Trkiyede Cumhuriyet Modernlemesi Srecinde Toplumsal Cinsiyetin Dnm ve

Arada Kalm Bir Roman Karakteri: Aysel

Giri
Gnmze kadar Trkiyedeki modernlemeyi konu alan birok edebiyat eseri
yazlmtr ve hl daha yazlmaktadr. Yazarlar, kendi fikir dnyalar dorultularnda Trkiye
modernlemesini analiz etmilerdir. Bu yazarlarn en nemlilerinden birisi de Adalet
Aaoludur. Trkiyenin farkl dnemlerinde farkl insanlar inceleyen Aaolu,
Cumhuriyetin erken dnemlerini kendisinin ilk roman olan lmeye Yatmakta ilemitir.
Aaolu, Atatrk lkye sahip bir ilkokul retmeninin mezun ettii renciler olan ve
zaman getike farkl fikirlere ynelen karakterler araclyla birok farkl perspektiften
Cumhuriyet modernlemesinin toplumda deitirdiklerini ve bireyleri nasl etkilediini
anlatmtr. Romannda cinsiyet rollerinin dnmesinin, dnemin en bariz toplumsal
deiikliklerinden biri olduunun kavranmasna yardmc olan Aaolunun, sreci anlatrken
kadn bir bakarakter ile almas, dnmn bireysel bazda nasl etkiler dourduunu
anlamak asndan da faydal olmaktadr. Bu almann gayesi lmeye Yatmak romann
temel alarak, dnemin toplumunun cinsiyete ykledii roller balamnda yaad
deiiklikleri ve bakarakter Ayselin hayat zerinden zellikle toplumsal kadnlk algsnn
deimesi dolaysyla, bireysel olarak yaanan arada kalml gstermektir.
Toplumsal Cinsiyet Algs
Toplumda kadnlara ve erkeklere yklenen sorumluluklarn, onlarn aralarndaki
iletiim biimlerinin, katlabilecekleri faaliyetlerin, girip kabilecekleri yerlerin ve bunlar
hangi zaman dilimlerinde yapabileceklerinin ayrm, sosyal bir deer inas olarak toplumsal
cinsiyeti oluturur. Bu ina, tarihsel bir srece yaylmtr ve hala daha seyretmektedir. Yani
kadn ve erkei toplumsal cinsiyet asndan farkl klan durum, insann doas gerei deil
toplumun yapay bir rn olmas gerei farkllk arz etmektedir. Bu bakmdan, kavramsal bir

karmaaya mahal vermemek iin cinsiyetin (sex) ve toplumsal cinsiyetin (gender) birbirinden
farkl olduunu vurgulamak gerekir. Dkmenin (2010) de belirttii zere cinsiyet denince
anlalan kadnn ve erkein arasndaki biyolojik farkllklar iken; toplumsal cinsiyet,
sosyokltrel olarak toplumun yaratt farkllklardr (s. 23). Buna gre, insan kadn veya
erkek cinsiyetlerinden birisiyle doar, fakat kadnl veya erkeklii, zaman ierisinde
sosyalleme ile toplumun kltrne gre ekillenir. Cinsiyet rollerinin mekndan mekna
veya zamandan zamana deiiklik arz etmesi ise toplumsal cinsiyetin sonradan ina olduuna
iaret eder. Bu durumu Sara (2013) yle ifade etmitir: Cinsiyet deimez, toplumsal
cinsiyet zamana, kltre, aileye gre deiebilir, cinsiyet doaldr, toplumsal cinsiyet ise
insan icaddr (s. 27). rnein Afrikadaki bir kadn ile Asyadaki bir kadna yklenen
sorumluluklar arasndaki farklar veya Ortaadaki bir erkek ile gnmzdeki bir erkein
grevleri arasndaki farklar, toplumsal cinsiyetin deikenliini ve yapayln yani beeri
olduunu gstermektedir.
zerinde durulmas gereken bir baka ayrnt ise udur: Bahsedilen farkllklar, dzen
tarafndan o kadar ok ilenmitir ki, artk bireyler, sonradan retilmi bu yapy doal
zannetmeye balamlardr. Bu ilenmeyi Pierre Bourdieu (2014) salam bir ekilde aklar:
Toplumsal dzen, amac, zerine temellendii eril tahakkm tasdik etmek olan devasa bir
sembolik makine gibi iler: o, igcnn cinsiyeti blmdr; o, meknn yapsdr; o,
zamann yapsdr, tarmsal gn veya yl, ya da yaam dngsdr (s. 22). Buna gre
zamann yaps, meknn yaps ve igcnn cinsiyeti ayrm, sosyal farkllklarn
cinsiyetlemesine sebep olduu gibi toplumu da sre ierisinde duruma
yabanclatrmaktadr. Yine Bourdieuya gre bu yabanclama ylesine derindir ki, erkek
merkezli gr, haklln ispat etmeye dahi almaz, kendisini merulatracak sylemde
bulunmaya bile ihtiyac yoktur (s. 22). Bunun sebebi eril dncenin tarafsz olduu fikrinin
insanlarda hkim olmasdr.

Toplumsal Cinsiyet Rollerinin Dnm ve Aysel

Cumhuriyetin erken dneminde birok alanda yaanan devlet eliyle modernleme
hareketleri ayn zamanda yeni bir cinsiyet algsn da beraberinde getiriyordu. Trkiyede ise
bu dnemde geleneksel cinsiyet algs hkimdi; kadnn kamusal grnrl ok zayft.
Eer kadnn, sarayla veya brokrasi ile bir alakas yoksa ( varsa da ya kocas ya da babas
vastasyla vardr ) eitim almas da zordu; onun grevi evde ocuklar bytmek, ev ileri ile
ilgilenmek ve kocasn mutlu etmekti. Bu geleneksel cinsiyetin temelinde slami bak as ve
tarihi kltrn var olduu sylenebilir. Gle (2010), slami geleneksel bak asn yle
aklyor: Eitim kendi bana bir ama deildir; ailenin mutluluu ve ocuun eitimini
salamak kadnlarn birincil vazifesidir (ss. 133-134). Bu bak as, Osmanl dneminden
miras alnan ve kkeni kadime dayanan geleneksel toplumsal cinsiyettir. Trk edebiyatnn ilk
kadn romancs olarak bilinen ve 19. yzyln en nemli devlet adamlarndan olan Ahmet
Cevdet Paann kz Fatma Aliye ise geleneksel yap anlayna bal bir ekilde kadnn
grevini, kocalarna itaat etmek eklinde daha eril bir sylemle tanmlamtr (2012, s. 119).
Cumhuriyetle birlikte toplumsal cinsiyet, btn toplumsal tabakalarda geerli olmasa
da, zellikle kentlerde ve kamusal alanlarda, devletin bir ideolojik tavr olarak benimsedii
byk bir deiim geirmitir. Cumhuriyet dneminde kadn bir sembol haline getirilmitir.
Kadn, batllamann, modernlemenin ve ilericiliin bir sembol olarak devlet tarafndan
dayatlan bir toplumsal cinsiyet deeri kazanmtr. Durakba (1998) ve Metin-Sertte (2008)
zerinde durulduu zere yeni dnemde kadn, kadn erkek eitlii, alan kadn, eitimli, iyi
bir anne, sosyal, moday takip eden, kentli, siyasal yaama katlan, erkeinin yolda gibi bir
takm imge ve sloganlarla ifade edilmitir. Cumhuriyet dnemi kadnn bir dier nemli
zellii de kamusal alandaki cinsiyetsizliidir. Eril bir toplumda cinsiyetsizliin, kadnlar
ypratacak derecede ar grevler getirecei muhtemeldir. Berktayn (1998) iaret ettii gibi
Cumhuriyet idaresi, Batllama ve modernleme mcadelesinde erkekle birlikte kadna vatan

ve millet uruna kendini feda edecek dzeyde byk grev ve sorumluluklar yklemitir (ss.
3-4). Atatrk ideolojinin ina ettii kadn kimliinin yansmalarn Aaolunun lmeye
Yatmak romannda grmek mmkndr. Yeni kadn anlaynda erkek ve kadn eitlii, vatan
ve millete adanm bir kardelie dntrlmtr. Romann kahraman Aysel, bu durumu
Zaten erkek arkadalarmzn bize karde gzyle bakmalar gerek ifadeleriyle
zetlemitir (s. 231). Fakat bu kurgu da geleneksel yaklamda olduu gibi kadn eril
tahakkmn eseri olmaktan kurtaramaz. Eski kurgu kadna, erkeine ve ocuklarna hizmet
etme grevi yklerken; yeni dnemde kadna, eine yakr ekilde hareket etmesi gerektiini
sylemitir. Kardelik vurgusu ile bir taraftan cinsiyetsizlik ne karlrken, dier taraftan
kadna ar bir sorumluluk yklenmitir. Kadnn yk Cumhuriyetle birlikte artmtr. Artk
kadndan hem geleneksel kadna uygun davranlar sergilemesi hem de kamusal alanda
Avrupai olmas beklenir olmutur. Kadn iki taraftan skmaya balamtr. Bu skmay
lmeye Yatmakta Ayselin yaadn grebiliriz. Yeni kurgunun beklentilerini tayan birey
olarak ise karmza Aydn kar. Geleneksel beklentileri tayanlar karakterler ise kurgunun
kendilerine yukardan bir zorlama sonucu aksetmesinden dolay, yeni kadn kabul edememe
sknts yaayan daha geleneksel insanlar olan Ayselin abisi lhan ve babas Salim
Efendidir. Bu sknty Ayselin eitim hayat sreci boyunca verdikleri tepkilerde de
grebiliriz.
Aydn, bir kaymakamn oludur. lkokulu Aysel ile beraber okumu daha sonra Bat
tarz eitim veren okullarda eitim alm ve bir Cumhuriyet ocuu olarak yetimitir.
Medenilemeyi, byrken yaam ve sindirmitir. O, Ayseli medeniyeti anlayamam,
Cumhuriyete ayak uyduramam bir kz olarak grmektedir; ancak ona olan ilgisinden dolay
ondan tam olarak da vazgeemez. Ona gre Aysel kendisini biraz daha gelitirmeli ve
Avrupai bir hanmefendi olmaldr. Zaman zaman Trk kzlarnn bir trl
Avrupaileememesinden yaknan Aydn, Ayselin kyde barts taktn grnce unlar

sylyor: Modern Trkiyemizde btn talebelerin byle ba rtl olduunu sanyor galiba
ecnebiler. Ne yanllk! te Aysel gibi kzlarmzn yznden Garp dnyasnda byle
tannyoruz. Buna ok canm skld (s. 89). Bu fikirlerini Ayselin dorudan kendisine kar
da ifade eden Aydn, Ayselin davranlarn yeni kadn kimlii ile badatramaz, hatta onu
aka yarglar. Aydnn: Demek sinemada belli etmeden bana baktnz? Byle kaamak
baklar medeni bir kza yakmaz. nsan, eski bir arkadan grnce rahatlkla yaklap elini
skmal (s. 180) ya da Yaknda kocaya verirler seni Aysel. Bir sevgilin bile olmadan oluk
ocua karr gidersin (s. 273) ifadeleri kadn dntrc, baskn ve mtehakkim bir tavr
gstermektedir. Buna karlk Aysel dier tm kadnlarda olduu gibi beklentileri karlamaya
alan edilgen bir duru sergiler. Ancak tm abalara ramen toplumsal cinsiyet
dnmnn kadn sktran kskatan kurtulamaz. Aysel, ne kadar Atatrkn lksn
benimsese de bir trl Aydn tarafndan onaylanamaz. Aydn, onun geleneksellikten
kurtulamamasn srekli yzne vurur. Arada Aysel de buna kar kendi iinden yapt
tartmalarda, Atatrkn erkek ile kadnn eit olduunu sylediini ileri srer ve kendisinin
Atatrkn yolunda giden birisi olarak medeni olduunu kendine kantlamaya alr (s. 98).
Bu kendini ispat ve kurtarma abalar Ayselde derin bir baarszlk yaras aacaktr. O, tm
uralarna ramen yeni Trkiyenin ada bir kadn olamamaktadr.
Aysel, medeni bir kadn olmann gereklerini tam olarak karlayamad gibi,
kendinden beklenilen geleneksel forma uygun bir kadn da olamamtr. nk Aysel,
modernlik hususunda Aydn memnun edemezken geleneksel bir kadn olma konusunda da
Salim Efendi ve lhan hayal krklna uratmtr. Onlar, kadnlarn okumasn doaya
aykr grdkleri gibi, gereksiz olduunu da dnmektedirler. Bunun iin Abi lhan,
kardeinin okumasna hi raz deildir. Ona gre okuyan kzlar zaten kt yola dmlerdir:
Kadn ksmna okumak nereden km? Anandan m grdn, ninenden mi?, Yarn lise
bitince bir de niversiteye gitmeyi dnyorsan, nah gidersin!, Orada okuyan kzlarn ne

mal olduunu imdi ok iyi biliyorum ben. niversite rencisi ad altnda bir yn yrtk
orospu!.. (s. 213). Okumas gerekenlerin erkek olduu kadnlarn okumasnn anormal
olduu dncesi eril geleneksel dncenin sradan bir rneidir. Lakin Ayseli geleneksel
bak asyla yerenler sadece erkekler deildir; arkada Behire de bir mektubunda onu
uyarmaktadr: Yolda olanlarla dolatn renince de sana kzdm dorusu. Dolatn
kimse Aydn yahut baka kim olursa olsun, doru deil. Yakk almaz (s. 289). Bu rnek,
ataerkil yaklamn sanki doal bir kanunmu gibi alglanmasna yol aan geleneksel anlayn
srekliliinde en nemli roln kadnlarca stlenildiini gsteren ironik bir tespittir. Burada
Behire, geleneksel toplumsal cinsiyetin muhafz ve devam ettiricisi rolndedir. Behire
kendinden ok emindir; ancak Aysel, Behire gibi izgisini tam olarak oturtamadndan
bunalmlar yaamaktadr. Onun izgisinin bu geleneksel raya oturamamasnda bir kopu
noktas vardr ki Aysel, artk Salim Efendinin de beklentilerini boa karmtr. Ayselin Ali
ile ad kt iin Emin Efendinin, Ayseli byk oluna almak istemekten vazgemesi, onu
hep bir aile kadn olarak grmeyi dleyen babasn hayal krklna uratmtr: Bu kz
artk evde kald. Gitsin meret, okusun bari de bir i sahibi olsun (s. 336). niversiteye
gitme ansn bu ekilde elde eden Aysel, bu sefer de babasnn beklentilerini karlamaktan
uzaktr. O, bir trl istenilen geleneksel kadn olamamtr.
Aysel, bir tccar olan Salim Efendinin kz olarak geleneksel cinsiyet algsnn
ierisinde bymtr. Eitim ald sre boyunca ise eitim sisteminin dayatt ve
kendisinin de byk lde motive olduu bir medenileme abas ierisindedir ki Ayselin
arada kalml bu yzden yaanmaktadr. Byme srecinde grdkleri ile eitim srecinde
karlatklar uyumamaktadr. Aysel hem gelenekseli temsil eden babasnn hem de
medenilii temsil eden Aydnn kendisinden beklentilerini karlama abas ierisindedir
fakat ne babasna ne de Aydna yaranabilir. Bu psikolojik olarak onu derinden etkilemitir.
Etkiyi onun grd ryadan anlayabiliriz. Ryasnda profesrlk tezini sunacak olan Aysel,

profesrlerle birlikte Atatrk de karsnda grnce btn yaanmlklar, iinde kalm

travmalar ortaya dklr. Trkiyeyi kurtarma formln bulacakken kendisini Atatrke
dolma servisi yaparken buluvermesi, bu yzden Atatrkten utanp aslnda uzatt eyin onun
profesrlk tezi olduunu anlatmaya almas, iinde bulunduu dramatik isel bunalmn,
arada kalmln bilinaltndan gnyzne kmas durumudur. (s. 343). Atatrkn izdii
bir kadn olmak isteyen ancak ona dolma tenceresinden servis yapan Aysel, utanr. nk o
ne geleneksel bir Trk kadn olabilmekten kurtulabilmitir ne de gerek bir ada Trk
kadn olabilmitir. Bu durum Ayselde bir isyan ortaya karr, artk medeni Trk kadn
olarak istenene bakaldrr: Ka para olmas, ka paraya blnmesi gerek kadnlk
zarmzn, btn okumu erkeklerimizi doyurabilmesi iin? Sonuna dek zgrletirebilmemiz
iin onlar ve vatan... (s. 351). Modern kadndan beklenen, okumu, ada, erkeine yakr
bir e olma grevi Ayseli, ok zorlamtr.
Sonu
Cumhuriyetin erken dneminde toplumun yabanclat bir cinsiyetilik, yenisi ile
karlanca iki dnemin arasnda yetien kadnlar da bu iki farkl cinsiyet algsnn arasnda
kalmtr. Adalet Aaolunun lmeye Yatmak adl romannn bakarakteri Aysel de bu arada
kalml sert bir ekilde yaam kadnlardan birisidir. Yeni bir toplumsal cinsiyetin ona
ykledii grevleri yerine getirmeye alrken, geleneksel olan grevlerini aksatm ve bu
yzden hibir zaman geleneksel bir Trk kadn olamamtr. ine doduu evrenin ve
ailenin geleneksellii ise onun yakasn brakmam bu yzden de hibir zaman tam olarak bir
ada Trk kadn olamamtr. Babas, abisi, arkadalar arasnda kalan Aysel, kendisini hep
avutmaya alm ancak bilinaltndaki rahatszlktan bir trl kurtulamamtr. Aaolunun
lmeye Yatmak romannda tasvir ve tahlil ettii Ayselin trajedisi aslnda Cumhuriyet dnemi
kadnnn yaad trajedidir.

Kaynaka
Aaolu, A. (2014). lmeye Yatmak. stanbul: Everest Yaynlar.
Berktay, F. (1998). Cumhuriyetin 75 Ylk Servenine Kadnlar Asndan Bakmak. A.
Berktay Hacmirzaolu (Ed.). 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler iinde (ss. 1-12).
stanbul: Tarih Vakf Yaynlar.
Bourdieu, P. (2014). Eril Tahakkm (B. Ylmaz, ev). stanbul: Balam Yaynlar.
Dkmen, Z.Y. (2010). Toplumsal Cinsiyet Sosyal Psikolojik Aklamalar. stanbul: Remzi
Kitabevi.
Durakba, A. (1988). Cumhuriyet Dneminde Kemalist Kadn Kimliinin Oluumu, Tarih
ve Toplum. 51. 167-171.
Fatma Aliye. (2012). Osmanlda Kadn, Cariyelik, okelilik, Moda. stanbul: Ekim
Yaynlar.
Gle, N. (2010). Modern Mahrem. stanbul: Metis Yaynlar.
Metin-Sert, D. (2008). Toplumsal Cinsiyet Perspektifinden Erken Cumhuriyet Dnemi
Temsili Slogan Heykellerine Bak (Yksek Lisans Tezi). Ankara niversitesi,
Ankara.
Sara, S. (2013). Toplumsal Cinsiyet. Gltekin, Gne, Ertung ve imek (Ed.). Toplumsal
Cinsiyet ve Yansmalar iinde (ss. 27-32). Ankara: Atlm niversitesi Yaynlar.