T.

C
ERCYES NVERSTES BF
ULUSLARARASI LKLER BLM

TRKYE SYASETNDE NEO-LBERAL DNM

SEMNER ALIMASI

RETM ELEMANI
Yrd. Do. Dr. M.Fatih lgn

Hazrlayan
Cavit Emre Aytekin
1020410095

Kayseri, Mays 2012

1. Giri

2. Liberalizm, Neo-liberalizm ve Neo-liberal Ekonomi

2.1. Liberalizm, Neo-liberalizm ve Neo-liberal Ekonomi Modeli Kavram
2.2. Dnya Siyasetinde Neo-liberal Dnem
2.3. Muhafazakar ktidarlar ve Neo-liberalizm Eskseninde Yeni Sa Siyaseti
3. Trkiyede Neo-liberalizm
3.1. Son Dnem Osmanl Devleti Ekonomi Modeli ve Alternatif Giriimler
3.2. Cumhuriyet Dnemi Ekonomi Politikalar ve Siyasi Eilimler
3.3. Muhafazakar Sa ve Neo-liberalizm Eilimi
3.4. Turgut zal Dnemi Ekonomi Reformlar
3.5. 2002 - 2012 AK Parti Politikalar ve Ekonomide Deiimler
4. Sonu
5. Kaynaka

Liberalizm, Neoliberalizm ve Trkiyede Neoliberal Ekonomi

Siyasette Liberalizm Modeli ve Liberal siyasetin Trkiye Siyasetinde Geliimi
Neoliberal Ekonomi Modeli ve Trkiyede Neoliberal Politikalar
Osmanl Devleti Ekonomi Modeli
1923 - 1980 Dnemi Trkiye Ekonomisi
1980 Sonrasnda Trkiye Ekonomisi ve gei dnemleri

1. Giri

Liberalizm sanayileme sonras modernleme hedeflerinin siyasi altyapsn

hazrlamak zere sistematik teorik ve pratik planlar sunan bir siyaset paradigmasdr. 20.
Yzylda sermaye ve otorite paylamclarnn artan saysyla birlikte yaygnlaan merkezi
ballk ve kimlik snrlarn reddetme eilimi sanayileme ve sermaye ncs Avrupa ve
Atlantik devletlerinin snrlar aan ekonomi pazarlarn kontrol etmeyi gerekli ve kazanl
grmeye balamasyla siyaset d sivil aktrler tarafndan da desteklenmeye balamtr.
Bu srete Osmanl Devletinin 19. yzyla kadar takip edilen ekonomi modelinin ilevini
kaybettii iddialarn etkisi artm, Osmanl Devletinin de devletin ekonomideki tekelliini
reddetmesine dair neriler dnemin Jn Trkler ve benzeri siyasi hareketlerinde
desteklenmitir. Bat kl liberal model uygulamasnn zgn zellikleri nedeniyle
Osmanl Devletinin karlarna zarar verme ihtimalini dikkate alan yneticiler ve baz
reformistlerin tehdit alglamalar Prens Sabahattin gibi ttihat ve Terakki grubunun liberal
figrlerinin giriimlerinin etkisini azaltmtr.
30 yl sren Dnya savalar dnemi sonrasnda eski gcn kaybeden sermaye
odaklar devletleri ekonomi kontrolnde sorumluluu stlenmeye ynlendirmitir. Ayn
dnemde Trkiye Cumhuriyetinde grlen devlet destekli yatrm ve kalknma projeleri
19. Yzylda artan ekonomik serbestliin bu k sonras ilk uzun sreli duraklama
srecinde Trkiyenin de liberalizmi uygulanamaz bulduunu gstermektedir. Savalar ve
1929 krizinin olumsuz etkilerini ama abalar Keynesyen ekonomi modelinin
yaygnlamasn salamtr. Keynesyen model sonras ykselie geen neoklasik ekonomi
sistemi ya da dier adyla neo-liberal ekonomi Dnya ile e zamanl olarak Trkiyede de
g ve destek bulmutur. 1980 sonras yaplan siyasi ve ekonomik yenilikler, Trkiye
Cumhuriyetinin

neo-liberal

ekonomi

kuramn

uygulama

seviyesine

ykselmeyi

baardn gstermektedir.
2

Trkiye Cumhuriyetinin gncel siyaset eilimi ve Trkiye siyasi tarihinin geliim

srecini incelemek Neo-Liberal ekonomi modeli dnmnn tarihi aamalarn ve gei
noktalarn tespit etmeyi gerektirmektedir. Siyasi ve ekonomik alandaki yenilik ve
deiimlerin neo-liberal dnm ekseninde incelenecei almada kronoloji gzetiminde
ulalacak karm ve tespitler politika alanndaki olgu ve hareketlerin incelenmesiyle
yaplacaktr. Dnemin etkili siyasi aktr Turgut ZALn bu dnm srecindeki etkisi
onu bu almann odaklarndan biri haline getirmektedir. Bu konunun hedef alanndaki
yayn ve bildirilerden salanan kontrol ve gzlemi mmkn verilerin kullanlacak olmas
almaya nesnellik kazandracaktr.
2. Liberalizm, Neo-liberalizm ve Neo-liberal Ekonomi
Rasyonel tercih ve hamlelere aklama ya da snrlama getiren ideoloji kavramnda
nerme ve model tasavvurlarnn baka bir siyasi doktrinin eletirisiyle desteklenmesinin
liberalizm tanmnda grlen rnei, sermaye, pragmatizm ve rasyonalizm gibi deerlerin
17. yzyln feodal otoritelerine alternatif gelitirme aray iindeki ynetilen kitleye
ihtiya duyduu siyasi g ve kimlik seeneklerini salam olmasyla aklanabilir.
2.1. Liberalizm, Neo-liberalizm Kavramlar ve Neo-liberal Ekonomi Modeli Kavram
17. yzylda etkinlik kazanmaya balayan aklclk ve zgrlk motivasyonlarn 300
yl devam eden bireyci hareket bilincini yaygnlatrma dneminin son aamalarnda
balayan sanayi devrimi feodal tahakkme kar gelitirilen idealize edilmi erdem
kabullerinin somut ve maddi ykselme aracn, sermayenin sosyal alanda g kriteri haline
gelmesiyle temin ederek klasik liberalizm kavramn marjinal olmaktan karmtr.
Bireysel rasyonalizmin ve sanayi devrimiyle ykselie geen snf sosyal hiyerarinin yeni
lt olan sermayeyi kontrol etmeye balam, Liberalizmin temel kabulleri arasnda
saylan Sermaye, mal, hizmet ve iinin serbest dolam gerekliliinin uygulamas,

sanayi devriminin ncs devletlerin korumac ekonomi politikasn terk etmesiyle

yaygnlamaya balam ancak sermaye karsnda g kaybeden mukaddem siyasi
otoritelerin rasyonel bireycilik ve liberalizmin idealist varsaymlar yerine konumlarn
muhafaza etmeye ynelmeleri sonucunda artan silahlanma, kolonileme ve iddetli rekabet
politikalar sonucunda 30 yl srecek olan Dnya Savalar dnemi balam, hzla gelien
liberalizm, plan ve tahminlere uygun olmayacak ekilde ertelenmitir.
Dnya savalarnn hibiri sanayi devriminin etkilerini yok etmeyen sonular
savalar boyunca piyasa ve sermayeyi etkisiz hale getirememi ancak geleneksel otoriter
ynetimlerin ekonomi ve sosyal politikalardaki arln Keynesi Ekonomi Modeli
rehberliinde geici olarak artrmtr. 1929 ekonomik krizi zerine tercih edilen Keynesi
ekonomi devletin merkezi gcnn ekonomi alanna da nfuz etmesini savunmakta,
savalardan olumsuz etkilenen toplumlarn ancak devlet denetimindeki ekonomik kalknma
politikalaryla bu olumsuz sonular yok edebileceini iddia etmekteydi. Sivil sermaye ve
gelien retimin, kendi tercihleri olmayan savalarn olumsuz etkilerinden kurtulma
dnemleri uzun srmemi 1930-1970 aras dnemin devleti ya da Keynes modeli ekonomi
teorisinin etki ve desteini kaybetmeye balamasyla, Dnya genelinde paralel zamanlarda
gelien serbestlik ve sivillik taraftar Neo-liberal ekonomi etki alann geniletmeye
balamtr. 1973 petrol krizi ve sonrasnda Keynesi modelin refah devleti anlay yerine,
serbest piyasa, zel sektr ve devlet denetiminden uzak pazar sistemini savunan Neoliberalizmin ekonomi dndaki sistematik nerileri bu kuramn ABDde Reagan ya da
Trkiyede Turgut zal gibi ilk uygulayclar zerine yaplan gzlemlerle muhafazakar ve
sa tandansl siyasete yakn bulunmutur.
2.2. Dnya Siyasetinde Neo-liberal Dnem
Sanayi devrimiyle deien retim ve ticaret yntemleri klasik liberalizm akm
dahilindeki ekonomi politikalaryla ulalan yksek seviyede serbest ticaret ve sermaye
kontrolndeki piyasa imkanlar 1914 ylnda 1. Dnya Savann balamasyla

kaybedilmi, dnemin g istikrarn koruma gereiyle merkezilemede otoriter yntemler

kullanmaktan ekinmeyen iktidarlarn mal, ii ve hizmetin serbest dolam yerine
korumac politikalar uygulamalar sonucunda ekonomi yeniden devlet kontrolne girmi,
savan olumsuz finansal sonularnn da etkisiyle devlet destekli kalknma projeleri
Keynesi iktisat teorisi balyla sistematik hale getirilmitir. 1929 Ekonomik krizinde
retim ve talep azalm, bankalar iflas etmi, sava sonras tazminat artn karlamak iin
baslan para Avrupada enflasyona neden olmutur. Sava ve 1929 krizi sonras devlet
yatrmlarn savunan Keynesyen modelle yrtlen ekonomik kalknma modelleriyle
isizlie neden olan yetersiz talep ve istihdam dengesindeki dier sorunlarn zmnde
yetki ve sorumluluk nceliinin devlette grlmesi kabul edilmitir. Keynesyen teoriyle
snrlanamayacak gelimelerin de grld bu dnemde yaplan 1944 Bretton Woods
anlamasyla bamsz ulus devletler ortak ekonomi dzeni gelitirme nerisini kabuletmi,
sava sonrasnda yenilenmesi gereken uluslararas ekonomi iin ortak kur gelitirme
amacyla ulusal para birimleri altnla llen dolara istinat edilmitir. 1973 Ortadou
kaynakl petrol krizine kadar sren korumac ve keynesyen politikalar, bu krizle birlikte
gelien alternatif tezlerin de etkisiyle there is no alternative sloganyla temelde serbest
ticareti savunan Neo-liberal ekonomi dnemi balamtr.(RMEC, 2010)
Neo-liberalizmin e zamanl geliimi petrol krizi sonras dnemde taban desteine
ulaan muhafazakar-sa iktidarlarn kalknma ve istikrar programlarnda uygulanan neoliberal politikalarla grlmektedir. Dnya siyasetinde Neo-liberal reform ve inklaplarn
pratik detaylarnn ilk rnekleri ABD ve ngilterede iktidarn muhafazakar ve liberal
siyasete gemesiyle grlmtr. Keynesyen modelle gelien sosyal devlet teorisi, piyasaya
daha uygun olan rekabet ve yatrm serbestliini snrlayacak seviyede sosyal yardm
kampanyalar uygulamakta, finans akn ynlendirerek toplumsal gelir farkn optime
etme abasyla bte hareketine snr tayin etmekte ve ulusal kimliklerle ekonominin
serbestlik talebini karlamakta zorlanmaktayken, ekonominin makro dzeydeki sorunlarn
zme teklifi, farkl uygulama nerileriyle ilgi eken Neo-liberal model geni evrelerce
takip edilmeye balamtr. Savunduu sistemi dnemin

ekonomi dengeleri nedeniyle

pratie geirmekte zorlanan sosyal devletler 1970li yllarla birlikte artan isizlik, dk kr
oranlar, d ticaret engeli benzeri kriz ve sorunlarna zm gelitirememekle kitleleri Neoliberalizmin yapsal uyum ve istikrar balklaryla sunduu alternatif politika
planlarna ynelmeye tevik etmitir.(IMRIN 2009:200) Modernlemeyle paralel olan
demokratikleme ve g paylam talepleri, insanlarn daha kk devlet sylemiyle
tantlan Neo-liberalizmi desteklemesi iin etkili bir gereke salamtr. Ancak pratikte
ekonomi politikalaryla buluma zemini sosyal devletin kalknma projeleri olan insanlarn o
dnemde Neo-liberal iktidarlar desteklemesinin daha aklayc nedeni, yeni sa temal
siyasi giriimlerin serbest piyasa, bireycilik, serbest yatrm gibi liberal ilkeler
yannda, Trkiye siyasetinde Turgut zaln politika ve sylemlerinde grlebillecek,
muhafazakar vurguya da dikkat etmeleridir.

2.3. Muhafazakar ktidarlar ve Neo-liberalizm Ekseninde Yeni Sa Siyaseti

Souk Sava dnemi Bat Blounda, Keynesyen modelin verimini kaybetmesiyle
alternatif haline gelen sa ideoloji, klasik tutuculuu en azndan Keynesyen modelle ortak
ekonomi modelini savunmamak iin brakm, klasik muhafazakarlk ve gelenekilii
devlet denetiminden uzak serbest ekonomi sylemiyle birlikte temsil etmitir. Klasik
muhafazakarlk

ve

klasik

liberalizmin

elikisiz

bir

ekilde

ayn

dorultuda

uygulanabileceini iddia eden yeni sa siyaseti, ekonomide geni ereveli sebestlie

toplumsal gelenekleri yok saymadan da ulalabilecei varsaymyla, kriz dneminde
manevi ve romantik eilimler gsteren kitlelerin desteiyle iktidara gelmitir.
Ekonomik zgrl, toplumsal disiplinin alternatifi olarak grmeyen yeni sa
anlaynn ilk temsilcileri arasnda Margaret Thatcher gsterilebilir. Sert uygulamalar,
refah devleti geleneinin dndaki yaptrmlar ve otoriter tavrlaryla dikkat eken
Thatcher sosyal yardma ayrlan btenin azalmas, ii haklarnn yeniden dzenlenerek
snrlandrlmas ve sermayeye yeni hareket alanlar salanmasna dair alnan kararlarla,

ABDde ezamanl Ronald Reagan, Trkiyede ise Turgut zal gibi figrlerle birlikte yeni
sa siyasete net rnekler sunmutur.

3. Trkiyede Neoliberalizm
Neo-liberalizmin Trkiye pratii Osmanl kl devlet geleneine antitez
gelitirme metaforuyla aklanabilecek derecede marjinal gruplarn almalaryla
balamtr. Merkezi mlkiyet ve devleti ekonomi sistemi uygulayan Osmanl Devleti, son
dneminde Batda gelien farkl modelleri savunan yerel giriimlerin nerilerini ciddiye
almam, toplumsal alanda yaplan demokratikleme ve yerel ayrcalklar ieren yenilikler
arasna sistemi etkileyecek gte ekonomik reformlar almamtr. Klasik liberalizmin
kitlelere ulaamam aktrleri Osmanl sonras Cumhuriyet dneminde de etkili olamam,
bu giriimlerin nerdii rejim ve iktidar grubuyla paralel olmayan liberal siyasi ve
ekonomik modellerin uygulanmas salanamamtr.
3.1. Son Dnem Osmanl Devleti Ekonomi Modeli ve Alternatif Giriimler
Osmanl Devletinde 19. yzyldan itibaren sosyal, idari ve askeri alanlarda yaplan
yenilikler ekonomi alannda ayn derecede etkiye ulaamam, Bat toplumlarnda grlen
yeni dinamiklerin, talep eksiklii ya da resmi alglar gerei takip edilmemesi sonucunda
paradigma deiimi gelimemitir. Osmanl Devletinde toplumsal dnmn gecikme
nedeni ynetici kadronun otorite vek onumlarna tehdit olarak grd, tabana dayanmayan
deiim politikalarn, halkn tepkisizliinin de etkisiyle, uygulamakta baarsz olmasdr.
(Duman, 2010:64) Osmanl idari sistemini geleneksel yapsndan uzaklatran gelimeler
Osmanl Devletini hukuk devleti ilkelerine yaklatran Tanzimat Ferman ve Islahat
Ferman ile balamaktadr. Tanzimat, Islahat Fermanlar ve ynetimde yaplan yenilikleri
Bat kl Liberalizm'den ayran devletin btnln koruma zorunluluu, Liberalizmin
bireycilik ilkesinin ideal formda uygulanmasn engellemitir.(SEYTDANLIOLU)

Tanzimat dneminde Osmanl ekonomisini liberal modele yaklatrmaya alan devlet

adamlar, sermaye ve teknoloji eksiklii, yetersiz teebbs ve talep nedeniyle bu sistemi
uygulayamamlardr. Bat toplumlarna kar olumsuz alg ve tepkilerin yaygn olduu
Osmanl halk liberalizmi lke iin bir tehdit olarak grm, tanzimat sonras dnemde
hissedilen

dalma

tehlikesi

liberalizm

benzeri

yabanc

ideolojilerinin

takibini

zorlatrmtr.
Osmanl dneminde liberalizmin iktisadi ve siyasi yn farkl gruplar tarafndan
temsil edilmitir. Milliyetilik gibi geleneksel Osmanl toplumsal yapsnn dndaki
akmlarn tehdit olmaktan kmasnn yerel ynetimlerin glendirilmesiyle salanacan
savunan gruplar, serbest ticareti ekonomik sorunlarn zm iin gerekli gren dier
gruplarla koordine iinde hareket halinde olmamtr. Dnemin basnda etkili olan hkmet
ve ynetim d odaklar, Osmanl sistemine eletirel ayla yaklamlar, Bat
modernlemesinin motivasyonu olarak grlen liberalizmin Osmanl toplumsal sisteminde
de uygulanmasn savunmulardr. ttihat ve Terakki grubu, Ahrar Frkas gibi muhalif
kesimler arasnda tartlan alternatif projeler dnemin siyasi zemini dahilinde uygulamaya
geirilememitir. Gncel sa siyasi kesimin ncs kabul edilen ve Osmanl Devletinin
son dneminde liberal ideolojiyi kurumsallatrmaya alan sosyolog Prens Sabahattinin
adem-i merkeziyetilik benzeri liberalizmin yerel ynetime bakna yakn yaplar da
ieren rapor ve tavsiyeleri yetersiz taban desteinin de etkisiyle kitle ve ynetime
ulaamayan hareketlerin nemli rneklerindendir. Ayn dnemin dier siyasi kutbunu
temsil eden Ziya Gkalp gibi merkeziyeti ve milliyeti vurgularla ne kan aydnlar
kitlesel ve siyasi destee daha kolay ulamtr.
3.2. Cumhuriyet Dnemi Ekonomi Politikalar ve Siyasi Eilimler
Cumhuriyet dnemi sosyal politikalarnda merkezileme deneyimi olmayan insan
kitleleri arasndaki farkl snf ve katmanlar hkmsz hale getirmeyi ve halk yeni
devletin meru birimi konumuna ulatrmay hedefleyen hamlelerle, ekonomi yerine sosyal

yaplarn tanzimine ncelik tannmtr. Dnya savalar srecinde gelien 1929 ekonomik
krizi, Klasik ekonomi modelinin ncleri olan bat devletleri gibi Trkiye'nin de serbest
ticaret odakl ekonomi sistemi geleneinin dnda tutmutur. Yetersiz giriimler ve 1929
ekonomik kriziyle azalan talep nedeniyle serbest piyasa ekonomisinden vazgeilmi, 1929 1980 aras keynes modeline uygun devleti sosyal kalknma ve refah devleti sistemiyle
ynetilen ekonomide d ticaret Kirling takas teorisi ilkeleriyle kontrol edilmitir. Dnya
genelinde Keynesyen ekonomi teorisinin yaygnlk kazand 1950 - 1970 yllar arasnda
Trkiyede'de devlet destekli sanayi politikalar uygulanm, d ticarette korumac politika
tercih edilmi, ithal ikamesi desteklenmitir.
Cumhuriyet dnemi siyaset alannda alternatif siyasi ve ekonomik modellerle
birlikte, alternatif evreleri temsil eden siyasi gruplar ve dnemin meru otoritesi saylan
Cumhuriyet Halk Partisi arasndaki mcadelede dier siyasi odaklarla birlikte farkl gr
ve perspektifler de tartlma zemini ve ynetime katlma imkan bulamamtr. Cumhuriyet
dnemi modernleme srecinde Bat takibini uzun gecikmenin de etkisiyle Bat'dan farkl
ve daha otoriter yntemlerle srdren idari kadro alternatifsiz olduu dnemde devleti
ekonomi ve korporatist toplum sistemini tesis etmi, geleneksel evre etkisini
snrlandrarak merkezi otoriteyi sosyal devlet anlayna uygun olacak ekilde
glendirmeye almtr.
1950 ylnda parti sistemi deiikliiyle birlikte uzun sre otorite destei bulamayan
sistematik teori ve grlerin ynetime katlma imkanna ulamasyla, devleti gelenein
istikrar devam etmekle birlikte, zellikle toplumsal alandaki farkl geleneklerden gelen
halk snflarna daha geni zgrlk snrlar tannm, ekonomide devlet teviki srerken
zel sermayeye destek de artmtr.

3.3. Muhafazakar Sa ve Neo-liberalizm Eilimi

Neo-liberalizm pratiinin balang aamasnda muhafazakar partilerle uygulanma
geleneinde, Trkiye de bir istisna deildir. 1980'li yllarda dnemsel krizlerin tahrip edici
etkilerinin sorumlusu olarak grlen sol eilimli iktidarlarn birok farkl blgede zde
denebilecek srelerle ynetimden uzaklamasnn Trkiye rnei 1980 sonras Turgut
zal nclnde balayan muhafazakar iktidarlar dnemidir. Sosyal gelenek ve deerleri
reddetmeyen modernleme politikalar bat d toplumlarda liberalizasyon sreciyle
paraleldir. Osmanl Devleti'nin son dneminde ynetime muhalif gruplar arasnda gelien
muhafazakar akmlar, cumhuriyet dneminde etkinliini srdremese de devam etmi,
1950 Demokrat Parti iktidar ile birlikte ykselie gemitir. ktisadi kalknma planlaryla
ekonomide devlet denetimi ve tevikine devam edilen dnemde ekonomi d alanlarda
grlen yaklam fark Trkiye'de toplumsal dnmn bu yllarda baladn
gstermektedir.
Demokrat Parti tecrbesi ve sonrasndaki Turgut zal iktidar dneminde liberal ve
neo-liberal siyaset Trkiye siyasetini etkilemeye balamtr. Bu liberalizasyon srecinin ilk
somut admlarndan biri olan 24 Ocak kararlar iince serbest piyasann geliimi ve d
ticaret koullarnn Dnya'da gelien ekonomi modellerine uygun hale getirilmesi benzeri
liberal armlar fark edilmektedir. 24 Ocak kararlar gibi geni apl ekonomik
yenilikler, darbe dnemi sonras Anavatan Partisi iktidaryla uygulanmaya balam, bu
srete ekonomi ve ekonomi d alan ya da sorunlarda gzlenen farkllk ve zgrlk
vurgulu sylem ve politikalar Trkiye'nin yapsal dnmn hzlandrmtr.
3.4. Turgut zal Dnemi Ekonomi Reformlar
1980 sonras dnemde ekonomi birimlerininin deien koullar 2. Dnya Sava
sonrasnn yaygn ekonomi programlarnn deitirilmesini gerektirmi, sermaye denetimi
ve kapal ekonomi modellerinin yeni dnemin talep ve ekonomi dinamiklerini karlayacak

10

ekilde yeniden dzenlenmesini savunan politik gruplar sermaye sahipleri kadar mevcut
hayat formundan memnun olmayan kitlelerce de desteklenmitir. Cumhuriyetle birlikte
Trkiye ekonomisi de dier sosyal alanlarn idaresine benzer ekilde devletin ncl ve
desteiyle ynetilmi, siyasilerce hazrlanan kalknma planlarnda takip edilen devleti
ekonomi modeli Trkiye ekonomisinin 1980'li yllara kadar devletin korumac ve tayin
edici mdahalesine ak olmutur.
Neo-liberal siyasetin Trkiye'deki geliim srecinde Turgut zal' ne karan
siyasette olduu dnemde farkl konu ve konseptler hakknda gelitirdii orijinal sylemler
ve siyaset ncesinde ekonomist brokrat kimliiyle hazrlad projelerdir. 1980 darbesi
ncesindeki ekonomik sorunlarn zm olarak Trkiye ekonomisinin da almasn
gren Turgut zal, Devlet Planlama Tekilat bakanl konumunda hazrlad istikrar ve
kalknma hedefli politika nerileriyle, Trkiye siyasetine Dnya genelinde ezamanl olarak
grlen IMF ve Dnya Bankas kl istikrar ve uyum paketleri benzeri yeniden
dzenleme yntemlerinin bir rneini 24 Ocak 1980 tarihli Ekonomik stikrar Program
ile teklif etmitir.
24 Ocak Ekonomik stikrar Programnn devletin ekonomi ynetimindeki yetki ve
sorumluluklarn azaltmakla balayan orijinal uygulamalar, d ticaretin serbestletirilmesi,
yabanc sermayenin tevik edilmesi hedefiyle zel sektrn geliimi Trk Liras'nn
devale edilmesi ve kur sisteminin deitirilmesi hamlelerini de iererek Trkiye siyasetini
o dneme kadar grlen ekonomik eilimlerin dna karmtr. Turgut zal'n ynetime
sunduu uygulama nerileri Trkiye'nin ekonomi sistemini Dnya'da gelien Neo-liberal
akmn deitirdii milli ekonomi ve gelir fonksiyonlarna gre yeniden koordine etme
giriimidir.
Turgut zal liderliindeki Anavatan Partisi iktidarnn 1983 ve sonrasnda
uygulad yatrm ve ithalat serbestliini tehdit olmaktan kararak zel sektre yeni
hareket alan kazandran ekonomi politikalar somut yapsal hamlelerle dzenlenen Trkiye

11

ekonomisinde o dneme kadar yetersiz sermaye ve teebbs desteklemek zorunda kalan

devletin cumhuriyet dneminden itibaren devam eden kontrolc ve mdahaleci politikalar
yerine vergi ve faiz gibi ekonominin makro birimlerinde yaplan yeniliklerle serbest ithalat
ve ihracat tevik edilmitir.
Turgut zal'n ekonomiyle snrl olmayan liberal eilimli politikalar, Krt sorunu
ya da devlet-birey ilikileri gibi Trkiye'nin etkili bir siyasi yaklam lt olabilecek
konu ya da sorunlarna bak as ve zm nerilerinde de grlmektedir. Ekonomi
reformlarnda alan sylem dzeyinin , toplumsal alanlardaki tek hkm Turgut zal ve
iktidar hakknda ulalabilecek yarglara rnek ve destek salamasdr. Turgut zal
ekonomiyle snrlanamayacana inand liberal dnmn planlanan olumlu sonular
salamak iin toplumsal alg ve eilimlere ulamas gerektiine inanarak elitist/militarist
devlet davranlar ya da geni kitlenin tehdit alglamalar gibi Trkiye siyasi geleneinin
tantc zelliklerini oluturan hassas konularda dnemin sra d olmayan g dalm
gerei uygulamakta zorland sylemler ve neriler gelitirmitir.
Turgut zal liderliindeki Anavatan Partisi iktidarnda ekonomide gl zel
sekrrn gereklilii kabulyle hareket edilmi, KT'ler ve retimin zel sektre
devredilmesi ile devletin iktisadi sorumluluklar altyap, yatrm ve ekonominin baz
dnemlerde yksek enflasyon ve haklar kstlanan iiler iin olumsuz hale gelen alma
koullar gibi ciddi sorunlara da neden olan yapsal dnmnde istikrarn korunmasna
dair grevlerle snrlandrlmtr.
3.5. 2002 - 2012 AK Parti Politikalar ve Ekonomide Deiimler
1980'li yllarda Turgut zal ve Anavatan Partisi hkmetleriyle balayan liberal
yap dnmn ekonomi dna karma almalar 2002'de iktidara gelen Adalet ve
Kalknma Partisi hkmetleriyle srmtr. Ekonomiyi serbestletiren reformlarn
hzland bu dnemde Adalet ve Kalknma Partisi'nin zel sektrn gelitirilmesi ve lke
iindeki yabanc sermaye orannn artrlmas aklamasyla zetlenebilecek hedefini 20
12

yllk liberalizasyon srecinden farkl boyutlara ulatran politikalar toplumsal alanlarda

yaplan liberalizm arml yenilikler ve muhafazakar parti kimliinin radikalizmden uzak
kalmaya dikkat ederek srdrd sosyal dzenlemelerdir.
Trkiye ekonomi geleneindeki ithal ikameci ve korumac politikalar yerine ihracat
desteiyle kalknma modelini uygulayan Adalet ve Kalknma Partisi hkmetleri teknoloji
ve retimdeki gelimelerle milli gelirin deien etkenleri gzetiminde zelletirme
politikalar ve zel sektrn geliimini desteklemitir. Dini vurgusu daha yksek siyasi
akmlardan gelen Ak Parti kadrosu Trkiye siyasetinin kresellemeyle muhafazas
gereksiz hale gelen devlet ve kimliinin soyut snrlarna farkl almlar getirmi, ekonomi
ve dier sosyal alanlarda koullarm optimize edilmesi srecine geni kapsaml politikalarla
katlmtr.

4. Sonu
Siyasi otorite alannda sanayi devrimiyle balayan eksen deiiminde, bireyci
rasyonalizm ve zgrlk hakk gibi motivasyonel deerler sonucunda alternatif yollar
gelitirilen ykseli ve etki oda konumuna ulama abas, yeni sosyal akmlara neden
olmu, ncleri sermayeye dayal gle kontrol mekanizmalarn ynetme yetki ve
yeteneini elde eden bu alternatif gruplarn etki ve abasyla, klasik liberalizm modeli
sistematik ve kurumsal bir kimlikle yaygnlamaya balamtr. Feodal kontrol gibi
geleneksel otorite ve yetki deerlerine tepki olarak grlen klasik liberalizm modelinin
ykseli dneminde art rasyonel idealizm kl klasik liberal teori taraftarlarnn planlar
dahilinde olmayan politik gerilimler 30 yl srecek savalar dnemine neden olmu, bu
sre, siyasi aktrlerin merkeziletirici denetimi ile liberalizmin sosyal ve ekonomik
modelinin bir sre iin ertelendii bir ara dneme dnmtr.

13

Klasik liberal teori ve kurgular, Dnya genelinde yaygnlarken ayn dnemde

Osmanl Devleti'nde grlen ekonomik ve siyasi sorunlara zm araylar iinde yeterli
etki ve destee ulaamamtr. Tanzimat srecinde yaplan yenilikler ve almada aktarlan
baz giriimler dnda Bat modeli takibinin yaplmamas, Osmanl sosyal yapsnda tehdit
olarak grlen Bat kl gelimelere dair yetersiz talep ve uzun bir gemii olan otorite
deneyimi gibi nedenlerle aklanabilir.
1914-1945 aras savalar dnemi ve sonrasndaki ara dnemde, Trkiye'de devleti
ekonomi ve kalknma politikalar rneklerinde grlen, klasik liberal teoriye geri dn iin
gereken yeterlilie ulamay hedefleyen Keynesyen ekonomi ve sosyal devlet modeli
gelimitir. Savalar sonrasnda etkinlii kabul edilen refah devleti ve merkeziyeti
ekonomi sistemlerine gsterilen iktidar ve kitle destei 1970'li yllarda tahakkuk eden
petrol krizi zerine azalmaya balam, Dnya'nn birok yerinde muhafazakarl
reddetmeyen serbest ekonomi taraftar gruplar iktidara gelmitir. Bu srece Turgut zal
iktidaryla ezamanl olarak katlan Trkiye'de zelletirme politikalar, zelletirmeden
sorumlu devlet kurumlarnn oluturulmasyla hzlandrlm, daha kk devlet
sloganyla tantlan yeni modelde devletin sosyal ve iktisadi sorumluluklar azaltlmtr.
2002 sonras Ak Parti iktidaryla srdrlen Neo-liberal ekonomi politikalar,
ekonomi d problem alanlarnda da etkili olmu ancak politik istikrarn baars olarak
grlen ekonomi verilerine gre yaplan analizlerde finansal liberalizasyon ve ekonomik
byme ilikisi hakknda, bu iki srecin kronolojik nceliini ve bu nceliin sebeplerini
tespit etme admyla balayan kuramsal genellemelerde birbirini desteklemeyen kabuller
savunulmaktadr. Bir gre gre ekonomik byme liberalizasyondan nceki aamadr,
ancak bunun tersini doru telakki eden nermeler de incelemelerde karlk bulmutur.
Ekonomik istikrar ve liberalizasyon ilikisini inceleyen almalarda kullanlan, bankalarn
ekonomide etkinlii, banka ubesi mevcudu, bireysel milli gelir, sermaye piyasas gibi
mutlak bir lt olmayan deikenler sonu ve genellemelerde konsenss salanmasn
zorlatrsa da farkl ortamlarn zgn bileenlerine paralel gzlemlerin sonular pratikte

14

bulunan benzerliklerle birlikte tahlil edildiinde yerel ve harici deikenlerin bu ilikinin ve

Trkiye rneine etkisinin olumluluu tespit edilmitir.

Trkiye siyasetinde Neo-liberal dnmn gei noktalar hakknda saysal

detaylara ncelik vermeyen genilikteki bir perspektifle ulalan genel yarglar ve
taraftarlar siyasi alanda etkili olmakta geciken bu sosyal dnmn uygulayclarnn
programlar zerinden yaplan gzleme dayal karlatrmalarda, ynetim iradesiyle
balayan srecin kitle alglarn snrlayc olmaktan karan bir toplumsal eilim ynnde
gelimekte olduu sonucuna ulalmtr.

15

KAYNAKLAR

ATAAY, Faruk. (2011): Trkiyede Neo-liberalizm ve Parlamenter Siyasetin Krizi, Praksis.

BERKMAN, Ayberk Nuri. (2011): "TRKYEDE FNANSAL LBERALZASYON VE
EKONOMK BYME ARASINDAK LK", C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 12,
Say 2.
AVUOLU, Hseyin. (2009): TRK SYAS HAYATINDA MERKEZ SA ZGNN
TARH

Frat

niversitesi

Sosyal

Bilimler

Dergisi,

Cilt:

19,

Say:

2.

DUMAN, Zeki. (2010): Trkiye'de Liberal- Muhafazakar Siyaset ve Turgut zal, Ankara, Kadim
Yaynlar.
ETRK, zlem. (2006): Trkiye'de liberalizm: 1983-1989 Turgut zal dnemi rnei, yksek
lisans tezi.
KKALAN IMRIN, Fsun. (2009), KRESELLEME, NEO-LBERALZM VE REFAH
DEVLET LKS ZERNE, Mula niversitesiSosyal Bilimler Enstits Dergisi (LKE), say:
23.
RMEC,

Ozan.

(2010),

Neo-liberalizm

nasl

dodu

ve

geliti?,

http://ydemokrat.blogspot.com/2010/08/neo-liberalizm-nasl-dogdu-ve-gelisti.html
ZHAN, Talha. (2005): Serbest Ticaret ve Neoliberalizm, Setav.
ZTRK, Salih. (2005): TRKYE EKONOMSNDE 1980 SONRASI YAANAN YAPISAL
DNMLERN GSMH, DI TCARET VE DI BORLAR BALAMINDA TEORK BR
DEERLENDRMES, Mevzuat Dergisi, Say: 94

16