29

Bokan S. BIOLOGICAL AND TOXIN WEAPONS - BIOTERRORISM

Arh Hig Rada Toksikol 2003;54:29-43

Review

TERORIZAM I BIOLOKO I TOKSINSKO ORUJE

Slavko BOKAN
Zapovjednitvo za izobrazbu i obuku HKoV, Zagreb
Primljeno veljae 2003.

Bioloko i toksinsko oruje se koristi u biolokom ratu s ciljem namjernog izazivanja masovnih infektivnih
bolesti ljudi, ivotinja i korisnog bilja u epidemijskim razmjerima te slabljenja ratnih potencijala protivnika.
Bioloki i toksinski ratni agensi ukljuuju sve patogene mikroorganizme kao to su virusi, rikecije, bakterije,
gljivice i protozoe, prirodne, izmijenjene ili sintetizirane (genetikim inenjerstvom ili drugim biotehnolokim
postupcima) i njihove toksine ako su namijenjeni za nemiroljubive svrhe. Obrana od veine biolokih
ratnih agensa je slaba i ograniena. Uskladitene koliine cjepiva, seruma i antibiotika su relativno male
za mnoge zarazne bolesti a koliina antidota protiv toksina je ekstremno ograniena. Klinika slika bolesti
i otrovanja te mehanizmi toksinog djelovanja odreuju sve mjere zdravstvenog zbrinjavanja, medicinski
tretman, antidotnu terapiju kao i mjere zatite i dekontaminaciju.
KLJUNE RIJEI: bioloki agensi, bioregulatori, medicinski tretman, rat, toksinski agensi, zatita i
dekontaminacija

Bioloko oruje se koristi u biolokom ratu s

ciljem namjernog izazivanja masovnih infektivnih
bolesti ljudi, ivotinja i korisnog bilja u epidemijskim
razmjerima i slabljenja ratnih potencijala protivnika.
Meunarodne konvencije koriste dvojne nazive kao
bakterioloko (bioloko) oruje i bakterioloki
(bioloki) rat. Bioloki i toksinski ratni agensi
ukljuuju sve patogene mikroorganizme kao to su
virusi, rikecije, bakterije, gljivice i protozoe, prirodne,
izmijenjene ili sintetizirane (genetikim inenjerstvom
ili drugim biotehnolokim postupcima) i njihove
toksine ako su namijenjeni za nemiroljubive svrhe.
To su mikroorganizmi koji se inficiraju i razmnoavaju
u ciljnom domainu uzrokujui kliniku bolest koja
ubija ili onesposobljava organizam tog domaina.
Prema definiciji NATO-a bioloki i toksinski ratni
agensi su mikroorganizmi i toksini dobiveni od njih
koji uzrokuju bolest ljudi, ivotinja i biljaka ili koji
uzrokuju razgradnju tvari. Prema Konvenciji o zabrani
bakteriolokog (biolokog) i toksinskog oruja iz 1972.
godine, bioloko i toksinsko oruje su mikrobijalne i
druge tvari koje sadravaju bioloke agense ili toksine
bez obzira na njihovo podrijetlo ili metodu proizvodnje,

vrstu i koliine koje nemaju pravno opravdanje za

profilaktike, zatitne i druge miroljubive svrhe. Pojam
biolokog oruja je uveden poslije II. svjetskog rata i
dijelom je potisnuo dotadanji pojam bakterioloko
oruje. Meutim, niti jedan od navedenih pojmova ne
odreuje neposredno organizme koji se upotrebljavaju.
Pojam bakterioloko oruje je nepotpun jer obuhvaa
samo bakterije i njihove toksine. Pojam bioloko
oruje je bolji, ali preirok jer osim mikroorganizama
obuhvaa i viestanine organizme. Zato bi najbolji
naziv bio mikrobioloko oruje koji se meutim ipak
ne koristi.
Kad su patogeni mikroorganizmi proizvedeni u
odreenim laboratorijima i odreenim metodama
(selekcije, izmjene i stabilizacije sojeva uzronika),
u odreenim koliinama i s odreenom namjenom
[izazivanje epidemija (ljudi), epizootija (ivotinje),
epifitocija (biljke)], oznaavaju se kao bioloki
ratni agensi. Kad su ukljueni u sisteme za njihovu
primjenu i prenoenje u borbeno stanje postaju
bioloka i toksinska oruja. Brojne zarazne bolesti i
intoksikacije uzrokuju tzv. dvostruko prijetei agensi
- DPA (dual-threat agents-DTAs). Ovaj termin se

30
danas esto koristi u literaturi i podrazumijeva viruse,
bakterije, rikecije, gljivice i protozoe kao i toksine koji
nisu samo prirodno opasni za ivi organizam ve mogu
biti namjerno koriteni kao bioloko ili toksinsko oruje
uzrokujui bolest i smrt ljudi, ivotinja i biljaka. DPA
su najee uzronici endemskih bolesti koje imaju
visok postotak pobola i smrtnosti, te uzronici tzv.
iznenadnih tekih bolesti (1, 2).
Ne postoje dokazi namjerne uporabe biolokog
oruja u modernim ratovima pa se stvarne posljedice
biolokog rata mogu teko predvidjeti. Procjene se
temelje na prirodnim epidemijama i eksperimentalnim
laboratorijskim modelima to se ne moe uzeti kao
pravilo.
Uporaba patogena kao naina ratovanja je prvi
put izriito zabranjena enevskim protokolom 1925.
godine. Razvoj, proizvodnju i uskladitenje biolokog
i toksinskog oruja zabranjuje Konvencija o zabrani
biolokog i toksinskog oruja iz 1975. godine (BTWC) i
Konvencija o zabrani kemijskog oruja iz 1993. godine
(CWC) u koju su uvrteni i neki toksini. Znakoviti su
podaci amerike vojske u II. svjetskom ratu prema
kojima je od ukupnog broja bolesnih 85,2 % bolovalo
od infektivnih bolesti, a samo 3,4 % ranjenih u borbi
i 11,4 % ostalih povreda.
Nakon usvajanja Konvencije o zabrani usavravanja,
proizvodnje i uskladitenja bakteriolokog (biolokog)
i toksinskog oruja te o njihovom unitenju
1972. i stupanja na snagu 1975. godine, poinje
vrijeme moderne biotehnologije te se genetikim
inenjerstvom otvaraju nesluene mogunosti u
raznim znanstvenim podrujima. Tada zapoinje
i militarizacija biotehnologije ciljanim izmjenama
strukture gena u mikroorganizmima. Genetiko
inenjerstvo je unaprijedilo i razvilo potpuno nove
tipove biolokih i toksinskih ratnih agensa, i to
izmjenom odreenog patogenog mikroorganizma
koji se razlikuje od njegovih roditelja, njegovom
klasifikacijom u novi agens i proizvodnjom novih
agensa koji omoguuju kombinacije poeljnih
obiljeja kao to su kontrolirana virulencija i toksinost
patogena (3).
Moderne rekombinatorne DNA- tehnologije
omoguile su i razvoj genetikog oruja. To su
bioloki i kemijski ratni agensi ukljuujui i toksine
koji imaju kancerogene i mutagene kao i teratogene
uinke, a ine tzv. buduu viegeneracijsku bombu,
mnogo opasniju od danas poznatih visokotoksinih
tvari. Meutim, teko je vjerovati da bi se ovo oruje
koristilo u neprijateljske svrhe zbog svog izrazitog
odgoenog djelovanja.

Bokan S. BIOLOGICAL AND TOXIN WEAPONS - BIOTERRORISM

Arh Hig Rada Toksikol 2003;54:29-43

Bioloki ratni agensi su kao dio NBK ili oruja

za masovno unitavanje, ekstremno destruktivni
mikroorganizmi i to najvie virusi i najmanje gljivice, a
izmeu njih su protozoe, bakterije i rikecije. Toksini su
dvostruki proizvodi mikroorganizama, biljaka i ivotinja,
i svrstavaju se u hibridnu kategoriju (mjeance)
izmeu biolokih i kemijskih ratnih agensa. Neki
od toksina kao npr. botulin i ricin su znatno otrovniji
od najotrovnijih ivanih bojnih otrova. Bioloka i
toksinska oruja koja su relativno jeftinija i lako se
konstruiraju, imaju prednost i posebno su atraktivna
za teroristike skupine i zemlje sponzore terorizma.
Ova oruja se mogu proizvesti tajno, a uporabu je
nemogue na vrijeme otkriti to predstavlja ekstremnu
opasnost za zemlju koja je napadnuta. Ova tvrdnja
jo dobiva na znaaju kad se bioloki agens uvede u
endemsko podruje, odnosno kad se koristi uzronik
zarazne bolesti koja je karakteristina za to podruje,
to je jo tee identificirati kao bioloki napad.
Obrana od najvie biolokih ratnih agensa je slaba
i ograniena. Uskladitene koliine cjepiva, seruma
i antibiotika su relativno male za mnoge zarazne
bolesti, a koliina antidota protiv toksina je ekstremno
ograniena. Nadalje, antibiotici openito moraju biti
primijenjeni brzo to zahtijeva brzu i ranu detekciju
uzronika epidemijske zarazne bolesti.
Kako tzv. klasini bioloki agensi jesu velika
opasnost, a u genetikim inenjerstvom izmijenjenom
obliku mogu biti jo vea, neophodno je im prije
utvrditi koje bi infektivne bolesti oni mogli uzrokovati i
pripremiti se za njih. Nova vrsta oruja e biti tzv. peta
generacija ofenzivnog programa biolokog oruja, i to
u drugom i treem desetljeu 21. stoljea (4, 5).
Razvijat e se novi onesposobljavajui ratni agensi
kao to su toksini i bioregulatori (bioregulacijski peptidi).
To su prekursori proteina sastavljeni od aminokiselina,
djelotvorni u vrlo niskim koncentracijama (ppm ili ppb)
to ini njihovu detekciju izuzetno tekom. Oni mogu
biti uspjeno izmijenjeni kao agonisti (jo djelotvornije
tvari) i antagonisti (imaju suprotno djelovanje). Ove
tvari su izrazito teke za detekciju. Budui je teko
bioregulatore koristiti u obliku aerosola, ve se radi
na izmjeni mikoorganizama koji bi bili vektori koji, kad
uu u napadnuti organizam, proizvode i izluuju takav
bioregulacijski peptid.
Ako se razmotri bioloka obrana u 21. stoljeu,
jasna je kontinuirana potreba reduciranja broja
agensa koji su na raspolaganju kao ratni agensi. Zbog
danas prisutnog nedovoljnog razvoja i unapreenja
protubioloke obrane, poveati e se rizik od tih
oruja. Zbog toga treba pojaati pasivnu i aktivnu
protubioloku obranu, kontrolu biolokog i toksinskog

Bokan S. BIOLOGICAL AND TOXIN WEAPONS - BIOTERRORISM

Arh Hig Rada Toksikol 2003;54:29-43

oruja te imati djelotvorne reime verifikacije.

Meutim, unapreenje znanja iz molekularne medicine
i potencijal znanosti u medicini dat e doprinos razvoju
novih sistema oruja, ciljano protiv anatomskih i
fiziolokih sistema. Kljuna je danas u razvoju novih
stratekih biolokih i toksinskih oruja nepredvidljivost
njihovog uinka. Iako je i mogue dizajnirati idealni
mikroorganizam pogodan za strateku uporabu,
teko ga je testirati u terenskim uvjetima. Primjena
tzv. monog samoograniavajueg biolokog ratnog
agensa kao novog stratekog oruja na jedan grad,
imala bi uinak kao i nuklearna eksplozija snage jedne
kilotone. Bioloko oruje se moe koristiti prikriveno
za razliku od drugih oruja. Napadnuti i nije svjestan
da je izloen djelovanju biolokog oruja, a naknadno
je teko utvrditi odgovornost.
U tajnom biolokom ratu agresor e zapoeti
s uzronicima bolesti koje se javljaju prirodno u
tretiranom podruju, kod ogranienih lokalnih akcija
koje kasnije mogu poprimiti razmjere epidemije.
Obzirom da je bioloko oruje vrlo selektivno, moe
se koristiti ciljano npr. protiv ivotinja i korisnog bilja i
time umanjiti obrambene sposobnosti napadnutoga.
Meutim, teko je odrediti prostorne i vremenske
granice napadnutoga podruja. Vojno-tehnike
znaajke koje ograniavaju uporabu biolokog oruja
su brojne: ovisnost o meteorolokim uvjetima,
odloeni, a ne neposredni uinak, nepouzdana kontrola
djelotvornosti, mogue retroaktivno djelovanje. Zbog
toga je bioloko oruje strategijsko oruje za iroku
primjenu protiv cjelokupnog puanstva, a moe se
koristiti za lokalne diverzantske, teroristike akcije i
sabotae. Prema dostupnim literaturnim podacima
ispitivani su praktino svi pojedinani predstavnici svih
skupina mikroorganizama (bakterija, rikecija, klamidija,
virusa, gljivica i protozoa), a kao potencijalno bioloko
oruje uzeti su u obzir i istraivano je oko 60 uzronika
zaraznih bolesti ljudi, ivotinja i korisnog bilja (6).
Bioloki napad je neophodno im prije identificirati
te, zbog organizacije zatite, otkriti bioloki i toksinski
ratni agens prije nego se pojavi bolest.
Nemogunost pravovremenog otkrivanja biolokog
napada uvjetuje odloenu ili naknadnu aktivnost oko
provoenja ovih mjera. Zbog toga se naalost mjere
provode kad su posljedice ve vidljive to se svodi
na izolaciju i zbrinjavanje oboljelih te na sprjeavanje
irenja zarazne bolesti, to se u osnovu ne razlikuje od
mjera pri suzbijanju prirodnih epidemija.
Openito je prihvaeno da e prvi podatak
o biolokom napadu biti pojava velikog broja
oboljelih ljudi, masovni pomor ivotinja i propadanje
korisnog bilja. Pred sustav protubioloke obrane kod

31
biolokog napada se postavljaju mnogi problemi,
a posebno u okviru zdravstvenog zbrinjavanja, kao
to su prepoznavanje biolokog napada, odreivanje
primijenjenog biolokog i toksinskog ratnog agensa,
odreivanje naina zbrinjavanja (trijaa, medikoevakuacijske znaajke, lijeenje). Zatita od biolokog
i toksinskog oruja ima malo zajednikog sa zatitom
od kemijskog i nuklearnog oruja zbog znatnih razlika
meu njima, ali se neki postupci i principi mogu
koristiti za protubioloku zatitu. Primjena biolokog
i toksinskog oruja je tajna pa je nemogue otkriti
vremensku i prostornu ekspoziciju, a zbog svoje
vlastite reprodukcije bioloki ratni agensi se ire
sekundarno dalje. Postupak kod biolokog napada je
slian onom kod prirodno nastalih epidemija zaraznih
bolesti (tablica 1).
Rano otkrivanje biolokog napada je dosta sloen
i zahtjevan posao zbog toga to se bioloko oruje
ne moe zapaziti osjetilima kao veina kemijskih
agensa, a potrebno je u to kraem vremenu iz velike
kontaminirane sredine (zrak, voda i hrana) otkriti vrlo
male koliine mikroorganizama koji pripadaju velikom
broju razliitih vrsta.
Kontaminirane sredine sadravaju i druge
nepatogene i organske tvari koje oteavaju brzo
fizikalno i kemijsko nespecifino otkrivanje. Posebno je
teko otkriti bioloke ratne agense kojima su namjerno
genetikim inenjerstvom izmijenjene znaajke.
Kritini bioloki agensi prema Centru za kontrolu i
prevenciju bolesti (CDC) iz SAD-a koji bi se koristili u
biolokom terorizmu s gledita nacionalne sigurnosti,
javno zdravstvenog sustava i davatelja urnog
odgovora, ukljuuju patogene i toksine koji se prema
potencijalnom riziku svrstavaju u tri kategorije prema
odreenim kriterijima (7).
I. kategorija teroristikih biolokih agensa i toksina
ispunjava sljedee kriterije:
- mogunost lake diseminacije ili prijenosa s
ovjeka na ovjeka,
- visoki stupanj pobola i smrtnosti te snaan
uinak na nepripremljeno javno zdravstvo,
- mogunost izazivanja masovne panike,
- posebni zahtjevi i pripravljenost javnih
zdravstvenih ustanova.
I. kategorija ukljuuje sljedee bioloke agense i
toksine:
- Virus velikih boginja (Velike boginje)
- Bacillus anthracis (Antraks, bedrenica, crni
prit)
- Yersinia pestis (Kuga)

32

Bokan S. BIOLOGICAL AND TOXIN WEAPONS - BIOTERRORISM

Arh Hig Rada Toksikol 2003;54:29-43

Tablica 1 Bioloki ratni agensi uzronici infektivnih bolesti ljudi s prikazom inkubacije u danima, epidemiolokim uinkom, mortalitetom i
terapijom

Inkubacija
Trajanje
(dani)
bolesti (dani)
A.Infektivne bolesti koje se prenose aerogenim putem
I. Bakterijske:
Kuga
2-5
1-2
Antraks
3-5
3-5
Tularemija
1-10
14-21
Difterija
2-7
7-70
Meningitis
2-10
?-14
II. Rikecijske:
Q-groznica
14-22
5-21
III. Virusne:
Lasinska grozn.
2-14
7-15
Marburka groznica
2-15
7-20
Ebola groznica
2-21
7-10
HGBS
3-45
7-25
Groznica doline Rift
2-5
7-14
KKHG
3-12
2-7
Ostale virusne
2-14
7-15
hemoragijske groznice
Adenoinfekcije
5-7
2-7

Mortalitet

Epidemijski
uinak

Terapija

visoki
visoki
visoki
visoki
visoki

veliki
slab
slab
veliki
veliki

antibiotici+cjepivo
antibiotici+cjepivo
antibiotici
cjepivo+antibiotici
antibiotici

slab

slab

antibiotici

visoki
visoki
visoki
visoki
visoki
visoki

veliki
veliki
veliki
veliki
veliki
veliki

nedostaje
nedostaje
nedostaje
nedostaje, Ribavirin
nedostaje, Ribavirin
nedostaje, Ribavirin

visoki

veliki

nedostaje

niski

veliki

oko 21

visoki

veliki

1-14

niski

veliki

nedostaje
nedostaje, cijepljenje i
izolacija
slaba

28-42
7-14
7-14
90-360

niski
visoki
niski
niski

veliki
veliki
slab
nema

antibiotici
infuzija
infuzija
antibiotici

1-2
14-21

visoki
visoki

veliki
slab

antibiotici
antibiotici

14-21
14-28

visoki
visoki

slab
slab

antibiotici
antibiotici

7-10
5-8
17-32

visoki
niski
niski

veliki
slab
slab

nedostaje
nedostaje
nedostaje

5-7

niski

slab

Amphotericinom B

15-30
15-30
30-40

niski
niski
visoki

slab
slab
slab

Amphotericinom B
Amphotericinom B
Sulfadiazin

Bolest

Variola

12-14

Cocksakie infekcije
3-5
B. Akutne crijevne infektivne bolesti
I. Bakterijske
Trbuni tifus
7-21
Kolera
<1-5
Enterotoksin (E. coli)
2-6
Malteka groznica
14-60
C. Infektivne bolesti prenoene insektima
I. Bakterijske
Kuga
2-5
Tularemija
1-10
II. Rikecijske:
Tifus stjenovitih planina
3-10
Pjegavi tifus
6-15
III. Virusne
uta groznica
2-6
Denga groznica
3-15
Encefalitisi
7-14
D. Infektivne bolesti koje uzrokuju protozoe
Primarni amebni
3-5
meningoencefalitis
E. Infektivne bolesti koje uzrokuju gljivice
Kokcidioidomikoza
10-21
Histoplazmoza
5-18
Nokardioza
nepoznata

33

Bokan S. BIOLOGICAL AND TOXIN WEAPONS - BIOTERRORISM

Arh Hig Rada Toksikol 2003;54:29-43

Botulin toksin (Botulizam)

Francisella tularensis (Tularemija)
Ebola virus (Ebola groznica)
Marburg virus (Marburka groznica)
Lassa virus (Lasinska groznica)
Junin virus (Argentinska hemoragijska
groznica)

II. kategorija teroristikih biolokih agensa i toksina

ispunjava sljedee kriterije:
- osrednja mogunost diseminacije,
- osrednji pobol i nii stupanj smrtnosti
- zahtijeva specifinu pripremljenost dijagnostikih
kapaciteta i zdravstvenog zbrinjavanja.
II. kategorija ukljuuje sljedee bioloke agense
i toksine:
- Coxiella burnetti (Q groznica)
- Bricella sp. (Bruceloza)
- Burkholderia mallei (Maleus)
- Virus Venecuelskog konjskog encefalitisa
(Venezuelski konjski encefalomijelitis)
- Virus istonog i zapadnog konjskog encefalitisa
(Istoni i Zapadni konjski encefalitis)
- Ricin
- Clostridium perfrigens toksin
- Stafilokokni enterotoksin B
Ova kategorija ukljuuje i patogene koji se prenose
hranom i vodom:
- Salmonella sp. (Trbuni tifus)
- Shygella dysenteriae (Dizenterija)
- Escherichia coli o157:H7 (Enterokolitis)
- Vibrio cholerae (Kolera)
III. kategorija teroristikih biolokih agensa
ukljuuje nove i ve poznate patogene koji se mogu
pripremiti za masovnu diseminaciju u budunosti, a
koji ispunjavaju sljedee kriterije:
- lako su dostupni,
- lako se mogu proizvesti i diseminirati,
- imaju snaan uinak na nepripremljeno javno
zdravstvo
III. kategorija ukljuuje sljedee bioloke agense:
- Nipah virus (Nipah encefalitis)
- Hantavirusi (Hemoragijska groznica s bubrenim
sindromom)
- Virusi krpeljnih hemoragijskih groznica (KrimKongo hemoragijska groznica, Kjasanurska
umska bolest, Omska hemoragijska groznica)

- Virus krpeljnog meningoencefalitisa (Krpeljni

meningoencefalitis)
- Virus ute groznice (uta groznica)
- na lijekove rezistentni uzronici tuberkuloze.
Otkrivanje kemijskog agensa kod kemijskog
napada znai kvalitativno i kvantitativno odreivanje,
a detekcija biolokog agensa sadrava nespecifino
otkrivanje porasta sadraja mikroorganizama.
Amerika i engleska vojska ima ve razvijene programe
za brzo otkrivanje biolokih i toksinskih ratnih agensa.
Metode otkrivanja biolokih i toksinskih ratnih agensa
ukljuuju (8):
- izolaciju etiolokog agensa pomou kulture za
to je potrebno 1-2 dana,
- detekciju toksina masenom spektroskopijom,
inokulacijom ivotinja ili bioloki pokus te druge
metode,
- otkrivanje protutijela ili specifinih
imunoglobulina (IgM) unutar 3 dana,
- otkrivanje antigena pomou enzimatskih imunih
analiza ili drugih osjetljivih metoda,
- otkrivanje genoma primjenom DNA proba i
sondi,
- otkrivanje metabolikih produkata infektivnih i
toksinskih agensa u klinikim uzorcima.

MEDICINSKI TRETMAN OBOLJELIH

U poetku epidemije ili iza biolokog napada
dok se ne zna uzronik, lijeenje se odreuje prema
kliniko-epidemiolokoj (sindromskoj) dijagnostici,
a izbor terapije (antibiotika) se odreuje prema
terapijskoj dijagnostici (diagnosis ex iuvantibus).
Antibiotska terapija mora se praktiki dati svim
oboljelim, ak i bez vrste dijagnoze. Najvei broj
bakterijskih, klamidijskih i rikecijskih bolesti lijei
se uspjeno antibioticima. Odabir lijeka ovisi o
klinikim okolnostima, ali antibiotici irokog spektra
daju se u punim terapijskim dozama i ako je mogue
parenteralno (najbolje i.v.). Terapija se zapoinje to je
prije mogue u najranijem periodu medicinske skrbi.
Simptomatska terapija se poduzima kod sniavanja
poviene tjelesne temperature, smanjenja bolova i
patnji, odravanja spontanog disanja i osiguranja i.v.
primjene lijekova i tekuina. Izolacijski postupci kod
pacijenata oboljelih od prenosivih bolesti bitni su za
zatitu medicinskih djelatnika i irenje bolesti nakon
biolokog napada ili incidenta. Antivirusna terapija se

34
danas moe provoditi jedinim antivirotikom irokog
spektra, ribavirinom, koji je uinkovit u tretmanu
virusnih bolesti nastalih prirodnim putem i to kod
Lasinske groznice, Krim-Kongo HG i HGBS (9, 10).
Naalost ne postoji pouzdan medicinski tretman
protiv mnogih biolokih i toksinskih ratnih agensa,
ni danas niti u predvidivoj budunosti, koristei ak
i najrazvijenije medicinske tehnologije i postupke.
Cjepiva nisu rjeenje iako su danas najbolja zatita.
ak i najbolja cjepiva su djelomino uinkovita. Ona
ne mogu zatititi protiv novih mikroorganizama koji
su izmijenjeni tehnikama genetikog inenjerstva. Novi
medicinski tretmani kao to su mono- i poliklonska
protutijela su jo u razvoju.
Profilaksa kao specifina zatita od biolokog
oruja, provodi se urno kao urgentna profilaksa, a
ukljuuje uporabu imunolokih preparata i antibiotika
prije biolokog napada (prijeekspozicijska profilaksa)
ili nakon pojave prvih bolesnika (posljeekspozicijska
profilaksa). Budui da se bioloki napad prepoznaje
s pojavom prvih bolesnika, profilaksa e biti
posljekspozicijska jer se masovna zatita ne moe
izvesti zbog velikog broja uzronika za koje jo nema
specifine zatite (cjepiva).
Metode osobne i kolektivne zatite koje se koriste
za zatitu od kemijskog oruja mogu se u principu
koristiti za zatitu i od biolokog i toksinskog oruja
koje se prenosi aerogenim putem (aerosol). Meutim
zahtjevi za zatitu od biolokih i toksinskih ratnih
agensa su mnogo vei, nego za zatitu od kemijskih
ratnih agensa.
Bioloka dekontaminacija je skup mjera i postupaka
za uklanjanje i unitavanje patogenih mikroorganizama
(unitavanje nije obvezna mjera) do stupnja kada ne
postoji rizik od infekcije. Prema obimu se moe
podijeliti na djelominu, koja se provodi odmah
iza biolokog napada u zoni napada, a obavljaju je
pojedinci ili skupine (samodekontaminacija i uzajamna
dekontaminacija) i potpunu, koja se provodi izvan zone
kontaminacije. Djelomina bioloka dekontaminacija
koja obuhvaa ienje odjee, pranje i umivanje
vodom i sapunom, dezinfekciju otvorenih dijelova
koe, moe biti djelotvornija od potpune.
U sklopu djelomine bioloke dekontaminacije
koriste se i dezinfekcijska sredstva (klorno vapno
0,1-0,2 %, lizol 5 %, formalin 5-10 % ili kloramin s 3
% aktivnog klora). Potpuna bioloka dekontaminacija
obuhvaa dezinfekciju odjee i opreme te kupanje ljudi
i ostalu osobnu higijenu.
Kemijske metode bioloke dekontaminacije
koriste otopine, plin i aerosol kemijskih sredstava

Bokan S. BIOLOGICAL AND TOXIN WEAPONS - BIOTERRORISM

Arh Hig Rada Toksikol 2003;54:29-43

za dekontaminaciju, a uinak ovisi o koncentraciji

dezinficijensa, o pH- vrijednostima i temperaturi.
Pravilo je da se objekt dekontaminacije najprije oisti
od organskih neistoa (pranjem i ienjem) koje
mogu smanjiti ili neutralizirati uinak dezinficijensa.
Fizikalne metode bioloke dekontaminacije za
potpunu dekontaminaciju koriste visoku temperaturu
i zraenja. Za potpuno unitavanje mikroorganizama
suhim toplim zrakom potrebna je temperatura od 160
C tijekom 2 sata, a ako se koristi vodena para 121
C uz tlak od 1 atmosfere u trajanju od 20 minuta
(autoklaviranje). Vegetativni oblici mikroorganizama
se unitavaju za 15 minuta.
Visoko otporni mikroorganizmi (spore B. anthracis
i mikotoksini) se ne mogu pouzdano unititi kemijskim
metodama pa je potrebno obaviti dekontaminaciju s
tzv. trostrukim zagrijavanjem: na 170 C 1 sat, zatim
na 138 C 3 sata te na kraju na 150 C 10 minuta.
Danas su najdostupniji i najuinkovitiji natrijev
hipoklorit (0,5 %), formaldehid (1 %-tna otopina ili
u obliku pare) lizol i fenolski preprati, sapun i topla
voda. Dobra fizikalna metoda dekontaminacije je i
izlaganje sunevoj svjetlosti (UV-zraenje) koja ubija
veinu mikroorganizama.

TOKSINSKI RATNI AGENSI

Toksinski ratni agensi su najotrovnije danas
poznate visokotoksine tvari specifinog djelovanja na
ivi organizam (tablica 2). Proizvode ih ivi organizmi
(mikroorganizmi, ivotinje i biljke) ili su kemijski
sintetizirani. Zbog toga to imaju obiljeja neivih
tvari i ne razmnoavaju se, svrstavaju se i u bojne
otrove. Izvori toksina su bakterije, ivotinje, reptili,
insekti, biljke i morski organizmi. Jedna molekula
botulin toksina ili ricina ubit e stanicu koja je milijun
puta vea od nje. Toksinski ratni agensi imaju obiljeja
i kemijskih i biolokih ratnih agensa. Za razliku od
biolokih ratnih agensa oni nisu ni infektivni niti
kontagiozni, a kod otrovanja ne mogu se tretirati
antibioticima i kemoterapeuticima. Za sada postoji
samo nekoliko cjepiva za zatitu od toksina.
Zbog toga to su toksini kemijske tvari prije nego
ivi agensi, oni nemaju inkubacijsko vrijeme, nego
vrijeme latencije, prije nego uzrokuju svoj toksini
uinak (tablica 3). Mnogi toksini imaju mnogo bri
uinak od bojnih otrova. Nekoliko toksina moe
uzrokovati simptome otrovanja unutar nekoliko
minuta, ali kratka odgoda od nekoliko sati je najee

35

Bokan S. BIOLOGICAL AND TOXIN WEAPONS - BIOTERRORISM

Arh Hig Rada Toksikol 2003;54:29-43

Tablica 2 Brojanost toksina prema stupnju toksinosti i prirodnim izvorima

Izvori toksina

Najtoksiniji toksini
LD50 <0,025g/kg

Visokotoksini toksini
LD50 0,025-2,5g/kg

Broj toksina u svakoj od skupina izvora toksina

Bakterije
17
Biljke
Gljivice
Morski organizmi
Zmije
Alge
Insekti
Vodozemci
Ukupno
17

12
5
>46
8
2
>73

Umjereno toksini toksini

LD50>2,5g/kg

Ukupno

>20
>31
>26
>65
>116
>20
>22
>5
>305

>49
>36
>26
>111
>124
>22
>22
>5
>395

Tablica 3 Vrijeme toksinog djelovanja i smrtnost toksinskih ratnih agensa

Toksin
Vrijeme toksinog uinka
Vrlo brzo: 5 minuta
Anatoksin A ili uzronik vrlo brze
smrti (very fast death factor)
(VFDF)
Konotoksin
Palitoksin
Brzo: 5 minuta do 1 sat
Difterija toksin
Batrahotoksin
Ricin (injektiran)
Taipoksin
Saksitoksin
Tetrodotoksin

LD50
(g/kg)

170-250
3-6
0.08
0.03
0.1-2
0.1-3.7
2
5-12 (oralno)
1 (aerosol)
8 (injektirano)
30 (oralno)

-Latrotoksin

10

Noteksin

20

-Bungarotoksin

20

Kobratoksin

75

Mikrocistin ili uzronik brze smrti

(fast death factor) (FDF)
Odgoeno: 1-12 sati
Ricin
Stafilokokni enterotoksin B (SEB)
Botulin toksin (oralno)
T-2 (koa, aerosol, oralno)

50-100
3 (oralno)
20 (injektiran)
200 (aerosol)
0.0003-0.1
50-240
(aerosol)

Vrlo odgoeno: 12 sati

Tetanus toksin (injektiran)

0.0025 (ljudi)

Mehanizam djelovanja
Toksini uinci
Neurotoksin paralitikog smrtonosnog djelovanja, simptomi
kao kod djelovanja ivanog bojnog otrova
(vee se za ACh i moe inhibirati AChE)
Smrtonosni neurotoksin, uzrokuje miinu slabost
Poveava propusnost natrija kroz membrane
Smrtonosni toksin, upala drijela, oticanje lijezda
Paralitiki smrtonosni neurotoksin abe, neuromuskularni
blok (poveava propusnost natrija kroz membrane
Smrtonosni citotoksin (inhibitor sinteze bjelanevina)
Smrtonosni zmijski paralitiki neurotoksin (blokira ACh)
Smrtonosni toksin, obamrlost, ukoenost, miina slabost,
nekoordinacija, respiratorni distres (blokira natrijevu pumpu)
Smrtonosni neuromuskularni blok, obamrlost, gubitak
miine kontrole, gubitak glasa (blokira natrijevu pumpu)
Smrtonosni neurotoksin pauka,
simptomi paralitikog kemijskog agensa
Smrtonosni neurotoksin zmije,
paralitiko djelovanje (blokada ACh ili receptora ACh)
Smrtonosni neurotoksin zmije,
paralitiko djelovanje (blokada ACh ili receptora ACh)
Smrtonosni neurotoksin zmije,
paralitiko djelovanje (blokada ACh ili receptora ACh)
Smrtonosni citotoksin, oteuje membranu jetrenih stanica
Smrtonosni citotoksin, munina, povraanje, grevi, krvarenje
na nos, proljevi, smetnje disanja (inhibitor sinteze bjelanevina)
Onesposobljavajui toksin, simptomi akutnog trovanja
hranom
Smrtonosni neurotoksin, ptoza onih kapaka, midrijaza, dupla
slika, groznica, paraliza (blokira oslobaanje ACh)
Onesposobljavajui smrtonosni citotoksin, crvenilo, osip i
mjehuri po koi, munina, povraanje krvi, proljevi (blokira
natrijevu pumpu)
Smrtonosni neurotoksin, bolne miine kontrakcije, "gr
eljusti" (blokira oslobaanje ACh)

36
vrijeme djelovanja veine toksina. Prema definiciji
oruja za masovno unitavanje su ona oruja koja
uzrokuju ogromna razaranja i izazivaju velike ljudske
gubitke, dok su toksinska oruja ona koja uzrokuju
velike ljudske gubitke, ali bez unitavanja i razaranja.
Od oko 400 danas poznatih toksina, 15 do 20 imaju
znaajke toksinskih ratnih agensa ija uporaba moe
uzrokovati izrazite vojne i teroristike uinke (11).
Toksini se prema svojim kemijskim znaajkama
dijele na:
1) Peptide i polipeptide koji su direktno ukodirani
u tzv. tox-genima (aflatoksini, trichoteceni)
molekularne mase 250-550 i mogu se kemijski
sintetizirati.
2) Oligomerne toksine koji su ukodirani u nekoliko
tox-gena, a iji proizvodi se nakon sinteze
pomijeaju (botulin neurotoksin, kolera toksin,
ricin, tetanus toksin).
3) Neproteinske toksine niske molekulske mase
koji su proizvod intermedijarnog metabolizma
stanice (antraks toksin, difterija toksin).
Toksini pod 1 i 2 se mogu proizvoditi temeljnom
tehnologijom i u veim koliinama u laboratoriju. Za
toksine pod 3 potrebna je visoko-sofisticirana oprema
i specifino znanje.
Genetiko inenjerstvo omoguava otkrivanje i
izdvajanje tzv. tox-gena za proizvodnju toksina, njihovo
umnoavanje (kloniranje) i prijenos u ostale stanice
domaina ili u stanice primatelja (bakterije).
DNA-plazmidi su manje molekule DNA u citoplazmi
bakterija ili ekstrakromosomalna nasljedna tvar koja
se danas koristi za prijenos tox-gena od izvornog
organizma, od kojeg se eli dobiti toksin. Takvi kodirani
plazmidi se prenose u bakteriju koja novi DNA-niz oita
i tijekom staninog dijeljenja proizvodi toksin.
Proizvodnja je za neke toksine jednostavna, a za
neke vrlo zahtjevna i skupa. Bakterijski toksini se
mogu lako i jeftino proizvoditi u velikim koliinama
za ratnu uporabu. Mikroorganizam roditelj toksina
se kultivira u povoljnom hranidbenom mediju i
nakon odreenog vremena toksin se moe ubrati
ili izdvojiti iz hranilita. Biljni toksin ricin se takoer
moe lako proizvoditi u velikim koliinama potrebnim
za ratnu uporabu. Meutim ostale toksine koje
proizvode ivotinje, reptili, insekti i morske toksine
je teko izdvojiti iz njihovih prirodnih izvora, ali i na
bilo koji drugi nain proizvesti u veim koliinama.
Razvojem biotehnolokih metoda i kloniranjem
gena za proizvodnju nekih toksina, te ugradnjom
tih tzv. tox-gena u mikroorganizme, omoguava
se proizvodnja toksina u veim koliinama, lake i

Bokan S. BIOLOGICAL AND TOXIN WEAPONS - BIOTERRORISM

Arh Hig Rada Toksikol 2003;54:29-43

jeftinije nego iz prirodnih izvora toksina. Toksinski

ratni agensi sadravaju niz aminokiselina i variraju u
molekulskoj masi izmeu nekoliko stotina (peptidi)
i stotine tisua (proteini). Genetika tehnologija i
biotehnoloke metode omoguile su proizvodnju
toksina u velikim koliinama, a tzv. rekombinanatnim
DNA tehnologijama i izmjenama gena u toksinu
mogu se promijeniti i bitne osobine istog (npr. moe
se poveati otpornost toksina na vanjske utjecaje
i njihova toksinost). Toksini su idealni agensi za
uporabu u teroristikim i diverzantskim akcijama.
Toksini su najotrovnije danas poznate kemijske
tvari. Njihov uinak se oituje u dozama manjim od
10-8 g/kg tjelesne teine za ovjeka (Botulin toksin).
Toksini mogu imati smrtonosni i onesposobljavajui
uinak, i tisue puta su otrovniji od bojnih otrova.
Uinci ovise o toksinu, dozi i putu ulaska u organizam.
Vrijeme izmeu poetka ekspozicije (prvog kontakta s
toksinom) ili kontaminacije i pojave prvih simptoma
otrovanja naziva se latencija, a mjeri se u rasponu od
nekoliko minuta do nekoliko sati. Kod veine toksina
je znaajno to da su uinkovitije oralne od inhalacijskih
doza. Toksini visoke molekulske mase nisu znaajna
prijetnja kod oralne i dermalne ekspozicije (12).
Toksini kao ratni agensi postaju zanimljivi zadnjih
godina zbog:
a) ekstremno visoke toksinosti i uinkovitosti
toksina to je izazvalo njihovu militarizaciju
zbog izrazito vee toksinosti nego kod
organofosfornih spojeva i ivanih bojnih
otrova. Zbog toga je i streljivo za primjenu
toksinskih ratnih agensa izrazito manje od
ostalog streljiva. Primjerice amerika vojska je
ispitala jedan od najboljih onesposobljavajuih
toksina, Stafilokokni enterotoksin B (SEB)
ija je efektivna doza bitno manja od doze
kemijskih onesposobljavajuih ratnih agensa
za postizanje istog uinka.
b) mikroinkapsulacije toksina i aerobiologije
koja je bitno unaprijedila djelotvornost toksina,
posebno botulin toksina. Rasprivanjem ovog
toksina u obliku aerosolnih mikrokapsula za
inhalacijsku ekspoziciju uzrokuje se bitno
tei oblik otrovanja nego kod peroralne
ekspozicije.
c) novootkrivenih toksina koji poveavaju
vojni interes (otkriveno je preko 300 novih
mikotoksina).
d) novih metoda u biotehnologiji kao to su
genetiko inenjerstvo, stanine tehnike,
proteinsko inenjerstvo, imunoloke tehnike

Bokan S. BIOLOGICAL AND TOXIN WEAPONS - BIOTERRORISM

Arh Hig Rada Toksikol 2003;54:29-43

koje su znaajno unaprijedile proizvodnju

toksina bez rizika i uinile ih jo otrovnijima.
e) razvoja metoda zatite, dijagnostike, profilakse
i terapije protiv toksinskih ratnih agensa novim
djelotvornijim metodama. Amerika vojska
danas radi na projektima unapreenja zatite
od neurotoksina, trihotecena, saksitoksina i
tetrodotoksina.
Neki od toksina su proteini visoke molekulske
mase, neki su tvari sline proteinima niske molekulske
mase, a neki uope ne spadaju u proteine. Toksini
koji su tvari sline proteinima su veinom krutine, a
pojavljuju se i kao vodene otopine. Proteinski toksini
visoke molekulske mase su openito manje stabilni
od neproteinskih toksina. Neki toksini su jako stabilni i
otporni i mogu ostati uskladiteni godinama ne gubei
na toksinosti. Toksini biljnog podrijetla su stabilniji
od ivotinjskih toksina.
Bakterijski toksini se pojavljuju u dva oblika,
kao egzotoksini i endotoksini, ovisno o njihovoj
kemijskoj strukturi, otpornosti na toplinu, o nainu
oslobaanja iz patogene bakterije i mehanizmu
djelovanja. Proizvode ih mnoge bakterije ukljuujui
i Gram- pozitivne i Gram-negativne mikroorganizme
i mnogi od njih su enzimi. Bakterijski toksini imaju
razliita ciljna mjesta djelovanja kao to su crijevna
sluznica (enterotoksini), ivci i sinapse (neurotoksini)
ili koa (eksfolijativni toksini).
Egzotoksini su neposredno toksini za domaina
jer djeluju preteno na ivani sustav. Proizvode ih
bakterije i mogu se rasprostraniti unutar stanice ili
izluivati izvana u okolinu. Bakterijski egzotoksini
su tvari velike molekulske mase i dio su normalnog
metabolizma bakterije, a neki su enzimi. Oni se
izluuju iz razmnoenih bakterija u organizmu
(npr. botulin toksin i difterija toksin). Razliite vrste
klostridija-bakterija (Clostridiumi: botulinum, tetani,
perpfrigens) izluuju desetke razliitih toksina u vrijeme
infektivnih bolesti koje uzrokuju. Neki od njih unitavaju
eritrocite, dok drugi razaraju tkiva (nekroza). Bakterije
Escherichia coli i Staphylococcus aureus proizvode na
toplinu otporne egzotoksine koji prvenstveno djeluju
u probavnom traktu pa se nazivaju enterotoksini.
Izrazito su toksini i LD50 im je uglavnom 10-3 mg/kg.
S obzirom da su ovi toksini proteini, toplina, kiseline i
luine ih lako uine netoksinima (13).
Endotoksini se za razliku od egzotoksina izluuju
i pripadaju samom izvornom mikroorganizmu.
Endotoksini su u stvari oblik enzima koji uzrokuju
hemolizu i aglutinaciju eritrocita i destrukciju leukocita.
Rickettsia prowazekii koja uzrokuje tifus pjegavac

37
proizvodi endotoksin. Endotoksin uzrokuje brzo
unitavanje eritrocita i poveava propusnost stijenki
krvnih ila to izaziva krvarenja.
Toksini niske molekulske mase kao batrahotoksin,
saksitoksini tetrodotoksin su peptidi niske molekulske
mase (u svom sastavu imaju do 50 aminokiselina)
i mogu se kemijski sintetizirati. Toksini koji su
klonirani ili ija je aminokiselina sekvencionirana, su
na toplinu stabilni toksini kao to su Escherichia coli i
Staphylococcus enterotoksini, letalni faktor antraksa,
difterija toksin, ricin i tetanus toksin.
Prema toksinosti se toksinski ratni agensi danas
dijele na najtoksinije toksine iji je LD50 <0,025 g/kg,
visoko toksine toksine s LD50 od 0,025 do 2,5 g/kg
i umjereno toksine toksine s LD50 >2,5 g/kg.
Skupina najtoksinijih toksina moe uzrokovati
masovne ljudske gubitke, odnosno masovni pobol
s vrlo visokim stupnjem smrtnosti (80-100 %). To su
pravi toksinski ratni agensi koji se koriste u obliku
aerosola za inhalacijsku ekspoziciju za pokrivanje
velikih povrina. Medicinski tretman kod otrovanja
ovim toksinima je mogu i kod veine uinkovit.
Skupina visoko toksinih toksina se moe koristiti
u obliku aerosola pri teroristikim akcijama u
zatvorenom prostoru npr. ventilacijski sustavi u velikim
zgradama ili na otvorenom s malom uinkovitosti.
Skupina umjereno toksinih toksina se svrstava u
oruja za atentate ili neposredne napade na osobe
jer nema uinkovitog medicinskog tretmana kod
otrovanja ovim toksinima. S obzirom da je ovu vrstu
toksina teko proizvesti u velikim koliinama, oni se
u velikim ratnim operacijama ne bi koristili, ve bi se
primijenili bakterijski i biljni toksini koji su toksiniji, a
lake se i jeftinije proizvode.
Onesposobljavajui toksini uzrokuju bolest mnogo
manjom dozom nego to je ona koja uzrokuje smrtni
ishod. Naime toksini koji neposredno djeluju na
respiratorne sluznice i na ravnoteu tekuine unutar
plua, mogu bitno smanjiti prijenos plinova i tako
prouzroiti smrt.
Prema mehanizmima djelovanja toksini se
svrstavaju u dvije velike skupine neurotoksina i
citotoksina. Neurotoksini se dijele na presinaptike
i postsinaptike toksine koji blokiraju ionske
membranske kanale i ionofore.
Neurotoksini ili ivani toksini ometaju prijenos
ivanih impulsa jer imaju visoko specifine uinke na
ivanom sustavu. Razliiti neurotoksini imaju razliite
mehanizme djelovanja i uzrokuju znatno razliite
uinke. Oni mogu stimulirati ili inhibirati oslobaanje
acetilkolina, blokirati receptore ili ometati aktivnost
ionskih pumpi i kanala. Neurotoksini mogu uzrokovati

38
simptome sline onima kod otrovanja ivanim bojnim
otrovima kao to su mioza, konvulzije i spastinu
paralizu ili neke druge simptome kao to su mutne
vizije, preosjetljivost na svjetlo zbog midrijaze, tremor,
konfuzno ponaanje te mlohavu paralizu. Otrovi zmija
i korpiona sadravaju proteinima sline neurotoksine
kao to su botulin i tetanus toksin. Neurotoksini se
prema njihovim mehanizmima toksinog djelovanja
mogu podijeliti na presinaptike i postsinaptike
toksine, toksine koji blokiraju ionske membranske
kanale i ionofore.
Presinaptiki toksini su paralitiki mikrobijalni
toksini kao to su botulin, tetanus toksin i fosfolipaze
(enzimi) zmijskog otrova koji su smrtonosni ako se
prenose aerosolnim putem (inhalacijska ekspozicija).
Botulin i tetanus neurotoksini blokiraju oslobaanje
acetilkolina. Zmijski otrovi takoer sadre toksine
koji imaju presinaptike uinke, odnosno blokiraju
oslobaanje acetilkolina (ACh) na ivanim sinapsama
pomou enzima fosfolipaze. Presinaptiki toksin
botulin uzrokuju mlohavu miinu paralizu, a tetanus
toksin spastinu paralizu to ovisi o mehanizmima
njihova toksinog djelovanja.
Postsinaptiki toksini blokiraju ACh-receptore
na postsinaptikim vezama. Na taj nain djeluju
konotoksin (toksin morskih pueva), zmijski -toksini
(kobratoksin, -bungarotoksin) i erabutoksin (toksin
morske zmije).
Toksini koji blokiraju ionske membranske kanale
oteavaju prolaz iona kroz stanine membrane.
Aktivnost ivane i miine stanice odrava ravnoteu
s obje strane membrane difuzijom iona Na+ i K+
kroz membranu. Za vrijeme prolaska ivanog
impulsa uzdu ivanog aksona ili tijekom kontrakcije
miinog vlakna otvore se specifini ionski kanali u
membrani koja pri tome depolarizira svoj povrinski
naboj. Ometanje ovih procesa uzrokuje paralizu
ivaca ili miia. Izvori ovih toksina su otrovi zmija,
korpiona i pela. Toksini koji se obino mogu nai u
otrovu ivotinja mesodera kao to su konotoksini iz
otrova morskih pueva roda Conus, imaju vrlo brzo
djelovanje jer blokiraju kanale za ione kalcija Ca2+
u membrani ivanih stanica i vlakana. Toksini koji
ometaju kanal iona natrija Na+ su toksini korpiona
i zmija egrtua (myotoksin A, gryotoksin, crotamin).
To su manje stabilni proteini koji se mogu prenositi
i iriti kao aerosoli. Batrahotoksin je toksin koji
proizvodi kolumbijska zelena aba. To je neproteinski
toksin s niskom molekulskom masom koji uzrokuje
neurotoksine uinke ometajui kanale iona natrija.
Toksin koji ometa kanal iona kalija K+ je apamin ili
otrov pele.

Bokan S. BIOLOGICAL AND TOXIN WEAPONS - BIOTERRORISM

Arh Hig Rada Toksikol 2003;54:29-43

Ionofore su molekule koje pospjeuju prolaz drugih

molekula kroz staninu membranu. -latrotoksin
(toksini dio otrova crne udovice) i diamphotoksin
(toksin kukca kornjaa koji je slian strljenu) su
ionofore. One ometaju ravnoteu molekula preko
membrane ivane stanice i mogu prenositi molekule
u stanicu iz okoline te time ometati biokemijske
procese u stanici.
Citotoksini ili stanini otrovi uzrokuju
mnogostruke uinke zbog njihovih razliitih
mehanizama djelovanja. Neki od njih ubijaju stanicu,
a neki ometaju aktivnost stanice kao to je sinteza
bjelanevina i druge biokemijske procese. Simptomi
koje izazivaju citotoksini mogu biti slini onima od
konih bojnih otrova, otrova koji izazivaju povraanje
i mogu nalikovati otrovanjima hranom. Takoer
mogu uzrokovati i munine, povraanje, proljeve,
upalne promjene te osip i mjehure po koi, kao i
uticu, krvarenja i nekrotine promjene. Proteinima
slini citotoksini uzrokuju simptome sline onima kod
vrlo tekih infektivnih bolesti koje nastaju irenjem
uzronika tih bolesti prirodnim putem.To su antraks,
difterija, dizenterija, pertusis i kuga.
Toksinski ratni agensi se mogu uporabiti i
diseminirati u obliku aerosola, sitnih kapljica
ili praha. Toksinsko oruje se moe koristiti za
strateke i taktike operacije. Neki od toksina se
mogu uporabiti za kontaminaciju velikih povrina i
do stotine etvornih kilometara, ali veina toksina
je uinkovita kod pokrivanja povrine od nekoliko
etvornih kilometara. Mikotoksinski trihotecen-T2
djeluje i preko koe odnosno difundira kroz kou u
krvotok (kao koni bojni otrovi). Pored svojih stratekih
i taktikih visoko vrijednih znaajki, toksini su idealno
oruje za skrivenu uporabu kod teroristikih akcija.
Saboteri mogu kontaminirati ventilacijske sustave,
vodu za pie i izvore hrane, i time prouzroiti velike
rtve. Neki toksini su osjetljivi na kiseline, neki na
alkalne otopine, a neki na toplinu to se uzima u
obzir kod dekontaminacijskih postupaka. Ope
prihvaeni postupak dekontaminacije je uklanjanje
toksina pranjem uporabom etke, sapuna i vode. Voda
i hrana koji su u zatvorenim posudama su zatieni i
mogu se koristiti iza dekontaminacije vanjske povrine
posuda.
Danas se analiziraju i ispituju sinergistiki uinci
toksina da bi se spajanjem dva i vie toksina dobili
jo toksiniji agensi pa se moe govoriti o razvoju
binarnog toksinskog oruja, kao to su npr. danas
poznate kombinacije aflatoksin B1 + trichotecen T2, SEB + E. coli enterotoksin i antraks toksin nastao
mijeanjem tri proteinske komponente.

39

Bokan S. BIOLOGICAL AND TOXIN WEAPONS - BIOTERRORISM

Arh Hig Rada Toksikol 2003;54:29-43

BIOREGULATORI
Bioregulatori ili modulatori (molekularni agensi) su
biokemijske tvari kao to su peptidi koji se normalno
nalaze u organizmu ovjeka i ivotinja. Zadnjih godina
se mnogo diskutiralo o riziku od bioregulatora koji
su se ukljuivali u bojne otrove i koristili na isti nain.
Ovi tipovi tvari nisu svrstavani u skupinu toksina, ali
su grupirani s njima zbog njihove sline uporabe.
Razvojem biotehnologije raste i interes za peptidne
bioregulatore koji se mogu nai u ofenzivnim vojnim
biolokim programima nekih drava. Ove tvari su
vrlo sline onima koje se mogu normalno nai u
tijelu i mogu uzrokovati bol (algogene tvari), djelovati
anestetski ili sniziti krvni tlak. Znaajka ovih tvari je da
djeluju u ekstremno malim dozama i uzrokuju nagli i
brz uinak (14).
Mnogi bioloki agensi mogu uzrokovati bolest
pa zbog toga predstavljaju prijetnju za civilnu
populaciju. Ovaj rad osigurava temeljne informacije
o bioregulatorima vojnim i javno-zdravstvenim
djelatnicima na svim razinama u cilju zatite od
ovakvih agensa.
Vie od dvadeset posljednjih godina s razvojem
neuroloke znanosti nastupa eksplozija znanja o tzv.
receptorskim sustavima na ivanoj stanici. Ta znanja
su od velike vanosti u razumijevanju prijenosa tvari
koji predstavljaju kemijski transmiter drugih ivanih
stanica. Ove tvari su transmiteri ili prijenosnici ivanih
impulsa i mogu mijenjati ivani odgovor. Neke od
ovih tvari se mogu proizvoditi kemijskom sintezom.
Oigledan je izniman porast znanja o farmakologiji i
strukturnoj biologiji receptora zadnjih deset godina.
Takoer je evidentan napredak u in vitro sintezi peptida
i komercijalnoj proizvodnji u velikim koliinama raznih
farmaceutskih peptida koji su lako dostupni (15).
Sintetski derivati ili neznatno izmijenjeni oblici
ovih tvari mogu imati drastino izmijenjen toksini
uinak to bi bilo od velike vanosti u razvijanju novih
agensa. U posljednje vrijeme je uoljiv nagli napredak
u otkrivanju novih bioregulatora osobito onih za
onesposobljavanje, razumijevanje njihovog mehanizma
djelovanja i putova proizvodnje sintezom. Neke od ovih
tvari mogu biti vie stotina puta uinkovitije i otrovnije
od tradicionalnih bojnih otrova.
Neke od vanih znaajki novih bioregulatora koje
su vane za vojnu uporabu su nova mjesta toksinog
djelovanja, brz i specifian uinak, prolaz kroz filtar
zatitne maske i zatitnu opremu, nedostupan
uinkovit medicinski tretman i terapija, nemogunost

brze detekcije u realnom vremenu te uinkovito fiziko

onesposobljavanje za vojne potrebe.
Njihov potencijal aktivnosti pokriva glavne ivotne
funkcije i mentalne procese. U organizmu se proizvode
u vrlo malim koliinama koje su dostatne za normalne
homeostatske funkcije tijela. Ovo otvara nesagledive
mogunosti uporabe toksinih tvari koje se ne moe
pronai u organizmu ovjeka. Znai u sluaju tajne
uporabe ovakvih tvari dolazimo do tzv. idealnog naina
ubijanja ili ubijanja bez tragova.
Za sada nema popisa bioregulatora u pregovorima
o zabrani biolokog i toksinskog oruja. Budui
posao u istraivanju biolokih aktivnosti i svih
odredaba Protokola Konvencije o zabrani biolokog
i toksinskog oruja (BTWC) temeljit e se na popisu
bioregulatora.
S porastom proizvodnje toksina poinje istraivanje
na sintezi bioregulatora koji se inae nalaze u
prirodnim tvarima (peptidi), a sudjeluju u fiziolokim
i neurolokim aktivnostima u organizmu. Bioregulatori
su slini toksinima, ali ne pripadaju toksinima, ve se
svrstavaju s njima jer im je uporaba slina kao kod
biolokih i toksinskih ratnih agensa. Te tvari imaju
analgetsko i anestetsko djelovanje, a utjeu i na krvni
tlak.
Bioregulatori su brojni humani polipeptidi
niske molekulske mase koji imaju vanu ulogu u
regulaciji biolokih aktivnosti. Mozak i probavni trakt
sadre mnogobrojne peptide koji obavljaju razliite
aktivnosti u endokrinom sustavu, sredinjem ivanom
sustavu i perifernom ivanom sustavu. Neke od
peptida sadravaju i plua sisavaca. Ove tvari ine
novu skupinu neurotransmitera (ili hormona) ija
je bioloka aktivnost i mehanizam djelovanja vrlo
uinkovit i snaan. To su vrlo malene molekule koje
su sastavljene od 5-30 aminokiselina (tablica 4).
Tablica 4 Bioregulacijske tvari i broj aminokiselina u molekuli

Bioregulatori
Endorfini
Somatostatin
Bombesin
Neurotenzin
Bradikinin
Vazopresin
Oksitocin
Angiotenzin I, II i III
Enkefalini
Tvar P

Broj aminokiselina
31
14
14
10
9
9
9
10, 8 i 7
5
36

40
Bioloko poluvrijeme ivota malih peptida i
peptidnih hormona (ili bioregulatora) u organizmu se
mjeri u minutama. Mikroinkapsulacijska tehnologija
moe zatititi bioregulatore i produiti im bioloko
poluvrijeme ivota. Molekule bioregulatora se
prirodno nalaze u organizmu u vrlo malim koliinama,
a uloga im je kontrola razliitih biolokih i fiziolokih
sustava.
Uporaba veih koliina ovih tvari (npr. inhalacijom
aerosola ovih tvari slino kao kod bojnih otrova) moe
bitno naruiti prirodno kontrolirane mehanizme u
organizmu i na taj nain izazvati onesposobljavanje
i smrt. Primjerice u sluaju inhalacijske ekspozicije
veih koliina bioregulatora koji normalno reguliraju
konstrikciju bronhalnog stabla, nastat e velike
smetnje u disanju rtve, a simptomi mogu uzrokovati
onesposobljavanje ili smrt u kratkom vremenu.
Uporaba ovih tvari zajedno s nekim visokotoksinim
kemijskim tvarima uzrokovat e jo snaniji uinak
zbog sinergistikog djelovanja. Bioregulatori nisu
hlapljive tvari, a da bi bili uinkoviti trebaju se
primijeniti u obliku respirabilnog aerosola. Zbog toga
su bitno ograniene mogunosti njihove proizvodnje
kao oruja za masovno unitenje. Slino toksinima,
toksinost ili uinkovitost bioregulatora izraava se
LD50 i ED50 (<0.0025 mg/kg). Miljenja su da je manje
mogue koristiti bioregulatore u velikim koliinama
za pokrivanje veih podruja kao to je to mogue
s toksinima.
Tablica 5 Bioregulatori vojnog znaaja

Endorfini (, , i -Endorfin)
Tvar P (SP) (Neurokinin)
Endotelini (ET-1, ET-2, ET-3) ili
Sarafotoksini (S6a, S6b)
Bradikinin (Kinin-9, Kallidin)
Vazopresin (VP)
Angiotenzini (I, II, III)
Enkefalini (Leu- i Met-enkefalin)
Somatostatin (SS, SRIF)
Bombesin (BN)
Neurotenzin
Oksitocin
Tiroliberini (Thyrotropin)
Faktori oslobaanja histamina (HRF):
- inhibirajui faktor oslobaanja histamina (HRIF)
- CTAP-3 Beta-Thromboglobulin (Beta-TG)
- faktor aktivacije neutrofila (NAF)
Neurokinin A (NKA)/Substance K (SK)
Neurokinin B (NKB)/Neuromedin K
Neuropeptid Y (NPY)

Bokan S. BIOLOGICAL AND TOXIN WEAPONS - BIOTERRORISM

Arh Hig Rada Toksikol 2003;54:29-43

Bioregulatori su idealni ratni agensi za sabotae

i teroristike akcije protiv skupina vanih ljudi koji su
bitni za obranu kao to su zapovjednitva, piloti i sl.
(tablica 5).
Mnogo je nejasnoa u pogledu primjene
bioregulatora kao biolokih ratnih agensa u oruanim
sustavima. Bioloko ili toksinsko oruje za masovno
unitavanje je oruje koje moe uzrokovati bolest i
smrt u velikim razmjerima koji prelaze i vojne i civilne
infrastrukturne mogunosti drave. Razvoj uporabe
virusnih i bakterijskih vektora ili prijenosnika daje
mogunosti prijenosa bioregulatora ili bioregulacijskih
gena do pojedinih ciljnih tkiva ovjeka. Vrlo je
teko nai u dostupnoj literaturi podatke za sve
bioregulatore, a posebno za kriterij: agens poznat kao
ratni agens ve proizveden, uskladiten ili uporabljen.
Mnogi bioloki agensi, a u ovom sluaju bioregulatori,
mogu uzrokovati bolest kad se uporabe protiv civilnog
stanovnitva.
Uporaba veih koliina ovih tvari moe bitno naruiti
prirodno kontrolirane mehanizme u organizmu i na
taj nain izazvati onesposobljavanje i smrt. Primjerice
u sluaju inhalacijske ekspozicije veih koliina
bioregulatora koji normalno reguliraju konstrikciju
bronhalnog stabla, nastat e velike smetnje u disanju
rtve, a simptomi mogu uzrokovati onesposobljavanje
ili smrt u kratkom vremenu. Uporaba ovih tvari zajedno
s nekim visokotoksinim kemijskim tvarima uzrokovat
e jo snaniji uinak zbog sinergistikog djelovanja.
Bioregulatori su idealni ratni agensi za sabotae i
teroristike akcije.
Protutoksinska obrana se sastoji u imunizaciji
protiv nekih proteinskih toksina (koristi se toksoid ili
oslabljeni oblik toksina), ali to nije mogue kod toksina
niske molekulske mase. Zbog izrazite toksinosti
neophodna je brza detekcija toksina. Vrlo je teko
danas razviti detektore za brzo otkrivanje toksina iz
nekoliko razloga.
Jedan od njih je taj to se veina toksina
primjenjuje u aerosolnom respirabilnom obliku, a ne
u obliku kapljica kao kemijski ratni agensi koji padaju
na tlo i neko vrijeme se isparavaju. Brza dijagnostika
kod otrovanja toksinima je preteno klinika i odreuje
se prema duljini latencije, znacima i simptomima te
diferencijalnoj dijagnozi. Imunoloki i analitiki
testovi i pretrage su uinkoviti za veinu toksina.
Konana laboratorijska dijagnoza moe se donijeti
nakon 48-72 sata, ali se danas za neke toksine zna
da se mogu dijagnosticirati unutar 30 minuta. Kod
manje toksinih toksina dijagnoza se postavlja na
temelju imunolokih testova i otkrivanja IgM i IgG

Bokan S. BIOLOGICAL AND TOXIN WEAPONS - BIOTERRORISM

Arh Hig Rada Toksikol 2003;54:29-43

kod pacijenata koji su preivjeli otrovanje. Ovo je

posredno otkrivanje toksinskih agensa, ali unutar
2-3 tjedna nakon ekspozicije. Imunoloke i analitike
analize za otkrivanje toksina su danas dostupne i
uinkovite. To je u prvom redu ELISA analiza ili reakcija
vezanja na receptore koja je vrlo osjetljiva (od 1-10
ng/ml) unutar 4 sata. Analitike kemijske metode
su osjetljive u koliinama od mg do ng, ali su neto
bre. PCR-tehnika ili reakcija vezanja polimeraze je
vrlo osjetljiva analiza kojom se moe otkriti i detektirati
genetiki materijal DNA bilo kojeg ivog organizma.
Najnovija metoda za otkrivanje toksina je kombinacija
imunolokih analiza sa PCR-om kojima se moe
detektirati ekstremno male koliine toksina.
Neki od toksina imaju brzo toksino djelovanje
tako da i nema vremena za terapiju. Neki pak
uzrokuju neto simptoma ili su bez klinikih znakova,
ali uzrokuju ireverzibilne bioloke promjene unutar
nekoliko minuta do nekoliko sati to esto zavrava
smru za nekoliko dana. Na sreu, veina najtoksinijih
bakterijskih proteinskih toksina djeluju polako i ako se
dijagnosticiraju na vrijeme, terapija je uspjena unutar
12-24 sata iza ekspozicije.
Najbolja i najuinkovitija je aktivna profilaksa za
veinu toksinskih ratnih agensa, a to je cijepljenje
(imunizacija). Najvei broj toksina ima visoki stupanj
imunogeneze tj.organizam izloen malim dozama
inaktiviranog ili oslabljenog toksina e proizvesti
protutijela koja e ga zatititi od akutne ekspozicije
tom toksinu. Meutim, vrijeme potrebno za stvaranje
protutijela protiv toksina je dugo i traje u veini
sluajeva 4-6 tjedana do 3-4 mjeseca pa i dulje.
Cijepljenje je takoer potrebno provoditi vie puta
(docjepljivati).
Mogue je ipak smanjiti vrijeme odgovora
na cijepljenje. Antigeni koji potiu organizam na
proizvodnju protutijela, mogu biti mikroinkapsulirani
ili umotani u sintetiku polimernu ovojnicu koja kad
se postupno otvara, oslobaa antigen ili cjepivo. Na
taj nain se danas moe proizvesti tzv. vremenski
djelujue cjepivo koje se daje u jednoj injekciji kao
prvo cijepljenje, ali se imunizacija provodi postupnim
vremenskim oslobaanjem cjepiva to predstavlja
docijepljenje nakon 2 tjedna te nakon 10 tjedana.
Danas se u mnogim zemljama razvija cijepljenje u
sklopu medicinskih biolokih obrambenih znanstvenih
programa koje se sastoji u davanju prve doze i
docjepljenja nakon 2 tjedna. Imunoloki sustav daje
odgovor preko tzv. stanica koje pamte (engl. memory
cells) i zatita traje vie mjeseci pa i vie godina.
Imunitet se postie brzo i vrijeme za docijepljenje

41
traje dugo to je i cilj. Tako je vrijeme za docijepljenje
za botulin toksoid zadovoljavajue dugo (24 mjeseca),
a imunitet je potpun.
Pasivna profilaksa je davanje seruma ili protutijela
koja se dobiju od ivotinja ili drugih ljudi, a daju se
onim osobama koje ne mogu proizvesti vlastita
protutijela. Pretretman i tretman nakon ekspozicije
protutijelima humanog ili ivotinjskog podrijetla je
uinkovit za oko 35 toksina. Pasivna imunoterapija je
tretman s drugima, a ne samo vlastitim protutijelima i
vrlo je uspjena kod otrovanja botulin toksinom ako se
zapone unutar 24 sata nakon aerosolne inhalacijske
ekspozicije visokim dozama. Humana monoklonska
protutijela ili kokteli s dva ili vie monoklonskih
protutijela je budua pasivna imunoterapija.
Medicinski tretman i terapija specifinim lijekovima
protiv toksina se svode na neposredno djelovanje
lijekova protiv toksinog djelovanja na ivu stanicu.
Danas nije razvijena specifina antidotna terapija
za toksine i toksinske ratne agense. Simptomatska
terapija je naalost kod dosta bitnih toksina jedina
mogua terapija pa je zbog toga i bitna. Umjetna
ventilacija je na primjer vrlo bitna kod otrovanja botulin
toksinom i saksitoksinom.
Dekontaminacija toksina je relativno nebitna nakon
toksinskog aerosolnog napada. Prema dosadanjim
iskustvima kod ekspozicije respirabilnom aerosolu
dekontaminaciju je potrebno obaviti, a dovoljna
je osobna dekontaminacija nakon toksinskog
napada kao prevencija kod sekundarnog aerosola.
Dekontaminacija se obavlja sredstvima za kemijsku
dekontaminaciju, pa e 0,1-0,2 %-tna otopina natrijeva
hipoklorita kroz 10 minuta djelovanja unititi veinu
toksinskih ratnih agensa.
Dekontaminacija vode kontaminirane toksinima
slina je onoj kod kemijskih ratnih agensa. Veinu
najtoksinijih toksina unitava se kloriranjem vode.
Sistem obrnute osmoze je pogodan u dekontaminaciji
za ricin, mikrocistin, T-2 trichotecen, saksitoksin i
botulin toksin. Kloriranje vode klornim preparatom
(5 mg/L ili 5 ppm) u trajanju od 30 minuta unitava
botulin toksin, ali ne i ricin, mikrocistin, T-2 i
saksitoksin. Koagulacijska metoda takoer ne moe
iz vode izdvojiti ricin, mikrocistin, T-2 i saksitoksin.

PSIHOLOKI UINCI BIOLOKOG TERORIZMA

esto su psiholoki uinci terorizma mnogostruko
vei od posljedica samog teroristikog ina. Iako je

42
teroristiki napad na Svjetski trgovinski centar i
Pentagon u SAD-a 11. rujna 2001. najvei do sada
izveden u povijesti, uzrokovao pogibiju velikog broja
ljudi i ogromnu materijalnu tetu, psiholoki uinak
na puanstvo SAD-a je vei. Zbog toga su danas u
sanaciju psiholokih posljedica ovog napada ukljueni
mnogobrojni strunjaci i organizacije u SAD-a.
Teroristika uporaba oruja za masovno unitavanje
ima visoki potencijal uzrokovanja psiholokog stresa
kod rtava i spasilaca.
Zbog svega toga psiholoki tretman velikog broja
psiho-traumatiziranih mora biti dio plana odgovora i
oporavka nakon ovakvih teroristikih akcija. Ponovne
analize i skrb mentalnog zdravlja su neophodni za
veinu sudionika teroristikog ina due vrijeme.
Panika je esto tijekom teroristikog ina tako
destruktivna i masovna da predstavlja, ako ne
glavnu, a ono sigurno jednu od glavnih prepreka
uspjenoj organizaciji zbrinjavanja velikog broja
ozlijeenih i pruanja urnog odgovora. Burna
nekontrolirana reakcija zahvaa manji broj sudionika
u teroristikom inu i njima treba prvima pruiti skrb.
Kod veine dominiraju psihosomatski simptomi to
kasnije (unutar mjesec dana) prelazi u akutni stresni
poremeaj. Posttraumatski stresni poremeaj kao
kasnija posljedica moe zahvatiti veinu sudionika
teroristikog ina.
Jedan od glavnih imbenika koji pogoravaju
psiholoke posljedice teroristikog ina je nikakvo
upozorenje da e se takvo neto dogoditi. To je
naalost i glavni cilj i nain izvoenja teroristikog
ina. Svaka teroristika akcija uzrokuje intenzivni
emocionalni doivljaj i predstavlja ivotnu opasnost
za veinu sudionika u istom. Veina sudionika bilo
kao rtve ili kao spasitelji se ekstremno psiholoki
iscrpljuju i svjedoci su stravinih slika te su izloeni
esto i smrtonosnim dozama toksinih tvari.
Posttraumatski stresni poremeaj je posljedica
sudjelovanja u teroristikom inu slino kao i u
nekoj ratnoj situaciji u kojima je pojedinac doivio
ekstremno psiholoko optereenje. Simptomi ovog
stresnog poremeaja su raznovrsni i veina psihotraumatiziranih ima veinu gore spomenutih tegoba.
Dominiraju ipak ekstremno ponaanje i reakcije,
izrazita tjeskoba, none more uz uasne snove i
nesanice. esto pojedinac s PTSP-om ne eli zaspati
jer ga je strah snova. Najopasniji su ipak povlaenje u
sebe, apatija i izrazita depresija te izolacija od okoline
to se esto ne prepoznaje pa se ne prua adekvatna
mentalna skrb. Veina ovakvih pojedinaca pokuaja
i naalost uspijeva uiniti samoubojstvo. esta je

Bokan S. BIOLOGICAL AND TOXIN WEAPONS - BIOTERRORISM

Arh Hig Rada Toksikol 2003;54:29-43

takoer i zlouporaba zabranjenih sredstava kao to su

droge, alkohol i lijekovi, a naalost i nasilje u obitelji.
Posljedice PTSP-a kod spasilaca iza teroristikog ina
u Oklahoma Cityju su poveani broj razvoda i uporabe
alkohola. Takoer je est sudionika u spaavanju
izvrilo samoubojstvo, a preko 30 ih je pokualo uiniti
samoubojstvo. Izrazita rezignacija je zahvatila ak 70 %
spasilaca s psima tragaima. Ovi podaci upozoravaju
na to da je neophodno potrebna stalna mentalna skrb
za sve sudionike nakon teroristikog ina.

LITERATURA
1. Halstead SB, Hoeprich PD, Jordan MC, Ronald AR.
Infectious diseases: A treatise of infectious processes
1994;919-23.
2. World Health Organization (WHO). Geographical
distribution of arthropod-borne diseases and their
principal vectors (WHO/VBC/89.967). Geneva: WHO;
1989. str. 138-48.
3. Culliton BJ. Emerging viruses, emerging threat.
Science 1990;247:279- 80.
4. Murphy FA. Infectious diseases. Adv Vir Res 1994;43:
2-52.
5. Rogers DJ, Packer MJ. Vector-borne diseases, models,
and global change. Lancet 1993;342:1282-4.
6. Berkelman RL, Bryan RT, Osterholm MT, LeDuc
JW, Hughes JM. Infectious disease surveillance: a
crumbling foundation. Science 1994;264:368-70.
7. Centers for Disease Control and Prevention. Addressing
emerging infectious disease threats: a prevention
strategy for the United States. Atlanta (GA): US Dept.
of Health and Human Services, Public Health Service;
1994.
8. Morse SS. Examining the origins of emerging viruses.
U: Morse SS, urednik. Emerging viruses. New York
(NY): Oxford University Press; 1993. str. 10-28.
9. Mandell GL, Douglas RG, Bennett JE. Principles and
practice of infectious diseases. 3rd edition. New York
(NY): Churchill Livingstone; 1990.
10. Morse SS, Schluederberg A. Emerging viruses: the
evolution of viruses and viral diseases. J Infect Dis
1990;162:1-7.
11. Hamilton M. Toxin and mid-spectrum agents. The ASA
Newsletter 1998;93(3).
12. Geissler, E., Biological and toxin weapons today.
Oxford: SIPRI, Oxford University Press; 1986.
13. Sakaguchi G. Clostridium botulinum toxins. Pharmacol
Ther 1994;19:165.
14. Rozengurt E. Neuropeptides as cellular growth factors:
Role of multiple signaling pathways. Eur J Clin Invest
1991;21:123-34.
15. Moore GJ. Designinig peptide mimetics. Trends
Pharmacol Sci 1994;15:124-9.

Bokan S. BIOLOGICAL AND TOXIN WEAPONS - BIOTERRORISM

Arh Hig Rada Toksikol 2003;54:29-43

Summary
BIOLOGICAL AND TOXIN WEAPONS - BIOTERRORISM
The use of biological agents and toxins in warfare and terrorism has a long history. Human, animal and
plant pathogens and toxins can cause disease and can be used as a threat to humans, animals and staple
crops. The same is true for biological agents. Although the use of biological agents and toxins in military
conflicts has been a concern of military communities for many years, several recent events have increased
the awareness of terrorist use of these weapons against civilian population. A Mass Casualty Biological
(Toxin) Weapon (MCBTW) is any biological and toxin weapon capable of causing death or disease on a
large scale, such that the military or civilian infrastructure of the state or organization being attacked is
overwhelmed. A militarily significant (or terrorist) weapon is any weapon capable of affecting, directly
or indirectly, that is, physically or psychologically, the outcome of a military operation. Although many
biological agents such as toxins and bioregulators can be used to cause diseases, there are only a few
that can truly threaten civilian populations on a large scale. Bioregulators or modulators are biochemical
compounds, such as peptides, that occur naturally in organisms. They are a new class of weapons that
can damage nervous system, alter moods, trigger psychological changes and kill. The potential military
or terrorist use of bioregulators is similar to that of toxins. Some of these compounds are several hundred
times more potent than traditional chemical warfare agents. Important features and military advantages
of new bioregulators are novel sites of toxic action; rapid and specific effects; penetration of protective
filters and equipment, and militarily effective physical incapacitation. This overview of biological agents
and toxins is largely intended to help healthcare providers on all levels to make decisions in protecting
general population from these agents.
KEY WORDS: biological agents, bioregulators, medical treatment, protection, decontamination, toxin
agents, warfare

REQUESTS FOR REPRINTS:

Dr. sc. Slavko Bokan
Ul. Brune Buia 13, HR-10020 Zagreb
E-mail: slavko.bokan@zg.hinet.hr

43