientemente dorida por tanta terxiversacién, cabreadamente construida, despois e contra tanta mentira. Desde aquela, ai queime, na medida das minas posibilidades, é procura de dados externos eru- ditos, que fornecesen a tese do cardcter radical, inconformista e anticapitalista da praxe e da obra rosaliana, con argumentos aos que a critica académica chama externos. Esta actividade, encamifiada a desfacer unha imaxe falsificada da nosa escritora e empenada.na defensa do que realmente foi a stia vida e a 18 A descuberta dunha nova Rosalia sila obra, provocara, xa no 1970, reacciéns de incredulidade, polo baixo, nada argumentadas, s6 asentadas no prexutzo, no lugar comiin e na visién colonial da Galiza, a ratz dunha mifta conferencia sobre 0 tema, pronunciada, como acto académico, nunha festividade do Libro, nun Instituto de Albacete. Mais tarde en Vigo, polos anos 75 e 76, seguin a combater, con dados “intrinsecos” 0 que consideraba codia encubridora da verdade a este respecto. Finalmente, dunha maneira especial en Santiago e na Corufia, e con mdis argumentos, acabou, de ‘momento, 0 meu combate por informar pidblicos non estritamente académicos. Sen eu sabelo ainda, habia unha muller escocesa, Catherine Davies, quen, des- de unha posicién mdis privilexiada e non exactamente desde a mesma éptica e metodoloxta, estaba empefada en tarefa similar. Do seu traballo non recibtn noticia até fins de 1983. As reacciéns de incredulidade, certamente indicativas da tona desinformativa que nos recobre e dos moitos prexuizos que nos abafan, foron desde 1980 continuas. Ast, Alonso Montero, desde as pdxinas do niimero especial de A Nosa Terra, adi- cado no 1984 a Rosalia, aludfa ao que consideraba “hipérboles” mifias sobre 0 tema. Cun estilo escuro e un mal disimulado rancot, Franco Grande refertase en Follas secas ao meu traballo no especial de A Nosa Terra estupefacto e escanda- lizado perante a mifia afirmacion do cardcter anticapitalista da visién do mundo rosaliana. Curiosamente, laidbase de que o nico importante que se fixera no pats sobre a obra de Rosalia fora no ano 1952, coa publicacién por Galaxia dos ‘Siete ensayos sobre Rosalfa. Non vou falar do desprezo que, desde supostas opti- cas independentistas, se ten babexado contra Rosalia, comunicado con arrogan- cia a profesores oficialistas que o exteriorizan, como voz do seu amo, a mestres mestras en cursifios de “capacitacién” , por exemplo na Estrada. En definitiva, hai moitos aliados na mantemento da imaxe de Rosalia, na incomprensién da siia obra que, sen diibida, moitos pontificadores non len ou non saben ler. Agora, despois da publicacién dun libro especialmente interesante, titulado Ro- salia.de Castro: unha obra non aswmida (1985), convenientemente boicoteado e silenciado polos que detentan os medios de comunicacién, aparecen as Actas do Congreso sobre Rosalia de‘Castro ¢ 0 seu tempo. Sen diibida, moitas comunica- cidns'son palla, pero hainas que, s6 coa lectura e a andlise da obra de Rosalfa, desbaratan tépicos ¢ se admiran perante tanta orixinalidade e radicalismo. Ex- peremos que, pasenifia pero irreversibelmente, contribiian a por as cousas no seu sitio. Como, en ocasiéns, se trata de palabras de estranxeiros, terdn sen dibida mdis autoridade perante os colonizados... 19Rosalia de Castro, estranxeira na stia patria Hai tres meses acabei a mira recollida de dados para unha tese de doutora- ‘mento que presentarei en 1987 na Universidade de Santiago. Existia un rumor, convenientemente silenciado, que aludia 4 incomprensién do Arcebispado de Santiago cando o traslado de restos mortais de Adina a Santo Domingos de Bonaval. Pois ben, vivimos nun pats no que un suceso, acontecido hai menos de 100 anos, vivido polo menos por un milleiro de persoas e conecido por lectores de prensa de enton -La Voz de Galicia, Gaceta de Santiago, cando menos-, pode Ser convenientemente anulado, porque non convén para a operacién asimilista e destrutiva en curso. O Sr. Arcebispo, co respaldo do Cabido, intentou negar 0 enterro na Igrexa; fracasada esta manobra por non ser propiedade eclesidstica, prohibiu taxativamente a oracién finebre e, por se fose pouco, Rosalia non foi enterrada en presenza da multitude que, din, abarrotaba o templo: s6 ao dia se- guinte, coa presenza dunha Comision, sen sermén algiin. A erudici6n rosaliana tifia facil a pescuda: a primeira pdxina de La Voz de Galicia, martes, 26, maio, 1891. Anunciaba, ademais, que outro xornal, amigo de Rosalia, Gaceta de San- tiago, daria os nomes dos coengos que apoiaron o Cardenal Payé (un error, xa era 0 arcebispo Martin Herrera, decateime mais tarde) na stia cruzada, Fun & procura dos ntimeros respectivos deste periédico, que xa mirara habia un ano sen atopar glgunha referencia ao conflito, e claro non atopara alf a noticia por- que estaba convenientemente mutilado nos exemplares posteriores ao dia 22. Un bo amigo meu preguntoume, hai uns dias, porque a mifia adicacion e ob- sesién por Rosalia. Respondinlle que, é marxe da inxustiza e crueldade que se cometeu en vida e post mortem con esta muller —o que para min conta moito—, é por respecto ao pats, d stia conciencia, d verdade historica, ao esforzo que, como dixo 0 profesor Barreiro recentemente, tantos galegos ¢ galegas tefien ‘feito para que sigamos existindo. A luz deste artigo debo pér en valor a lectura feminista que da obra rosa- liana fixeron, neste proceso de descubrimento de Rosalia, coas stias contribu- ciéns no libro colectivo Rosalia de.Castro: unha obra non asumida (Alexan- dre Béyeda-Xistral,1985), as profesoras Pilar Garcfa Negro (“A orixinalidade de Rosalia”), que continuarfa con esta lifia de investigacidn e espallamento entusiastas,,¢ Pilar Pallarés (“Rosalia: unha leitura feminista”). Esta lectura feminista tifia un antecedente metitorio e precursor no cartafol que, no mes de maio de 1980, editara a Comisién da Muller da Asemblea Nacional-Popular Galega (AN-PG), co titulo “As mulleres galegas polos nosos dereitos”, no 20 A descuberta dunha nova Rosalta que Se iluminaba “a nosa loita e a nosa practica antidiscriminatoria ¢ libera- dora cas palabras e os feitos dunha muller como Rosalfa que foi e é quen de devolvernos o orgullo da pertenza 4 nosa condicién feminina 4 nosa na- cién”. Reeditouse, con lixeiras variaciéns e co mesmo afin divulgativo, por Mulleres Nacionalistas do Bloque Nacionalista Galego en 1985, centenario da morte de Rosalia. A revista Festa da palabra silenciada, n° 2, deste mes- mo ano 1985, contén interesantes artigos sublifiando o cardcter feminista da obra rosaliana. O libro devandito, Rosalia de Castro, unha obra non asumi+ da (1985) fora 0 produto de conferencias pronunciadas nun ciclo organizado pola Asociacién Cultural Alexandre Béveda, da Corujia, a comezos desé an: antes da celebracién do Congreso. Os participantes, alén das profesoras e os traballog citados, foran Ana Antonio Souto (“Do que nos foi negado”), Miguel Anxo Fernén Vello (“Sempre en Rosalfa”), Marfa Teresa Navaza (“Seleccién poética”}, Francisco Rodriguez (“Rosalfa: a realidade do mito”) ¢ o mestre dos estudo’ rosalianos clasicos, nunca deformador e sempre sabedor da complexi- dade litmana e da potencialidade reveladora de Rosalia, Ricardo Carvalho Calero (“Niicleos significativos do legado de Rosalfa”). Ainda é un libro util para combater t6picos, aclarar ideas e conseguir lectores para a nosa poeta. ‘A partir especialmente de 1983, decidin orientar os meus esforzos 4 pro- cura de dados extrinsecos, a lograr a contextualizacién precisa que axudase a aclarar 0 sentido dos seus textos. O resultado da tese de doutoramento que presentei catro anos mais tarde (1987) non consistiu nunha simple contex- tualizacién histérico-sbcial da obra de Rosalfa. Fundamentalmente, toda a “erudii6n” sobre a época estaba enfiada no exercicio de anilise e critica “in- trinseca” da stia obra. Fixen pescudas por hemerotecas, para consultar prensa galega’e espafiola entre 1840 e 1917, tan continuas ¢ abondosas cbmo para, por exemplo, poder escribir un estudo sobre os debates a respeito da emi- gracién no século XIX ou outros temas de importancia para o pais. Compre divir que traballei cos fondos que puiden ter ao meu dispor nas seguintes hemerotecas: Biblioteca Xeral da Universidade de Santiago, Instituto ‘Padte Sarmiento do Consello Superior de Investigaciéns Cientificas (Saittiago), Ar- quivo Xeral da Universidade de Santiago, Fundacién Penzol (Vigo), Museu Arquéoléxico (Pontevedra), Mosteiro de Poio (Pontevedra), Biblioteca Muni- cipal (Pontevedra), Museu Atqueoléxico (Ourense), Biblioteca Municipal (A Corufia), Biblioteca da Deputacién Provincial (Lugo), Hemeroteca da Depu- tacin Provincial (A Corufia), Real Academia Gallega (A Corufia), Biblioteca 21Rosalfa de Castro, estranxeira na sta patria Nacional (Madrid), Hemeroteca Municipal (Madrid). En 1988, dixen que, na maior parte destas instituci6ns ptiblicas e privadas, o acceso aos fondos —4 marxe da mellor ou peor organizacién— fora unha tarefa facilitada polos que alf traballan. Entén sé me resultara triste e preocupante a resposta do secreta- rio da Real Academia Galega 4 mifia peticién para ler unha carta manuscrita de Fernén Caballero sobre El caballero de las botas azules que, consta, fora lida, hai anos, polo profesor Carvalho Calero. Foi esta frase arrepiante: “Ex- travieina”. Agora no 2010, apés pasar novamente por moitas delas, compro- bei avances tecnol6xicos, en moitos casos, o mesmo trato correcto e, non sei se € subxectivo, menos investigadores... Tefio que reincidir en que o resultado do meu traballo de anos é, sen diibida, unha visién innovadora e seguramente moi distante do que ainda é pensamento xeral sobre o tema, mais debo advertir que foi construfda con- tando sempre co estado da cyestién, con todgs os estudos precedentes. Non €unha construcién ex nihilo. Claro esté que recorrin a que as investigacins © criticas precedentes diglogasen entre si e cos posicionamentos e resulta- dos propios. Desta maneira, pédese comprobar que, nalgtins casos, se com- plementan, noutros contradinse e, sempre, se aproveitaron para construir sipteses que axuden a evidenciar moitos disparates, incomprensiéns,e des- orientaci6ns interpretativas, que se asentaron,principalmente no prexu{zo e na falla da visi6n da literatura como un fenémeng histérico. Tamén axuda- ron a orientar correctamente a anilise do sentido e tendencia dos textos. Dixemos que non elaboramos as nosa andliges ex nihilo. A marxe de importantes traballos de; erudicién biogréifica e textual que se iniciazon xa nos anos corenta do século XX, son especialmente dignos de mencidn os de Fermin Bouza Brei pola stia extensién e rigor-, tifiamos o labor tan en- tusiasta, gomo certeiro dun historiador e critico literario, en certa maneira fundacional, como Carvalho Calero, o mais esclarecido estudoso da obra yosaliana con métodos positivistas, de lectura intrinseca, dos textos, alén de atento 4 procura de dados biogrdficos ou, de interese para o mellor cofiece- mento da autora, que abrangufa un periodo longo.no tempo, desde 1950 até a sia morte. Cémpre sublifiar e agradecer que sempre foi proclive a axu- dar o avance da investigacién rosaliana, consciente de que quedaba moito por saber. Sen a stia presenza como catedratico de Literatura Galega na Facultade de Filoloxfa da Universidade de Santiago, tefio a certeza de que serfa poucg menos,que imposfbel ler a mifia tese de doutoramento,con esta 22 Adescuberta dunha nova Rosalia temética ¢ esta interpretacién naquelas datas nela. Foi, como presidente do Tribunal que a xulgou, o seu iltimo acto académico puiblico. Nunca esque- cerei 0 seu rostro expresivo, gozosamente pensativo ¢ a stia intervencién de recofiecemento da valia do que se xulgaba. El expresou a conveniencia e recomendacién, en nome do Tribunal, de que tivese urxente publicacién. Da investigacién externa, antes de 1980, alén de algunha contribuci6n interesante como a de Kathleen R. Kulp (1968), estaban diias investigaciéns moi pdsitivas que correron sorte moi distinta do punto de vista do impacto. Unha foi a de Machado da Rosa (1954), criticada con certa facilidade por erros anecdéticos, mais rexeitada, de forma mal disimulada, precisamente por p6r 6 dedo na chaga dun elemento crucial da obra rosaliana: o tema do desexo, especificamente o sexual, e a stia confrontacién coa norma social, coa consecuente conciencia da culpa. A outra, impecdbel tese de doutora- mento na Universidade de Amstefdam, convertida en libro co titulo Irra- didcién de Rosalia (1966), da autorfa de Maria Antonia Nogales de Mufiiz.. Paradoxalmerite, nun momento en que o culturalismo galaxiano era pro- clive 4 publicacién de anflises de teméticas galegas feitas por persoas de Universidades eutopeas, por unha cuestién de prestixio, non acontecéu asf con este libro, admirabel como estudo intrinseco da obra, tendo en conta as limitaciéns de cofiecementos histéricos e contextuais da stia autora. Nunca chegou a ser un libro de referencia sobre a nosa escritora nas Universidades espafiolas, tampouco na galega. Este papel reférencial ocupouno, desde a stia publicacién, La poesta de Rosalia de Castro (1974), de Marina Mayo- ral, unha andlise con acertos, mais tamén con‘evidentes lagoas ¢ desorien- tacién, derivadas principalmente do peso da visién critica tradicional e do descofiecemento hist6rico. O outro libro de referencia, Rosalfa de Castro (1972), de Alonso Montero, induce a inxectarse t6picos falsidades ou des- valorizaciéns sen fundamento serio. Calquera historiador ou critic literario pode cometer erros derivados de falsas apreciaciéns subxectivas, ou de interpreta¢iéns ‘fundaméntadas en tradiciéns mal informadas. Porén, non est4 xustificado que o historiador ow critico, sen base empfrica stificiente e mesmo con total carencia dela, santifi- que, saficione ou-mesmo afonde na versi6ri t6pica, negativa, desvalorizadora. Non hai Ain‘clirificaéi6n ‘real, siin entusiasmo critito. Hai clixés ideoléxicos inzados de prexuizos, cuxa orixe non deberfé ser diffcil detectar e pérse en garda ante eles. Esta forma de proceder indica que non hai a mis minima 23Rosalia de Castro, estranxeira na stia patria conviccién sobre a importancia ou interese do obxecto de estudo. Realmente © resultado desta actitude perante un autor e unha obra, que mesmo chegou a funcionar como simbolo, nun pafs sen normalidade cultural nin lingiifstica ainda hoxe, e cunha carencia evidente de memoria histérica, alimentada a mantenta, € desolador. O dano que, con este proceder, mdis contando cunha posicién de autoridade académica, se pode facer, est4 4 vista. A ignorancia, 0 desprezo e a desvalorizacién mesmo nos sectores cultos que estudaron litera- tura galega, transmitese socialmente, por exemplo, en todo o sistema educa- tivo obrigatorio. Foi normal durante moitos anos, apés a xubilacién de Car- valho Calero, que na Facultade de Filoloxfa da Universidade de Santiago 0 discurso dominante santificase a tese de que Rosalfa era unha muller inculta, insinuase nela unha tendencia racista anticastel4, e a acusase de desertora da causa reivindicativa que iniciara, alén de se Ile apor limitaciéns mentais para comprender e asumir 0 uso do galego en todos os xéneros literarios. Nada menos; aldeanifia -0 , en6foba- 0 estereotipo-; pura intuicién, sen intelecto pin raz6n -o sentimentalismo; coutada, limitada nas stias aspiracions ~ gardcter convencional-. Como, se xa non abondase coa tradicién dominante, 0 erario publico a prol da confusién, do descrédito gratuito e da desmemoria. En contraste, dehemos sublifiar que foi na Universidade da Corufia, xa moi entrada a década dos noventa, onde por conta de profesoras, seguidoras do maxisterio de Carvalho Calero, e atentas ¢ participes do combate pola recupe- raci6n do rostro real, como especialmente Pilar Garcfa Negro, a investigacién ea docencia sobre Rosalia e a stia obra est4 orientada sobre 0 criterio do valor, do entusiasmo e da conciencia do que levamos recuperado do seu verdadeiro sentido e do moito que ainda hai que,recuperar. A recuperacién do valor de Rosalfa, especificamente no, campo da escrita feminina ¢ do feminismo, conta tamén,coas interesantes contribuciéns de Carme Blanco (1986, 1990), Aurora Marco (1993), e Celia Armas (2002). Asemade a norteamericana Kathleen N. March desenvolve desde hai vinte anos unha investigacién sobre a visién feminina das novelas rosalianas que pon de relevo a sia orixjnalidade, o seu atrevemento, o seu valor no contexto das Jiteraturas occidentais do XIX. Naturalmente, fican diias jnvestigaciéns, formalizadas en senllos libros que merecen comentario aparte. Unha € 0, libro de Claude Henri Poullain (1974) ¢ 0 outro é o de Catherine Davies (1987), xa situado apés 0 Congreso rosaliano, como a mifia tese publicada en 1988, ainda que tamén con publi- caci6ns indigativas anteriores en xornais e revistas. O estudo de Poullain é, 24 A descuberta dunha nova Rosalia sobre todo, unha anélise formal da obra, nomeadamente a pottica, facendo énfase na descricién das stias caracteristicas estilisticas e da revolucionaria métrica rosaliana. Neste aspecto, estaba fundamentado. O problema do libro, alén dalgunhas explicaci6ns sociolingiiisticas ou culturais limitadas ou non dabondo matizadas, estaba nalgunha conclusién, que se abria a considera- ciéns non consecuentes coa andlise precedente, por movérense noutra esfe- ra. Por exemplo, cando afirmaba que Rosalfa non era unha poeta filos6fica. Porén, cando se publicou a edicién en galego por Galaxia, quince anos méis tarde, en 1989, nun xesto de honestidade intelectual pouco habitual no mundo académico, aclara: O tinico que modifiquei é a conclusién do capttulo Il da segunda parte —titu- lada “Poesia e filosofia” — e a conclusion xeral, tendo en conta as criticas xus- tificadas que se me fixeron, ast como a bibliografia, que completei con estudos que se publicaron desde 1974. (Poullain, 1989:8) Ao final do libro conclte, alén de afirmar o cardcter filos6fico da poesia rosaliana: Rosalia chocaba coa mentalidade tradicionalista e conservadora da “bur- guesta” galega da época, na que 0 clero exercia unha influencia determinan- te —como demostra Francisco Rodriguez Sdnchez— e que non experimentaba ningunha simpatia por esta muller que se permitia formular xutzos ousados sobre o divino e o humano, en vez de se contentar con ir a misa e “repasar los caltetines de su marido”’.(ibidem: 345) O catedrético da Universidade de Montpellier, que tamén formara parte do Tribunal que xulgou a mifia tese de doutoramento, xa admitira publica- mente naquel acto académico de 1987 o seu erro, sinalado habfa anos por Carvalho Calero. Apouco de aparecer Rosalia de Castro no seu tempo de Catherine Davies, fixen unha extensa critica en A Nosa Terra (2, marzo, 1988). Limitareime a entresacar dous pardgrafos: Foi a intencién da investigadora rectificar a imaxe social da persoa e da obra da nosa autora, porque era consciente da siia desfiguracién e manipulacién. Neste 25Rosalia de Castro, estranxeira na stia patria obxectivo son coincidentes os esforzos da investigadora escocesa con aqueles que se vefien realizando por un certo sector da critica literaria, representado ba- sicamente por un libro colectivo como Rosalfa de Castro, unha obra non asumi- da, de Editorial Xistral, 1985, ainda que semellante tendencia estivese actuante e ‘fose consciente, en intervenciéns piiblicas e artigos xornalisticos, moito antes xa. E, pois, motivo de satisfaccién que, desde a dptica dunha estudosa escocesa, de lingua inglesa, se coincida né obxectivo e na conciencia dunha necesidade. (...) Rosalfa de Castro no seu tempo, pesie a todo, non contard co aplauso dos saudosistas nen dos metafisicos; tampouco dos que quixeran manter Rosalia no limbo do apoliticismo; menos, dos que rabearon cando aqut se afirmou que a sia obra tifia febras anticapitalistas. Como se trata dunha investigadora es- tranxeira, os colonizados-colonizadores calarén a bo seguro. E, pois, un libro de agradecer. Deixando 4 marxe o tipo de fontes utilizadas, e a coherencia na aplicacion do método, que se recofiece como sociol6xico, o problema da conclusién final estd en que, por unha parte, se defende que a obra rosaliana é un produto da tendencia nacionalista en Galiza, 0 seu cardcter radical e progresista. Pola outra, valérase esta mesma obra como antecedente da xeracién do 98 e do mo- dernismo, en lifia con estudos literarios anteriores como 0 de Maria Antonia Nogales de Mufiiz (1966). Sen entrar noutras consideraciéns, esta avaliacién € tan contraditoria que intenta converter Rosalfa nun elo fundamental para comprender unha literatura como a espafiola de comezos do século XX, que ten moito de irracionalista, de espafiolista, de imperialista, por unha banda, e pola outra, de cosmopolitismo e gay trinar. Nin nunha nin noutra banda desta cosmovisién podemos situar a obra de Rosalia, mais ben é a stia antitese. Ser varigarda en revoluciéns formais e métricas, que fan viriculadas a necesidades expresivas novas, nada ten a ver con causalidades que xustifiquen vincula- cidns a fenémenos literarios posteriores noutras literaturas, radicalmente di- ferentes na stia visién do mundo, na stia tendencia. Pola stia parte, Catherine Davies fixo unha recensién da nosa Andlise so- cioldxica da obra de Rosalia de Castro en Grial, n° 105, 1990, da que imos entresacar algiins pardgrafos: Ben puidera dicirse que a década dos oitenta foi a dos estudios socioléxicos da obra de Rosalta. Factan moitisima falla e deron en revolucionar non s6 a imaxe 26 A descuberta dunha nova Rosalia do poeta senén tamén a nosa interpretacién da stia creacién literaria. O traballo de Francisco Rodriguez é ata 0 momento a culminacién dese longo proceso. (od ... eu dirfa que a maior aportacién do libro € precisamente esa cantidade im- portante de pormenores que informan sobre a confusa politica rexional galega ‘a partir de 1868 e os papeis que xogaron nela Rosalia e Murguia. A lectura do libro neste aspecto resulta fascinante, especialmente para os que traballamos nesa temdtica (.....) O ler 0 libro, este labor serio e profundo de investigacién foi 0 que realmente me impresionou. (.) E Iéxico e san que existan discrepancias deste tipo; soamente mediante a discu- sin intelixente poderd medrar a obra de Rosalta. E foi necesario que, por fin, se dera enfocado a siia creaci6n literaria desde unha perspectiva radical (por asi dicilo). Pero hai unha cousa que me preocupa: tefio a impresin (6 mellor estou errada) de que Francisco Rodriguez quere adonarse.de Rosalia de Cas- tro exclusivamente para Galicia. Simpatizo coa sia postura, pero seméllame errada. Ainda que diga que Rosalia é unha figura local e universal, en repetidas ocasiéns revela unha forte reticencia a asociar a stia obra coa tradicién de entremedio, a da literatura casteld. Ainda no caso das stias novelas, escritas en casteldn, di que é dificil inclufr a Rosalia na cultura espafiola anque inclie a Gémez de Avellaneda, nacida en Cuba. Tal estreitez de miras, ademais de non basarse na realidade, non favorece a reputacién literaria de Rosalfa. O sew grande mérito foi o de abranguer as diias tradiciéns nos seus escritos e, sen embargo, non perder a siia identidade persoal galega. Ela é.a precursora non 6 da enaxenacién social expresada polos modernistas,.sendn tamén da fonda preocupacién ético-social da chamada xeneracién, de 1898, por exemplo, de Machado e Valle-Inclan. () “ En tiltima instancia comparto a-tese xeral de Francisco Rodriguez e por ser eu tamén critico humanista inclinome a aceptar a presencia dun aufor suxeito, € dun mundo-obxecto e 0 concepto dun texto que encerra unha significacién ex- plicable, sen poiter demasiados,reparos Agora, mdis de dez anos despois de co- ‘mezar a traballar sobre Rosalta, sospeito que a nocion dun ser-dutor cofecible, cunha visién do mundo e unha obra enteiramente coherente écuestionable can- do menos. Penso que, sen necesidade de satr da epistemoloxta marxista (véxase Althuser, Macherey, etc) haberfa que tomar en conta e respetar as multiples 27Rosalia de Castro, estranxeira na siia patria lecturas dunha obra tan rica en matizacions, explorar 0 que non din os textos, realzar e furgar nas sitas contradiciéns. Buscar a unidade dun texto non fai outra cousa que pechalo, limitalo e ast, en certa forma, a critica faise cémplice da ideoloxia. En efecto, 0 texto cobra sentido 6 lelo e non ten unha soa lectura obvia nin autoritaria; por iso ningtin traballo critico ten a palabra final. Xa tefien realizado varios estudios con tal perspectiva. Agora ben, creo que non se poderta iniciar esta nova fase na critica rosaliana sen os traballos socioléxicos de fondo como 0 moi meritorio de Francisco Rodriguez. Efectivamente a década dos oitenta trouxo a eclosién dos estudos, non sei se € correcto denominalos socioléxicos, mais cando menos si histérico- culturais ¢ de encarnacién na realidade material da nosa poeta e simbolo na- cional. Non cabe diibida de que, como afirma Catherine Davies, estes estudos deron en revolucionar a stia imaxe e a interpretacion da stia creaci6n literaria, se ben o seu impacto social se reduciu a minorias. Mesmo podemos aceitar que a nosa focalizacién da obra literaria rosaliana se fai desde unha pers- pectiva “radical”. Porén, cabe matizar que era mellor dicir que se fai desde unha perspectiva fundamentada en dados reais relativos ao contexto histérico, no intento de explicacién material -econémica, social, cultural, psicol6xica, afectivo-sexual- a stia persoa e da tendencia-da sia obra. Sempre, coa con- vicci6n e o-entusiasmo que o obxecto de estudo merecen. Mais’ resulta algo ‘c6mico que se nos atribéia a intencin de nos querer “adonar” de Rosalia de Castro exclusivamente para Galiza. Non hai tal cousa, porque non Seria mis que un intento obvio. Estaremos de acordo en que é un produto da nosa dindmica ¢ evolucién cultural como pobo. Tan especifico intransferfbel que non hai outro igual, loxicamente. Foi a sociedade galega, nun intre critico da stia existencia, quen o produciu. Espero que rion se renove © intento de asimilala a outras érbitas en nome da stia calidade, xustamente porque’é digna de consideracisin, como se a catalogacién de galega, a ob- viedade, impedise o debido recofiecemento, por ser unha categoria cultural inferior, menos universal. Lembremos ‘que xa Unamuno e posteriormente Madariaga, pasmados pola orixinalidade e fondura da stia visién do mundo que se transmitfa na forma escrita, chegaron a convertela en “castellana” psi- coloxicamente: Non tefio reparo algtin en recofiecer e detectar as influencias e conexiéns da sia obra coa‘cultura e a literatura espafiola, como coa francesa, alemé, inglesa, rusa, italiana ou norteamerivana, indicadas na nosa anilise, 28 panini wenn Be A nahn ane A descuberta dunha nova Rosalia mais 0 relevante é precisamente a stia singularidade, a stia especificidade, a siia diferenza. O criterio para establecer a pertenza dunha persoa 4 unha cultu- ra literaria non é o lugar de nacenza, senén 0 uso do idioma e a identificaci6n ¢ perspectivas sobre a realidade préxima e o mundo, inclufdas as modas ¢ maneiras de proceder na actividade artistica. Neste aspecto, Gertrudis Gomez de Avellaneda é unha poetisa espafiola. Unha cousa é procurar coincidencias formais e mesmo de actitude, en as- pectos parciais, actitudinais ou morais, entre Rosalfa e Machado ou Valle In- clén e outra moi diferente é considerar a nosa poeta o precedente do noventa ¢ oito espafiol. Esta é unha operacién de absorcién cultural e de dependencia ‘evolutiva que non se sustenta na perspectiva, intencidns e obxectivos, decla- rados e implicitos, tampouco nas formas, da obra rosaliana en contraste coa xeracién espafiola. Mesmo pertencen a diias dinamicas culturais de mbitos nacionais distintos e, en certa maneira, a restauracién dunha antitese da domi- nancia da outra. Convértese a literatura galega, e nada menos que o seu clé- sico principal no século XIX, nunha especie de antesala ou patio circundante do gran claustro da literatura espafiola no que sempre desembocarfa, valo- riz4ndose en funcién da que se ten como central. A visién xerarquica desta dinémica, moi do gosto anglosaxén, sexa en cfrculos concéntricos, sexa nun- ha pirémide, non deixa de manifestarse na idea de que a literatura espafiola € entremedio verbo da galega, abaixo, e a europea- enriba. Mais, sobre todo, cémpre que sublifiemos que Rosalia foi a reaccién estética e ideol6xica mais depurada e radical, aqui si, para nos dotar de conciencia nacional e literatura propia ei confronto con Castela e con Espaiia, De ser antecedente ou precur- sora de algo, 60 do noso grande desenvolvemento literario desde a primeira grande guerra, a crise daquela etapa globalizadora, e do movemento cultural politico nacionalista galego que se foi consolidando progresivamente até acadar manifestacién organizada, tamén na mesma €poca. + A xeracién do 98 foi xustamente o contrariot a reacci6n'4 crise da con- sideracién do Estado espafiol como unha nacién tnica, a resposta avs na- cionalismos vasco, catalén e galego, a exaltacién mitica, por moito que se enunciase’4s veces con angustiado ou traxico compromiso, de Castela como facedora de Espafia, vertebrada por unha lingua universal e por unha histo- tia imperial. Non estamos perante a tese e a antftese? Non estamos perante: unha confrontacién cultural ¢ lingiifstica entre o dominador e o dominado? As revoluciéns métricas da poesia de Rosalia son anteriores e superiores 48 do 29Rosalia de Castro, estranxeira na stia patria modernismo, como a stia concepcién do mundo 6 totalmente oposta. Ela non cra unha cosmopolita, nin unha partidaria da arte pola arte. Rosalia non pode homologarse con Machado. Por moi republicano e afabel que fose, era un es- Pafiolista. O que non era Rosalfa, tamén moi distante da machadiana adhesi6n critica aos campos de Castela e 4 stia historia. O Valle Inclén modernista era un cosmopolita decadente, fuxitivo da, para el, alded, provinciana e sen futuro algtin, cultura galega. Resulta raro na cultura e na literatura espafiola, sobre todo na sia fase do esperpento por canto € 0 nico da stia xeracién que fai burla ¢ ironia sen concesiéns dos mitos da espafiolidade. A stia “enaxenacién” social, como diria Davies, nada ten a ver coa de Rosalfa, nin dé os mesmos resultados literarios. A soidade e a Persecuci6n e hostilidade contra Rosalia, alén da miseria sen paliativos, foron vividas con dignidade e resignacién pe. ante 0 “destino” e con afervoado patriotismo galego, por mdis que se sentise derrotada. Valle Inclan foi un individualista, de simpatfas Acratas, reticente mais intrigado polo nacionalismo galego, ao cabo dos seus dias, iconoclasta cn materia estética e moral, e, todo o méis, para superar a presién espafiolista, un te6rico iberista. Honestamente, coido que resulta confusionista enfiar nunha conexién Cultural figuras que responden a distintos Ambitos e dialécticas, cando estén mesmo confrontadas. Pérdese asf a especificidade e a orixinalidade. O did- logo ¢ a comunicacién entre culturas préximas ou afastadas é innegdbel. No terreo literario Rosalfa é unha boa proba, malia non beber de forma prioritaria nin preférentena literatura espafiola. Porén, compre pér de relevo a dindmica Propia que deu lugar & restauracién de literaturas como a catalé, a galega ou a escocesa, xustamente no momento no que as stias linguas Tespectivas come- zaron a sentir, de forma incisiva, o peso da centralizacién e da asimilacién. Mais interesante, e tamén méis complexa, resulta a idea de que é cuestio- ndbel a nocién dun ser autor cofiectbel cunha vision do mundo e cunha obra enteiramente coherente. Esta idea debe e pode matizatse; pode cuestionarse, mais con limites. Detectar unlia visién do mundo non significa s6 e en exclu- siva a determinaci6n da rixidez, da homoxeneidade total, estatismo, tendencia unidireccional, senén que tamén contén fraxilidade, diversidade, evolucién, contradicién e perspectivismo. Moito menos podemos asegurar que-a inten- cién consciente dun autor ao realizar a stia obra sexa a que finalmente se tefia transmitido ao universo-vivo e auténomo que, en certa maneira, esta represen- ta. Mais serfa irracional e sen sentidd avogar por un relativismo tan total que 30 A descuberta dunha nova Rosalia anulase a capacidade de sinalar significados, intenci6ns e visiéns, que non son lecturas tinicas nin dogmiticas, sendn racionais, coherentes e fundamentadas. ‘Todos sabemos que o paso do tempo contribtie mesmo a que cada xeracién ou mesmo diferentes persoas, no mesmo contexto histérico, a partir das stias ex- periencias ou preferencias, privilexien unha ou outra lectura. Que descubran mesmo aspectos inusitados ou imprevisibeis. Mais non vale calquera lectura. Seria tanto como admitir o sen sentido absoluto, o capricho, xustamente o que a obra de arte tamén intenta reducir na stia visién, non s6 racional, do mundo, ou tamén captar precisamente a través dunha comunicacién non doutra forma posibel. A relacién dialéctica e rica entre o escritor e a stia obra co mundo existe. Non valen todas as interpretaciéns, mesmo que non haxa unha tinica autoritaria e exhaustiva, entre outras cousas, porque co tempo a relacién coa tealidade cambia. A precauci6n e a advertencia antiautoritaria de Davies resulta absurda e paradoxal, infundada, se pensarmos en Rosalia ¢ a stia obra. Coincidiremos en que o problema, neste caso, est en padecermos unha lectura, xa secular, ou se se quer, unha interpretacién, que a obrigou a dicir o que nunca dixo. Foi sometida a tantos t6picos e estereotipos, alén de tantas cautelas e defor- maci6ns, todas elas de cardcter ideoléxico intencionado, que a reduciron a unha imaxe tolerdbel para o desefio politico espafiol, no que Galiza ocupa un Papel marxinal. Sufriu un baleirado tan brutal da sia causa, da stia intencio- nalidade, da fundamentacién material -hist6rica, dos seus textos, que os tivo € os ten anulados, de forma que ou non se leron ou se len, maioritariamente, cuns anteollos reducionistas ou conforme ao tépico. Esta foi si unha critica cémplice da.ideoloxfa, da dominante e hexeménica, con recurso 4 censura, 20 control e 4 destrucién, 4 asimilacién indebida; en definitiva, unha adap- tacién, en toda regra, 4 moral cat6lica e 4 espafiolidade cultural e politica. Concordaremos en que é hixiénico e prioritario restaurar o sentido, real da Obra e a imaxe midis proxima 4 persoa apés tanta deformacién? Ler todo, lelo ben, acorde coa racionalidade e a coherencia que os seus textos, como textos Poéticos complexos e intencionados, tifian no seu contexto histérico, afnda en grande maneira 0 noso, como seguen operando hoxe, procurando a sia vixencia qnultiforme e polivalente. Dificilmente poderdn facerse outras lectu- Tas na procura de contradiciéns e mesmo silencios*intencionados, se non sé Cofiecé ben primeiro o que intentaron e quixeron comunicar no seu dia e como funcionan hoxe desde a plena consciencia da siia iritencién e orixinalidade. 31Rosalia de Castro, estranxeira na stia patria Todo acaba por inserirse nunha intencién, nunha proposta estética ¢ filo- s6fica, nunha visién do mundo. Intentemos, primeiro, descubrir ou detectar a intenci6n dos escritos en relacién coa conciencia da escritora, no seu momen- to histérico. Procuremos miis tarde matices e novidades que se nos revelan nesa mesma escrita desde unha perspectiva actual. Lembremos que nada per- manece quieto e estdbel, nin os textos, que son produtos histéricos. A historia evoltic, funcionando de forma distinta, dentro duns limites, tamén os textos, como produtos de procesos evolutivos que son. Mais nunca poderemos safr do mundo e da historia. Neles haber4 que inserir a obra. Conviremos que, con Rosalia, malia tantos avances nos tltimos anos, estamos ainda nunha fase de recofiecermos socialmente 0 seu verdadeiro rostro, resituarmos e construir- mos a verdade relativa da stia vida e da stia obra, a sa tendencia basica, tan interferidas, agachadas e deformadas. Temos que gafiar, captarmos lectores reais, espallarmos e popularizarmos, contra tantos prexuizos e estereotipos, € intolerabeis mentiras. Temos que dar a batalla social para instaurarmos unha imaxe nova a escala maioritaria que responda 4 enerxfa creativa do seu mun- do. Se non conseguimos isto, as posibeis, e seguramente escasas, lecturas sobré 0 que os textos non din e sobre as stias contradiciéns, serdn caprichos, disparates, guiados pol menosprezo ¢ a falta de autoestima, cando non a ig- norancia, por moi iconoclastas que se pretenderen. A iconoclastia positiva pasa por rompermos primeiro os contidos falsos e deformados do mito que elaboraron 4 medida da subordinacién da Galiza a Espafia e do papel que os galegos e-galegas debemds ter nesta relacién. A alerta, a precaucién de Davies, é a prevencién perante un mal non s6 remoto, senén tamén mais ben fantasmagérico, cando temos un mal real, eficiente e activo: unha Rosalia encarcerada, atrapada por tebras neboentas que a desde- buxan ¢ desfiguran, gravemente atentatorias 4 liberdade que 0 seu espitito € obra expresan. Como a liberacién da stia obra ¢ do seu espfrito non se tefien producido socialmente, masivamente, non queda midis remedio que alenta- los para retornaren 4 vida, na orientacién que no plano estético, ideoléxico- politico e psicoléxico-afectivo e sexual tiveron. De ser mito, terd que selo no seu verdadeiro ¢ enteiro valor, non en versién para consumo permitido € au- torizado pola autoridade. O seu valor emocional-simbélico, a cada paso mais reducido, menos relevante, nos tempos que corren, poderd tamén reavivarse positivamente se o librarmos das pegadas de inferioridade acomplexada e de simpleza moral que Rosalfa non merece. 32 | | A descuberta dunha nova Rosalia Ninguén minimamente informado pode deixar de botar en falta a imaxe dunha Rosalia nova, que tamén Davies recofiece como necesaria, acorde cos feitos e coa verdade da stia escrita. Necesitamos unha Rosalfa popular, méis fiel e consecuente coa que existiu, co que as stias obras ¢ exemplo indican. Nada midis hai que ver os dados'da historia, lermos os seus textos correcta- mente, todos, ¢ cofiecermos como foi a stia integracién na cultural oficial apés morta. Dubido que exista un caso no mundo contempordneo'de maior manipulacién. Non é posibel ningunha nova critica rosaliana produtiva e de interese, sen cofiecer e recofiecer previamente os resultados da restauraci6n da verdade histérica e o valor duns textos que tefien intenciéns e revelan mun- dos que non caben nas estreitas marxes, estas si, da imaxe € da concepeién acartonada, petrificada, interiorizada na maiorfa social pola politica cultural seguida desde hai agora 125 anos. Non falamos dunha cuestién de méritos ou esforzos criticos. Estamos a falar de se acreditamos ou non en que a obra de Rosalfa responde a un esforzo consciente, que se proxectou en formas artisticas ¢ propostas morais e filosé- ficas, con valor ainda hoxe. Nunha esfera menos individual, se existe ou non pobo galego con esforzos colectivos e individuais, neste caso, para ser e exis- tir na historia como suxeito de cultura. E se o caso inusitado de unha muller heterodoxa ser simbolo maximo dun pafs é s6 un capricho da historia ou ten explicacién haterial, racional e con proxeccién de futuro. | E hora de volvermos a sublifiar que o resultado, a incidencia dos estu- dos “socioléxicos”, materiais, sobre Rosalia, irrebatibeis na sda substancia, non impregnaron ainda debidamente a sociedade galega, en primeiro lugar, nin tampouco‘a todos e todas as que realmente son ou puidesen ser os seus lectores e lectoras. A cada paso, por certo, menos, se non comezamos por remedialo no set berce, Galiza. Ten moito que ver coa:forma-de incidir o proceso ‘globalizador actual verbo dos valores culturais dos pobos que seguen na anormalidade de non teren Estados propios, gobernos de seu. As institu- cidns académicas adicadas 4s Humanidades estén a vivir, concretamente as nosas, nunha ilusa visin cosmopolita, a concepcién dun cosmos nos que a nosa existencia é indtil, irrelevante, como a dunha satélite sen luz nin sequera a reflectida desde estrelas que nos contemplen. Porén, Galiza necesita unha historia, uns estudos literarios, unha critica desacompléxada, tinica capaz de que nos vexarnos a nés mesmos realmente validos, no conxunto da Humani- dade, Rosalia cumpriu un papel, este si, mis que meritorio nas nosds vidas 33Rosalia de Castro, estranxeira na stia patria para nos axudar a ver. Pode e debe seguir cumprindoo agora con mais forza e enerxia, se colaborarmos, por ela e por nds, a librala das sombras, non da stia conciencia, que son parte dela e de nés, senén das ameazadoras que pairan sobre o futuro. O Congreso Internacional sobre Rosalia de Castro e 0 seu tempo (1985), que, xa 0 dixemos, representou un salto cualitativo na andlise do mundo rosa. fiano, provocou posteriormente interese pola sistematizacién e depuracin de todo o traballo acumulado sobre a biografia de Rosalfa, alén de facer urxente a necesidade de vertebrar a informacién sobre a bibliograffa existente verbo do tema. Nesta tarefa é de xustiza sinalarmos o relevante e Proveitoso papel que desempefiaron Aurora Lépez e Andrés Pocitia, cos tres volumes de seu Rosalia de Castro, documentacién biogrdfica y bibliografia critica, editados en 1991, dous deles, e no 1993, o terceiro. Este traballo monumental capaci- tou os seus autores para elaboraren estudos informativos, de grande utilidade, sen t6picos ou falsidades, sobre a vida e a obra de Rosalfa. Neste contexto aboiaron escritos inéditos como o Esbozo para unha biografia de Rosalia (1995) de Antonio Vézquez Rey, elaborado xa en 1942. Este texto do que fora cronista oficial do Concello de Neda, falecido en 1986, foi rescatado por Ma- nuel Pérez Grueiro, bibliotecario municipal da mesma vila. Moi interesante e avanzado para a época, de utilidade ainda nos nosos dias. Oacervo bibliogréfico existente, os avances realizados pola investigacién © as andlises dog tiltimos 30 anos para o mellor e méis correcto cofiecemento e avaliacién da vida ¢ da obra de Rosalfa non xustifican xa a tutina, o desleixo, 9 t6pico,e a mentira, no ensino en calquera dos seus chanzos e na informa. cidn social, moito menos con cargo ao erario ptiblico. Tampouco xustifica & menosprezo ou 0 esquecemento que padece a stia figura como se de algo avellado e sen nada a dicir se tratar. $6 se pode entender desde posicidns cla- ramgnte destrutivas e de virar as costas 4 nosa cultura naciqnal a mantenta.S6 Pode entenderse como forma de afondar na desmemoria-hist6rica ¢ na falta de aptoestima que a ignorancia produge. Quen est interegado en semellante dialéctica cultural? O que est4 a pasar con esta efemgéride dos 125 anos da morte, de Rosalfa é todo un sintoma. Cavilemos. Sigamos facendo o esforzo de achegarmonos con nava luz a este clésico esplendoroso. Naturalmente, este esforzo de agora, Rosalia de Castro; estranxeira na sia patria, parte, en boa maneira, do texto do libro de 1988, como non podfa ser, menos.-Non € posibel ainda, tendo en conta o estado da cuestién, escri- 34 A descuberta dunha nova Rosalia birmos textos ensafsticos que poidan obviar a erudicién demostrativa nin os razoamentos e andlises apoiados en probas. Porén, contén moita mdis infor- macién, mais pdxinas totalmente novas, integrando ademais todas as notas a pé de paxina que eran relevantes, no texto discursivo, 0 que, entre outras cousas, alén de enriquecelo e matizalo, favorece a siia lectura. Se a enverga- dura da informacién do libro de 1988, que foi Premio da Critica na Galiza en 1989, era notoria, a engadida agora, vintedous anos méis tarde, contribtie a facer todo mais didfano e explicito, alén de que siga estando todo moi lonxe de ser cofiecido mesmo entre ptiblico culto. Estamos, pois, perante unha ac- tualizacién que non € s6 corrixir e aumentar considerabelmente. Supén tamén reformular, explicar e fundamentar méis exhaustivamente. Por outra parte, 0 titulo do libro de 1988 non daba conta exacta do seu contido. Resultaba moi restritivo e condicionado por aclarar cal era o método académico que guiaba a andlise, sen diibida moito mais ambiciosa que o que se entende por socio- I6xico, na acepcién vulgar do termo, Seguramente ainda segue sendo certo que resulta unha tarefa complicada escribir unha biogtafia de Rosalia. Non foi este 0 obxectivo do noso traballo. Porén, hoxe xa o € menos que en 1988. Creo que, alén de que se poida tirar un retrato ideoléxico e moral da nosa escritora, lendo as péxinas que seguen Sobre a stia obra e a stia conduta, estamos en disposicién de podermos facer un esbozo biogréfico bésico, que, tendo presente o anecdético, o supere. En certo modo, trétase dunha biografia profunda porque, coa andlise do sentido da sia obra, sabemos cales foron as stias obsesiGns, preocupaciéns, frustra- ci6ns e mesmo experiencias, ainda que non as poidamos reproducir en suce- 808 concretos. Finalmente, este libro ainda segue a ser realmente o tinico que tomd en conta toda a obra de Rosalia, tanto en galego como en espaifiol, analizéindoa exhaustivamente, dunha maneira individualizada e nas stias interrelaciéns. Sigo utilizandd, como no libro de 1988, a edicién de Obras Completas, Agui- lar, Madrid, 1977, se se trata do poemario A mi madre e La flor, e a édicién de Poestas, a cargo de Carvalho Calero, para 0 Patronato, Vigo, 1976, se se trata de Cantares Gallegos, Follas Novas e En Ids orillas del Sar. Para a prosa Tecorremos, nesta ocasién, 4 Obra Completa, II e Ill, Akal, 1992, edicién e Rotas de Mauro Armifio, por nos parecer méis coidada e fidbel. Cando se uti- lizan, como contraste, outras ediciéns, advirtese no propio texto discursivo. Debo advertir que os textos das citas reprodtizoos como estén no orixinal deRosalia de Castro, estranxeira na sita patria onde os tomei, caso da obra literaria rosaliana, e s6 con lixeiras adaptaciéns, nunca léxicas, 4 normativa actual no caso dos redixidos en galego para o re- sultado final non ser cadtico. Dicfa en 1988, na mesma introducién 4 Andlise socioldxica da obra de Rosalia de Castro, que as sas eran unha figura humana e unha obra privi- Jexiadas para ver como se realizan as “escrituras”, como se pode sactalizar algo, sen previamente experimentalo, cofiecéndoo s6 parcialmente a través de mediadores que artellan a imaxe axeitada, Tamén advertia de que com- probariamos, mais unha vez, debidamente como a nosa escritora non lida en vida, agés Cantares Gallegos, foi convertida nun mito nacional (rexional?), sen pasar polo descubrimento dos seus lexitimos destinatarios e, a0 cabo, Promotores e xeradores da stia obra. Poucas imaxes méis falsificadas dun escritor que a “escritura” gravada na lousa para enterrar a verdade de Rosalia, sublifiaba entén. Este libro, como o de 1988, consiste, pois, nunha lectura que parte do con- texto da poeta, do cofiecemento explicativo e causal da stia obra integra, para traela 4 marcha da historia, coa stia incompardbel ¢ tinica lucidez e tormento. Tal como se xerou e como combateu, na stia tendencia e intencionalidade, Parte, inevitabelmente, do texto de 1988; nel est4 a fundamentacién inicial. Levaba midis de vinte e dous anos na sombra. Agora anovado, ensanchado e desenvolvido para informar, explicar ¢ valorar, con mdis fundamento de cau- sa, deitando mais luz, a Rosalfa e a stia obra. Resulta un libro novo tanto polo Cuantitativo como polo cualitativo. E 0 resultado dunha posta ao dfa necesaria para levar novamente ao ptiblico interesado e ao que temos que gafiar, unha fonte de informacién xenuina, unha perspectiva critica, que necesitamos para comprender mellor 0 noso méis grande clésico e, seguramente tamén, o deva- lar histético do noso pafs e por onde orientarmos o noso futuro como pobo. Rosalia de Castro, estranxeira na siia patria, redixido ao longo do ano 2010, sae a luz meste ano 2011. Estas dias datas significan os 125 anos do na- cemento de Castelao. O esforzo e o sacrificio rosalianos sementaron 0 campo. para dar vida a unha cultura nacional na que Castelao foi o segundo grande fito. O CONTEXTO HISTORICO: UN PER{ODO CRITICO (1837-1885) Non se pode esquecer que o dominio exercido sobre a Galiza vén de moi atrés, practicamente desde a Idade Media, como xa sinalou Castelao na tercei- ra parte do seu Sempre en Galiza, nomeadamente nos capftulos XXI a XXXII, continuando as andlises de Murgufa no Tomo I da stia Historia de Galicia (1865). Porén, se tivermos que establecer un segundo fito, pola stia importan- cia cualitativa, teriamos que situalo no século XIX, mdis concretamente na segunda metade. Son anos que coinciden coa experiencia vital de Rosalia de Castro (1837-1885). Ambas as diias datas representan o principio ¢ a consu- macin do proceso de integracién da Galiza, como colonia, no sistema capita- lista internacional, en correlaci6n co ascenso ¢ expansi6n do imperialismo no mundo, evidente desde 1870. Foi a primeira onda de globalizacién que valeu Para artellar o estado centralista e capitalista. A xénese e evolucién da obra Tosaliana non é, en absoluto, allea a este proceso, e por iso imos referirnos el, tanto no que son datas clave e etapas diferenciadas, como nos procesos econé- mico-sociais incisivos que tiveron lugar. Comezaremos por estes tiltimos: Aexpansién do capitalismo centralizador e a integracién de Galiza como colonia X. A. Lopez Taboada (1978) sittia arredor do ano 1840 a incorporacién de Galiza no mercado mundial como rexién agro-exportadora, especialmente gado vaciin, e en menor medida, madeira e peixe. E precisamente desde entén que certos sectores sociais foron conscientes da marxinalidade e problemética que vai caracterizar agudamente a dindmica econémica ¢ politica da Galiza do novo contexto. Velaf por que razén o liberalismo progresista na Galiza 37Rosalia de Castro, estranxeira na sia patria estivo tinxido de provincialismo ou de galeguismo, sendo na sta primeira formulacién partidario da modernizaci6n capitalista, sen marxinalidade. Un xomal como El Porvenir, de Santiago de Compostela, pode testemufiar os presupostos ideoléxicos desta primeira fase do movemento. Asistir 4 destru- cién do tecido preindustrial, especialmente toda a industria do lifio, verse aso- lagados de comercio estranxeiro, comprobar 0 cativo desenvolvemento urba- no, sentirse rodeados dunha sociedade basicamente agraria, sen posibilidade de transformacién répida, incidiron na conformacién da conciencia de pecu- liaridade, recordada e patentizada ademais en forma de desprezo manifesto pola ideoloxia espafiolizante en expansién progresiva no Estado. O xornal devandito (31, marzo, 1845) toma nota de “la continua y notable emigraci6n a Montevideo de las familias tejedoras en que abundaba Padrén”, considerando ainda a principal industria da comarca a derivada do lifio. Os seus redactores tifian moi claro que a sociedade galega era rica polo chan, mais que esta- ba prexudicada polo “insondable abismo del aislamiento” (2, agosto, 1845). Partillaban unha concepcién unitaria do pafs fronte 4 relativamente recente divisién provincial, como podemos comprobar nas seguintes palabras: El niimero total de habitantes de las provincias de Pontevedra, Orense (sic), Lugo y Corufia (que para nosotros serdn siempre una sola ltamada Galicia) asciende a dos millones (ibidem). Abrese ent6n paso un dos t6picos explicativos para‘o noso atraso, o raquitismo urbano, que o xornal lamenta: Diez poblaciones (alude a Santiago, A Corufia, Ferrol, Lugo, Outense, Pontevedra, Vigo, Mondofiedo, Betanzos ¢ Tui) que cuentan mds alld de 1000 vecinos, sin que ninguna esceda (sic) de 6000, no llegando a formar entre todas ellas 110.000 habitantes. Botan en falta “una capital que fuese el depésito del prestigio y de la fuerza, el centro del movimiento moral, industrial y literario” (El Porvenir, 28, agosto, 1845). Perante o proceso centralizador que est sustentando a in- vencién da nova idea de espafiolidade expresan o desexo manifesto de lograr “nflujo decisivo en los destinos de Espaiia’ Tendo presente as limitacidns da presién exercida fidta censura, para xul- galo correctamente, El Porvenir defende a participacién normal da Galiza na estrutura capitalista do Estado espafiol (liberalismo, modémizacién, capital e instrucién). Resume, asf, a expectativa dun sector da mocidade galega se- 38 pcm ang EMT et Hn ee a a EE, b h 0 contexto hist6rico: un periodo critico (1837-1885) guidora do pensamento progresista representado pola Revolucién de Paris de 1830. Como todo movemento ideoléxico-politico da época, ten un mar- cado cariz literario, debedor da segunda onda roméntica europea. Galeguis- mo provincialista e reformismo social ¢ econémico son os eixos do move- mento, presentes desde os primeiros ntimeros de El Porvenir. Pero todo isto esté inserido na afirmacién de espaiiolidade e no respecto pola tradicién do ¢ristianismo evanxélico: “En el Gélgota nacié el sol que alumbra la libertad del género humano y en el Evangelio est escrito todo el catecismo politico gon que una generaci6n conquista el mundo” (EI Porvenir, 11,marzo, 1845). Consecuentemente, rexeitaban o que consideraban “la sucia incredulidad del siglo XVII”. Finalmente, resulta indicativa da intencién modernizadora a sia defensa do pensamento de Colmeiro a respecto da necesaria reforma agraria. ‘A concepcién de El Porvenir tifia un timido antecedente en El Iris del Bello Sexo e El Iris de Galicia, periédicos nos que indicativamente ainda se fala de Galiza como reino; por exemplo, cando se lanza un alegato aos gale- gos no que se avoga por “un vastfsimo plan de instruccién péblica para todo el reino de Galicia” (El Iris del Bello Sexo, 16, maio, 1841). Cando se advirte 0 cambio de nome da publicaci6n no n° 9, que pasaré a denominarse El Iris de Galicia eni vez de El Iris del Bello Sexo, 0 “anciano director” exprésase deste xeito: No siempre ha de ser Galicia una merienda de negros (...) No siempre el infeliz, labrador ha de trabajar noche y dfa para quedarse con un triste pedazo de pan, que aun le falta muchas veces; no siempre el desgraciado artista, consumido or un trabajo continuo, se ha de ver afligido sin poder educar a su familia ni vi- vir con desahogo; no siempre el varén justo, no siempre el hombre de jenio (sic) han de ser postergados y abatidos; mientras cuatro intrigaytes pasean ufanos or la calle, riéndose del pueblo que esquilman y atropellan. (El Iris del Bello Sexo, 27, xufio, 1841) Curiosamente no novo Iris de Galicia, polo tanto no nimero 10 (do- mingo, 4, xullo; 1841), Jacinto R. Lépez, de Mondofiedo acusa os-imperios expansionistas ¢ gyerreiros de non seren filantr6picos, por méis que xusti- fiquen os seus crimes -o negocio de escravos- “so capa de filantropfa”. Xa dixemos que a conformacién da ideoloxia, espafiolista xorde neste proceso de expansi6n capitalistac, na Galiza, loxicamente, comportou a contradicion 39Rosalia de Castro, estranxeira na siia patria de procurar unha sfntese que os acontecementos farén dificil, por non dicir imposfbel, pois inténtase compaxinar procesos diverxentes e antagénicos. Por exemplo, no propio Iris de Galicia (8, agosto, 1841), nun artigo titulado “Patriotismo”, 0 mesmo Jacinto R. Lépez, define este sentimento asi: “... deseo innato de la prosperidad nacional, fundado en la abnegacién de todos los intereses, comodidades, fortunas, honores, y aun de la propia existencia cuando la salud del Estado asf lo exije” (sic). Non deixa lugar a dtibidas da identificaci6n nacién-Estado. Xa sabemos que, finalmente, se optou por aludir 4 “patria grande” e 4 “patria pequena ou chica”, no argot da ideoloxia dominante. Naturalmente constatase que a palabra “ esconde, agacha, na formulacién decimoné- nica, incluida mesmamente a provincialista e rexionalista, unha ambigiiidade non solucionada. A solucién s6 podfa vir pola consolidacién e asuncién dos referentes de afirmacién ¢ de negacién/oposicién. O cardcter da afirmacién nacional galega (cultural, social, econémica, politica ¢ hist6rica) e a defini- ci6n do antagonismo (Castela, Espafia, Estado espafiol) enmarcan e indican a evolucién do proceso ideoléxico de conformacién do nacionalismo galego definen a stia funcién, como ten indicado Justo Gonzélez Beramendi (1986) referindose concretamente a Rosalfa ¢ os provincialistas. En fin, por estas datas, a Galiza entraba no “establecemento de relaciéns econémica e laborais entre dreas de recente expansién capitalista e dreas pre- capitalistas, o que supufia economfas externas para a 4rea en expansién capi- talista ¢ unha forma de acumulacién primitiva”, como indica Lépez Taboada (1978: 71). Intégrase asf na economfa internacional formando parte da perife- ria exportadora. Como ten demostrado este autor, contribuimos dobremente a cotrixir a deficitaria balanza de pagos espafiola: polas divisas da‘exportacién de gado ¢ polas remesas de emigrantes. Porén, isto non supuxo investimento industrial algtin na Galiza. Nin que dicir ten que a clase dominante galega era cémplice nesta situacién. Desde algunhas perspectivas historiogréficas, vénse sinalando que os re- sultados da desamortizacién na Galiza son determinantes para entendermios a stia organizacién socioeconémicd na segunda metade do S. XIX e 0 seu atraso permanente. Pero non foi s6 o mecanismo de explotacién agraria e de succion ou apropiacién da renda da terra o que configurou o atraso’e, moito menos, a marxinalidade do pafs. Hai outros factores: dunha importancia cualitativa grande. O préstamo usurario, o fisco e as relaciéns de intercambio desigual 40 O contexto hist6rico: un pertodo eritico (1837-1885) resultan efectivas como verdadeiros zugadores do excedente dunha sociedade agricola-gandeira. Eo conxunto destes mecanismos, non sé a renda da terra, © que “impide a libre disposicién dese excedente e por conseguinte a posi- bilidade de provocar un desenvolvemento econémico capaz de absorber a forza de traballo sobrante que se desparrama cara o exterior” (Lépez Taboada, 1978: 79). Estes factores, xa non todos de cardcter interno, vironse progre- sivamente avalados e reforzados por factores claramente externos non s6 de indole econémica, senén especificainente politica, como o proteccionismo arancelario de fins de século. Podemos conclufr, pois, que a Galiza funcionou, como colonia briténica, practicamente até 1886, ademais de como colonia espafiola. O primeiro ferro- carril galego, de Santiago a Carril, foi obra de capital inglés e est claramente vinculado 4 exportacién de gado a Inglaterra, que supén durante todo o S. XIX 0 produto de maior importancia econémica exportado por Galiza. A desamortizacién ¢ o problema da propiedade da terra Hoxe todos os historiadores recofiecen que, efectivamente, a desamorti- zaci6n na Galiza non rompeu os atrancos da organizaci6n xuridica da terra. Foi imposfbel chegar a un tipo de propiedade plena da terra, xa que segue a estar presente a distincién entre dominio util e dominio eminente: A orixe da organizacion socioeconémica da Galiza da segunda metade do sé- culo XIX e primeiro cuarto do XX, reméntase ao resultado da desamortizacion (...) Tan s6 se desamortizaron os dereitos correspondentes a un dominio di- recto, como censos e foros, porque este era o iinico titulo de que podta dispor 0 Estado ao substitutr 0 estamento eclesidstico en calidade de propietario do dominio eminente, pero o dominio util segufa en mans dos traballadores (...). Foi impostbel chegar a un tipo de titularidade da propiedade plena. (Lépez Taboada, 1978: 78) Deste xeito, o réxime foral estivo presente durante todo o século XIX. A desamortizacién consistiu, xa que logo, nunha transferencia de rendas e non de terras o que, en parte, pode considerarse un triunfo do traballador. Habfa varios dominios entre o directo eclesistico, agora expropiado, ¢ 0 sitil do campesifiado. Segundo Ramén Villares (1982), os compradores da des- 41Rosalia de Castro, estranxeira na sia patria amortizaci6n estén constituidos por un heteroxéneo grupo de comerciantes, funcionarios, profesionais liberais e cregos, monopolizadores das poxas; fi- dalgos, propiamente ditos, e labregos tefien pouco que repartir. Aparecen os novos rendistas que desprazan os anteriores centros eclesidsticos. Esté claro que o sistema foral se opufia 4 propiedade privada libre e, con- secuentemente, a unha explotacidn netamente capitalista da terra. Os modelos alternativos ao sistema foral, amplamente criticado durante a segunda me- tade do XIX, non propufian os mesmos obxectivos. Colmeiro, coa stia Teo- rfa Social de la Agricultura, 1843, premiada pola Sociedade Econémica de Santiago, defendfa a redencién dos foros a favor do util, para establecer a propiedade privada libre, mais tendente 4 grande explotacién agraria. Esta reforma significarfa a expulsién dunha parte do campesifiado teoricamente 4 cidade, xa que a emigracién cara ao exterior non se defendia como alternati- va. Consistia, segundo Villares, nun modelo claro de crecemento econémico capitalista. Son postulados acordes co proceso de “modernizacién” da época de Espartero no reinado de Isabel II. A Memoria sobre el modo mds acertado de remediar los males inherentes a la extremada subdivision de la propiedad territorial de Galicia, que as{ se denominaba literalmente o texto premiado de Colmeiro, vai condicionar todo 0 pensamento posterior sobre o tema. Un fito nos debates sobre este problema crucial esté representado polo Congreso Agricola Galego, convocado pola Sociedade Econ6mica de Santia- go do 24 ao 28 de xullo de 1864, como apoio 4 Lei que Pelayo Cuesta presen- tara no Congreso dos Deputados un mes antes. O desenlace dos debates do Congreso Agricola, por medio dunha elocuente votacién, indicaria, segundo ‘Villares (1982), que defenden a conservacién do foro os seus inmediatos be- neficiarios histéricos ou os seus recentes aliados, compradores na desamorti- zaci6n (comerciantes, avogados, médicos, todos eles propietarios, accionistas do ferrocarril, algunhas lifiaxes que parecen proceder dos pazos). Certamente, burguesfa absentista e mercantil, por mdis lifiaxe que presuma e propiedades que postia. & certo que no grupo dos redencionistas resulta mdis evidente a presenza da burguesfa comercial urbana, con negocios en Santiago e Carril, mais tamén de escritores e profesores —pequena burguesia intelectual— con nomes clave, para sabermos das amizades de Rosalia, como Manuel Mur- guia, Paz Novoa, Rodriguez Seoane... Sen dubidar das conexiéns do primeiro grupo co Partido Moderado, e 0 seu sucedéneo da Unién Liberal, 0 feito-dé se acubillar o segundo baixo as asas do Partido Progresista, non o fai nin ho- 42 c2 O contexto histérico: un pertodo critico (1837-1885) moxéneo nin idéntico nos seus propésitos. Parece evidente que non todos os que defendian a redencién tifian o mesmo interese en que a propiedade ple- na recaese nos labregos, nos que posufan o dominio util. Existen diferenzas mesmo entre as propostas de Sénchez Villamarin ¢ as de Paz Novoa. Tamén 6 esquemitico caracterizar o primeiro como grupo de “‘fidalgufa rentista”. A diferenza entre “reversionistas” , os que querfan a unificacién dos dominios en favor do directo ou eminente, ¢ “redencionistas”, os que o querfan en favor do itil, non ocultan outros matices, de obxectivos dispares entre si e mesmo coincidentes cos primeiros, nalgunhas medidas dos segundos. O Conde de Pallares ¢ José Pardo Bazén, futuro conde tamén, exemplifican o primeiro caso. As propostas de Sénchez Villamarfn, claramente pertencente ao segun- do, non resultarfan na practica moi diferentes, como boas continuadoras da alternativa de Colmeiro (concentraci6n da terra, modernizacién das explota- cidns e comercializaci6n dos excedentes agrarios a través da vfa férrea). Non sen raz6n, di Villares no seu libro de 1982, na parte dedicada 4 polémica foral, que os partidarios de manter o sistema foral eran reversionistas vergonzantes, sublifiando as coincidencias de facto entre Villamarin ¢ o Conde de Pallares. Manuel Mufgufa figura entre os partidarios da redencién a favor do util pola via, como inicio, de prohibir 0 foro e asimilalo ao arrendamento. Un xornal, como El Gallego de Pontevedra, no exemplar do 1 de xaneiro de 1863, con- tradicfa 0 Conde de Pallares, argumentando que “en Galicia, la gran propie- dad atraerfa a las ciudades millares de brazos que muy pronto cogerfan un pufial para robar 0 un céntimo que les diese una persona caritativa; que muy pronto serfan de un ladrén o de un mendigo”. E evidente que ao editorialista non Ile gostaba nin o modelo inglés nin o francés. Na Primeita Reptiblica aprobouse, promulgéndose como Lei o 20 de agos- to de 1873, e aplicouse por 5 meses, un proxecto de Paz Novoa, grande amigo de Rosalia, defendendo a redencién a favor do util, os labregos cultivadores da terra, Malia ser aplicada con celeridade e certo éxito, beneficidndose os labregos cor algtin capital monetizado, esta alternativa habfa de abrirse paso definitivamente moito mais adiante, en plena Ditadura de Primo de Rivera. Paz Novoa consideraba‘o problema dos foros “nuestro problema social”, Cualificou a’politica seguida pola Restauracién como “Ley de razas”, xa que Coidaba que todo estaba orientado a “asegurar en las manos de la aristocracia territorial y de la clase media que cobra rentas, el cetro de su domina¢ién so- bre el infeliz cultivador”. Como, cinicamente, facendo propostas invidbeis na 43Rosalia de Castro, estranxeira na stia patria practica, o novo Réxime falaba de redencién posibel, Paz Novoa sentenciaba con coraxe desde as paxinas de Diario de Santiago (15, maio, 1878): Los que en 1873 nos lamaban ignorantes desde las columnas del Eco de Gali- cia (Lugo) y de otros periédicos encargados de provocar y fomentar la anarquia ‘mansa, no nos dieron en esta ocasion ejemplo de sabiduria; los que entonces nos acusaban injustamente de que atentébamos a la propiedad porque la eman- cipdbamos, como la habta emancipado la Asamblea Nacional francesa en la memorable noche del 4 de Agosto de 1789, vienen ahora a reconocer la excelen- cia del principio de la redenci6n forzosa, pero imposibilitando al propio tiempo el ejercicio del derecho que reconocen y consagran. Los periddicos de estos dias nos informan de que en los iiltimos cuatro meses salieron de Galicia 8.000 emigrantes. A pesar de esto, seguimos creyendo, como creta el doctor Panglés, que estamos en el mejor de los mundos imaginables y hacemos leyes que hardn todavia mas imposible la vida en nuestro pats. Ast lo quieren estos conservadores... de los suyo. Na perspectiva de Paz Novoa orientabase a actitude de Rosalia a respec- to do problema da terra. A causa nacional estaba, para ela, vinculada 4 causa dos labregos, a clase traballadora mAis importante do pafs. A sta obra, sutil- mente Cantares gallegos e implicita e explicitamente Follas novas, traduce © grave problema da propiedade da terra. Pero non na direccién ¢ obxectivos iniciados por Colmeiro, senén cunha perspectiva mdis’claramente campe- sifia, isto é, populista e non favordbel 4 grande concentracién capitalista. E dicir, cun certo “sabor socialista”, do que foi acusado, infundada pero expre- sivamente, 0 “Proxecto” de Pelayo Cuesta, por exemplo... O problema da propiedade. da terra na cabeza da intelligentsia populista, 4 que sen diibidas pertencia Rosalia de Castro, era vivido como unha causa democritica, popu- lar, de xustiza social. Ora ben, non deixa de ser interesante que, desde a Primeira Repiblica, houbese conciencia de que a saida inevitébel pasaba pola redencién e non pola reversién, por mais que se retardase até a Ditadura de Primo de Rivera a sta plasmacién legal. Isto quer dicir que o problema da terra na Galiza era un problema marxinal, peculiar, no conxunto do Estado. Indica que non existfa clase dirixente interna con homoxeneidade. Os dados testemufian atomiza- ci6n, absentismo a respecto da terra, especulacién pura e simple. A tinica 44 O contexto histérico: un pertodo critico (1837-1885) . Slase “dirixente” directamente vinculada a ela, a fidalgufa rural, foi pasenifia Etmais inexorabelmente arruindndose ¢ desprazdndose, substitufda pola meso- Sfracia vilega como receptora de rendas. A emigracién respondfa a unha politi- Mitede Estado, nas stias novas relaciéns econémicas internacionais, e quizabes. Fela alguns sectores esperasen a posibilidade de capitalizacién do campo. ® afundimento da Igrexa Catélica, como principal receptora de rendas, non © méis que multiplicar o mimero de sectores parasitarios e especulado- que succionaban a renda da terra, sen vinculacién a ela, desde fora. Non ste outra posfbel causalidade que esta, unida 4 presién popular ¢ ao apego b terra que se traballaba desde tempo inmemorial, o que facia impenetrabel bébcventimento modemo de propiedade capitalista, para atopar explicacién 16- pifica 4 falta de revolucién burguesa interna apoidndose na acumulacién de pital agrario. S6 tendo presente as relaciéns de dependencia de Galiza e articula¢in ou atomizacién interna dos sectores “burgueses” podemos plicarnos a situacién. Hai que ter en conta, pois, implicaciéns “externas” proceso,’o que non se adoita facer, para entender esa falta de revolucién guesa. Entre elas estan tamén a falta de clase dirixente por mor da depen- Hftencia e dominio desde o exterior, xa secular entén, no que a Igrexa e a alta Bbbreza castelé-andaluza , as{ como a orientacién do novo Estado liberal, #ehien moito que ver. Ri. f Memigracién como consecuencia a Ao existir unha propiedade aforada da terra nunha proporcién das tres ‘Suartas partes, e non existir industria, a man de obra non asalariada era #taplamente maioritaria. Esta poboacién traballadora procurou unha safda 4 fame e 4 miseria, practicamente desde o século XVIII, no éxodo a Portugal, ' @Adiz ou Cuba. A emigracién agudizouse nos meados do século XIX na sta f, drientaci6n ultramarina (repablicas hispanofalantes e Brasil). Xa periédicos ¥omo El Porvenir daban conta dun fenémeno que, para algtins, comezaba #ser altamerite preocupante e sintomético. Este xornal (28, agosto, 1845) ‘Saracterizaba o pafs como a Irlanda da Peninsula e acusaba 4 centralizacién @_ Hs males que suftfa Galiza, chegando a cuantificar en 30.000 s6 os emigra- t dos a Portugal. * Na década dos cincuenta o fenémeno emigratorio agudizouse € tomou cla- tamente unha.orientaci6n ultramarina. La Iberia (10, xufio, 1858) denunciaba: 45Rosalia de Castro, estranxeira na stia patria Las provincias de Galicia, Vascongadas y Canarias, van a ser teatro de una nueva “especulacion de carne humana”, segiin dice El Pats de Pontevedra, pues D. Antonio Gutiérrez (de Caracas) e D. Ramén Azpurua (de Venezuela), sugetos (sic) de malos antecedentes, segiin El Pats, por el inhumano trato que han dado a una colonia Wevada a Carabobo, se preparan para organizar una gran espedicion (sic) de emigrantes. O mesmo xornal (21, agosto, 1857) tomaba de El Mifio (15 do mesmo mes), en Vigo, esta informacién: “Se prepara en la Corufia una nueva espedi- cidn (sic) para Montevideo. A pesar de una sangria que bien podemos llamar suelta, el tltimo censo ha dado en esta provincia, comparado con el anterior, un aumento de 81.000 almas”. proceso emigratorio non fixo mis que ir en ascenso na década dos se- senta, pero chegou 4 culminacién na década dos setenta, xusto cando Rosalia viviu precisamente na Corufia, desde 1871 a 1875, de onde partfan ou facfan escala moitos vapores ¢ corvetas para transportaren emigrantes. A empresa A. Lépez, Vapores-Correos Trasatldnticos, organizaba viaxes directas desde A Corufia a La Habana, con cardcter extraordinario, unha cada mes en outubro, novembro, e decembro, de 1872, “para poder conducir el numeroso pasage (sic) con que cuenta en la proxima estacién”. $6 esta empresa despachaba un vapor correo desde A Corufia para Puerto Rico e La Habana todos os 9 e 24 dos meses de agosto, setembro e outubro. Por suposto, actuaban mais compafifas desde A Corufia, desde Vigo e desde Carril. Os prezos da pasaxe oscilahan desde as 150 pesetas da primeira clase até as 45 da terceira, a mais numerosa; Polos anuncios das compafiias nos xomais podemos cofiecer os problemas mais frecuentes para os viaxeiros: trato como se foren mercadorfa, falta de seguridade con cafdas e desapariciéns no mar, enfermidades e pro- blemas sanitarios. Facfan tamén a viaxe, desde Vigo a Buenos Aires, Mon; tevideo, Cardenas ou La Habana, veleiras-corveta, con carga.e pasaxeiros nas cimaras ¢ sollados do buque, que prometfan b trato ¢ garantfan segu- ranza. Habia moitas empresas estranxeiras, como, The Pacific Steam Naviga- tion Company, con vapores desde Vigo a Lisboa, Rio-Janeiro, Montevideo, Buenos Aires, Valparafso, Arica, Islay. ¢ 0 Callao, con diias viaxes algins meses do ano. Por exemplo, o 3 de novembro de 1872 partiu 6 vapor Cuzco, € 0 9 de novembro, o Kenilworth. Outra compaiifa estranxeira,’a White ‘Star facfa o mesmo percorrido que a anterior.unha vez ao mes no ano 1872, sendo 46 O contexto historico: un pertodo critico (1837-1885) © vapor Tropic, o primeiro en safr 0 9 de novembro. Non hai que esquecer ‘9s que safati doutros portos espafiois ou europeos e facian escala en Vigo, de compafifas como a devandita The Pacific Steam: as{ tocou nese porto co mesmo itinerario indicado 0 vapor Tacora, o dfa 8 de outubro de 1872, ¢ 0 fAconcagua, o 4 de mesmo mes e ano. Hai que engadir a lifia de vapores in- Bileses, xa citada, White Star, con barcos que partian de Liverpool a Bordeos, tocando Vigc.e Lisboa, para faceren o percorrido polos portos sudamericanos citados, aléi'da alem, Compafifa General Trasatldntica de vapores Hambur- o-Americanos, que, anunciéndose na Galiza, tifia barcos que partfan moitas veces deste Santander directamente para La Habana. Isto pode dar unha idea de cantosbatcos podfan sair ao mes de Galiza con destino a Ultramar, con milleiros de persoas. # Segundo X. A. Lépez Taboada (1978), a emigracién foi especialmente " intensa na década de 1860-1870, década crucial para explicarmos a obra de Rosalia. As consecuencias da emigracién non deixan de ser indicativas: sol- taria forzosa no sexo feminino; baixo indice de masculinidade a partir dos 15 ‘anos; taxds de’ natalidade ilexitimas relativamente elevadas. Efectivamente, &circunscribfndonos a unha drea urbana como a de Santiago, os dados son reveladores. Unha estatfstica publicada na Gaceta de Santiago, (10, xullo, 1872) sobre > movemento de poboacién nesta vila, desde o primeiro de xa- ‘heiro até 0 30 de xufio, ofrecfa o seguinte resultado: os nacidos de lexitimo matrimonib efan 175 var6ns e 174 mulleres; os nacidos féra de matrimonio eran 75 varéns e 80 mulleres. Case dez anos antes, a Revista de la Sociedad Econdmicu de Amigos del Pats (15, febreito, 1862), de Santiago, informaba que, no 1861, nas parroquias desa xurisdicién, os bautismos de fillos de “lex{- timo” matrimonio foran 580; de fillos fora de matrimonio, 329. Isto acontecia tunha grande vila. Non era, pois, excepcional a situaciéa de filla “ilexitima”’ de Rosalfa. Méis excepcional pode resultar a stia condiciéri de filla “sacrf- Jega”, mais no campo tampouco era tan anormal. Ambas condiciéns podian resultar problematicas do punto de vista da moral catélica dominante e do Punto de vista econémico, especialmente nas vilas, mais distaba moito de ser un problema na sociedade agraria, no mundo labrego. © 60%,dos emigrantes espaficis en América, como mfnimo, eran galegos. Desde 1876, as remesas de difieiro dos emigrantes serviton de contrapeso 4 drenaxe de ouro no Estado Espaiiol. As inversiéns dos 90 milléns anuais enviados por galegos non repercutfan na transformacién interna do pafs. Eran 47Rosalia de Castro, estranxeira na stia patria investidos na Espafia ¢ noutros lugares do estranxeiro. O paso da renda en es- pecie 4 pequena propiedade parcelar indica que se empregou parte do difieiro na compra de terras polos labregos a través da redencién de censos no XIX e de foros desde 1926. Malia Galiza estar na primeira metade do século XIX ben posicionada canto aos pardmetros demogréficos, en relacién coa Espafia, a partir de 1850 comeza a se verificar un cambio de ciclo, xa que 0 noso pais perde, en ter- mos absolutos, poboacién nos dous decenios seguintes. Desde 1860 a 1887, segundo Lépez Taboada (1978), deberon emigrar entre 307.437 e 431.921 galegos e galegas. F, Bustelo (1978) considera que, en todo 0 século XIX, de- beron emigrar arredor de 900.000. O dilema estaba situado entre emigrar ou morrer de fame, correlacién establecida por Rosalfa de maneira nidia nalgtins poemas de Follas novas, dunha maneira simple e contundente no seu “Foi a P4scoa enxoita”, na parte V do libro. Toda Galiza era zona de emigracién. Sintomaticamente, entre 1860 e 1910, os centros que méis poboacién expulsaron, en cifras absolutas, foron Santiago (20.000 persoas), Betanzos (17.000), Carballo (14.000). Pasaban de 10.000 Ferrol, Negreira, Ordes, Ortigueira e Padrén (Lopez Taboada, 1978: 69). Son lugares ben relacionados coa experiencia biogrdfica e social de Ro- salia. Este fenémeno emigratorio provocou que, se en 1787 os galegos cons- titufamos 0 13,5 da poboacién do Estado Espafiol, en 1900 non fésemos mais que 0 10,64%, ¢ en 1970 0 7,60%. Velaf unha das causas materiais da obse- si6n rosaliana pola posibel morte da patria. Aposicién da pequena burguesia intelectual, perante este fenémeno, dis- tou de ser a dos bancos, compaififas maritimas e autoridades. Se ben se reco- fiecfa que a emigracién era xeralmente unha safda para non morrer de fame, a disparidade de criterios 4 hora de a valorar faciase patente. Asi 0 periédico El Ejemplo replicaba ao Faro de Vigo, segundo recolle Diario'de Santiago (2, outubro, 1874): Nunca hemos podido suponer ventajoso para un pats, el que su juventud més activa, la mds laboriosa, vaya imprimir en estrafas (sic) tierras el sello de su actividad y de su trabajo. Porque hay que confesarlo: la juventud que de estas provincias sale para ganar su sustento en los calurosos y mortiferd3 climas de las Américas, es lo més florido de nuestras aldeas. Los que esos viajes empren- den, no pretenden la holganza, no buscan el vicio, no anstan los placeres, saben 48 O contexto histérico: un pertodo critico (1837-1885) por el contrario que al desembarcar en playas para ellos desconocidas, han de igi hallar, si la muerte no les sale al encuentro, sdlo trabajos y calamidades. : e(...) La emigracion cada dfa es mayor; de nuestros puertos vemos salir conti- »nuas espediciones (sic) cada dia mds constantes y numerosas y cada una de B.-, ellas nos entristece y alarma. ; {...) La emigracin no deshonra a los que, en su afan de buscar trabajo, no ; dudan en emprenderla; pero si deshonra a Espafia que la ve impasible, nos des- 1 honra a los gallegos que el abandono en que Galicia se encuentra es la causa Bl: de que sus hijos se espatrien (sic), nada hacemos para conseguir que cese en nuestro pats este abatimiento que nos mata y del que tenemos nosotros mismos bastante culpa. Por eso es nuestra opinion que la emigracién debe combatirse, p\ no cortando la salida de los que la intentan, sino atacando las causas que la Eis. producen, que la sostienen. » El Ejemplo coidaba que o porvir da Galiza estaba na gandarfa ¢ na indus- , capaces de despegaren se os capitais abandonasen “la rutina en que los 10s vivir”. Outro periédico vigués, La Concordia, advertia, 0 20 de maio de 1873,na ‘86a apostila ao artigo dun mozo contrario & emigraci6n: “Mas en la cuestion B woncreta de la emigracién gallega, existen poderosos argumentos tanto teéri- /£0s como précticos, no sélo para que magistralmente no la condenemos, sino ‘que también nos autorizan para considerarla como una fuente de riqueza del " pais”. O “distinguido” mozo defendfa que a agricultura est4 “fraternizada” f, Ba industria e que a emigracién entiquecfa a patria de adopcién e empobre- fa a que se abandona. A producién agraria, segundo el, non farfa mais que F minguar, para insatisfaccién das primeiras necesidades do labrego e falta de tan de obra no campo, prexudiciais para os propietarios. Anota, asemade, a forte participacién da muller nas faenas agricolas por mor da emigracién, na lifia sublifiada por Rosalfa tanto en certos poemas de Follas novas, como no Prélogo deste mesmo libro. O debate sobre a emigraci6n est4 grandemente presente na década dos 60 © 70; nel debemos enmarcar a obra rosaliana, especialmente “El cadicefio” e Follas novas, sen esquecetmos a stia importancia subliminal e significa- tiva en Cantares gallegos ¢ En las orillas del Sar. Rosalia participaba da tese de qué eran a fame € a miseria as que provocaban o fenémeno migrato- tio, mais considerabao destrutivo, alienante e hipotecador do futuro do pats. 49Rosalia de Castro, estranxeira na stia patria Esta actitude resulta moi clarividente se temos en conta que desde as filas do progresismo e do republicanismo xurdian voces, 4s veces ben intencionadas, que o defendfan. As{ Juan Compaiiel, editor das primeiras obras rosalianas, ¢ concretamente de Cantares gallegos, argumentaba, liberalmente, a favor da emigracién en El Mifio (15, marzo, 1861). Sabido é que xa en 1853 os galegos serviran para substituir a man de obra negra na Illa de Cuba. O 22 de Agosto de 1878 0 Diario de Santiago reproducfa de EI Eco de Galicia, de La Habana, un artigo de Waldo Alvarez {nsua, amigo e protector de Rosalfa, no que baixo 0 titulo “;Gallegos, alerta!” se denunciaba: Sustirrase en altas y bajas regiones de la colonia gallega residente en esta Isla, que varios individuos, agentes de los encargados de fomentar y llevar a térmi- no la inmigracién a este pats, que ha de sustituir en sus muchos trabajos a los negros esclavos de hoy, habtan salido con direccién a las costas de Galicia, en donde intentaban contratar familias enteras que viniesen a ocupar el lecho in- ‘fecto que la esclavitud, gracias a la mano niveladora del progreso y la libertad, va a dejar vacto. (...) Nosotros no podtamos hacernos cémplices del crimen inaudito de proteger Ja esclavitud blanca en nuestro mismo suelo, cuando los hijos de Africa van a ser libres. (..) Consiiltense, sino (sic), los libros de defunciones y se verd que el mayor niimero de victimas del vémito, es de gallegos. (...) No podemos ni remotamente sospechar que nuestros paisanos de mds alld del Océano, den ofdos a las mezquinas ofertas de agentes desvergonzados y abandonen aquel privilegiado suefio que hoy empieza a ser grande porque, como el fénix de la fabula, renace de sus cenizas, para venir aqut en donde sélo pueden encontrar desengafos y tumbas oscuras y solitarias. Pola stia conta, Diario de Santiago engadia: “Ya El Imparcial (refirese a0 xornal de Madrid) ha apuntado no s6lo la posibilidad sino la conve- niencia de que las escesivamente (sic) pobladas provincias del Noroeste suministren brazos ‘a la mortifera agricultura de aquella Antilla”. Ao tem- po acusaba de complicidade co proxecto ao Diario de Lugo e sentenciaba: “Odiosa es la esclavitud negra, pero todavia més, a causa de su hipocresfa, Ia esclavitud blanca” 50 O contexto histérico: un pertodo critico (1837-1885) ‘ Semellantes denuncias ¢ debates foron especialmente fortes durante todo 3B e-ano 1878'e non sempre enfrontaron a xornais ideoloxicamente antitéticos dia yendn que tamén se produciron entre a prensa “progresista”. A emigracién ‘acadou cotas de tal gravidade que chegou a afectar os nenos de doce anos, t eomo se pode comprobar en Gaceta de Galicia, antigo Diario de Santiago, §15, maio, 1879): on Eg Es ciertamente triste cosa para Galicia el ver salir todos los dias esa multitud $1. de nifios que son el. porvenir de los pueblos, para buscar en las Américas un et: sofiado tesoro. . Bi: (..) Un noventa por ciento de nuestros paisanos, que apenas saben ligar las B «: letras del alfabeto y con dificultad poner su nombre, a los 12 afos de edad, mar- chan a la América en busca de un porvenir (...) (..) Si se afiade la gran cifra de 600.000 espafioles hambrientos, que segtin la Mu, prensa bonaerense vagaban por aquella provincia en busca de trabajo y en la que figuraban los gallegos en primera linea (...) 1. (un) Se tiene dicho ya de la emigracién y en especial de la de Galicia, mal incom- parable entre los males que la aftigen y perturban(...) + (4) Casi todos nuestros males tienen origen en la emigracién y especialmente E ' enlade los niftos que cada dia crece... Este artigo, asinado por J. L., leva por titulo “La emigracién de los ni- 0s”. Nel dase a cifra de 200.000 galegos con carta de natureza na provincia f. de Buenos Aires, tomando 0 dado do Correo Espafiol (13, setembro, 1878). Houbo intentos desde a emigracién de criar unha especie de francmasoneria & para engrandecer Galiza e lograr o fin de tan triste espectéculo emigratorio. Mais unha vez é Waldo Alvarez {nsua 0 que fai andlises e propostas desde as paxinas de Gaceta de Galicia (9, xullo,1879): Si allt la juventud trabajadora no tenia un porvenir bueno o malo; si se le obli: gaba a vivir pegada al terrufio del sefior que absorbia con su renta a mds del producto, el sudor y las lagrimas del famélico colono; si hasta sus ofdos llega- ban las fabulosas historias de estos patses que el inmortal Coldn nos legé, ellos que gemfan en la pobreza y en la incertidumbre, ¢c6mo no habfan de lanzarse @ seguir los azares de la vida de aventureros? Si pudiésemos formar una esta- distica de los gallegos que han abandonado su patria y otra de los que a ella StRosalia de Castro, estranxeira na stia patria han vuelto, se asombrarian los que de su expatriaci6n tienen la culpa (.. sideramos en el 95% los que han muerto sin volver a satisfacer el ideal de sus almas —morir en su tierra—. Cuando esto pensamos se nos agita fuertemente el corazén y una oleada de odio y de venganza cruza rdpida ante nuestros ojos. Waldo Alvarez insua consideraba que a obra de rexeneracién do pais tifia comezado, baixo 0 espirito do hist6rico Pardo de Cela, do que os bos galegos serfan descendentes. A imprecacién aos galegos de Cuba, de Buenos Aires, de Montevideo, de todo o Novo Mundo, tifia como obxectivo a grandeza de Galiza. A’eles debfaselles unha nova imaxe dos galegos (fundadores de so- ciedades filantrépicas, oposici6n 4 trata branca, axuda aos orfos de Galiza) dentro da propia Galiza, Waldo Alvarez. fnsua remataba o artigo con esta Proposta de irmandade: Estrechaos mds y mds, circunscribtos a vosotros mismos, no penséis mas que en la honra y en el bienestar de Galicia, formad como una francmasoneria (0 sublifiado é noso), que no tenga otro fin que el de proteger a vuestra patria, y el que esto escribe, que esté dedicado a Galicia y a vosotros, pronunciard orgu- Uloso el nombre de sus paisanos y la historia de nuestro pats dedicard paginas gloriosas a los gallegos del Nuevo Mundo. El Eco de Galicia (1, setembro, 1878), dirixido por Waldo Alvarez {n- sua, publicara un manifesto de alerta aos galegos por causa de terse esta- belecido na Habana unha compafifa “importadora de traballadores libres”. Grande parte da prensa galega fixose eco del, xa que se lle solicitou o seu espallamento. En vista de que a prensa na Galiza non a Ifan precisamente as Persoas expostas a emigraren, pedfase que se tirasen follas volantes-co mani- festo extractado, con linguaxe clara e sinxela, para seren expostas en todas as casas consistoriais, cruceiros, lugares puiblicos, evitando os labregos caeren na tentacidn de emigrar atados por contratos que consisten nun novo xénero de escravitude. El Eco de Galicia lanzara a alerta en vista de que-lle chegaran novas da patria asegurando que axentes da compafifa andaban polos campos da Galiza recrutando inocentes campesifios e mesmo que xa safra algtin barco traendo contratados. Crian que se fan repetir para os infortunados fillos de Galiza os tristes dfas ¢ as vergofientas escenas que nos trouxeran “las inol- vidables contratas de Soutomayor”, en alusi6n aos 3000 galegos contratados 52 poeta are O contexto histérico: un pertodo critico (1837-1885) para traballaren en Cuba, sendo tratados como escravos, en 1853. Habfa que conseguir que 0s contratistas de carne humana se convencesen de que os ga- legos non, podfan ser escravos. El Correo Gallego (25, xaneiro, 1883) recofiecia que as causas da emi- graci6n eran complexas, pero a maiorfa provifian dos erros dos gobernos, dos abusos das administraciéns e do exorbitante e absurdo do sistema tributario. Non valfa predicar contra a emigraciGn se a xente morria de fame nun lugar, para non 0 abandonar. Referfase tamén 4s contratas que logo non se cumpren. Denunciaba e incitaba as autoridades maritimas a actuaren con contundencia en casos como o capitan do vapor Numberg: No contento con matar de hambre durante el trayecto a los 620 desgraciados inmigrantes que venian a bordo, tuvo la barbara ocurrencia de mandar soltar fas bombas de agua hirviendo sobre ellos, porque hartos de sufrir, reclamaron con alguna energia lo que legitimamente les correspondia, y que no pudieron + conseguir anteriormente con pacificas y razonables reclamaciones © xomal pregaba ao novo Ministro de Fomento que fixese algo sobre ©.asunto da emigracién pola stia conta sen apelar a “estériles Comisiones y *. Juntas”, como se fixera durante o primeiro Ministerio Sagasta, perante a alar- mante emigracién que afectaba a Galiza, Asturias e provincias de Levante. A Rosalia dos tiltimos anos, desde 0 seu desterro politico, social e psi- Col6xico, segufa a vivir obsesionada por esta lacra. Non hai mAis que ler o Poema “j Volved!” de En las orillas del Sar. Non foi alleo ao seu desencanto 3). Hist6rico o feito de que nos anos democréticos e republicanos non se reducise = Semellante fendmeno, senén que fose tanto ou mais incisivo que no perio- flo prerevolucionario. Ast o propio Ministerio da Gobemnacién, Orde de 21 de agosto de 1874, tifta que recofiecer “las alarmantes proporciones que ha fomado en algunas provincias de la Peninsula la emigracién de espafioles a Vltramar”, tal.¢ como reproduce literalmente J. Vales Faflde (1902: 161), fonfesor real, no seu libro La emigracion gallega. Por certo, este crego seré j. Wivindicador, alporizado e combativo, da catolicidade de Rosalia, no seu li- bro Rosalia de Castro (1906). _A politica emigratoria estaba asentada nunha realidade interna opresiva, ais foi promovida como politica de Estado. Esta politica servia para capita- at €“modernizar” outras zonas do mesmo; tifia un obxectivo colonial a res- 53Rosalia de Castro, estranxeira na sia patria pecto das Antillas, especialmente Cuba (manter e aumentar a presenza espa- fiola); servfa de suculento negocio a bancos, entidades de crédito e compafifas maritimas, e, finalmente, resultaba unha valvula de escape para as potenciais e reais tensidns ¢ antagonismos da nosa sociedade, ao se reducir a poboacién traballadora. Non parece desencamifiado, ademais, que, desde dentro do pats, alguén puidese cavilar en que este fenémeno levarfa 4 capitalizacién da agri- cultura, acelerando a propiedade privada plena ¢ facendo mais rendibeis as terras explotadas, ao aumentaren as stias dimensiéns e teren que soportar unha menor carga demogrdfica. Chama a atencién que, agés o moi importante libro de Lépez Taboada, a historiografia galega contemporfinea non se tefia ocupado de maneira mais pormenorizada deste tema, pois, como xa vimos, provocou un dos debates mais intensos e interesantes de todo o século XIX. A sangria emigratoria non é allea ao papel da Galiza dentro do Estado nin estd de costas 4 stia peculiar conformacién socio-econémica e cultural actual. Rosalia de Castro baseou, especialmente a stia obra galega, nesta tematica e participou, xa que logo, no debate, consciente da gravidade e consecuencias que este fenémeno ocasionaba. Atenta ao noso papel de man de obra barata, observou a emigracién temporeira (segadores a Castela), a orientada dentro do Estado (CAdiz) e a ultramarina (especialmente Cuba, ainda que tamén Ar- xentina, Brasi] e Uruguai), e non caeu nunca na trampa ilusoria, de Compafiel ou de Curros Enriquez, por exemplo, que consideraron, malia fose por breve tempo, positivo o fenémeno, en nome da liberdade e do progreso. As datas clave e as distintas etapas do periodo Vén sendo xa un lugar comdn na nosa historiografia aceptar tres intres cla- ves na evolucién do galeguismo decimon6nico ou prenacionalismo. Estes fitos politicos estn representados pola Revolucién do 1846, 0 banguete de Conxo de 1856 ea publicaci6n dos primeiros libros rexionalistas (Ef Regionalismo galle- g0, 1889, e Los Precursores, 1885) de Murguia, ou ben El Regionalismo, 1889, de Alfredo Brafias). Os tres representan datas significativas e fundamentais na evolucién ideol6xica do galeguismo ou prenacionalismo, sempre condicionado polo proceso politico no Estado Espafiol. Se a Xeracién Ns vifia encadrando en tres etapas divisorias a historia do galeguismo —Provincialismo, Rexiona- lismo ¢ Nacionalismo, facendo iniciar esta dltima no ano 1916— quer dicir que consideraba unha primeira etapa até 1885, que seria a denominada provin- 54 O contexto hist6rico: un periodo critico (1837-1885) cialista. Xa que logo, se a segunda etapa —a rexionalista— ficaba encadrada claramente entre 1885 e 1916, a primeira debia posufr unha dialéctica de mais .. gmpla e complexa, ou confusa, fenomenoloxia (1840 a 1885). Efectivamente, E ys propias datas —1846; 1856; 1868 ¢ 1875, se engadimos fenémenos aconte- F cidos e xestados a nivel de Estado espafiol— complican a cuestién. ‘A clasificacién de X. Ram6n Barreiro Fernéndez, (1981) concibe catro tapas, subdivididas en fases. A etapa provincialista (1840-1868), cunha fase F politica (1840-1846) ¢ outra cultural (1846-1868); a etapa federalista (1868- #885), cunha fase politica (0 sexenio revolucionario, 1868-1874) e outra fase ‘politico-cultural (a Restauracién, 1875-1885) e, por fin, a etapa rexionalista §1885- 1900), seguida da etapa de Solidaridad Gallega (1907-1914), xa no sé- F culo XX. Esta clasificacién metodoléxica de Barreiro adoece, no perfodo que obxecto de andlise neste libro, de considerar especificamente cultural a fase ge 1846-1868, asf como considerar federalista a etapa desde 1868 a 1885. En i ambos os dous casos existen factores que non avalan a clasificacién. A respecto ge primeira cuestiGn a debater, a funcién literaria e cultural, porque ainda que p uso literario do galego acada un certo florecemento a partir, sobre todo, de $856 non é menos certo o cardcter politico dos escritores ¢ o seu compromiso. ‘gactividade neste sentido. Concretamente o de Murguja e, ao nivel do que lle sibel a unha muller, o de Rosalfa son evidentes até 1874 (filas do republi- ismo democritico). Canto 4 segunda, a politica, porque a crise do republi- anismo federal, en canto 4 sia concepcin cantonal, vén precisamente porque pn era a mesma a lectura que deste termo facfan republicanos e demécratas beprovincialistas”, que republicanos e demécratas liberais, individualistas, ou gocialistas-anarquistas. O federalismo non era homoxéneo nas stias intenciéns @ obxectivos respecto da unidade e personalidade de Galiza nin respecto do F £4 contido social. Velaf a raz6n de que a Xeracién Nés nunca fixese uso deste Jermo 4 hora de analizar a evoluci6n do galeguismo. [». Est claro que existe un avance dos contidos provincialistas na xeracién 'Ge Rosalfa e Murgufa en relaci6n coa de Faraldo. Este avance foi paralelo 4 E guperacin ideoléxica do progresismo liberal e 4 aparicién do democratismo fepublicano, por unha banda, de marcado cariz “socialista” —o posterior 4 Re- Yolucién do 1848— , asf como 4 proliferacién de movementos nacionalistas pce a Europa (Polonia, Hungria, Grecia, Bulgaria, Chequia, Eslovaquia, ia), por outra. Os vellos imperios derrubabanse e a Europa da Santa Alianza saba as fisuras do attificio antinacional. Se a isto lle engadirmos 0 carécter 55Rosalia de Castro, estranxeira na sta patria plurinacional do Estado espafiol, a perda das colonias latinoamericanas —o imperio—, as contradiciéns que criaba a expansién desigual do capitalismo, a concentracién progresiva do poder econdmico e politico fronte 4 atomizacién ¢ peculiaridade foral do Antigo Réxime, cunha nova composicién ¢ alianza de clases, teremos unha explicacién do fenémeno prenacionalista. Se existir salto cualitativo algdn entre o primeiro provincialismo —1846— 0 segundo —a partir de 1856—, hai que o situar tamén na defensa e uso lite- rario do idioma galego, correlativo cun certo sentimento de patria ou naciona- lidade, termos que, xa sen ambigiiidade, aparecen representando a Galiza (nos Cantares gallegos de Rosalfa ou na Historia de Galicia, Tomo 1, de Manuel Murgu‘a, por exemplo). En todo caso, calquera das datas sinaladas —1846, 1856, 1885— é posterior ao movemento roméntico europeo, 4 Europa Napo- le6nica e ao Congreso de Viena (1815). A primeira eclosién xeracional gale- guista esté situada entre a Revolucién de Paris de 1830, que enmarca a segunda onda roméntica, progresista, e a Revolucién de 1848, data clave para a apari- cién da critica a0 Romantismo, na arte realista. Este aspecto convén que fique perfectamente delimitado 4 hora de procurar xéneses e parentescos europeos, por non citarmos o cardcter ben definido e especifico dos nosos fenémenos culturais, especialmente antirroménticos, como vefio insistindo desde hai anos (1979). Xa na fase do Sexenio, aproveitando as novas condiciéns legais, van confluir diversas correntes ideol6xicas, por méis que sexan maioritariamente democriticas e de orixe republicana, nunha proposta de converter Galiza nun Estado cantonal confederado, como veremos ao falarmos da Revolucién do 68 ¢ da Primeira Republica. Os sucesos represivos e antidemocraticos do posterior Réxime da Restauracién atrasan 0 proceso de conformacién do Rexionalismo, mesmamente contamfnano de confusionismo e moderacién, mais non o im- piden. O que si acontece & que se fai méis notoria a confluencia de correntes ideol6xicas con orixe no tradicionalismo carlista coas de orixe progresista ¢ democratica, no obxectivo comin anticentralizador. Esta dialéctica marcou for- temente a evolucién ideoléxica de moitos escritores, norheadamente Manuel Curros Enriquez, Eduardo Pondal, Manuel Murgufa, ¢ tamén a propia Rosalfa. : 0 levantamento de 1846 - Amemoria histéri Imos comezar por ver a interpretacién, por mais que sexa poética, que facfan os mozos demécratas do 1856, como Aurelio Aguirre, do levantamento 56 O contexto histérico: un perfodo critico (1837-1885) e Carral. Tpmaremos un seu poema, publicado 0 xoves, | de maio de 1856, i por La Discusién, xornal democritico-republicano de Madrid, no que traba- "MMe ilaban homes amigos de Rosalia, como Roberto Robert, a quen vai dedicado ‘EBS 8 poema de Cantares gallegos cofiecido co nome de “O conto de Vidal”. O E kernal caracteriza Galiza como “uno de los pueblos en donde el Arbol de la j B ijbertad ha echado mas profundas rafces”. Segundo Aguirre, os martires de ! E Garral simbolizan: pit F gy. A morte “en honra y bien de la nacién entera”. BH) Un exemplo a seguir polos homes do Banquete de Conxo. @& Un fendmeno espajiol e que, como tal, debfa contar coa homenaxe de “todo espafiol agradecido”. ‘ Arevolucién contra os tiranos, como a dirixida por Cat6n e Bruto, mortos “por liberar a sus hermanos”. Polo tanto, a loita pola “santa idea de liber- tad”. Un fito similar 4 derrota de Villalar, no 23 de Abril de 1519, polo que son comparados cos “bravos comuneros”. Un fenémeno que lembraban desde nenos: “Y con el alma de dolor transi- da/ pobre nifio lloré, patria querida!”. O poder tirdnico acusdraos de “que a su patria y a su rey fueran traidores”. A oposicién 4,pena de morte: “contra el vil sacrilegio de una pena/ que slo dicta un corazén de hiena” Acxistencia de verdugos que tern a sia sentenza no pufial de agonfa da stia conciencia. esperanza de que est préximo o dfa do exterminio do despotismo e do escurantismo. ' A fidelidade,e a capacidade de sufrimento da Galiza, motivo accidental ou i secundario do conxunto do razoamento. ee Se See oe Pete Es Do fenémeno asf contemplado deducimos que foi, sobre todo, unha ba- F talla pola liberdade e contra o absolutismo, o despotismo, o escurantismo Me Mtiranta. tr. Tamén La Discusién, xomal demécrata madrilefio, aludia o 28 de marzo - de 1856, na paxina tres, aos estudantes do banquete de Conxo, que se con- ‘@Meraban continuadores do espirito de 1846. Os sucesos de 1846 hai, que fStualos na conformacién ideoléxica do progresismo na Galiza e en relacién 57Rosalfa de Castro, estranxeira na siéa patria Co papel determinante do exército na vida politica a nivel do Estado durante © século XIX. No primeiro aspecto, xa fixemos alusién aos exemplos de El Porvenir e de El Iris de Galicia, xomnais vinculados 4 mocidade progresis- ta, estamento especialmente preocupado pola modemizacién “capitalista” da Galiza. Lémbrese que a obra de Colmeiro hai que relacionala con este ambiente. No n° 2 de El Porvenir, 12 de febreiro de 1845, preséntanse como defensores da Galiza porque € aldraxada e calumniada a cada paso. Os xe- nios que producimos son, para 0 articulista Antonio de Castro y Martinez, proba da vitalidade e importancia do noso pais. Parece que Galiza é unha patria pero considéranse espafiois, ademais de galegos. No mesmo xornal, Dominguez Izquierdo aposta por mostrar ao noso “Antiguo Reino lo poco que es y lo mucho que puede ser”. £ da stia condicién de espafiois de onde fan derivar a stia negativa 4 discriminacién e ao desprezo. Infcianse, non obstante, as comparaciéns expresivas e analéxicas con outras naciéns domi- nadas como Irlanda. A parte das stias boas relacins con Varela de Montes, D. Ramén de La Sagra e Colmeiro, chamase a Fourier “mesfas del S, XIX” (El Porvenir, 12, xullo, 1845). A exposicién da doutrina de Fourier fixérase Xa, polo menos, en 1842 na “Academia Literaria” de Santiago, unha das so- Ciedades culturais con forte politizacién, por parte destes mozos progresistas Barreiro Ferndndez, 1981: 329-330), A “filosofia social” desta xeracién consiste en considerar que existe es- cravitude mentres “veamos al hombre sujeto a la eventualidad de un salario, fnterin la subsistencia de millares de individuos esté subordinada al capricho de unos pocos” (El Porvenir, 12, xullo, 1845). Mais unha vez affrmase queo Principio de igualdade social dimana de Cristo. O dereito divino dos Reis era Tefugado con todas as forzas. Para os homes do 46, por méis que a Galiza xa estivese dividida en catro provincias, non constituiré méis que unha asf de- nominada (61 Porvenir, 2, agosto, 1845). Asemade defenden a emancipacién completa das mulleres (El Porvenir, 28, agosto, 1845). Hai que cualificar de radicalmente reformista, no émbito do progresismo, este sector ideoléxico da mocidade, pois que as stias tendencias “‘socialistas” resultan contestatarias, o mesmo que o seu provincialismo, verbo da ideo- loxfa do liberalismo progresista. A Revolucién do 46, desde a sita 6ptica, non Parece ser outra cousa que o intento de que Galiza pesase, Por primeira vez, na balanza de Espafia. Os xermes que han conformar mdis decididamente 4 ideoloxfa republicana, socialista ut6pica ¢ prenacionalista ou anticolonial, 58 O contexto hist6rico: un pertodo critico (1837-1885) aparecen formulados escasa pero abertamente. Constittien, como se ten afir- mado (Xos¢ Ram6n Barreiro, 1981: 325), a primeira xeira do galeguismo. Segundo Murgufa (1886: 31), 0 fracaso da Revolucién debeuse mais que nada a “los hombres. civiles colocados al frente de la Revolucién ya los cua- es el Cielo habfa negado de antemano y a perpetuidad los més vulgares dotes. e provisién y gobierno”. Este xufzo tan duro deixa féra a Faraldo por non sofiecelo persoalmente, malia ser retratado como mozo ut6pico, fogoso, pro- feta incomprendido para o seu tempo. O interesante e curioso é comprobar- ‘os como Murgu‘a, dunha maneira acertada, consideraba gue a Revolucién do 46, na stia fasquia galeguista, non se produce nun momento hist6rico de desmitificacién do proceso centralizador do Estado, senén na stia etapa attic que o concibfa como posibilidade de acabar co exclusivismo das clases até ent6n dominantes para “arrancar de sus cansadas e inhabiles manos los cargos Piblicos” (1886: 39). As conmemoraciéns posteriores, por conta dos partidos demécratas e republicanos, desta data, 26 de abril de 1846, sublifian os seus aspectos de pronunciamento pola liberdade na Espafia, esquecen o seu com- Pofiente provincialista ou minimizano. O propio poema de Aurelio Aguirre, A los mdrtires de Carral, dez. anos despois, vai nesta direccién. Na época da Restauracién, 4 altura de 1887, ser s6 0 republicanismo 0 que evoque a data. Por exemplo, a Gaceta de Galicia, do 26 de abril dese ano, facendo un con- traste entre “ayer y hoy” comenta: Los hombres de Abril parecen hoy revolucionarios infantiles y ellos mismos, los pocos que sobreviven de aquellas Juntas gubernativas, aunque ancianos, han adelantado tan extraordinariamente que se rien tantas veces de aquellos cdndi- dos gritos de “ jviva la reina libre!” pronunciados con tal fervor, como si Dofia Isabel If estuviera efectivamente encerrada en hediondo calabozo y maltratada Jferozmente por el jigante (sic) encantado de Narvéez! Asemade acusa ao Partido Liberal de ter deixado de celebrar, desde hai anos, as acostumadas honras fiinebres 4 memoria dos martires de Carral. Des- de 1855, tampouco se tifia executado unha lei do 28 de novembro dese mesmo ano pola que as cinsas destes heroes debfan ser depositadas nun monumento €n Santiago, costeado polo Estado, para o que se tifia consignado un crédito de 120.000 reais no Ministerio de Fomento. A pegada do acontecemento na Sociedade seguia viva no pais naquela altura, como lembranza do combate 59Rosalia de Castro, estranxeira na stia patria por un cambio que nin sequera entén estaba consolidado e se consideraba fraxil e como un feito a asumir honrosamente por todos os que se considera- ren demécratas. Por iso, maiormente neste bienio progresista (1854-1856), especialmente ao cumprirense os dez anos do levantamento en Lugo (2, abril, 1846) ¢ sucesivos fusilamentos en Carral (26, abril, 1846), a lembranza dos feitos ten unha especial incidencia en Lugo e Santiago. Un xoral demécrata de Madrid, La Discusién (7, maio, 1856), informa, desde Santiago, con data 25 de abril, que se suspendera un solemne acto fiinebre na Igrexa de San ‘Martifio para non desvirtuar a funcién que se preparaba de traslado das cinsas 4 cidade para depositalas nun monumento que os inmortalizarfa. Tamén se de- nuncia, con tristura, 0 pouco respecto que se tifia nos “altos poderes del Esta- do” a estes “infelices, inmolados en las aras de la patria”. E alertabase de que, ao fronte de postos piiblicos, civis e militares, estaban afnda algunhas persoas capaces de cometeren de novo a mesma tropelfa contra o pobo, reproducindo as “sangrientas escenas que enlutan el cementerio de Carral”. Nunca se chegou a efectuar o traslado das cinsas a Santiago nin o mo- numento na cidade. © mesmo exemplar do devandito xornal, desde Lugo, con data 30 de abril, daba conta da celebracién do décimo aniversario do pronunciamento na cidade. Safu 4 ria unha garda de 48 individuos da Mili- cia Nacional, con bandeira, e houbo banda de miisica até ds dez da noite na Praza Maior, salvas, algtins foguetes, iluminacién da Casa Consistorial e ta xet6ns negros cos nomes dos fusilados en Carral, a consecuencia do malogra- do pronunciamento. Parece como se non fose unha conmemoracién oficial. Tefiamos presente que a Milicia Nacional, era considerada de tendencia pro- gresista, voluntaria, en grande parte, e auxiliar de reserva do exército, unha especie de pobo en armas. Fora fundamental na guerra contra o carlismo e como defensa das medidas politicas e econémicas liberalizadoras de Esparte- to ¢ Mendizabal a comezos da década dos corenta, até que en 1845 se volveu instaurar un réxime no que as Cortes estaban sometidas 4 vontade da Coroa, con confesionalidade relixiosa plena do Estado e censura eclesidstica ¢ civil total A identificacién da Milicia non era ocultada pola prerisa progresista, como La Iberia (6, decembro, 1857), que nun momento de desquite dos mo- derados, apés o golpe de xullo do 1856, safa en defensa non s6 da politica que levaran a cabo aquelas dtias figuras senlleiras do partido progresista senén tamén dunha Milicia que segufa armada e fora e era “el principal sostén de la libertad”, en palabras do director do xornal, Calvo Asensio. Nel xa traba- 60 O contexto histérico: un periodo critico (1837-1885) Haba ent6n, como redactor, Manuel Murgufa, dando probas da stia capacidade E@tmo critico, como erudito e como narrador. Ademais da Gaceta de Galicia, outros xornais galegos como El Telegra- , da Corufia, ou El Correo Gallego, de Ferrol, evocan as vitimas de Carral {én intencionalidade politica durante a Restauracién. Xa no século XX, evo- ben como un suceso de connotaciéns marcadamente hist6ricas. ta perspectiva insirese a publicacién por El Eco de Santiago os dfas 6,7 € abril de 1904 do estudo de Tettamancy sobre “La revolucién gallega de 8846”. Boa parte da historiografia espafiola actual (Artola, 1991: 247) recofie- [pe que o primeiro movemento progresista que recorreu 4s armas para combater iréxime de 1845 (unha oligarqufa neocat6lica reaccionaria, a denominada B feacciGn “polaca"dos moderados) foi na Galiza, plasmandose no manifesto € p pronunciamento do Coronel Solis 0 2 de abril de 1846 en Lugo. O goberno & Istiriz ehcargouse de esmagalo con violencia e represién contundente, en dio dunha sociedade e dunha opinién publica intimidada polo medo ou pre- jposta a permanecer 4 marxe do conflito que se manifestaba militarmente, en de guerra. O propio Murgufa (La Voz de Galicia, 23, abril, 1885) contard no viviu, entre indiferente e desolado, sendo neno, a batalla que tivo lugar proximidades de Santiago ¢ a posterior invasién, asedio e combate dos ‘@estacamentos enviados polo Goberno de Madrid contra os sublevados polas ‘gas e prazas da cidade durante diias horas, 0 23 de abril de 1846. BY Claro esté que habfa un estado de opinién social na Galiza, unha pers- Pectiva que non se conformaba con aquel réxime politico. Manuel Cass = Peméndez, (1953: 97) opina: “El verdadero fenacimiento de nuestras letras ¥e produce alrededor del afio 40. Entonces surge una generacién ansiosa de f ¥ida, de alentadores ideales, amante de la grandeza de su tierra”. Carré Aldao E (1911: 33) tamén participa desta tese: “A Ia generaci6n que hace su entrada en F la vida publica por los afios 1840, corresponde la gloria de ser la precursora y Br encargada dé difundir la buena nueva”. Xa vimos como Murgufa dedicaba fen Los Precursores un capitulo a Antolin Faraldo, ao que cualifica de home Politico e non de poeta. Nas colaboraciéns deste en El Recreo Compostelano Jelocen as especiais febras do seu cristianismo evanxélico. Barreiro (1981: f 269), pola stia parte, 4 hora de analizar os grupos e obxectivos presentes no E levantamento do 46, considera a existencia dun sector galeguista “ao que cha- Mamos primeira xeracién galeguista formada por profesionais libres e, sobre de todo, por universitarios. Militaban 4 esquerda do progresismo, moi préxi- 61outras cousas, Se caracterizab, 2 Pola exaltacion do feito propio © Particular da, s 62 fo Estado espatiol centralista, burocrdtico ¢ realmente capitalista, por enriba 'qoorado cara 4 intolerancia e 4 represién politica e 4 confesionalidade e dog- O contexto historico: un pertodo critico (1837-1885) rexiéns; por outro, a revalorizacién que das comunidades pequenas pe diferentes fai o pensamento socialista ut6pico francés or Como explicamos, o tema é méis complexo. Non se pode afastar do pro- p reactivo e das consecuencias que, para Galiza, estaba a ter a instauracién Aintismo catdlicos. by #0 banquete de Conxo e a xeracién rosaliana (1856) b Os anos 54-56 son considerados pola historiograffa espafiola como espe- tialmente decisivos para entendermos o proceso de acumulaci6n capitalista ¢“modernizacién” do Estado. En 1854, apés 0 pronunciamento de Vicélva- fo dos xenerais Dulce e O’Donnell ¢ a axitacién popular conseguinte, volve 20 poder o partido progresista ¢ liberais moi moderados, con Espartero como primeiro ministro, retomdndose de novo as medidas liberalizadoras e de ex- pansién do capitalismo, nomeadamente o proceso desamortizador e unha Lei de camifios de ferro en 1855 que significard 0 boom da rede ferroviaria entre 1856 e 1864, con quince veces midis investimentos nesta infraestrutura que en toda a industria no mesmo perfodo. Abrese nas Cortes un proceso constituinte desde novembro do ano 1854 que acabar4 abortado antes de dous anos, cunha crise de goberno que sitia na presidencia a O’Donnell, excliie os progresistas ' € significa a confrontacién do exército e a Milicia Nacional, a derrota destaea t sia disoluciéix. Este perfodo, que se cofiece co nome de bienio progresista, sig- nificaré, no caso galego, a presién da burguesia galega sobre os bens da Igrexa. Por iso investiranse cantidades moi elevadas tanto na adquisicién de bens des- 1 amortizados como na redenci6n de rendas forais. Este progresismo mistificado obriga ao sector claramente demécrata e prerrepublicano 4 formulacién dunha forte corrente abocada 4 escisién. Nun artigo de Eduardo Ruiz y Pons, publi- fy cado en La Discusion, datado en Zaragoza 0 11 de Abril de 1858, chamase a atencin sobre unha composici6n poética de Aurelio Aguirre, a el dedicada, “por el espiritu democratico que en ella resplandecfa”. Félase da “brillante y borrascosa” lexislatura de 1854-55. Mais o realmente importante estd en que 0 exparlamentario Ruiz Pons admite que quixo protexer aquel mozo mais “qué podia yo, que podfa la democracia en favor de los sentimientos de Aguirre Ga- 63Rosalfa de Castro, estranxeira na siia patria larraga, dominando el partido que se decia progresista, que tem{a el progreso de 1a nuevas ideas, rechazaba la juventud y cerraba las puertas del Congreso a nuestro querido amigo Emilio Castelar?”. O Aguirre dos Ensayos poéticos representaba para o vello parlamentario 0 “sfmbolo verdadero de las aspiracio- nes de la juventud” e, por iso, lamenta “las trabas con que tiene que luchar el genio en esta sociedad vieja cuya regeneracién tanto nos cuesta”, Entre os mozos, estudantes de Santiago, defensores da causa democré- tica, figura Aurelio Aguirre como un dos Ifderes. Nun artigo necroléxico de Eduardo H, Bustillo y Pérez, datado en Oviedo 0 15 de decembro de 1858 (La Discusién, 20 decembro, dese mesmo ano) sobre 0 mozo-poeta, morto habfa pouco, caracterizdbase, deste xeito, 0 momento hist6rico: “Es una felicidad hacer en nuestro bendito siglo, si se nace con el coraz6n despierto ante una ta- bla de logaritmos y si se educa la inteligencia en los folios de un buen libro de caja”. Coincide con Ruiz Pons en sinalar “los delirios de gloria” de Aurelio, Que o levaban a pensar continuamente en Madrid. Non adapténdose ao estudo das Leis, do Dereito, amosaba entusiasmo polo miisica, a pintura, o teatro, a pera ¢ a poesia. Formaba parte dun sector da mocidade da que xorden xenios que se senten refugados “por la misma sociedad en que nacieron”. No caso de Aurelio Aguirre practicaba “las virtudes que le inspiraban sus convicciones de verdadero demécrata”, unha delas, a caridade coa que consolou, segundo conta Bustillo, autoconsiderado o seu mellor amigo, a un mozo estranxeiro sen fortuna e enfermo, até a morte. Ensinou a ler e escribir a unha prostituta. Parece ser que era idolatrado en toda Galiza, até o extremo de ser convidado a visitar Vigo no verén de 1857 polos seus apaixonados seguidores. A stia morte, que non se aclara no artigo, provoca a homenaxe da mocidade “ejem- plar” da Universidade de Santiago, ofrecendo a Coroa pottica dedicada “a su glorioso nombre”, na que participou a sia amiga Rosalia co seguinte poema: LAGRIMA triste en mi dolor vertida, perla del coraz6n que entre tormentas fue en largas horas de pesar nacida, en fiinebre memoria convertida la flor serd que a tu corona enlace; las horas de la vida turbulentas jan las flores y el laurel marchitan; pero lagrimas, jay!, que el alma esconde, 64 O contexto histérico: un pertodo critico (1837-1885) Ianto de duelo que el dolor fecunda, si el triste hueco de una tumba amiga yy sus hiimedos hdlitos inunda, ni el sol de fuego que en Oriente nace seco su manantial a dejar llega ni sus Sutiles vapores lo deshace. (1982: 735) A visién sobre Aurelio Aguirre, que transmite outro artigo péstumo, de- bido 4 pluma de J. de Dios de la Rada y Delgado, publicado en El Museo Universal, nos ntimeros 4 e 5, febreiro e marzo de 1859, respectivamente, € coincidente nos seus aspectos basicos coa anterior. Sublifiase a stia orfan- dade de pai, as stias virtudes caritativas ¢ o desprezo pola alta sociedade. Pero resulta interesante que se fai alusin a que “era gallego de nacimiento y corazén”, a tempo que se sinala a desgraza de Galiza, “tan digna como ridi- culizada por una lamentable vulgaridad”, de xeito que ¢ un “pafs del que por 1a preocupacién social quieren renegar algunos de sus hijos, que o 1a ocultan al preguntarles por su patria, o dicen con cierto rubor “soy gallego”. Aguirre aspiraba a que o seu xenio e inspiraci6n servisen para “consolar con dulcfsi- mos cantares de tus hijos, Galicia, los pesares”. No seu canto a Napoleén I, denuncia a stia ambicién por “hacer de las naciones una naci6n para oprimirla solo”. Desde o punto de vista da caracterizacién psicol6xica, pinta un Aurelio Aguirre que non encontra nas mulleres “una que amor para vivir me dé”, es- trafio para os demais de maneira que pode afirmar que “ellos me Ilaman loco”. O articulista, nesta ocasién, recofiece a murmuracién popular que sospeita de terse suicidado (“Almas menos grandes que la suya pudiesen creerle victima de un crimen que ni nombrar queremos...”), por mdis que negue, dunha forma enérxica, semellante extremo. J. de Dios de la Rada y Delgado, andaluz de hacemento, cofiecedor da Galiza, aproveita para expresar “un sentimiento de indignacién contra los que sin estudiarla (a Galiza) la desdefian”. Quere servir “al sentimiento de justicia, olvidado por la generalidad de los espafioles al hablar de estas provincias del Norte de nuestra peninsula”. Irmanda Aurelio con Ricardo Puente Brafias e Miguel (sic) Murgufa, indubidabelmente en re- ferencia equivocada ao que ha ser esposo de Rosalfa. En ambas as dkias notas necrolxicas, mais especialmente na segunda, Sorprenden certas semellanzas coa caracterizacién que fai Rosalia de Flavio, ou de Luis en El primer loco, ambos os dous tamén orfos. Especialmente re- 65Rosalia de Castro, estranxeira na stia patria chamante resulta, por outra parte, o desexo de conquistar gloria en Madrid e a valoracién que, a nivel social, merecfamos xa os galegos na Espafia. Ap6s este excurso, significativo por canto afecta a un representante da xe- racién do Banquete de Conxo, intimamente relacionado, sen diibida algunha, con Rosalfa de Castro, podemos entrar na valoracién do devandito aconte- cemento. Barreiro (1981: 273) afirma que “no artellamento e realizacién do xantar participaron Aguirre, Pondal, Rodriguez Seoane, Camino, Murgufa, se cadra Paz Novoa, e a mesma Rosalfa”. Todas as versidns coinciden en que se tratou dun acto fraternal entre estudantes e obreiros-artes4ns, celebrado 0 2 de Marzo de 1856. As intervenciéns do arcebispo Garcia Cuesta, por unha ban- da, e a do Gobernador, pola outra, encargdronse posteriormente de ameazar con paulifias e deportaciéns as desviaciéns ideoléxico-relixiosas e politicas destes mozos demécratas, especialmente Aguirre ¢ Pondal e, por que non, cando menos de maneira indirecta, Rosalia de Castro, moza que debfa resultar pouco edificante por conduta e compafifas na atmosfera santiaguesa daqueles anos. A stia marcha a Madrid en Abril do 1856, sé algunhas semanas apés 0 suceso, avalan tal sospeita. O silencio cémplice sobre os primeiros anos da stia vida publica non fai mdis que reforzala. Murguia (1886: 50), pasados os anos, relativizaba a influencia na vida social galega dun acontecemento como 0 Banquete de Conxo, coas seguintes palabras: La obra de aquel dia tuvo, es cierto, su resonancia y fue como un destello, pero su influencia en la vida del pats hubo de ser tan escasa que mds se le recuerda or lo que de él se dice, que por lo que de él queda. Por sus procedimientos re- velaba la infancia de los partidos liberales: por sus consecuencias también. Murgufa non deixa de advertir a devocién de Aguirre e dos mozos da sia xeracién por Lamennais e as stias Palabras dun Crente. Os Brindes de Pondal e de Aguirre son defensas exaltadas do lema da Revolucién francesa, Igualdade, Liberdade e Fraternidade, nunha clara tendencia republicana; asf o de Pondal remata: Caiga, pues, esa turba de reptiles que ostenta con orgullo sus blasones; pisalos todos cual gusanos viles; queme el fuego sus necias distinciones, 66 O contexto hist6rico: un perfodo critico (1837-1885) y habiten los cerntcalos sutiles 1a oscura soledad de sus mansiones, y arrebaten los roncos torbellinos ‘l montén de sus viejos pergaminos. (La Oliva, 26, marzo, 1856) Pola sia parte, Aguirre espreme unha c6lera mais antidindstica e proso- fulista utdpica: Re Cristo es hijo del pueblo. El ha querido FS que la familia humana fuese una (..,) Al nacer de un honrado carpintero, desnudo en un portal, lecci6n sublime Ht ofrece de igualdad al mundo entero. 6) » Déspotas insensatos de la tierra, temed, temed el dia tremebundo en que gritando Libertad y guerra! "se estremezcan los dmbitos del mundo. Temed, temed; al pueblo no le aterra, cuando rompe sus frenos iracundo, la necia pompa y esplendor del trono () Pueblos de Europa, pueblos de la tierra... no hay mds que una nacién y un soberano que a cuanto el orbe en su contorno encierra dio vida con'su aliento sobrehumano. (Poesias selectas, 1901: 128-129) Segundo Murgufa (1886), 0 brinde de Pondal publicouse en La Oliva (26, B marzo, 1856). Mais o de Aguirre non foi ent6n publicado. O deputado Ruiz & Pons, protector de Aguirre, evitou que os escolares fosen castigados. Mais f tinha vez o Partido Progresista toleraba estas tendencias no seu sed, como E expresivamente convén Murgufa (La Espasa regional, VIIL, 1890) con estas Palabras referidas ao seu caso: El Partido Progresista dejaba hacer a los muchachos, como nos llamaban en- tonces, y al fundarse en Vigo el periédico La Oliva, me ofrecieron su direcci6n, 67Rosalia de Castro, estranxeira na stia patria sin temor a lo que en éste pudiera hacerse, porque también sus fundadores sen- tlan por Galicia el mismo entranable amor que nosotros. La Oliva, fundado en febreiro de 1856, publicdbase tres veces por semana un ano mis tarde, martes, xoves e sabados, como “periédico de Galicia”, se- gundo comprobamos na seccién de anuncios dun xornal madrilefio progresista, La Iberia, nalgtins do seus exemplares de 1857. Nesta propaganda presume de defender os intereses materiais de “aquel pais”, Galiza, e contar coa colabora- cién da stia mocidade mais ilustrada e de escritores acreditados en Madrid. Por dereitos de timbre pagaba tanto como os demais de Galiza xuntos. A sede en Vigo considérase vantaxosa por ser un porto no que fan escala todas as lifias de vapor inglesas, francesas e ales que recorren a costa peninsular. Téfieno polo mellor lugar de Galiza para unha empresa deste tipo e a cada paso mis favorabel por estar “elegido por el gobierno para arranque de un ferrocarril que se halla ya en estudio por los ingenieros y proxima a concluirse la Ifnea tele- grifica”. A vocacién, non s6 politica, mais tamén literaria, do xornal ponse de manifesto cando presume de adicar nos nimeros dos sdbados a segunda folla a unha “floresta universal” que contén unha descrici6n notabel, unha poesfa, un conto epigramético, un descubrimento cientifico, 0 retrato dunha persoa ilus- tre, xunto cun novo procedemento artistico ou algunha mellora agricola, para acabar cunha carta inédita dos mdis famosos escritores da Galiza, alén dunha fermosa coleccién de lendas sobre o seu “dramatico” pasado. Ofrecia aos edito- res, autores ¢ impresores que remitisen algin exemplar dalgunha obra 4 admi- nistracién do xomal teren dereito a que se emitise un pequeno xufzo sobre ela € aparecese un anuncio na seccién correspondente. Os irmans Chao, Eduardo ¢ Alejandro, e o editor e impresor Compaiiel, estes tiltimos tamén redactores, eran os fundadores desta empresa xornalistica, voceiro da familia progresista, Como se ve, eran amigos e protectores de Murgufa ¢ Rosalia, polo que non € casual a impresién de La hija del mar, A mi madre e Cantares gallegos en Vigo, na imprenta de Juan Compafiel, nin o feito de que, case vinte anos miis tarde, apés tantos avatares politicos, sexa La Propaganda Literaria de La Habana, de Alejandro Chao, quen publique Follas novas. Non estrafia que este xomnal, unha vez fanadas apenas dous anos méis tar- de as esperanzas xurdidas ao calor da revoluci6n de xullo do 1854, faga unha retrospectiva na que se pon de manifesto as contradici6ns ¢ as amezas latentes durante esa etapa. A través de La Discusidn (22, agosto, 1856), xornal demé- 68 O contexto histérico: un pertodo critico (1837-1885) ata de Madrid, sabemos que La Oliva, do 16 do mesmo mes, daba a visién de tevedra como unha provincia gangrenada, allea ao progreso xeral, evocado- -dunha atmosfera “feudal”, antes do 17 de xullo de 1854: Vino un dia sefialado por el dedo de la Providencia; llegé el 17 de julio de 1854, Wy todas.esas sombras que anublaban nuestro horizonte, que lenaban nuestra ., alma de tribulacién y de angustia, las vimos disipar del firmamento, casi tras- {poner esa linea sensible que alcanza nuestra vista. Toda Galiza melloraba sensibelmente. Porén, desvenda como moitos se gubillaron por conveniencia ¢ oportunismo nas filas revolucionarias para ontrolaren as instituci6ns e pofielas ao servizo dos intereses mesquifios da ecién moderada. Disolveron a corporacién provincial, cambiaron as muni- alidades, todo para asentaren de forma omnimoda a reaccién. A provincia a entregada a “polacos” ¢ absolutistas, paradoxalmente. Porén, ainda man- certa esperanza en que ao gobemno, ao que non consideraba desnortado de do, non Ile pasasen desapercibidas semellantes atentados contra a liberdade xustiza. O resultado do proceso foi a involucién e a intimidacién politicas, pecialmente apés os acontecementos de xullo de 1856. As{ podemos com- gobar como'se facian propostas desde a prensa reaccionaria para expulsar procesos electorais a todos os que non foren monérquicos ¢ catélicos. O No sé si ustedes tendrdn el gusto particular de leer El Restaurador, tinico perié- '® dico moderado que se publica en Galicia y tinico politico hoy, merced al crecido ws depésito que la ley exige. Pero si Ustedes no lo leen, debo advertirles que en el ‘Solamente phi nuimero 96 dice estas palabras hablando de las préximas eleccione: fe? excluiriamos a los demécratas, socialistas, republicanos y més ejusdem furfuris que de ninguna manera pueden ni deben figurar en estas corporaciones bajo man- damiento mondrquico y religioso, amigo del orden, de la propiedad y de la familia, 1 bases esenciales de la sociedad y del Estado, como el actual se precia de ser”. b tid caracterizabase pola miseria, o descontento, a represidn policial (“tal cual jRisita domiciliaria”) e algtin que outro roubo. 69Rosalia de Castro, estranxeira na s patria En consecuencia coa nova conxuntura politica, os xornais progresistas, demécratas e provincialistas de Galiza tiveron moitas dificultades para sub- sistiren, debendo asumir a renuncia és stias lifias editoriais se necer. Asf foi como desapareceu outro xornal, incisivamente provincialista, El Clamor de Galicia, de A Corufia, que durou xustamente a etapa do bienio, 1854-1856, sob a direccién de Benito Vicetto. La Oliva, segundo sabemos por La Discusi6n (13, setembro, 1856), atenta 4s noticias de “provincias” na crise Politica que se atravesaba, aclaraba que o seu colega non morrera por falta de subscritores nin tampouco a mans da multitude airada. Morrera por causa dos cambios politicos que se desataron a partir de xullo de 1856. 0 xornal era paladin dunha alternativa politica que La Oliva define asf: querfan perma- Los sucesos del pasado julio vinieron a sorprendernos en medio de nuestras tareas periodisticas. Como nosotros, el Clamor de Galicia, se ocupaba incesan- ‘emente de este pobre y abandonado pats, a quien escarnecen los estraiios (sic) y olvidan sus propios hijos; como nosotros, nuestro querido colega recorria la ‘agitada vida de la prensa, poniédose del lado de la justicia y del débil que su- Jrla;ydelpobre que demandaba como si fuera el pan para sus hijos proteccién ¥ economias; como nosotros también, hijo del pueblo, defendié al pueblo de los Continuados ataques que cierta parte de la prensa provincial alzaba contra un gobierno y unas instituciones liberales, los mismos periédicos que recibieron y Propalaron con la mayor alegria la noticia de las iltimas y desgraciadas jor- nadas; como nosostros, el Clamor de Galicia ha sostenido la honra y el honor del suelo gallego, y la de sus hijos, cuando éstos se vieron objeto de insolentes ataques; como nosotros en fin, se ocupaba un dia y otro dia en ilustrar nuestros inds dificiles problemas sociales con respecto a las cuatro provincias, en sefialar los motives de nuestro atraso, en alentar nuestra naciente industria, en pedir proteccién para la muerta agricultura y en resuscitar no solo nuestra escasa literatura provincial, sino en tenderla una mano amiga que la arrancase de su criminal abandono. La Oliva explica que este xornal, por mor do estado de sitio que se decla- rou na provincia da Corufia, como consecuencia dos sucesos do 14 e 15 de xullo, tivo que perder 0 seu carécter politico. Preferiron calar, antes de non Poderen denunciar 0 que significaban aquelas xomadas. Foi, pois, vitima da imposicién de absoluto silencio, total censura, 4 prensa da oposicién. Unha 70 O contexto hist6rico: un periodo critico (1837-1885) ‘@postra de intolerancia que contrastaba coa que se tivo coa prensa do mode- ;santismo durante o bienio. La Oliva lamentaba a morte do seu colega por F aliza “a la que tanto amaba, de quien tanto se ocupaba”. Consideréndoo un aalente soldado nas filas do partido liberal avanzado, facfalles o oftecemento ‘Mas stias columnas aos seus redactores, como irmén polftico que fora durante ‘sia vida periodistica. Desculpébanse por non poderen facer unha denun- p dia mais explicita. Mais 4 altura de xufio do ano 1857 xa tampouco existia f 4a Oliva. Deixara de se publicar en abril, suspendida por orde gobernativa, ‘eaparecendo como El Mifio, co mesmo ideario provincialista. Tendo a sede ‘ba Vigo, ocupabase de todo o pais, fosen as infraestruturas, fose o problema & agrario, fosen as colaboracién: : : 8 Resulta rechamante a proliferacién de xomais na Galiza de ent6n, pro- ba da ebulicién demécrata e provincialista, prenacionalista, da que falamos, # mesmo en circunstancias dificiles politicamente. Non se Iles escapaba aos redactores de La Iberia (22, maio, 1857), onde xa estaba traballando Manuel Murguia, esta caracterfstica: Dos nuevos periddicos acaban de aparecer en Galicia, El Diario de La Coruiia *yLa’ Aurora del Mitio, que se publica en Lugo. Si el niimero y la bondad de las publicaciones de esta especie, dicen algo en favor de las pueblos donde apare- cen, las provincias de Galicia que pasan por tan pobres y atrasadas, aventajan ‘mucho a otras a que se atribuyen condiciones morales y materiales infinitamen- te superiores. ‘Temos comprobado que o réxime instaurado en 1854 foi minado progresi- vamente desde o mesmo poder (a casa real, grande parte do exército, a banca e 9s inversores estranxeiros, as potencias como Franza e Inglaterra e a Igrexa cae ‘6lica...) para impedir avances democraticos e s -O Banquete-de: Conxo foi expofiente da fervenza revolucionaria antimonérquica, da simpatia pola forma Tepublicana, da critica ao capitalismo liberal. A represién subseguinte é indi Cativa da nula tolerancia do réxime naquela altura coa confraternidade publica de arteséns, traballadores, e intelectuais, e cunha liberdade de expresiGn que se Sentia como subversiva. En maio de 1856, dous meses midis tarde, continuaba activa a onda represiva policial en Santiago. La Discusién (11, xufio, 1856), pu- blica unha carta sintomitica por ser dun mozo, miliciano nacional, participante E naquel banquete “democritico”, datada en Santiago 0 22 de maio: m1Rosalia de Castro, estranxeira na siia patria O contexto histérico: un pertodo critico (1837-1885) El dia 17 de mayo por la tarde.se presentaron en mi casa paterna, el primero y segundo alcalde de esta ciudad de Santiago en nombre del sefior gobernador de la provincia con oficio que apenas se dignaron ensefiarme, traténdome de infractor, por conspirar en las filas democraticas contra los principios de la causa establecida. do elementos progresistas e demécratas que tifian aberto as esperanzas da volucién de 1854. Decretouse 0 estado de sitio en todas as provincias gale- s. Sabemos, polo correspondente de La Discusién (5, agosto, 1986), que en igo o vinte e sete de xullo se tifia recibido a noticia da disolucién da Milicia facional con sentimento, que o dfa vinte entregara as armas por orde dos seus fcefes para evitar actos de forza que sé traerfan violencia con morte, como en Madrid, ¢ que o vinte e un se lera unha alocucién ¢ o bando do capitan xeral car6n das casas consistoriais, declarando en estado de sitio a capital, colo- \doos nas esquinas das rtias, onde duraran poucas horas. En contraste, en Al allanar la casa de mi padre, no tuvieron en consideracién, ni su ancianidad fonforte negouse a Milicia a ser desarmada pola garda civil e s6 entregou as ni su conducta irreprensible. El mismo sefior alcalde, D. Pio Ruiz Tarrazo, debe armas 4 stia municipalidade, unha vez aquela se retirou. A partir de ent6n, a saber muy bien, que yo no soy hombre politico, y st solo un joven que educado Frepresion ainda foi mdis intensa e desconsiderada. A policfa chegou a invadir para el trabajo, me ocupo uinicamente de sostener la vida de mi padre y ganar funha casa en Lugo acusando ao seu morador, D. Manuel Ozores, imputan- con mi sudor y brazo el sustento de nuestra honrada existencia. Fdolle feitos que non estaban penados no cédigo, como o de non se confesar Tengo la conciencia de mis principios tntimamente unida a la esperanza de que (La Discusién, 6, febreiro, 1857). A aprehensién e a precauci6n eran tales nas un dia triunfardn; mafiana conspiraré si me creyera no necesario sino conve- autoridades gobernativas, os alcaldes ent6n, que abusaban do poder conferido niente al partido que lleve mis ideas; hasta hoy no lo hice nunca. para coartar a liberdade dos administrados, provocando importante desapro- Lo que me causa indignacién es la manera de desempefar su honrada y patrié- bacién social. O mesmo xornal madrilefio (11, marzo, 1857), en carta do seu tica misién los seftores alcaldes de un pueblo. Su celo y escrupulosidad estén F correspondente en Vigo ao director, daba a seguinte informacién sobre un provados (sic) al allanar la casa de un ciudadano; dos horas emplearon en feito que, de non Ile merecer total confianza 4 persoa comunicante, 0 levarfa registrar los forros de la levita de un miliciano nacional. a dubidar da stia veracidade: iEs muy criminal! Sin duda, dirta cualquiera que presenciara el acto. No: se le Registraron mi modesta habitacién y todo lo que en mi parecidles sospechoso, Uegando al estremo (sic), cual rigidos carceleros de despojarme de mis vestidos, falténdole soto para infundir el pdnico en mi esptritu pronunciar aquellas gra- ves palabras: daos preso en nombre del Santo Oficio. responderia, es un ciudadano libre que gana el pan con el sudor de su frente y que en medio de la quietud y el sosiego que disfruta, se le perturba, se le increpa de haber declarado sus principios politicos en cierta comida democrdtica que tuvo lugar en las afueras de esta ciudad. De nuevo murié la libertad en Espafa, cuando por tener ideas mds o menos liberales se persigue a los hijos del pueblo, a los mismos que va a hacer dos afios se les confié un fusil para sostener el or- den, contener los abusos y defender sus derechos. Continia o anénimo comunicante aludindo ao clima de desestabilizacién Muy sefior mio: desde muy antiguo estd permitido pronunciar oraciones fiine- bres sobre la tumba de los muertos por los que tienen un motivo de lamentar la pérdida del amigo, del sabio, del héroe: ni puede ser esto rechazado por la religién, por lo mismo que es un-vasgo de caridad cristiana y de sensibilidad del corazén humano. Después de esto y después que en esta capital viene siendo ese obsequio fiinebre costumbre de muchos afios, costumbre introducida por la ilustracién y por la suavidad de nuestro cardcter, choca sobremanera que en la inhumacién del desgraciado Rubtn se prohibiese por el alcalde de esta ciudad, D. Antonio Blanco; el que varios amigos le rindiesen el ultimo tributo de su sen- politica ¢ de intriga social reaccionaria, urdido péla fraccién “polaca”, que se vive na cidade, con sinuosos rumores dun posibel pronunciamento, involu- crando mesmo o arcebispo... Efectivamente, houbo crise no goberno o 18 de xullo e 0 exército venceu a Milicia Nacional nas riias de’Madrid, 0 ue significou a derrota definitiva sible amistad, pronunciando los discursos.que al efecto levaban preparados: estos amigos todos son jévenes mds 0 menos conocidos como escritores en nues- tro pats, y todos profesan amor al orden. No quisiéramos que semejante acto de represion inmotivada aconteciese ante un pueblo ilustrado, siquiera porque no haya motivos de decir que los gallegos somos cafres. Pero lo mandé el sefior 2 BB