Osnovna svojstva elika

Metalne konstrukcije 1

P2-1

Najznaajnija svojstva materijala mogu da se

podele na:
Fiziko-hemijska svojstva;
Tehnoloka svojstva;
Mehanika svojstva;

Metalne konstrukcije 1

P2-2

Fizika svojstva
Najvanija fizika svojstva materijala su:
specifina masa (teina),
temperatura topljenja,
specifina toplota,
toplota topljenja,
provodljivost toplote,
koeficijent termikog irenja,

Metalne konstrukcije 1

P2-3

Fiziko-hemijska (metalurka) svojstva

Zrnasta, kristalna mikrostruktura;
Pravilno rasprostranjeni atomi gvoa - Fe;
Kristalna reetka je kubna;
Ona moe da bude:
prostorno centrisana ili -reetka (9
atoma),
povrinski centrisana ili -reetka (14
atoma).

Metalne konstrukcije 1

P2-4

Ugljenik u eliku
Sadraj ugljenika se kree od 0,05-1,7%.
Konsrukcioni elici imaju manje od 0,25% C.
Atomi C su znatno manji od atoma Fe i uglavljuju se
u kristalnu reetku (vie kod -reetke);
U eliku se C javlja i u vidu karbida gvoa (Fe3C)
cementita ili u vidu meavine Fe i cementita koja se
naziva perlit;

Metalne konstrukcije 1

P2-5

Tehnoloka svojstva elika

Najznaajnija tehnoloka svojstva elika:
zavarljivost,
plastinost,
kovnost,
istegljivost,
livnost,
otpornost na habanje,
obradljivost...
Metalne konstrukcije 1

P2-6

Zavarljivost
Sposobnost materijala da se moe spajati zavarivanjem
(tehnolokim postupkom spajanja metala).
Zavarljivost moe biti:
operativna,
metalurka i
konstruktivna.
CEV = C +

Mn Cr + Mo + V Ni + Cu
[%]
+
+
6
5
15

Ako je ekvivalent ugljenika CEV < 0,45 % - elik je zavarljiv!

Metalne konstrukcije 1

P2-7

Mehanika svojstva elika

Najvanija mehanika svojstva elika su:
granica razvlaenja fy
vrstoa pri zatezanju fu
modul elastinosti E
Poasonov koefcijent
izduenje pri lomu
kontrakcija
udarna ilavost - CVN
Metalne konstrukcije 1

P2-8

Konstante materijala
E = 210000 MPa (N/mm2)
= 0,3
G = E/(2(1+)) = 81000 MPa
= 7850 kg/m3
= 1,2 10-5 1/oC

Metalne konstrukcije 1

P2-9

Ispitivanje svojstava materijala

Odreivanje mehanikih karakteristika:

Ispitivanje metala pri zatezanju ili pritisku
Ispitivanje udarne ilavosti
Ispitivanje tvrdoe metala

Metalne konstrukcije 1

P2-10

Ispitivanje metala na zatezanje

Odreuju se najvanije mehanike karakeristike:
granica elastinsti - fe
granica razvlaenja - fy
vrstoa na zatezanje - fu
modul elastinosti - E
izduenje pri lomu 5
kontrakcija poprenog preska -

Metalne konstrukcije 1

P2-11

Uzorci (epruvete) za ispitivanje

0 = 5,65 A0

za 0 25mm

0 = 11,3 A0

za 0 < 25mm

Metalne konstrukcije 1

P2-12

Dijagrami za razliite elike

Metalne konstrukcije 1

P2-13

Odreivanje granice razvlaenja

Opti konstrukcioni elik

Metalne konstrukcije 1

Visokovredni elik
P2-14

Izduenje pri lomu

=

o
100
o

Kontrakcija poprenog preseka

=

Ao A
100 [%]
A

Izduenje pri lomu i kontrakcija poprenog

preseka su pokazatelji duktilosti materijala!
Metalne konstrukcije 1

P2-15

Ispitivanje udarne ilavosti - arpijev test

A
Ao

[J/cm2 ]

A energija udara,
Ao povrina.
Energija udara pri lomu [J] predstavlja meru ilavosti metala.
Opit se sprovodi na razliitim temperaturama, a rezultati
definiu kvalitet elika.
Metalne konstrukcije 1

P2-16

Vrste konstrukcionih elika

Ugljenini elici su elici kod kojih je ugljenik jedini legirajui
element.
Prema sadraju ugljenika ugljenini elici se dele na:
niskougljenine (0,05 C 0,25 %),
srednjeugljenine (0,25 < C 0,60 %) i
visokougljenine (0,60 < C 1,70 %).
Konstrukcioni elici mogu da budu:
Nelegirani konstrukcioni elici,
Normalizovano valjani zavarljivi sitnozrni elici,
Termomehaniki valjani zavarljivi sitnozrni elici,
elici sa poboljanom otpornou na atmosfersku koroziju,
Metalne konstrukcije 1

elici visoke vrstoe dobijani kaljenjem i otputanjem.

P2-17

Uticaj sadraja ugljenika

Ugljenik je najznaajniji legirajui element kod
konstrukcionih (ugljeninih) elika!
Sadraj ugljenika u konstrukcionim elicima je veoma
mali (0,16-0,22%), ali veoma bitno utie na njihova
svojstva!
Poveanjem sadraja ugljinika poveava se rvstoa
elika pri zatezanju, ali se smanjuju duktilnost i
ilavost, a pogorava se i zavarljivost (CEV > 0,45
elik nije zavarljiv!).
Metalne konstrukcije 1

P2-18

Pratei elementi u eliku

Pored ugljenika u eliku se uvek nalaze i neki pratei elementi koji
potiu iz procesa dobijanja elika: Si, Mn, S, P, N, O, H.
Nepoeljni elementi su:
Sumpor (S) uzrokuje smanjenje ilavosti
Fosfor (P) jo vie smanjuje ilavost i dovodi do krupnozrne
strukture;
Azot (N) poveava tvrdou, ali i opasnost od krtog loma i
starenja.
Kiseonik (O) smanjuje ilavost.
Ovi elementi moraju se zadrati u propisanim granicama;
Samo silicijum (Si) i mangan (Mn) imaju pozitivne osobine
(dezoksidanti).
Metalne konstrukcije 1

P2-19

Oznaavanje elika

Metalne konstrukcije 1

P2-20

Oznaavanje elika
Oznaavanje elika je visoko standardizovano.
U Srbiji je usvojen Evropski sistem oznaavanja.
SRPS EN 10027-1:2003 Sistem za oznaavanje elika Deo
1: Oznaavanje, osnovne oznake;
SRPS EN 10027-2:2003 Sistem za oznaavanje elika Deo
2: Brojani sistem;
SRPS CR 10260:2003 Sistem za oznaavanje elika
Dodatne oznake;
Metalne konstrukcije 1

P2-21

Alfanumeriki sistem oznaavanja

(SRPS EN 10027-1)
Prema ovom sistemu razlikuju se dve osnovne
grupe elika:
Grupa 1: elici koji se oznaavaju na osnovu
njihove primene i mehanikih svojstava,
Grupa 2: elici koji se oznaavaju na osnovu
hemijskog sastava.

Metalne konstrukcije 1

P2-22

Oznaavanje elika - Grupa 1

Osnovna oznaka definie vrstu elika i sadri
podatke o njegovoj uobiajenoj primeni (slovni
simbol) i najvanijim mehanikim svojstvima;
Dodatne oznake definiu kvalitet elika
(ilavost), ili nain termike obrade;
Dopunska oznaka (opciona) definie specijalne
zahteve u pogledu lamelarnog cepanja, ili vrstu
prevlake (kod tankih limova), ili naknadnu obradu
(kaljenje, arenje, normalizaciju...)

Metalne konstrukcije 1

P2-23

Osnovna oznaka
Pored slovne oznake na prvom mestu sadri i
numeriku oznaku u vidu trocifrenog ili
etvorocifrenog arapskog broja, koja predstavlja
vrednost referentnog mehanikog svojstva u MPa
(N/mm2).
To je uglavnom nazivna (nominalna) minimalna
granica razvlaenja elika (fy ili ReH), ili ree (npr.
za elike za prednaprezanje) vrstoa pri zatezanju
(fu ili Rm).
Metalne konstrukcije 1

P2-24

Slovni simbol na prvom mestu osnovne oznake

Primena

Primer

Konstrukcioni elici (Structural steel)

S 235

Oprema pod pritiskom (Pressure purpose)

P 355

Cevovodi (Line pipe)

L 360

Mehanike konstrukcije (Engineering)

E 295

Armatura - betonski elici (Reinforcing steel)

B 500

Prednaprezanje (Presteressing steel)

Y 1770

ine (Rail)

R 380

elici visoke vrstoe za hladno valjanje

(High strength Cold rolled)

H 400

Pljoti proizvodi za hladno oblikovanje

(Flat product for cold forming)

D C03

Ambalaa (Tinmill products)

T H52

elici za elektrotehniku (Electrical steel)

Metalne konstrukcije 1

M 140P2-25

Metalne konstrukcije 1

P2-26

Oznaavanje elika prema hemijskom sastavu

(Grupa 2)
elici koji se oznaavaju prema hemijskom sastavu
(grupa 2) mogu da se podele u tri podgrupe:
1. Nelegirani (ugljenini) elici sa sadrajem mangana <
1 % (npr. C45E);
2. Nelegirani elici sa sadrajem mangana 1 % (npr.
18MnMo4-5);
3. Legirani elici, kod kojih je sadraj legirajueg elementa
5% (npr X4CrNi18-12).
Sloene alfanumerike oznake!
X1CrNiMoN25-22-2 1.4468 (Numerika oznaka).
Metalne konstrukcije 1

P2-27

Numeriko oznaavanje elika

Oznaka

Vrsta elika
Ugljenini elici

1.00XX

Konstrukcioni elici - osnovni elici (Basic Steel)

1.01XX

Konstrukcioni elici - kvalitetni elici sa Rm < 500 N/mm2 (Quallity Steel)

1.02XX

Ostali konstrukcioni elici sa Rm < 500 N/mm2 koji nisu za termiku obradu

1.03XX

elici sa C < 012 % ili Rm < 400 N/mm2

1.04XX

elici sa 0,12 < C < 0,25 % ili Rm 500 N/mm2

1.05XX

elici sa 0,25 < C < 0,55 % ili 500 Rm < 700 N/mm2

1.06XX

elici sa C > 0,55 % ili Rm 700 N/mm2

Specijalni ugljenini elici

1.10XX

elici sa posebnim fizikim svojstvima

1.11XX

elici za sudove pod pritiskom i mehaniki elici sa C < 0,5 %

1.12XX

elici za sudove pod pritiskom i mehaniki elici sa C 0,5 %

1.13XX

elici za sudove pod pritiskom i mehaniki elici sa posebnim zahtevima

Legirani elici

1.2XXX

Alatni elici

1.3XXX

Raznovrsni elici (miscellaneous steel)

1.4XXX

Nerajui i vatrootporni elici

Metalne konstrukcije 1
Legenda: XX = (00-99) i XXX = (000-999)

P2-28

Veze starih i novih oznaka optih konstrukcionih elika

Evropski sistem oznaavanja elika
Alfanumerike oznake
SRPS EN 10027-1

Brojane oznake
SRPS EN 10027-2

Stari sistem oznaavanja elika

JUS C.B0.002:1986

S 235 JR

1.0037

0370

S 235 JRG1

1.0036

0371

S 235 JRG2

1.0038

0361

S 235 J0

1.0114

0362

S 235 J2G3

1.0116

0363

S 275 JR

1.0044

0451

S 275 J0

1.0143

0452

S 275 J2G3

1.0144

0453

S 355 JR

1.0045

0561

S 355 J0

1.0553

0562

S 355 J2G3

1.0570

0563

Metalne konstrukcije 1

P2-29

elici za graevinske konstrukcije

1. Nelegirani konstrukcioni elici (SRPS EN 10025-2);
2. Normalizovano valjani sitnozrni elici - sa dodatnom
oznakom N i NL (SRPS EN 10025-3);
3. Termomehaniki valjani sitnozrni elici - sa dodatnom
oznakom M i ML (SRPS EN 10025-4);
4. elici sa poboljanom otpornou na atmosfersku
koroziju- sa dodatnom oznakom W (EN 10025-5);
5. Konstrukcioni elici visoke vrstoe, dobijeni
kaljenjem i otputanjem - sa dodatnom oznakom Q i
QL (EN 10025-6);
Metalne konstrukcije 1

P2-30

Tehniki uslovi isporuke elika

U okviru tehnikih uslova isporuke se definiu:
mehanika svojstva
hemijski sastav are i proizvoda,
nain dezoksidacije,
postupak termike obrade (ako je predvien),
tehnoloka svojstva,
specijalni zahtevi,
nain porudbine materijala,
postupak kontrole kvaliteta (ispitivanje i mesta uzimanja
uzoraka),
obeleavanje proizvoda.
Metalne konstrukcije 1

P2-31

Nelegirani konstrukcioni elici (SRPS EN 10025-2) - hemijski sastav proizvoda

Metalne konstrukcije 1

P2-32

Nelegirani konstrukcioni elici (SRPS EN 10025-2)

nominalne granice razvlaenja proizvoda ReH

Metalne konstrukcije 1

P2-33

Mehanika svojstva elika prema EC3

Nazivne (nominalne) vrednosti
granice razvlaenja fy i vrstoe
pri zatezanju fu za konstrukcione
elike treba da budu odreene:
- usvajanjem vrednosti fy = ReH i
fu = Rm direktno iz standarda za
proizvode,
- korienjem uoptenih
vrednosti datih u EN 1993-1-1
(videti tabelu).

Metalne konstrukcije 1

P2-34

Izbor vrste i kvaliteta elika kao osnovnog

materijala za noseu konstrukciju
Parametri koji utiu na izbor kvaliteta osnovnog materijala:
otpornost na krti lom i zamor materijala
otpornost na lamelarno cepanje.
Na izbor utie vie faktora:
tip i znaaj konstrukcije,
vrsta, intenzitet i priroda optereenja,
nain proizvodnje i oblikovanja konstrukcije - detalji,
minimalna radna temperatura,
ekonomski pokazatelji.
Metalne konstrukcije 1

P2-35

Tehnika regulativa za izbor kvaliteta elika

SRPS EN 1993-1-10: Izbor osnovnog materijala u pogledu
otpornosti na krti lom i lamelarno cepanje
Dvosmeran pristup:
izbor maksimalne debljine elementa (lima) za zadate uslove,
ili
izbor kvaliteta elika za zahtevanu debljinu lima, pri zadatim
uslovima;
Posebno vano za dinamiki optereene konstrukcije, niske
radne temperature i napone zatezanja!

Metalne konstrukcije 1

P2-36

S235

S275

S355

S420
S460

S690

Podkvalitet
elika

Kvalitet
elika

Maksimalna debljina elementa tz obzirom na krti lom

JR
JO
J2
JR
JO
J2
M,N
ML,NL
JR
JO
J2
K2,M,N
ML,NL
M,N
ML,NL
Q
M,N
QL
ML,NL
QL1
Q
Q
QL
QL
QL1
QL1

arpijeva
energija
CVN
T
Jmin
[C]
20
27
0
27
-20 27
20
27
0
27
-20 27
-20 40
-50 27
20
27
0
27
-20 27
-20 40
-50 27
-20 40
-50 27
-20 30
-20 40
-40 30
-50 27
-60 30
0
40
-20 30
-20 40
-40 30
-40 40
-60 30

Referentna temperatura TEd [C]

10

60
90
125
55
75
110
135
185
40
60
90
110
155
95
135
70
90
105
125
150
40
50
60
75
90
110

50
75
105
45
65
95
110
160
35
50
75
90
130
80
115
60
70
90
105
125
30
40
50
60
75
90

-10

-20

-30 -40 -50

10

90
125
170
80
115
155
180
200
65
95
135
155
200
140
190
110
130
155
180
200
65
80
95
115
135
160

75
105
145
70
95
130
155
200
55
80
110
135
180
120
165
95
110
130
155
180
55
65
80
95
115
135

Ed = 0,75 fy (t)
40
60
90
35
55
75
95
135
25
40
60
75
110
65
95
50
60
70
90
105
25
30
40
50
60
75

35
50
75
30
45
65
75
110
20
35
50
60
90
55
80
40
50
60
70
90
20
25
30
40
50
60

-10

-20

-30

-40

-50

10

-10

40
55
75
35
50
70
80
115
25
40
55
65
95
60
85
45
55
65
75
95
20
30
35
45
55
65

35
45
65
30
40
55
70
95
25
30
45
55
80
50
70
35
45
55
65
75
20
20
30
35
45
55

135
175
200
125
165
200
200
230
110
150
200
200
210
200
200
175
200
200
200
215
120
140
165
190
200
200

115
155
200
110
145
190
200
200
95
130
175
200
200
185
200
155
175
200
200
200
100
120
140
165
190
200

100
135
175
95
125
165
190
200
80
110
150
175
200
160
200
130
155
175
200
200
85
100
120
140
165
190

Ed = 0,50 fy (t)

30
40
60
25
35
55
65
95
15
25
40
50
75
45
65
30
40
50
60
70
15
20
25
30
40
50

25
35
50
20
30
45
55
75
15
20
35
40
60
35
55
25
30
40
50
60
10
15
20
25
30
40

20
30
40
15
25
35
45
65
10
15
25
35
50
30
45
20
25
30
40
50
10
10
15
20
25
30

65
90
125
55
80
115
130
180
45
65
95
110
155
100
140
75
95
110
130
155
45
55
65
80
95
115

55
75
105
50
70
95
115
155
40
55
80
95
135
85
120
65
75
95
110
130
35
45
55
65
80
95

45
65
90
40
55
80
95
130
30
45
65
80
110
70
100
55
65
75
95
110
30
35
45
55
65
80

-20

-30

-40

-50

65
85
115
60
80
110
125
165
55
70
95
110
150
100
140
80
95
115
130
155
50
60
75
85
100
120

60
75
100
55
70
95
110
145
45
60
80
95
130
85
120
70
80
95
115
130
45
50
60
75
85
100

Ed = 0,25 fy (t)

Metalne konstrukcije 1

85
115
155
80
110
145
165
200
70
95
130
150
200
140
185
115
130
155
175
200
75
85
100
120
140
165

75
100
135
70
95
125
145
190
60
80
110
130
175
120
160
95
115
130
155
175
60
75
85
100
120
140

P2-37

Izbor kvalieta materijala u pogledu lamelarnog cepanja

Z = Za + Zb + Zc + Zd
Parametar Z zavisi od:
debljine avova,
oblika i poloaja avova,
efekata debljine avova...
Potrebna
vrednost Z
<10
11 do 20
21 do 30
>30

Zgrade

M ostovi

Z15
Z25

Z15
Z25
Z35

Metalne konstrukcije 1

Seizmiko
optereenje
Z15
Z25
Z35
Z45
P2-38