NHNG VN C BN CA NHN THC LCH S

GS. Nguyn Vn Khnh - TS. Nguyn Th Mai Hoa

Tin hnh cng trnh nghin cu ca mnh, nh s hc hng ti vic dng
li mt cch chn thc, khoa hc bc tranh ton cnh v s pht trin ca
qu trnh lch s, tm kim mi lin quan h thng gia cc s kin nghin
cu; khm ph, din dch nhng quy lut ca qu trnh lch s. Nh vy,
lm vic mt cch cn trng vi ngun s liu, tun th nguyn tc nghin
cu, s dng hiu qu cc phng php khoa hc, nh s hc nhm ti ch
l nhn thc lch s khch quan, khoa hc, ton din. Song nh s hc c
thc s t ti ch c khng? Bi vit tp trung lm r ni dung, tnh
c th ca nhn thc lch s, ch ra cc yu t quy nh tnh chn thc,
khch quan ca nhn thc lch s, khng nh s cn thit tun th cc
nguyn tc, phng php nghin cu mt cch cht ch, tnh trch nhim
ngh nghip, tnh chuyn nghip cao nh s hc cho mc ch tim cn gn
nht ti chn l lch s.

1. Nhn thc lch s

Thut ng lch s mang nhiu ngha khc nhau, tuy nhin, c th tng kt
hai ngha ch yu: 1- Trn phng din bn th lun, lch s l bn thn s vic xy
ra trong qu kh mt cch khch quan, c lp vi thc ca con ngi v tun theo
nhng quy lut tt yu; 2- Trn phng din nhn thc lun, lch s l ton b nhng
tri thc, hiu bit, nhng hnh dung, nhng nim mang tnh x hi v qu kh.
Nhn thc lun - nhn thc lch s c hnh thnh trong qu trnh nghin cu
lch s. Nhn thc lch s l mt nhu cu nhn thc mang tnh c th, tuyt i ch c
con ngi, l tng hp mi hiu bit, hnh dung ca x hi ni chung, ca cc nhm
x hi ni ring v qu kh ca mnh v ca ton th nhn loi. Ni mt cch y
v chung nht th y l mt hot ng phc tp, em li nhng hiu bit v qu trnh
lch s trong qu kh, gii thch tnh phong ph, a dng ca qu trnh ny, ly lm
c s pht hin nhng quy lut ca x hi loi ngi. S nhn thc cc quy lut
lch s c ngha thit thc i vi s tin b ca x hi. Mi dn tc, hoc mi cng
ng x hi u c nhng nhn thc lch s nht nh v ngun gc, v nhng s kin
lch s quan trng ca dn tc v t nc mnh; v mi lin h, s tng quan ca
lch s dn tc vi lch s nhng dn tc khc v vi lch s nhn loi. chnh l
nhng ti sn v gi trong i sng tinh thn ca mi dn tc, l phng tin quan
trng mi dn tc t nhn thc chnh mnh trn c s nhn thc lch s, nhn thc
v v tr ca mnh trong tin trnh lch s ton nhn loi; t , khng nh v th dn
tc v khng nh bn ng.
1

Nhn thc lch s mang tnh x hi, gn cht vi x hi, l mt b phn ca

nhn thc x hi, v khoa hc lch s nghin cu x hi, tham gia vo i sng x hi.
Ni dung ca nhn thc lch s nh hng trc tip n x hi v nhng khoa hc
khc, tch cc tham gia vo s hnh thnh thc x hi. nh hng ca i sng x
hi (tnh giai cp, vn thi i, mi trng) th hin trong tng bc nghin cu
ca nh s hc, t vic chn ti nghin cu, chn la t liu, n cch phn tch,
lun chng chng. C th thy rng, gia nhn thc lch s v nhn thc x hi kh
m a ra mt ranh gii phn nh rch ri, bi l, hai loi hnh nhn thc ny c s
ha quyn rt cht ch. Nhng yu t cn bn ca nhn thc x hi nh quan im, t
tng, thc php lut, thc chnh tr, o c, ngh thut, khoa hc u c
ngun gc lch s v lch s ca mnh. Chng ch c th c nhn thc thng qua
cch tip cn lch s - c th. Trn nn tng ca cc nh gi, cc quan im v qu
kh, hnh thnh nn cc h thng l thuyt x hi, cc h t tng ca x hi ng
i. iu gii thch mt cch thuyt phc v sao khi tranh lun nhng vn nng
bng ca hin ti, ngi ta thng tm kim c s lun gii t chnh lch s. Gia qu
kh v hin ti lun c mt si dy gn b cht ch, k tha, lin mch nm ngay
trong nhn thc lch s.
2. c th ca nhn thc lch s
Khch th m s hc nghin cu c hng lot cc c im ring bit, do vy
qu trnh nhn thc n cng c hng lot nt c th. V tnh cht v bn cht ca qu
trnh nhn thc, vo nhng thi k khc nhau, c nhng quan nim khc nhau.
Th k XIX, nhng nh s hc theo ch ngha Thc chng ph nhn tnh c
th ca qu trnh nhn thc lch s v ng nht n vi qu trnh nhn thc ni chung.
C s ca quan nim ny l nhn thc v s khc bit khng r rng trong mc ch,
phng php nghin cu ca khoa hc lch s vi nhng khoa hc khc, khi m h
cho rng, khoa hc lch s cng i con ng m cc khoa hc khc i, s dng cc
phng php nghin cu ca nhng khoa hc . Cc nh s hc ng h quan im
ny thm ch cn vin dn kin ti coi cc hnh thi kinh t - x hi nh mt qu
trnh lch s - t nhin ca K. Mars v din gii: Khi K. Mars nhn thy trong lch s
qu trnh lch s - t nhin, K. Mars cng khng nhn thy s khc bit c bn
gia cc khoa hc vi nhau1. Cc i din ca ch ngha Thc chng cng cho rng,
nh s hc c kh nng nhn thc c s vt, hin tng lch s mt cch trc tip,
1

N.A.ropheep, Lch s l g? Nxb. Khoa hc, Matxcova, 1976, tr. 75.

trung thnh ng nh thc t n vn c. Khc vi quan im ny l cc i din ca

ch ngha Bt kh tri, ch tha nhn kh nng nhn thc c hin tng, ni dung
bn ngoi, khng tha nhn kh nng nhn thc tn chiu su, bn cht ca lch s.
Nhng nm 20- 30 (XX), nhng hc gi M ni ting Ch. Beard v K. Bekker
i din tiu biu ca ch ngha tng i M nhn mnh ti tc ng c nhn
khng th trnh khi ca nh s hc ti cc kt qu nghin cu ca mnh, ph nhn
tnh khch quan trong nhn thc lch s1. K. Bekker (1874 - 1948) pht trin quan
nim v bn cht ch quan ca nhn thc lch s, coi nhn thc lch s nh kt qu
hnh ng ca nim tin da trn s la chn t do cc s vt v cc quan nim nghin
cu ca nh s hc2. Khi nhn nh v tnh tng i ca nhn thc lch s, nh s
hc v trit hc ngi Anh Ronbin Jhorjhe Collingwood (1888-1943) cho rng, do
nhng bin ng lin tc trong ngun s liu, trong phng php v cc l lun
nghin cu lch s, th chng c kt qu nhn thc lch s no s l cui cng. Do vy,
"mi th h mi s phi vit li s theo cch ca mnh, mi nh s hc mi u khng
thy tho mn vi vic a ra tr li cho nhng cu hi c. anh ta phi xem xt li bn
thn cc cu hi y3.
Thc t cho thy, nhn thc lch s l mt vn phc tp nht trong h thng
l lun ca phng php lun s hc. Cc nh s hc Mc-xt gii quyt vn
bng cha kho l l lun phn nh ca V.I. Lnin. V.I. Lnin ch ra rng, nhn thc
ca chng ta khng phi l tm gng phn chiu kh cng, th ng th gii bn
ngoi. Nhn thc mang tnh tch cc, sng to, bin chng; nhn thc l mt qu trnh:
S phn nh ca th gii t nhin vo t duy con ngi khng c hiu mt cch
kh cng, tru tng, khng vn ng, khng mu thun, m phi hiu trong mt
qu trnh vn ng vnh vin vi s xut hin ca cc mu thun v cch gii quyt chng4.
Bn cht ca qu trnh nhn thc lch s l ch: Gia khch th v ch th
nhn thc lch s c nhng quan h xc nh. Khi nghin cu qu kh, nh nghin cu
khng nhn thc n mt cch th ng, m t vo hng lot cc hnh dung, tng
tng hnh thnh, c sn trong h, c nh nghin cu tch lu, thu lm t
trc. B c con ngi khng phi l t giy trng, trn cc cm nhn c tri ra,
m l mt b my lun phn tch, nh gi, phn loi mi thng tin nhn c theo
1

L.P.Repina; V.V.Zvereva; M.I. Paramonova, Lch s tri thc s hc, Matxcova, 2004, tr. 209.
Beard Ch. A. Written History as an Act of Faith// American Historical Review. 1934. Vol. 30. P. 219.
3
L.P.Repina; V.V.Zvereva; M.I. Paramonova, Lch s tri thc s hc, Sd, tr. 215.
4
V.I. L-nin: Ton tp, Nxb. Matsxcova, 1979, tp 29. tr. 177.
2

nhng knh nht nh. iu gii thch ti sao cng mt s kin, mt hin tng,
nhng con ngi khc nhau li nhn thy nhng ni dung khc nhau.
Trong nhn thc lch s, yu t bao trm, quy nh kt qu nhn thc l vai tr
ch quan ca nh s hc. Nh s hc, vi t cch l ch th hot ng nhn thc lch
s lun b chi phi bi nhng yu t: 1- V tr x hi ca ngi nhn thc (mi trng,
quyn li giai cp, chnh tr, kinh t); 2- Thi i vi h thng gi tr (mi ngi c
h thng gi tr, quy nh cch nhn nhn, dn n s nh gi khc nhau; c gi tr
ph bin, c c nhn loi tha nhn; c gi tr nhm, nhm giai cp, nhm ngh
nghip v gi tr c nhn); 3- Tri thc v hc vn (tri thc cng c m rng, lch s
cng c nhn thc y hn, kt qu nhn thc cng cao); 4- Tm l c nhn (t
hng, bi en, yu ght; con ngi khc nhau, c tm l khc nhau, song cn da trn
nhng chun mc o c).
Nh s hc sng trong x hi, do vy, thot ly khi x hi l khng th. Chnh
nhng yu t k trn nh hng n tng giai on trong qu trnh nghin cu v nhn
thc ca s gia. Trong qu trnh nhn thc lch s, nh s hc b nh hng bi quan
im thi i, mi trng x hi, nhng quyn li khc nhau. Trong nh gi, kt
lun, nh s hc bao gi cng th hin nhng quan im ring ca mnh. T nhng
c im nh vy, cc nh s hc v trit hc thuc nhiu trng phi khc nhau
cho rng, nhn thc lch s mt cch khch quan khng bao gi t ti, v trong nhn
thc lch s lun tn ti tnh ch quan ca tc gi. y, cn phi nhn thc rng, mt
vi yu t ch quan thng c trong cc nghin cu lch s khng ng nht vi ch
ngha ch quan (v on c nhn) - y l nhng vn khc nhau c bn. Trn thc
t, cc nh s hc trong cng tc nghin cu b chi phi khng n thun bi cc s
thch c nhn, m u tin l cc li ch khch quan ca giai cp v th gii quan ca
thi i. N th hin r rng trong cch chn ti nghin cu, cch nh gi, nhn
nhn, thu thp , phn tch s liu. Vi iu kin a dng ca t liu, s gia s chn lc
nhng g m h cho l ph hp, tiu biu, quan trng. Trong qu trnh ny v cc bc
nghin cu khc, nhng yu t ch quan l khng trnh khi. Nhng iu khng
ng ngha vi ch ngha ch quan v nhng v on c nhn. Bn cnh , nu tnh
khch quan c hiu nh s hng ti nhn thc y , thu o hin thc lch s
trong cng vic nghin cu, th tnh khch quan hon ton l c th i vi nh s
hc, mc nh i vi cc nh khoa hc trong cc lnh vc khoa hc khc. Cn
nu tnh khch quan c hiu nh s v t, khng thin v, th tnh khch quan l
4

hon ton khng th, v con ngi nh nghin cu khng th ng pha ngc li
vi li ch v v tr x hi ca mnh. Nh vy, nhn thc lch s c tnh khch quan,
nhng khng tuyt i. Khch quan ca nhn thc lch s l khch quan ca tnh
ngi, hay l s khch quan trong nhn thc. S khch quan ny c th kim tra
c thng qua vic phn tch cc yu t nh hng n nhn thc ca nh s hc.
Vy s khng nh tnh khch quan trong nhn thc lch s c m ra kh nng t ti
chn l ca nh s hc? Trc tin, phi khng nh rng, chn l s hc khng
ging vi chn l khch quan ton din, v chn l s hc ch phn nh mt phn chn
l, mt s phng din, ty thuc vo ti liu thu thp v trnh ph phn, nhn thc
v khai thc, x l, cng nh quan im ca nh nghin cu. Ni cch khc, chn l
s hc ch l mt chn l cc b hu hn, ty thuc vo nhiu yu t ch quan v
khch quan. Cng lnh hi, nhn thc v ng dng ng n, a din cc phng php
nghin cu lch s, th nh s hc cng gn n chn l s hc; v nh vy, nhn thc
lch s c kh nng t ti chn l, tuy nhin kh nng t ti chn l trong s hc
lun l tim cn.
3. Cc cp ca nhn thc lch s
Nh bt k mt dng thc no ca nhn thc x hi, nhn thc lch s c cu
trc phc tp v c cc cp nhn thc khc nhau. C nhiu cch phn chia cp
ca nhn thc lch s. Thng thng, ngi ta chia mt cch tng th nht thnh hai
cp khc nhau: Nhn thc kinh nghim (nhn thc trc tip) v nhn thc l lun
(nhn thc gin tip).
Nhn thc kinh nghim (Cognitive Theoretical) l qu trnh nhn thc mang li
nhng tri thc trc tip, mang tnh kinh nghim. Ch th (ngi nghin cu) trc tip
tc ng vo i tng nhn thc (s liu), nhm thu nhn c nhng s kin lch s
chn thc, khoa hc1.
Nhn thc l lun (Cognitive Empirical) l qu trnh mang li nhng tri thc
mi, gin tip v s lin h bn cht gia cc mt khc nhau ca i tng nghin cu
ch yu thng qua phng php logic, t l gii, nhn thc nhng quy lut c bn2.
Gia hai cp nhn thc ny va c s thng nht, c mi lin h cht ch,
va c s khc bit.

1
2

U.B. Petrv, Thc tin v khoa hc lch s , Nxb. Tmsk, 1981, tr. 314.
U.B. Petrv, Thc tin v khoa hc lch s, Sd, tr. 315.

S thng nht gia nhn thc kinh nghim v nhn thc l lun c quy nh
bi ngun gc t thc tin ca c hai cp nhn thc. Bn thn nh s hc v cng
vic nghin cu b quy nh bi thc tin, quyn li giai cp, th gii quan ca x hi
ng thi m nh s hc ang sng. Nhng yu t nh hng trc tip n qu
trnh t chc v thc hin hot ng nghin cu ca nh s hc. S thng nht cn
ch, cc tri thc thu nhn c hai cp u c biu t bng ngn ng trong ti
to li khch th nhn thc.
Gia hai cp nhn thc cn c mi lin h cht ch. N th hin cch nh
gi, gii thch s kin lch s. S kin lch s c c khng ch thng qua s quan
st, theo di. Cn c tri thc v nhng vn m bn thn s kin lin quan. S
kin khng c pht hin mt cch ngu nhin, m trc tin n l kt qu ca nhn
thc l lun. S gia phi da trn nhng tri thc nht nh v i tng nghin cu (v
d nh ch ngha duy vt bin chng nh l phng php lun nhn thc qu trnh
lch s, phng php lun s hc, phng php nhn thc cc hin tng x hi).
cp nhn thc trc tip, xut hin nhng s kin ring bit cn phn nhm, h
thng ho theo nhng tiu ch nht nh. iu ny thc hin c da trn c s phn
tch s liu. Phn tch s liu i hi nhng tri thc cn thit. Ngoi ra, s kin lch s
nh l c s u tin ca tri thc, th hin ci chung, tnh quy lut thng qua ci ring
bit. S kin lch s khng c hnh thnh bng s miu t n gin. N c c do
kt qu ca nhn thc l lun v nhng mi lin h, ph thuc trong nn tng ca qu
trnh lch s. V th, hai cp nhn thc c mi lin quan cht ch. Nhn thc kinh
nghim v nhn thc l lun an xen nhau.
Gia hai cp nhn thc khng ch c s thng nht, m cn c s khc bit.
Trc tin, chng khc nhau kh nng xm nhp vo bn cht ca i tng nghin
cu. Nhn thc kinh nghim c nhim v nhn thc nhng hin tng, quan h ring
bit (nhng mt ring bit ca x hi, cc s kin lch s theo quan h nin i, nhng
s kin lch s ring bit). Mc d cp nhn thc kinh nghim c ghi nhn tnh
u n, thng xuyn ca s vt, hin tng lch s, nhng vn cha ch ra c
ch hot ng ca cc quy lut. Nhn thc l lun xm nhp vo bn cht ca i
tng nghin cu bng cch sp xp li nhng tri thc c c trong qu trnh nhn
thc kinh nghim, da trn cc phng php nh phn tch, tng hp, so snhT ,
nh s hc (ch th ca nhn thc) c c nhng tri thc mi, cao hn so vi tri thc
mc nhn thc kinh nghim. Du mc phn bit hai cp nhn thc ny l s
6

khm ph, pht hin, m x bn cht ca i tng nghin cu. Nhn thc l lun pht
hin c bn cht s vt hin tng, nn n c coi l c s, phng tin cho hot
ng ca ch th, nht l trong hot ng ci to x hi. Nhn thc l lun a li h
thng tri thc lin hon, y v qu trnh lch s, xy dng mt bc tranh tng qut
v th gii bn ngoi. Hai s gia ngi Php l Sharle Victor Langlois v Sharle
Seniobos cho rng, y l cp nhn thc v cng quan trng, mc d n d b tn
thng hn cp da trn quan st trc tip, nhng ch c n mi cho php cc nh
s hc xc lp c chn l1.
Th hai, nhn thc kinh nghim v nhn thc l lun cn khc nhau cc
phng php c s dng trong qu trnh nhn thc lch s trong khi c cng mt
i tng nhn thc. Trong qu trnh nghin cu cc s kin, hin tng lch s,
phng php ca nhn thc kinh nghim thng l miu t, phn tch, quan st, so
snh, quy np, nhm mc ch thu nhn nhng thng tin u tin. Kt qu thu nhn
c l cc s kin lch s - y l c s cho nhn thc l lun. Trong nhn thc l
lun, cc phng php tng hp, khi qut, h thng ho, logicc s dng xy
dng nn nhng gi thuyt, l lun, bc tranh ton cnh v s pht trin ca qu trnh
lch s, khm ph nhng quy lut ca qu trnh y. S d c s khc nhau trong
phng php nghin cu, bi v mc ch nghin cu trong mi cp nhn thc khc nhau.
Th ba, hai cp nhn thc ny cn khc nhau tnh cht tri thc nhn c
trong qu trnh nghin cu. Kt qu ca nhn thc kinh nghim mang tnh cht nhn
nh, xt on, phn on, cn kt qu ca nhn thc l lun mang tnh khoa hc vi
nhng on nh v mi lin h c bn, quan trng gia cc s kin lch s, gii thch
i tng nhn thc bng nhng khi nim c tru tng ho. Nhn thc l lun
khng ch n thun tng kt nhng tri thc c c nhn thc kinh nghim, m
cn c mc ch tm kim mi lin quan h thng gia cc s kin nghin cu; khm
ph, din dch nhng quy lut ca qu trnh lch s.
Th t, nhn thc kinh nghim v nhn thc l lun cn khc nhau h thng
cc khi nim c s dng trong qu trnh nghin cu.
Nhn thc kinh nghim nhm thu nhn thng tin v cc s kin lch s trong
gii hn khng gian v thi gian, nn nhng khi nim thng c s dng l
khng gian, thi gian, chung, ring. c bit, khi nim khng gian, thi
gian l khi nim c bn, c trng, xuyn sut qu trnh nghin cu lch s, bi v,
1

Langlois Sh. Seniobos, Nhp mn nghin cu s hc, SPb, 1899. tr. 96.

lch s l qu trnh trong cc hot ng ca con ngi tri theo thi gian, tn ti
trong khng gian - ni din ra cc hot ng gia con ngi v t nhin; khng gian
lch s khng tnh m lun lun thay i.
Nhn thc l lun nhm t n s thu hiu s vt, hin tng, cc quan h c
tnh quy lut gia chng, cho nn khi nim thng gp trong cp nhn thc ny l
bn cht, mi lin h, quan h qua li, mu thun, s pht trin. Cng vi
chng l phng php t duy t tru tng n c th, nhm t ti nhng nhn thc
lch s ton din, su sc.
Th nm, s khc nhau gia hai cp nhn thc cn th hin qua cch thc
kim tra tri thc c - mt bc khng th thiu trong qu trnh nghin cu khoa hc
ni chung v qu trnh nghin cu lch s ni ring.
Trong khoa hc lch s, nhng tri thc c c t qu trnh nhn thc kinh
nghim c kim tra bng nhng s liu ca s liu. S kin lch s c c nh
phn tch s liu. Do vy, s kim tra tin cy ca cc thng tin trong s liu l cn
thit. N c kim tra bng cch thit lp mi tng quan trc tip gia phng on
v quan st i tng (s liu). Nu nh thng tin nhn c trong qu trnh phn tch
s liu trng hp vi bn thn s liu th c ngha l tri thc xc thc.
Nhn thc l lun c kim tra gin tip thng qua cc s kin lch s. S
kin lch s nh mt xch ni hin thc lch s vi cc cu trc logic ca l lun. S
kin lch s l mt b phn ca hin thc lch s. Nhn thc l lun c mi quan h
tng h vi thc tin thng qua s kin lch s. y c quan h ph thuc hai chiu
gia s kin v l lun: Mt mt, s kin iu chnh l lun, l lun c xy dng
trn c s khi qut cc s kin; mt khc, bn thn s kin c sinh ra t qu trnh
khi qut ho - l lun sinh ra s kin.
Bc pht trin c tnh quy lut trong nhn thc lch s chnh l qu trnh
chuyn ho t nhn thc kinh nghim sang nhn thc l lun. Qu trnh ny c thc
hin nh cc mu thun c tnh logic xut hin trong qu trnh nhn thc vi vai tr
thc y s pht trin ca nhn thc lch s. Qu trnh chuyn ho ny c thc hin
theo s sau: 1). Phn tch s liu, thu nhn c s kin lch s; 2). M x s kin
lch s, la chn, phn loi s kin lch s v tm nhng mi lin h nguyn nhn, c
bn gia chng, xc nh s kin quan trng loi mt, cn thit, phn bit chng vi
s kin loi hai, t quan trng hn; 3). Sau khi xem xt cc s kin, a ra nhng on
nh v i tng nghin cu. Ba bc ny thuc nhn thc kinh nghim. Tip theo l
8

nhng bc ca qu trnh nhn thc l lun: 4). Pht hin quy lut da trn nhng tri
thc ca nhn thc kinh nghim bng phng php khi qut, tng hp; 5). Din dch
quy lut, nh l mt bc cao hn trong qu trnh nhn thc l lun; 6). Gii thch cc
s vt, hin tng trn c s l lun (gii thch chng i i vi khm ph bn cht
cc mt c bn, cc quy lut hot ng ca s vt, hin tng, ch ra nguyn nhn xut
hin)- y cng l bc thu nhn nhng tri thc mi: 7). Nhn c nhng s kin
mi nh p dng l lun. y l bc cui cng trong qu trnh nhn thc, bc i t
tru tng n c th, mc cao nht ca qu trnh nhn thc.
Nhn thc lch s mang tnh c th, ch l mt phn trong ci tng th, ch c
tnh tng i trong ci tuyt i. Do vy, ch khi kt hp c hai cp nhn thc lch
s, x l nhun nhuyn cc thao tc khoa hc trong tng cp nhn thc, nh s hc
mi c th m bo ti a tnh khch quan ca nhn thc lch s.
4. Kt lun
Lch s l mt dng chy lin tc trn trc thi gian nh hng t qu kh,
hin ti n tng lai. Nhn thc lch s trong khoa hc lch s l nhn thc phn qu
kh trn trc thi gian. Hin thc lch s ch xy ra c mt ln duy nht, khng lp li,
nhng nhn thc lch s l mt qu trnh, trong , vt qua nhng tc ng ca cc
yu t ch quan, nh s hc tin ti tip cn lch s ngy cng khch quan, trung thc,
gn vi s tht nht trong kh nng c th. y khng ch l mong mun, c vng,
mc tiu, m cn l nguyn tc phng php lun nghin cu v nguyn tc o c
ca nh s hc. cng l yu cu v gi tr ca nhn thc lch s m nh s hc
mang li. Vi s mnh lm qu kh sng li trong hin ti v tng thm sc mnh cho
hin ti, cnh gic vi tnh ch quan, duy ch, bt thot khi vng vy ca duy l,
nh s hc cn phc dng lch s di di nh sng ca s tht.