Sadraj

Spisak ilustracija
Spisak geografskih karata
Kratak uvod 1
Spor u Donggu: terenski rad i etnografija 13
2

Pelinje larve i supa od luka: kultura 34

Kratki susret: drutvo 53

Fernando trai enu: seks i krv 75

La Bose postaje Bakar: kasta, klasa, pleme, nacija 90

Praznik u Nuyoou: ljudi i njihove stvari 109

Sua u Bimi: ljudi i njihovi bogovi 122

Nanuu Mariju je udario grom: ljudi i njihove linosti 133

Pogovor: poneto od onog to smo nauili 146
Dodatna literatura 149
Indeks 157

Biblioteka
Naslov originala
Copyright

Urednik
Prijevod
Izdava
Za izdavaa
Recenzent prijevoda
Korektor
Naslovna strana
Tehniko ureenje
Lektor
tampa
Ti ra

V.S.I. (Kratak uvod)

John Monaghan & Peter Just
SOCIAL & CULTURAL

Kratak uvod

ANTHROPOLOGY

2000 John Morgan & Peter Just

SOCIAL & CULTURAL ANTHROPOLOGY je
izvorno objavljen na engleskom jeziku 2000.
Ovaj prevod je objavljen u dogovoru sa
Oxford University Press.
Prof. dr. Sulejman Bosto
Milica Babi
TKD ahinpai
Nina ahinpai
Prof. dr. Midhat Ridanovi
Amel Suljovi
Oxford University Press, Philip Atkins
Vedad Dizdarevi
Hadem Hajdarevi
Bemust Sarajevo
1000

Sarajevo, april/travanj 2003.

CIP - Katalogizacija u publikaciji
Nacionalna i univerzitetska biblioteka
Bosne i Hercegovine
316.3:572
MONAGAN, John
Socijalna i kulturna antropologija: Kratak uvod /
John Monagan & Peter Just;
[prijevod Milica Babi]. - Sarajevo:
"ahinpai", 2003. - 160 str.: ilustr.; 18cm. - (Biblioteka V.S.I.)
Izv. stv. nasi.: Social & Cultural Anthropology
ISBN 9958-41-065-6
1. Just, Peter
COBISS/BH-ID 11872006
Na osnovu lana 18. taka 10. Zakona o porezu na promet proizvoda i
usluga, preieni tekst ("Slubene novine Federacije Bosne i
Hercegovine", broj 49/02), a na zahtjev TKD "ahinpai", iz Sarajeva, od
04.04.2003. god., Federalno ministarstvo kulture i sporta/porta daje
mieljenje da je knjiga SOCIJALNA I KULTURNA ANTROPOLOGIJA
autora J. Morgan & P. Just, proizvod iz lana 18. taka 10. Zakona
porezu na promet proizvoda i usluga na iji se ne plaa porez na promet
proizvoda.

Preko dvadeset godina govorimo tome ta je antropologija,

kako da se njome bavimo i kako da saoptavamo ono to
znamo. Razgovor je otpoeo kad smo bili na postdiplom
skim studijama na Univerzitetu u Pensilvaniji i uili da
postanemo antropolozi. Nastavili smo razmjenjivati ideje i
nakon to smo krenuli na teren - a terenski rad je sr nae
discipline i neto emu emo imati mnogo da kaemo u
prvom poglavlju. Ali na razgovor je najvie podstreklo
nastavniko iskustvo. Zadatak da se hiljade obrazovanih
ne-strunjaka uvedu u antropologiju tokom niza godina
uvjerio nas je da se to najbolji radi tako to se istie ne
toliko ono to su antropolozi otkrili, nego kako antropolozi
razmiljaju onom to su nauili - ideje iznad injenica,
da tako kaem. To znai da se neemo toliko baviti
najnovijim tendencijama koliko posmatranjem pita-nja
koja su u srcu antropolokih istraivanja pokuavajui u
isti mah da itaocima prenesemo ono to predstavlja trajnu
vrijednost nae discipline.
Antropologija je izrasla na raskru evropskih otkria,
kolonijalizma i prirodnih nauka. U XIX stoljeu prvi
antropolozi, pod uticajem istih filozofskih strujanja koja su
dovela do Darvinove revolucije, htjeli su se da rekonstruiu faze socijalne i kulturne evolucije. Linosti kao to
su Edward Tylor i Lewis Henry Morgan objavili su utjecaj
na djela koja su pratila sve od sistema pisma do enidbenih
1

obiaja, od njihovih najprimitivnijih poetaka do savremenih manifestacija. Do poetka prolog stoljea

antropolozi su ve pokretali i druge intelektualne projekte
i, to je najvanije, izvjetaji kolonijalnih slubenika,
misionara, putnika i drugih ne-strunjaka vie im nisu bili
dovoljni kao primarni podaci. Poeli su odlaziti na "teren"
kao etnografi, kako bi prikupili vlastite informacije iz prve
ruke. Premda se antropologija znatno izmijenila od vreme
na tih etnografskih pionira, etnografija je i danas jedna od
elemenata po kojima se antropologija razlikuje od ostalih
drutvenih nauka, a vanost etnografije je moda jedina
stvar u kojoj se slau svi antropolozi.
Poetkom XX stoljea antropolozi su se po pravilu bavili
malim, tehniki jednostavnim zajednicama. To je dijelom
bilo zbog elje da se zabiljee naini ivota koji su se
brzo mijenjali dolaskom kolonijalizma (iako bi bilo
pogreno pretpostaviti da su te zajednice ostajale nekako
neizmijenjene, ili da su ak bile stvarno izolirane i prije
kontakta sa Zapadom) a dijelom i iz elje da se dopre do
"sutinskih" ili "elementarnih" oblika ljudskih institucija
(iako bi takode bilo pogreno pretpostaviti da su u tim
zajednicama stvari kao to su zakon ili religija nekako
"osnovnije"). Kasnije u XX stoljeu, glavna struja u
antropologiji udaljila se od vizije same sebe kao nauke
koja slijedi tradiciju fizikih nauka i prihvatila je interpretativniji, humanistiki pristup. Takode, njeno teite se
pomjerilo sa iskuljuivo ne-zapadnjakih, malih ruralnih
zajednica na grupe koje bi inae bile dornen sociologije,
kao to su sindikati, drutveni klubovi i migrantske zajed
nice u urbanom i industrijalizovanom okruenju. Ipak,
antropologija je i dalje iroko komparativna po obimu, jer
uzima u obzir sve zajednice i tretira ih kao podjednako
znaajne. U isto vrijeme, antropologija je i dalje duboko
ukorijenjena u deskriptivnom bogatstvu koje proizilazi iz
specifinih susreta antropologa sa odreenim ljudima i
mjestima. esto smo otkrili da smo najbolji kao pripovje
dai.
2

Kroz cijelu ovu knjigu ilustriraemo svoje izlaganje

priama sa rada na terenu. To je, uzgred reeno, sasvim
tipino za antropologe, za koje neposrednost susreta sa
egzotinom kulturom nikad ne gubi dra. Zato emo vam
sad ispriati neto zajednicama koje najbolje poznajemo.
Peter je vrio primarno istraivanje tokom dvogodinjeg
ivota sa plemenom Dou Donggo poetkom osamdesetih
godina XX stoljea i tokom nekoliko kasnijih kraih posjeta.
U to vrijeme Dou Donggo se sastojalo od oko 20.000
ljudi, koji su ivjeli na planinskom masivu to se prostire
po zapadnoj strani zaliva Bima, prelijepe prirodne luke na
istonom kraju otoka Sumbawa. Sumbawa se nalazi otpri
like u sredini dugog luka otoka koji se prostiru od Sumatre
do Timora u Indoneziji; to je drugi po veliini otok istono
od Balija. Istona polovina Sumbawe zove se Bima (premda
je mjetani zovu drugaije) i veinom je nastanjuje mnogo
vea etnika grupa ljudi koji sami sebe zovu Dou Mbojo, a
stranci ih obino zovu Bimanezima. Kao dio drevne
javanske imperije Majapahit, Bima je bila hinduistika
kraljevina. Nakon pada kraljevine, poetkom XVII stoljea,
stanovnici Bime preli su na Islam i danas su poznati kao
najvatreniji Muslimani u Indoneziji (zemlji gdje moda
85% stanovnitva ispovijeda tu vjeru). Meutim, Dou
Donggi nisu bili dio bimanezijske kralje-vine za vrijeme
hinduizma i postali su dio muslimanskog sultanata Bima
tek mnogo kasnije, i to na osnovu dravnog sporazuma, a
ne osvajanjem. Oni su mogli zadrati relativnu nezavisnost
dijelom zato to su imali reputaciju estokih ratnika, a
dijelom i zato to je njihovu planinsku teritoriju bilo lako
braniti (Dou Donggo znai "ljudi sa planine"). Premda su
postali dio muslimanske Bime, Dou Donggi su zadrali
izvjesne politike povlastice i nisu masovno prihvatili
islam, nego su se drali svojih iskonskih vjerskih ubjedenja
i obiaja. Upravo je njihovo uporno odbijanje da prihvate
vjeru vladara i susjeda za-interesiralo Petera za Dou
Dongge. On je sebi stavio u zadatak da otkrije kakvu je
4

Spisak ilustracija

1. Teren M i x t e c a Alte
Snimila Laura Stiver

2. N a n u u Esperanza
Sarabia melje k u k u r u z
Snimila Laura Stiver
10
3. A m a Tife
Peter Just

50

4. Jedan sudac u plemenu

D o u Donggo
Peter Just
18
5. Franz Boas demonstrira
ples sa sjeverozapadne
obale
Nacionalni antropoloki
arhiv, Nacionalni muzej
prirodne historije,
Smithsonian Institution

8. M a x Weber u
Lauensteinu, 1 9 1 2 .
godine
AKG London

65

9. ekajui m l a d o e n j u
Peter Just
78
10.Emile D u r k h e i m , o k o
1900. godine
Nacionalna biblioteka,
Pariz Fotografija:
Lauros-Giraudon

92

11 .Posljednji N c u h i
Peter Just

95

1 2 . H a d i M. Djafar A m y n
i Haja Syarafiah
Peter Just
112
37

6. Bronislaw M a l i n o w s k i
kao student
55
7. A. R. Radcliffe-Brown 60

13.Pijaca u Santa Tomas

Ocotepecu
Snimila Laura Stiver
118
14.Pijaca u Tlaxiacu
Snimila Laura Stiver

1 20

1 5.Prinoenje rtve
d u h o v i m a planine
Peter Just

1 7.etva rie u Donggu

Peter Just
137
124

16.Ely Parker

130

Spisak geografskih karata

U i n i l i smo sve da stupimo u kontakt sa nosiocima

autorskih prava. A k o nas obavijestite, izdava e sa zado
v o l j s t v o m i z m i j e n i t i imena autora u b u d u i m i z d a n j i m a .

1.

Indonezija

2.

Sumbawa

3.

M e k s i k o sa regijom Oaxaca

4.

Mixteca

ulogu to moglo igrati u uspostavljanju e t n i k o g razgrani

enja i z m e u Dou Dongga i Bimaneza, usprkos i n j e n i c i
da imaju z a j e d n i k i jezik (nggahi m b o j o ) . Do Peterovog
prvog istraivanja u oblasti Donggo (to je n a j p r i k l a d n i j e
ime za taj kraj), veina Dou Dongga ve je p r i h v a t i l a b i l o
islam b i l o hrianstvo, iako su - prema r i j e i m a j e d n o g
k a t o l i k o g v j e r o u i t e l j a , "70 posto stanovnitva M u s l i m a n i ,
30 posto k a t o l i c i , a 90 posto kaffir (pagani)." Teite
Peterovog rada na terenu b i l o je na izuavanju vjerskih
u b j e d e n j a , kao i naina na koje su l j u d i rjeavali sporove.
Kad se Peter 1981.godine vratio u Donggo na d v o g o d i n j i
boravak, s n j i m je dola i njegova ena Anne koja je b i l a ,
blago reeno, pravi v o j n i k . i v j e l i su u selu D o r o N t i k a ,
koje j e , sa oko 3 0 0 0 stanovnika ratrkanih u n e k o l i k o
zaselaka, b i l o najvee t r a d i c i o n a l n o selo oblasti Donggo.
Uvjeti ivota su b i l i p o t p u n o p r i m i t i v n i : u D o r o N t i k i nije
b i l o tekue vode, struje ni asfaltiranih puteva. Kue su,
pak, bile u d o b n e ; bile su sagraene od t i k o v i n e , oslanjale
se na ipove visoke 1,5 m i vie, a krovovi su im b i l i od
slame, p l o i c a ili p o c i n a n o g eljeza. Lokalna privreda
bila je u nekoj vrsti prelaznog p e r i o d a . Prije toga, l j u d i su
se manje-vie p r e h r a n j i v a l i vlastitim p r o i z v o d i m a , tako to
su gajili r i u , kukuruz i proso i d o p u n j a v a l i ih bananama,
kokosom i d r u g i m v o e m , kao i p l o d o v i m a u b r a n i m u
p l a n i n s k i m umama ( u k l j u u j u i i izvrstan med!). U tradi
c i o n a l n o j p o l j o p r i v r e d i spaljuju se d i j e l o v i ume, zemlja se
o b r a d u j e g o d i n u do d v i j e , a z a t i m se napravi pauza kako
bi se uma mogla regenerirati. M e u t i m , porast naseljenosti
vrio je prevelik pritisak na z e m l j u tako da se uma nije
mogla p o t p u n o regenerirati i v e l i k i d i o zemlje obrastao je
u ikaru, to je u m n o g o m e smanjilo plodnost. Stanovnici
D o r o Ntike sve su se vie okretali uzgoju vlane rie na
terasastim p o l j i m a kao i industrijskog b i l j a kao to su
k i k i r i k i i soja, koje su prodavali na pijacama u n i z i j i . lako
je b r o j stanovnika brzo rastao z b o g uvoenja savremene
m e d i c i n e , bolesti kao to su malarija, t u b e r k u l o z a i
6

d i z e n t e r i j a jo su u z i m a l e v e l i k i danak, naroito medu

bebama i d j e c o m iz sela.
Peter i Anne su o t k r i l i da su, usprkos tekom i v o t u , D o u
Donggi t o p l i , v e l i k o d u n i i uvijek spremni na alu i
z a d i r k i v a n j e . Uz p o m o p r i l i n o mangupskog seoskog sta
rjeine, Peter i Anne su uspjeli u z a j m i t i kuu koju su
o p r e m i l i r o b o m to se mogla d o b i t i u gradu Bima u k l j u u j u i i kerozinski poret koji je izazvao malu sen
z a c i j u , poto su svi ostali seljani kuhali na vatri od drveta.
Selo D o r o N t i k a n i k l o je na v i s o k o m grebenu i z m e u
r i j e n i h klanaca; kue su sagraene na terasama usjeenim
u strme padine grebena. V r e m e n o m su Peter i Anne naba
v i l i dva k o n j i a koje su koristili za prevoz i noenje vode
iz rijeke. S vremena na v r i j e m e otili bi u grad Bimu da
uzmu potu i d o p u n e zalihe hrane koja se nije mogla
nabaviti u D o n g g u . Tamo su b o r a v i l i kod p o r o d i c e hadi
M. Djafar A m y n a , izuzetno v e l i k o d u n i h d o m a i n a , tako
da su Peter i Anne m o g l i stei neposredan uvid i u ivot

n i z i j s k i h Bimaneza. Izuzev n e k o l i k o g o d i n j i h o d m o r a koje

su p r o v e l i na Baliju i u d r u g i m d i j e l o v i m a I n d o n e z i j e ,
Peter i Anne i v j e l i su u D o r o N t i k i d v i j e g o d i n e . To je
b i l o nezaboravno iskustvo.
John je vrio p r i m a r n o istraivanje u plemenu M i x t e c iz
Santiago N u y o o a , u dravi Oaxaca na j u g u Meksika.
N a j d u i p e r i o d njegovog istraivanja trajao je od 1983. do
1986. g o d i n e , ali je p o n o v o o d l a z i o svake g o d i n e . Ljudi
koji govore j e z i k o m M i x t e c , njih neto vie od 4 0 0 . 0 0 0 ,
trea su po brojnosti starosjedilaka grupa u M e k s i k u . U
XVI stoljeu M i x t e c i su p o d i j e l j e n i u desetine malih kralje
vina i j a je v l a d a j u a elita potpomagala j e d n u od
najrafi ni rani j i h u m j e t n i k i h t r a d i c i j a u N o v o m Svijetu.
ivotu M i x t e c a prije osvajanja z n a m o mnogo iz o b i m n o g
korpusa knjiga na t o m j e z i k u koje su sauvane, a i zato to
su m i x t e c k i pisari nastavili stvarati djela pisana d o m a i m
pismom gotovo 80 godina nakon to su panci preuzeli
vlast. N a k o n to su ih o s v o j i l i panci, M i x t e c i su p r e t r p j e l i
demografsku katastrofu, u k o j o j su m i l i o n i l j u d i irom
Sjeverne i June A m e r i k e p o d l e g l i bolestima Starog Svijeta
i z l o s t a v l j a n j u od strane k o l o n i z a t o r a . Premda se m i x t e c k o
stanovnitvo povealo od kraja XVI stoljea, jo uvijek nije
dostiglo broj od p r i j e dolaska panaca.

1. Neravni teren Mixteca Alte, sa arheolokim nalazitem i

gradom Yucuita u daljini. Yucuita je najstarije neprestano nase
ljeno mjesto na amerikom kontinentu, jo od 1350 godine p.n.e.

M i x t e c a , d o m o v i n a koju g o v o r n i c i m i x t e c k o g d i j e l e sa jo
n e k o l i c i n o m starosjedilakih grupa kao i z a j e d n i c a m a
mestika i Afro-Meksikanaca, ekoloki je arolika, sa pros
t r a n i m p r i o b a l n i m savanama, t r o p s k i m umama, v i s o k i m
planinama pokrivenim borovom umom, plodnim rjenim
k o r i t i m a i sunim pustinjama. M i x t e c i ive ratrkani po t i m
k r a j e v i m a , u m a l i m gradovima i selima. Santiago N u y o o ,
selo gdje se o d v i j a o najvei dio Johnovog terenskog rada,
ima o k o 3000 stanovnika, od k o j i h etvrtina ivi u centru
grada a ostatak je rasporeen po zaseocima. N u y o o i sus
j e d n i Santa Maria Y u c u h i t i nalaze se na vrhu uskog kanjona
sa d i v n i m v o d o p a d i m a koji se slijevaju niz njegove strane.

Krajolik je izuzetno stjenovit i g o t o v o i da nema ravnih

parcela (stanovnici N u y o o a esto se p o z d r a v l j a j u r i j e i m a
" N e m o j pasti"). Z b o g relativno male nadmorske visine i
o b i l a t i h padavina, ta oblast je poznata kao "miksteki vrt".
Narande, mangoi i zapote rastu kao d i v l j i , drvee o b a v i j a
p o k o j a o r h i d e j a , a o k o l n e planine p o k r i v a borova uma.
Stanovnitvo se s p e c i j a l i z i r a l o za uzgoj k u k u r u z a ,
n a j v e i m d i j e l o m t e h n i k o m ugara; uzgaja se i industrijsko
b i l j e , prvenstveno banane i kafa. Ve stotinama g o d i n a ,
nadniarska m i g r a c i j a je za M i x t e k e ivotna i n j e n i c a , no
od pedesetih godina XX stoljea iz M i x t e c e o d l a z i sve vie
stanovnika N u y o o a : u poetku su p u t o v a l i u Verakruz i
M o r e l o s da nadu posao na branju kafe i drugog b i l j a ;
z a t i m , 60-tih g o d i n a , poeli su o d l a z i t i u M e x i c o City gdje
su radili u pekarama, fabrikama i u s l u n i m djela-tnostima;
k o n a n o , krajem 80-tih g o d i n a , n e k o l i c i n a l j u d i p r o b i l a se
do SAD-a, gdje su radili na j e d n o m rancu u Teksasu.

2. Nanuu Esperanza Sarabia iz porodice Preza Sarabije melje

kukuruz u svojoj kuhinji, u ranim jutarnjim satima. Nanuu, ili
"majka zajednice" je titula koja se daje enama to su, skupa sa
muevima, obavljale vane graanske i vjerske dunosti u grad
skoj upravi.
10

Teite Johnovog istraivanja b i l o je na tome kako su

stanovnici N u y o o a , suoeni sa t i m p r o m j e n a m a i seljaka
n j e m , o d r a l i snaan osjeaj zajednitva.
lako Johnova ena, arheolog Laura Junker, nije ivjela s
n j i m u p o e t n o m p e r i o d u n j e g o v i h terenskih istraivanja
(radila je doktorat iz a n t r o p o l o g i j e ) , i ona je provela neko
liko mjeseci u N u y o o u . Kasnije, nakon to su im se r o d i l a
d j e c a , c i j e l a p o r o d i c a dola je u M i x t e c u . Poput D o u
Dongga, M i x t e c i vole da se ale, i usprkos b r o j n i m
fotografijama meksikih starosjedilaca koje svakog
p r i k a z u j u sa strogim, o d l u n i m i i z n u r e n i m izrazom lica,
kada su medu svojima N u y o o t e c a n i su velike aljivine i
nenadmani kad treba rei neto u blaoj f o r m i . John je
znao da im je konano uzeo mjeru kad je na j e d n o j stazi
van grada sreo grupu l j u d i koji su ga upitali kakvu e
hranu on i njegova ena posluivati na sveanosti k o j o j su
trebali biti d o m a i n i . John i Laura su si m o g l i priutiti da
slue odabrane nareske, ali su u isto v r i j e m e b i l i stranci sa
u d n i m ukusom. John je uspio o d g o v o r i t i , " U b i e m o par
mravih dukela" sa tako m i r n i m izrazom lica da su svi
ljudi zastali, a zatim poli dalje g r o h o t o m se s m i j u i . John
duguje v e l i k i d i o o n o g to je nauio p o r o d i c a m a Preza
Sarabije, Preza Preza i Modesta Velasca, koje su ga
p r i m i l e , dopustile mu da s njima ivi i o r o d i l e se s n j i m
t i m e to su ga z a m o l i l e da bude k u m po j e d n o m od n j i
hove djece.
Ni od j e d n o g kratkog uvoda, p o g o t o v o ovako kratkog, ne
moe se oekivati da o b u h v a t i svu irinu i kompleksnost
savremenih a n t r o p o l o k i h izuavanja. Krajem XX stoljea,
Kraljevsko antropoloko udruenje imalo je preko 2.300
lanova a A m e r i k o antropoloko udruenje preko 11.000
l a n o v a . Francuska je takode imala bogatu i veoma utje
cajnu antropoloku kolu. M o d a j e n a j u z b u d l j i v i j e b i l o
irenje a n t r o p o l o g i j e u Latinskoj A m e r i c i i bivim evrop
skim k o l o n i j a m a , n a r o i t o Indiji i N o v o j G v i n e j i . Svaka od
11

t i h zemalja, skupa s i n d u s t r i j a l i z i r a n i m z e m l j a m a kao to

su Australija i Japan, poela je razvijati vlastite i n t e l e k t u
alne t r a d i c i j e i istraivake programe. O i g l e d n o vam ne
m o e m o p r u i t i prikaz a n t r o p o l o g i j e koji bi i blizu o b u h v a
t i o sve stavove i projekte k o j i m a se bave ti a n t r o p o l o z i .
Umjesto toga, pokuali smo na kratki uvod usmjeriti na
ona "krupna" pitanja koja z a o k u p l j a j u panju a n t r o p o l o g a
od poetaka te d i s c i p l i n e : po emu su ljudska bia j e d i n
stvena? Kako se grupe l j u d i - p o r o d i c a , klasa, p l e m e ,
nacija - o b r a z u j u i ta ih dri na okupu? Kakva je priroda
vjerovanja, ekonomske razmjene i pojedinca? Kako sve to
treba da istraujemo i shvatamo? I umjesto pokuaja da
vam p r u i m o uvid u ono to je "otrica" dananje a n t r o p o
loke teorije - jer bi ta slika sigurno zastarjela i m se
objavi - o d l u i l i smo da vas u p o z n a m o sa idejama koje
lee u k o r i j e n u d i s c i p l i n e , i sa m i s l i o c i m a koji su intelek
t u a l n i preci svih a n t r o p o l o g a .
U p r v o m p o g l a v l j u u v o d i m o vas u a n t r o p o l o g i j u tako to
vam pokuavamo dati predstavu tome ta rade
a n t r o p o l o z i . U sljedea dva, posmatramo k u l t u r u ( k o j o m
se, po t r a d i c i j i , bave A m e r i k a n c i ) i drutvo (to je pak b r i
tanska t r a d i c i j a ) , dva p o j m o v n a t o r n j a - b l i z a n c a na k o j i m a
poiva a n t r o p o l o g i j a . U naredna dva poglavlja g o v o r i m o
o s n o v n i m n a i n i m a na koje ljudska bia grade drutvene
veze, prvo putem krvi i braka, a z a t i m kroz vee drutvene
grupe kao to su pleme, etnika grupa i nacija. Posljednja
tri poglavlja d o t i u se pitanja e k o n o m i j e , religije i i d e n t i
teta, tema koja p r i v l a i generacije a n t r o p o l o g a i k o j i m a
su, kako nam se i n i , nastali n a j z a n i m l j i v i j i klasini
r a d o v i . M o r a l i smo izostaviti mnoge sjajne p o d - d i s c i p l i n e
kao to su medicinska a n t r o p o l o g i j a , a n t r o p o l o g i j a prava,
nauke i t e h n i k e . Svaka od n j i h bi za sebe lako mogla biti
tema nekog drugog kratkog uvoda i u t o m smislu m o e m o
vas samo m o l i t i da ovu k n j i g u shvatite kao uski otvor u
veoma irokim vratima i nadati se da e vas ona navesti da
istraujete mnogo d u b l j e .
12

Poglavlje 1
Spor u Donggu:
terenski rad i etnografija

Kao to se esto kae, ako hoete shvatiti ta je

a n t r o p o l o g i j a , gledajte ta a n t r o p o l o z i rade. Prije svega,
a n t r o p o l o z i se bave e t n o g r a f i j o m . Za k u l t u r n o g ili soci
j a l n o g a n t r o p o l o g a , etnografija je isto to i laboratorijsko
istraivanje za b i o l o g a , arhivsko za historiara, ili ankete
za sociologa. Etnografija se esto naziva - premda ne
posve p r e c i z n o - " u e s n i k i m posmatranjem", jer se zasni
va na naizgled jednostavnoj ideji da j e , ako hoete da
shvatite ta l j u d i n a m j e r a v a j u , n a j b o l j e da ih posmatrate
tako to ete se s n j i m a due v r i j e m e d r u i t i . Zbog toga
a n t r o p o l o z i po t r a d i c i j i nastoje da provedu dui vremenski
p e r i o d - ponekad g o d i n u dana bez prekida - u z a j e d n i c i
koju i z u a v a j u , da ive to slinije n j e n i m l a n o v i m a .
Upravo je taj pristup o d r e d i o nau d i s c i p l i n u i o d i j e l i o je
od d r u g i h drutvenih nauka. Istina, mi ni u kom sluaju ne
o d b a c u j e m o metode koji su t i p i n i za druge d i s c i p l i n e ,
kao to je upotreba u p i t n i k a ili p r i k u p l j a n j e k v a n t i t a t i v n i h
b i h e v i o r a l n i h podataka. A l i a n t r o p o l o z i ve dugo smatraju
da bi takav pristup izuavanju ljudskih bia doveo do
n e p o t p u n o g - ak i pogrenog - shvatanja l j u d i koje
i z u a v a j u , naroito ako se radi p r i p a d n i c i m a stranih ili
nepoznatih zajednica.
M o g l o bi se rei i da je terenski rad o n o to a n t r o p o l o g i j u
i n i r o m a n t i n o m . On je svakako jedan od elemenata koji
su nas d v o j i c u p r i v u k l i toj d i s c i p l i n i . Danas se terenski rad
a n t r o p o l o g a o d v i j a u o k r u e n j i m a koja nisu e g z o t i n a , na
13

primjer u TV stanicama u centru grada, o p i n s k i m sudovi

ma u m a l i m g r a d o v i m a , d i r e k c i j a m a preduzea i c r k v e n i m
z a j e d n i c a m a u p r e d g r a i m a koje naseljava srednja klasa.
A l i d o k je bila u p o v o j u , a n t r o p o l o g i j u su zanimala tzv.
" p r i m i t i v n a " drutva: relativno male, ne-zapadnjake zajed
nice gdje su drutvene institucije izgledale p r i l i n o
ograniene i jednostavne (to se pokazalo netanim), a
l j u d i k o n t a k t i r a l i g o t o v o i s k l j u i v o oi u o i . Smatralo se
da takva drutva a n t r o p o l o z i m a daju j e d n o s t a v n i j i uvid u
"elementarne" drutvene m e h a n i z m e , suprotne sloenim
m e h a n i z m i m a "modernog" (itaj zapadnog) drutva.
A n t r o p o l o z i m a se i n i l o i da naini ivota k o j i m ta manja
drutva ive brzo nestaju, a poto veina njih nije imala
pismo, da se mora h i t n o sauvati neki zapis za p o t o m s t v o .
Takva o r i j e n t i r a n o s t d i s c i p l i n e , i rana predanost p r i k u p l
j a n j u etnografskih podataka iz prve ruke, p o m o u
uesnikog posmatranja, dovela je antropologe do nekih
n a j u d a l j e n i j i h i n a j e g z o t i n i j i h mjesta na zemaljskoj k u g l i .
Najee je etnograf, koji je radio sam i i z o l i r a n o od osta
lih z a p a d n j a k a , izgledao vrlo hrabar. Ta izoliranost esto
je izazivala osjeaj otuenosti i usamljenosti, n a r o i t o u
ranim fazama terenskog rada. A l i gotovo svi a n t r o p o l o z i su
se v r e m e n o m u m a n j e m ili veem stupnju a s i m i l i r a l i u k u l
turu z a j e d n i c a koje su im b i l i d o m a i n i - n e k o l i c i n a n j i h ,
pria se, ak t o l i k o da su "postali u r o e n i c i " tako to su
p o t p u n o usvojili nain ivota svojih d o m a i n a i nikad se
nisu v r a t i l i k u i . Sve skupa, proces unoenja u terenski rad
moe biti izazovno i jedinstveno iskustvo, koje ljude
p r i v l a i a n t r o p o l o g i j i . Ponekad se i n i i da je uesniko
posmatranje najefikasniji nain da shvatimo pogled drugih
naroda na svijet i n j i h o v nain ivota i da o n o esto slui
kao provjera naih vlastitih p r e d u b j e d e n j a i v j e r o v a n j a .
Poeemo p r i o m koja govori ne samo t o m e kako rade
a n t r o p o l o z i , nego i ta je to karakteristino za a n t r o p o l o g i
ju kao d i s c i p l i n u . To je pria Peterovom terenskom radu
medu D o u D o n g g i m a i tome kako se zainteresirao za
a n t r o p o l o g i j u prava.
14

3. Ama Tife. Ama Tife je bio seoski starac koji je uvjeravao roake
ina Mone da e pravda biti zadovoljena na zasjedanju seoskih
poglavara. Osim to je bio nadaren sudac, ama Tife je bio vjet
vidar i strunjak za obrede.

Jedne noi sjedio sam u kui jednog prijatelja u Doro Ntiki, selu
gdje sam vrio terenski rad. U sobu je upao njegov roak, viui
da je njegovu snahu, enu po imenu ina Mone, napao mladi la
Ninde. urno smo otili do kue ine Mone da vidimo ta se
desilo. Ina Mone je sjedila na podu, a jedna strana lica bila joj
je obojena ljekovitom kremom na mjestu gdje je rekla da ju je
udario la Ninde. Pokazala nam je koulju koju je nosila i koja
se prilikom napada poderala. Njeni roaci su bili ljuti i govorili
su da idu da "uzmu koplja i naotre noeve", jer im se urilo da
se odmah osvete la Nindu. Ali svi su se smirili kad je ama Tife,
jedan od glavnih seoskih poglavara, doao da ih ubijedi da e
on i ostali poglavari iz Doro Ntike sazvati sud i podijeliti prav
du prema tradiciji. Sutradan ujutro to su i uinili. La Ninda su
doveli pred grupu poglavara, dok je to posmatrala veina se
ljana. Ina Mone je kao dokaze pokazala lice namazano lijekom
i poderanu koulju. La Ninde je priznao da je vikao na nju, ali
je poricao da ju je i dotakao. Uslijedila je nadahnuta i burna
15

drama, u kojoj su lanovi suda, predvoeni ama Pancijem,

prekorijevali Ninda i konano od njega izvukli priznanje.
Izreena mu je blaa kazna tako da je morao kleknuti pred ina
Monu i moliti je za oprotaj. Ona ga je, pak, simbolino udari
la po glavi, nakon ega je puten na slobodu.
Kasnije tog popodneva, priao sam sa prijateljem. Rekao sam:
"Zar nije grozno to to je la Ninde uradio, da tako napadne ina
Monu?" On mi je odgovorio: "Jeste. Ali, zna, on je zapravo
nijednom nije udario." Iznenadio sam se. "A odakle joj pode
rana koulja i onakvo lice?", pitao sam. "Zna," ree on, "svako
moe poderati koulju, a ko zna ta je ispod kreme." Bio sam
okiran. "Ali to znai da je la Ninde nevin. Zar to nije strano
nepravedno?" "Nimalo," odgovorio je. "Ono to je la Ninde mis
lio bilo je tanije od onog to se stvarno desilo." A zatim mi je
ispriao ono to su svi u selu znali, to su zapravo oduvijek
znali. Ina Mone je vidjela la Ninda kako se vrti oko la Fije,
mlade ene koja je bila vjerena za drugog mladia, koji tada
nije bio u Doro Ntiki. Ina Mone se poalila la Nindinoj majci,
koja je pak prekorila la Ninda. Bijesan to su ga otkrili, la Ninde
je otiao do ina Mone i prijetio joj - to je teak prekraj bon
tona - ali je zapravo nije napao.
To je pria stvarnom dogaaju u stvarnom svijetu, onako
kako ga je d o i v i o etnograf. Kako bi takav dogaaj z a b i l j e
i o i analizirao historiar ili sociolog? Kao prvo, za histori
ara koji prvenstveno radi sa arhivima ili sudskim zapisima,
sluaj la N i n d i n o g napada na ina M o n u ostao bi posve
n e v i d l j i v . Dou Donggi ne zapisuju sporove koje su rijeili
seoski p o g l a v a r i , tako da se ovaj sluaj, kao ni v e l i k a
veina sluajeva ne bi p o j a v i o u o b l i k u do koga moe
d o p r i j e t i historiar to radi u a r h i v u . ak bi i historiar
koji prihvata etnografske metode antropologa i zapisuje
usmene historije teko dopro do t o g sluaja, jer je medu
p r i p a d n i c i m a D o u Dongga prihvaen o b i a j da se sporu
nikad ne razgovara nakon to se rijei. Peter ga je mogao
z a b i l j e i t i i istraiti ta on znai samo zato to je bio na
licu mjesta u v r i j e m e kada je spor i z b i o .
16

Kako bi se sociolog ili k r i m i n o l o g mogao upoznati sa o v i m

sluajem? lako neki s o c i o l o z i i k r i m i n o l o z i vjeto koriste
etnografske metode, oni se mnogo ee oslanjaju na
ankete, u p i t n i k e i analizu z v a n i n i h statistika. I opet, za
one koji se oslanjaju na zvanine statistike podatke ovaj
sluaj bio bi posve n e v i d l j i v . La N i n d i n "napad" bi se
mogao p o j a v i t i kao "jedan podatak" u anketi sporovima u
z a j e d n i c i koju bi vrio sociolog. Ali p r i l i n o je nevjerovatno
da bi anketa bila f o r m u l i r a n a tako vjeto da dopre iza
povrinskih podataka t o m sluaju i l i , to je jo v a n i j e ,
da o t k r i j e p o i m a n j e da je osuda la N i n d a za z l o i n koji
nije p o i n i o "tanija od onog to se stvarno desilo". Da je
sluaj z v a n i n o z a b i l j e e n , istraivai ( u k l j u u j u i i
antropologe) koji se oslanjaju na takve podatke vjerovatno
bi pretpostavili da je la N i n d i n sluaj bio o b i a n napad,
to bi navelo na veoma n e p o t p u n e , ako ne i pogrene
z a k l j u k e drutvu D o u Dongga.
Pa ta bi o n d a ovaj sluaj mogao z n a i t i za etnografa?
Kako bi a n t r o p o l o g mogao analizirati ovaj dogaaj i
nauiti neto tome ta D o u Donggi misle i kako se
ponaaju? Prvo, nakon m n o g i h postavljenih pitanja, Peteru
je postalo jasno da taj sluaj ima v r l o malo veze sa samim
napadom a mnogo sa potovanjem institucije braka. Zato
se ina M o n e alila la N i n d i n o j majci zbog njegovog aikovanja sa la Fijom? Zato to je ina M o n i b i l o u interesu da
zatiti integritet zaruka, naroito zaruka koje je u g o v o r i l a
p o r o d i c a ama Pancija. Zato? Zato to je kerka ina M o n e
bila vjerena sa sinom ama Pancija, a drugi ama Pancijev
sin je bio vjeren sa la F i j o m !
Tako je Peter spoznao da u sporovima (makar medu Dou
Donggima) stvari esto nisu onakve kakve i z g l e d a j u . Sluaj
"napada" bi zapravo mogao biti sluaj "otuenja n a k l o n o
sti". ta je o m o g u i l o da se to shvati? Kao p r v o , Peter je
bio tu kao svjedok dogaaja, to ne bi b i l o mogue da nije
proveo skoro dvije godine u t o m selu. Mogunost da se
posmatraju n e o b i n i , jedinstveni d o g a a j i , jedna je od
17

glavnih prednosti etnografskog metoda. Vano je takode

imati na umu da je Peter mogao posmatrati ovaj sluaj od
poetka ne samo zato to je dugo i v i o u Doro N t i k i , nego
zato to je tamo i v i o stalno, kao lan drutva. Za dogaaj
je saznao ne zato to je t r a i o podatke s p o r o v i m a , ak ni
zarukama, nego zato to je sluajno priao sa p r i j a t e l j i m a
u susjednoj k u i , dugo nakon to se zavrio k o n v e n c i o n a l n i
"radni dan". Upravo ta otvorenost za sluajna o t k r i a daje
etnografskom metodu snagu i fleksibilnost, koje se ne
mogu postii izrazito d e d u k t i v n i m m e t o d i m a drutvenih
nauka kao to su ankete ili statistiko istraivanje.
Zapravo, esto se deava da a n t r o p o l o z i p o n u vriti
znaajna istraivanja n e p r e d v i e n i m t e m a m a . Premda
neke teme ponesemo sa sobom na teren, ima i o n i h koje
nam nametnu stvarne o k o l n o s t i i dogaaji iz svakodnevnog
ivota t a m n o n j i h l j u d i . Kad je p o l a z i o za I n d o n e z i j u ,
Peter nije namjeravao izuavati kako se tamo rjeavaju
sporovi, ali isto tako nije mogao ni prenebregnuti p r i l i k u
za izuavanje na koju je naiao te v e e r i . Nasuminost
etnografskih uspjeha nadomjeta d u i n a vremena koje
dobar etnograf provede na t e r e n u ; v r e m e n o m e m o , nadati
se j e , sluajno naii na veinu znaajnih drutvenih pojava.

4. Jedan sudac u plemenu Dou Donggo. Ovo je ama Balo, drugi

istaknuti poglavar Dou Donggoa, dok se bavi rjeavanjem spora.
Rjeavanje sporova kod Dou Dongga, slino pravu u mnogim
malim drutvima, stavlja naglasak na konsenzus i popravljanje
naruenih drutvenih odnosa a ne na presudu krivici ili nevinosti
po sistemu "pobjednik nosi sve".

Poto je dugo posmatrao svakodnevni i v o t u Doro N t i k i ,

Peter je shvatio da je u o v o m sluaju n e o p h o d n o gledati
dalje od povrinskih dogaaja, i da su pitanja kao to je
vjerenika vjernost osjetljiva, ak i eksplozivna tema u
z a j e d n i c i . D r u g i m r i j e i m a , nakon vie od godine dana
ivota u t o j z a j e d n i c i , Peter je imao bogat i iznijansiran
kontekst u koji je mogao smjestiti dogaaje u o v o m
sluaju. Nepodudarnost izmeu o n o g emu se naizgled
radi u o v o m drutvenom dogaaju i o n o g emu se
"stvarno" radi g o t o v o je nemogue prepoznati bez konteks
ta koji se saznaje iskustvom, to o m o a v a etnografski
terenski rad. To je jedna od prednosti na koju se
a n t r o p o l o z i po t r a d i c i j i oslanjaju kad pokuavaju da razu
m i j u o n o to su istraivali i z b o g toga je dugotrajnost tako
19

vana za t r a d i c i o n a l n i etnografski rad na terenu - esto i

do d v i j e godine za poetno izuavanje. tavie, Peter je
mogao o t k r i t i emu se "stvarno radi" u t o m sluaju zato
to mu je dug boravak u selu o m o g u i o da stekne povje
renje seljana, koji su b i l i v o l j n i da mu se povjere i objasne
dogaaje i m o t i v e ispod povrine. Poto je ve dugo imao
srdaan odnos sa l j u d i m a u selu - p r i j a t e l j e , da tako
kaem - Peter je mogao u p o r n o postavljati pitanja koja
seu ispod povrine i p r o c j e n j i v a t i sadraj o d g o v o r a koje
je d o b i j a o .
Kakve i m p l i k a c i j e moe za a n t r o p o l o g a imati o n o to je
nauio iz ovog sluaja? Svaki etnografski opis barem
i m p l i c i t n o uestvuje u m e u - k u l t u r a l n i m p o r e d e n j i m a ,
koja t a k o d e z a n i m a j u a n t r o p o l o g e . A n t r o p o l o g i j a ve dugo
p o v e z u j e opise l o k a l n i h vjerovanja i o b i a j a sa kategorija
ma od u n i v e r z a l n o g , o p e l j u d s k o g znaaja. Sluaj la
N i n d e nagnao je Petera da dovede u pitanje svoje p o i m a
nje pravnih kategorija kao to su "dokaz" i "odgovornost",
kao i pitanje univerzalnosti same ideje "pravde". ta znai
to to su p r a k t i n o svi u selu znali da su f i z i k i d o k a z i
koje je p o d n i j e l a ina M o n e l a n i , a ipak ih prihvatili? ta
bi m o g l o z n a i t i za nae p o i m a n j e odgovornosti i k r i v i c e
to to je la N i n d e mogao biti osuen za o n o to je mogao
uraditi a nije, a ne za ono to je stvarno u r a d i o , a da seljani
ne misle da je on rtva prevare ili nepravde? A k o se
d o k a z i m a i o d g o v o r n o u moe baratati na taj n a i n , ta
to znai ako hoemo da saznamo ta pravda znai ljudskim
b i i m a openito? U p r a v o to p r o i m a n j e s p e c i f i n o g i
o p e n i t o g , l o k a l n o g i u n i v e r z a l n o g , daje vrijednost
a n t r o p o l o g i j i kao drutvenoj n a u c i . Jer, mi se ne b a v i m o
samo b i l j e e n j e m "obiaja i manira" l j u d i irom svijeta; mi
stalno d o v o d i m o naa saznanja o d r e e n i m mjestima u
vezu sa o p t i j i m shvatanjem t o m e ta znai biti ljudsko
bie. U sljedeem p o g l a v l j u rei emo neto vie t o m e .

20

Terenski rad: strategije i praksa

Trebalo bi biti o i g l e d n o da je z b i l j a sveobuhvatan opis
kulture i j e d n o g drutva daleko iznad mogunosti ak i sto
tine istraivaa. Etnograf ide na teren s n a m j e r o m da
izuava odreen aspekt drutvenog i v o t a , od e k o l o k o g
p r i l a g o d a v a n j a do lokalne t e o l o g i j e , odnosa medu s p o l o v i
ma, p o l i t i k e m o b i l i z i r a n o s t i u narodu i t d . (vidi uokvireno).
Etnograf ne z a p o i n j e takav posao n e p r i p r e m l j e n . O n o to
etnografi treba da znaju isto je t o l i k o r a z n o l i k o i aroliko
kao i istraivanje koje vre. Veina a n t r o p o l o g a p o i n j e
pripreme viegodinjim i z u a v a n j e m historije i ranije etno
grafske literature oblasti koju ele istraivati. Poto
a n t r o p o l o z i smatraju da je n e o p h o d n o da na terenu govore
j e z i k o m l j u d i koje izuavaju bez p o m o i p r e v o d i o c a , etno
graf mora p r i l i n o teno g o v o r i t i n e k o l i k o j e z i k a . Pored
tako opte p r i p r e m e , etnografi se o b i n o o b u a v a j u u
s p e c i j a l i z i r a n i j i m oblastima to se bave p i t a n j i m a to nam
jeravaju istraivati. Na p r i m j e r , istraiva koji namjerava
izuavati medicinsku upotrebu b i l j a medu stanovnitvom
A m a z o n a , ne samo da treba nauiti m n o g o toga k o n v e n
c i o n a l n o j b o t a n i c i , nego se treba i u p o z n a t i sa n a i n o m na
koji razni narodi kategoriziraju i koriste b i l j k e . A n t r o p o l o z i
su uvijek a n t r o p o l o z i neega i nekog mjesta: John je
a n t r o p o l o g religije i Srednje A m e r i k e ; Peter je a n t r o p o l o g
prava i j u n e A z i j e .
Prvi zadatak etnografa je da se ukotvi u z a j e d n i c i . To je
esto dugotrajan i teak proces, t o k o m kojeg je propao
p r i l i a n broj projekata. Kad etnograf nade izvor sredstava
za projekat, esto treba o b e z b i j e d i t i raznorazne d o z v o l e
od raznih nivoa vlade, l o k a l n i h istraivakih institucija i
z a j e d n i c e koja e mu biti d o m a i n . Zato ponekad proe i
vie od g o d i n e dana prije nego to etnograf i kroi na
mjesto gdje eli o b a v l j a t i terenski rad. Jedan kolega, koji
je vrio istraivanje u d i r e k c i j i jedne velike industrijske
k o m p a n i j e morao je ekati da njegov p r i j e d l o g pregledaju
21

est e t n o g r a f i j a ! ! !
Da biste stekli predstavu tome koliko narodi i mjesta izuavaju
antropolozi evo, bez naroitog reda, naslova est etnografija sa
vrlo kratkim opisima:
Jedemo u rudnicima a rudnici jedu nas je opis, Juna Nasha,
bolivijskih rudara kositra i naina na koji transnacionalni
ekonomski procesi utiu na njihov ivot (1979.)
Vrijeme zraka i vrijeme ivota autorice Sharon Traweek pria je
svijetu visokoenergetskih fiziara.
Tuhami: portret jednog Marokanca Vincenta Crapanzano-a
etnografska je biografija koja govori njegovom susretu sa
"nepismenim izraivaem ploica koji misli da je oenjen
vjeticom sa nogama kamile." (1980.)
U carstvu dijamantske kraljice Anne Tsing studija je politike i
kulturalne marginalnosti, koja povezuje stanovnike Bornea sa
indoneanskom dravom i globalnom politikom "moderni
zacije" (1993.).
Zona kanalisanja: amerika spiritualnost u dobu zebnje
Michaela F. Browna sjajan je pogled u ivote i doivljaje
"kanalizatora" novog doba i na njihovo mjesto u amerikom
duhovnom ivotu (1997.)
Meduzina kosa Gananatha Obeyesekere govori saznanjima iz
psihoanalize i povezuje ih sa "linim simbolima i vjerskim
iskustvom" ekstatinih sveenika Sri Lanke (1981.).

advokati te k o m p a n i j e prije nego to je smio i ui u zgradu

da s nekim p o p r i a . Kad stignu sve d o z v o l e , etnografi se
suoavaju sa istim p r o b l e m i m a kao i svako ko se naseljava
u novoj z a j e d n i c i , p r o b l e m i m a koji su jo tei z b o g nepoz
navanja j e z i k a i izazova svakodnevnog ivota na mjestima
gdje nema pogodnosti na koje smo navikli kod kue : stru
j e , k u n o g v o d o v o d a , niti lakog pristupa d o k t o r i m a , vijesti
ma ili z a b a v i . M n o g i a n t r o p o l o z i rade u gradovima ili
p r e d g r a i m a Evrope i Sjeverne A m e r i k e , gdje je priroda t i h
izazova d r u g a i j a . N i j e d a n od nas ne bi se rado m i j e n j a o
sa kolegama za koje znamo da su radili sa n a r k o m a n i m a u
panskom Harlemu ili sa najviim r u k o v o d i o c i m a m u l t i
nacionalne k o r p o r a c i j e u F i l a d e l f i j i .
22

Etnograf se suoava i sa mnogo d e l i k a t n i j i m potekoama.

Lokalni m o n i c i ponekad pokuavaju iskoristiti etnografa
kao nagradu ili zalog u m e u s o b n o m suparnitvu. l a n o v i
z a j e d n i c e mogu imati p r e u v e l i a n u predstavu t o m e ta
etnograf moe za njih u i n i t i , i u p o r n o mu postavljati zah
tjeve k o j i m a ovaj ne moe u d o v o l j i t i . U isto v r i j e m e , etno
grafu esto p r i i n j a v a v e l i k u radost to to sklapa nova prija
teljstva i u z b u e n j e to v i d i i radi stvari koje inae ne bi
nikad v i d i o ni radio. Kao svakodnevno iskustvo, terenski
rad moe biti pun e m o c i o n a l n i h uspona i padova koji se
naglo s m j e n j u j u . U sutini, bavljenje e t n o g r a f i j o m je
zapravo isto to i uesniko posmatranje. Etnograf ima
najvie ansi da se u k o t v i ako ivi medu l j u d i m a jedne
z a j e d n i c e onako kako ive i o n i .
D i j a l o g je okosnica etnografije, lako a n t r o p o l o z i mogu
koristiti niz tehnika da bi doli do podataka i z a b i l j e i l i i h ,
intervju je daleko n a j v a n i j a . Intervjui se po formalnosti
mogu kretati od veoma struktuiranih seansi u k o j i m a se
postavljaju pitanja starosjedilakim s t r u n j a c i m a , do z a p i
sivanja b i o g r a f i j a , n e z v a n i n i h razgovora, ili sluajne prie
t o k o m n e p r e d v i e n o g susreta. U k r a j n j e m ishodu, k l j u
etnografskog uspjeha je u b o r a v l j e n j u medu l j u d i m a , jer ih
tako m o e m o posmatrati, p r a t i t i , iskoristiti sluajni
d o g a a j . Osim naizgled jednostavnih intervjua i d i j a l o g a ,
etnografi koriste i niz s p e c i j a l i z i r a n i j i h t e h n i k a . A u d i o
snimci govora i m u z i k e , fotografije, f i l m , crtanje,
genealogija, pravljenje mapa, popis stanovnitva, arhivsko
istraivanje, p r i k u p l j a n j e predmeta materijalne k u l t u r e ,
b o t a n i k i h i drugih p r i r o d n i h uzoraka - sve su to tehnike
koje etnograf moe u p o t r i j e b i t i , zavisno od o d r e e n o g
istraivakog projekta.
O d l a z a k sa terena moe biti gotovo isto t o l i k o teak k o l i k o
i d o l a z a k : kada se ima na umu t r u d k o j i ste u l o i l i da se
o d o m a i t e u nekoj z a j e d n i c i , rastanak sa p r i j a t e l j i m a i sad
p o z n a t i m n a i n o m ivota moe biti tuan.Na i n t e l e k t u a l
nom n i v o u , esto vas proganjaju brige tome da li ste
23

Jo est etnografija !!!

Po prirodi Marilyn Strathern, iji je rad na pitanjima spola i
razmjene u Papui Novoj Gvineji veoma cijenjen, bavi se
engleskim srodstvom u XX stoljeu (1992.)
Kukuruz je naa krv Alana Sandstroma istrauje asteku teologi
ju Nahua i njene veze sa etnikim identitetom (1991.)
Zlatni jaram Rebecce French, koja je i pravnik i antropolog,
majstorski je prikaz budistike kosmologije i njenog odnosa sa
tradicionalnim tibetanskim pravnim sistemom (1995.)
Geia Lize Dalby; autorica se obuavala za geiu u Kyotu tako
da ova knjiga prua izvrstan uvid u "svijet vrba" (1983.).
Nagovori vjetiinog zanata je djelo u kojem se autor Tanya
Luhrman bavi svijetom vjetica i arobnjaka u savremenoj
Britaniji i istrauje njegove implikacije u kontekstu modernog
drutva (1989.).
Javanska igra sjenki, javanska bia. Autor Ward Keeler nekoliko
godina je ivio sa javanskim lutkarom i napisao je ovaj
izvanredan prikaz te drevne umjetnike forme, ljudi koji se
njome bave i njenog mjesta u savremenoj kulturi (1987.).

zaista zavrili istraivanje svoje teme - brige za koje esto

ima razloga. U izvjesnom smislu, nijedan etnografski
istraivaki projekat nikad nije istinski zavren; uvijek se
moe saznati jo poneto, proiriti vremenski ili prostorni
o b i m z n a n j a , saznati vie detalja. Etnografa na odlasku
esto mue epistemoloke zebnje, kao to su one k o j i m a
emo vie g o v o r i t i u sljedeem o d l o m k u . Ipak, ponekad se
moe proglasiti kraj. Peter se sjea kako je svojoj analizi
n a r o i t o sloenog spora priao j e d n o m p r i j a t e l j u koji je
bio jedan od glavnih poglavara D o r o N t i k e . Njegov p r i j a
telj se nasmijao i udarivi ga po b u t i n i rekao, "Stvarno ti je
jasno kako ovdje stvari i d u ! Ipak izgleda da nisi uzalud
proveo o v d j e zadnje dvije g o d i n e ! "
Kritike e t n o g r a f s k o g terenskog r a d a
I pored svih v r l i n a etnografskog terenskog rada, ne bismo
htjeli da steknete utisak da je to n a j b o l j i metod za svako
24

istraivanje u drutvenim naukama, niti da je uesniko

posmatranje j e d i n i metod koji koriste a n t r o p o l o z i . Terenski
rad ima i z n a a j n i h m e t o d o l o k i h i epistemolokih slabosti.
Terenski rad sa sobom nosi i jedinsvene etike d i l e m e .
Upravo se prednosti klasinog etnografskog istraivanja
ponekad pokazuju kao njegove slabosti. Jedan od problema
vezanih za uesniko posmatranje je iskuenje, za etno
grafa, da prikae z a j e d n i c u u izvjesnoj vremenskoj i pros
t o r n o j i z o l i r a n o s t i . M n o g i etnografi, naroito u "klasinim"
opisima iz tridesetih i etrdesetih g o d i n a , koristili su neto
to se kasnije nazvalo etnografskom sadanjicom, u k o j o j
su se z a j e d n i c e prikazivale zamrznute u v r e m e n u , van
ikakvog historijskog konteksta, i bez ikakve veze sa susjed
nim drutvima ili dravama u k o j i m a su se nalazile. Na
primjer, u j e d n o m od n a j c j e n j e n i j i h klasika, M i , T i k o p i j e
Raymonda Firtha, o r g a n i z a c i j a drutva i t r a d i c i o n a l n a
religija T i k o p i j a o p i s u j u se bez s p o m i n j a n j a i n j e n i c e da je
p o l o v i n a stanovnitva nedugo prije toga prihvatila
hrianstvo. A n t r o p o l o g e zaista ponekad zanese ljubav
prema vlastitom poslu i vrijednost "neiskvarenih" t r a d i c i j a
drutva, mnogo vie nego sami l j u d i . Jedan na p r i j a t e l j
posjetio je T i k o p i j e dvadesetak godina nakon to je Firth
tamo i v i o ; o d v e l i su ga do jedne peine kraj mora gdje su
se p r i n o s i l e rtve b o g o v i m a stare religije. Kad je v i d i o
jednu staru r t v u , pitao je v o d i a ko ju je tu ostavio, i
reeno mu j e , "Ostavio ju je Fossi". T i k o p i j e su, naravno,
g o v o r i l i "Fossi" umjesto " F i r t h " . Etnografi se ne uspijevaju
uvijek sauvati od iskuenja da r o m a n t i n o d o i v l j a v a j u
razliitost l j u d i koje i z u a v a j u . Druga kritika "etnografske
sadanjice" odnosi se na t e n d e n c i j u etnografa da piu u
sveznajuem treem licu j e d n i n e , kao da o n i nisu sami
traili podatke koje p r i k a z u j u . Bilo to d o b r o ili ne, u zad
njih deset godina p o j a v i o se novi v i d etnografije koji nas
t o j i i prenijeti line d o i v l j a j e etnografa i prikazati same
podatke.

25

Uesniko posmatranje - koje se o d l i k u j e d u g o t r a j n i m i

i n t e n z i v n i m d r u e n j e m sa relativno m a l i m grupama ljudi moe etnografu o m o g u i t i da d u b o k o zadre u sloenosti i
finese drutvenog ivota z a j e d n i c e . No k o l i k o je taj ivot
t i p i a n za vee drutvene i kulturne cjeline? Samo na
osnovu uesnikog posmatranja Peter ne bi mogao rei do
koje su mjere vjerovanja i vrijednosti koje je o t k r i o u
sluaju la N i n d e t i p i n i za Dou Dongge o p e n i t o , ili za
oblast Bime, I n d o n e z i j e , ili Jugoistone A z i j e . Kad pristu
pamo t o m p r o b l e m u , moramo se p o n o v o podsjetiti da je
etnografija nepotpuna bez m e d u - k u l t u r a l n i h poredenja
koja daju k o m p a r a t i v n i prostorni ili vremenski kontekst za
jedinstveni etnografski opis. tavie, kad d o e do pitanja
historinosti i generalizacije, a n t r o p o l o z i esto koriste
metode srodnih d i s c i p l i n a kao to su historija, p s i h o l o g i j a i
sociologija.
N e p r e k i d n o se postavljaju i pitanja "objektivnosti"
podataka s k u p l j e n i h putem uesnikog posmatranja. Kada
hemiar pone analizirati uzorak, moe koristiti Spektro
skop. Kao i svaki nauni instrument, Spektroskop se moe
k a l i b r i r a t i tako da naunik moe biti relativno siguran da
e se podaci p r i k u p l j e n i p o m o u j e d n o g spektro-skopa
m o i porediti sa p o d a c i m a p r i k u p l j e n i m p o m o u spektroskopa u d r u g o m vremenu i prostoru. Ali ta - i l i , b o l j e ,
ko - je instrument za p r i k u p l j a n j e podataka u antropologiji?
O i g l e d n o , to je etnograf, a k a l i b r i r a t i ljudsko bie daleko
je tee nego Spektroskop. Svaki etnograf je jedinstvena
osoba, p r o i z v o d jedinstvenog o d g o j a i naobrazbe, ispunjen
svim o n i m psiholokim p r e d i s p o z i c i j a m a - skrivenim i
o i g l e d n i m - koje ine svako ljudsko bie. Bilo je poz
natih primjera gdje su dva antropologa izuavala istu
z a j e d n i c u ali dola do veoma r a z l i i t i h podataka n j o j . Pa
kako moemo p o m i r i t i n e m i n o v n u subjektivnost
uesnikog posmatranja sa e l j o m za k a l i b r i r a n o m j e d n o obraznou p r i k u p l j a n j a podataka? Kratak odgovor je da
ne m o e m o , i upravo se po t o m e , vie nego b i l o emu
26

d r u g o m , drutvene nauke poput a n t r o p o l o g i j e r a z l i k u j u od

p r i r o d n i h nauka poput hernije, bez o b z o r a na n j i h o v e
probleme sa posmatrakim predrasudama.
M o e li se prevazii p r o b l e m etnografske subjektivnosti?
Korijeni uesnikog posmatranja kao t i p i n o g
antropolokog metoda seu do kraja prolog stoljea, kada
su se n j i m e pokuale rijeiti v a r i j a c i j e u pouzdanosti opisa
ne-zapadnjakih naroda. Poto nisu b i l i z a d o v o l j n i oslanja
njem na prie p u t n i k a , misionarske opise i zvanine
k o l o n i j a l n e izvjetaje " o b i a j i m a i m a n i r i m a " , W.H.R.
Rivers, Bronislaw M a l i n o w s k i , Franz Boas i drugi osnivai
savremene profesionalne a n t r o p o l o g i j e insistirali su na
p r i k u p l j a n j u etnografskih podataka iz prve ruke, kako bi se
prevazile predrasude posmatraa. U izdanju Biljeki i
pitanja a n t r o p o l o g i j i Kraljevskog antropolokog instituta
iz 1 9 5 1 . g o d i n e , n e u p u e n i m a se kae da su "amateri bez
naobrazbe iz a n t r o p o l o g i j e ... skloni pretpostaviti da su
bez predrasuda. No to je daleko od istine; bez naobrazbe,
n j i h o v o posmatranje e sasvim sigurno ometati u n a p r i j e d
stvoreni mentalni stavovi." Standardizirane kategorije za
p r i k u p l j a n j e podataka, kao to su one predstavljene u
Biljekama i p i t a n j i m a , stvorene su u pokuaju da se prevazidu predrasude posmatraa i o m o g u i poredenje
podataka koje su p r i k u p i l i razni etnografi. Tridesetih godina,
neki ameriki etnografi otili su tako daleko da su se prije
odlaska na teren ak i podvrgavali psihoanalizi u
pokuaju da "kal i bri raj u" instrument za p r i k u p l j a n j e
podataka, no od te prakse se brzo odustalo.
Ostali znaajni pokuaji da se prevaziu ti epistemoloki
p r o b l e m i bila su p o n o v n a izuavanja i izuavanja koja su
vrile ekipe etnografa. ovjek bi p o m i s l i o da bi nauni
pristup p r i k u p l j a n j u etnografskih podataka podstakao
antropologe da iznova izuavaju zajednice koje su ranije
istraili drugi etnografi, kako bi s p r i j e i l i n j i h o v u subjek
tivnost ili predrasude. Ali to nije tako esto. U izvjesnoj
27

m j e r i , razlog tome je to su a n t r o p o l o z i m i s l i l i da se h i t n o
m o r a j u baviti "etnografijom spaavanja". M n o g i smatraju
da veina m a n j i h drutava i t r a d i c i o n a l n i h naina i v o t a u
svijetu brzo nestaje i da je v a n i j e registrirati one koji se
nikad nisu izuavale nego p o t v r i v a t i rezultate koji su ve
p r i k u p l j e n i . M o r a se priznati i to da je mnoge antropologe
na teren p r i v u k l a r o m a n t i n a slika usamljenog,
neustraivog istraivaa, i da se o n i m a koji su izuavali
ranije neizuavane stvari pripisivala neizreena etnografska
"mukost". Sve u svemu, postoji r a z u m l j i v premda netaan
osjeaj vlasnitva, od strane etnografa, nad " n j e g o v i m " ili
" n j e n i m n a r o d o m " , z b o g koga je j e d n o m etnografu v r l o
teko "ii u krivolov" na " t e r i t o r i j u " drugog. Konano, etno
grafi koji su radili u z a j e d n i c a m a to su se ranije izuavali
rijetko su pristupali istim z a j e d n i c a m a i b i l i zainteresirani
za sasvim ista teoretska i etnografska pitanja kao n j i h o v i
p r e t h o d n i c i . A poto se drutva mogu m i j e n j a t i brzo, vre
mensko rastojanje ak i od n e k o l i k o godina i z m e u
poetne studije i sljedee t a k o d e oteava provjeru etno
grafske o b j e k t i v n o s t i p o m o u p o n o v n o g izuavanja.

Odnedavno, neki antropolozi tvrde da je pitanje "objek

tivnost" pogreno. Nae predrasude, t j . nae drutvene i
historijske prilike, jesu ono to nam daje stanovite, i
otuda predstavlja sredstvo kojim se otvoreno moramo
koristiti prilikom tumaenja podataka. Drugi tvrde da je
svaki oblik prikazivanja zapravo ispoljavanje moi i kon
trole. Ovim kritiarima cijela oblast etnografskog opisiva
nja je sumnjiva, dokle god postoji asimetrija moi izmeu
posmatraa i posmatranog. Ovakve kritike dovele su do
novih stilova u etnografskom pisanju. Nasuprot jeziku
sveznajue objektivnosti kojim se odlikovala ranija etno
grafija, neki sada vie vole da izdaju relativno neureene
tekstove koji govore mnotvom "glasova", pored etnografovog. Drugi etnografi usvojili su "autobiografskiji" stil
izraavanja, gdje etnografov ivot i odnosi sa njenim ili
njegovim temama postaju centralna tema etnografskog
djela. Na izvjestan nain, moda smo napravili puni krug i
vratili se pripovije-danju putnika. Naalost, ispostavilo se
da je malo etnografa podjednako zanimljivo koliko i narodi
koje izuavaju.

S vremena na v r i j e m e , o d r e e n u z a j e d n i c u izuava ekipa

istraivaa, d i j e l o m da bi istraivanje b i l o sveobuhvatnije
a d i j e l o m da bi se e l i m i n i s a l e predrasude p o j e d i n a n o g
posmatraa. U "Projektu M o d j o k u t o " uestvovalo je sedam
drutvenih naunika (uglavnom antropologa), koji su,
p o e t k o m pedesetih g o d i n a , i z u a v a l i gradi u centru Jave,
dok je meksiki grad Zinacantan bio serijska tema desetina
etnografskih izuavanja ezdesetih i sedamdesetih g o d i n a ,
pod n a d z o r o m Evona Vogta. Z b o g p r o b l e m a sa finansiranjem i l o g i s t i k o m , takve projekte je teko o r g a n i z i r a t i i
zbog toga su r i j e t k i . Ipak, u nekim z e m l j a m a , pogotovo u
M e k s i k u i Japanu, etnografi su i n s t i t u c i o n a l n o skloni da
rade u t i m o v i m a , koji se o b i n o sastoje od grupe postd i p l o m a c a pri kraju studija, koje p r e d v o d i n j i h o v profesor.
Usprkos t o m e , nije jasno da li su podaci koje su p r i k u p i
t i m o v i istraivaa bitno o b j e k t i v n i j i od o n i h koje su
sakupile grupe.

Ipak, zar nije krajnje oholo tvrditi da dajemo konaan

prikaz drugog naroda, ak i kad se on zasniva na dugom
"uesnikom posmatranju"? I zar nije problematino to to
su veina etnografa zapadnjaci dok velika veina subjekata
njihovih posmatranja nisu? To je, u izvjesnoj mjeri, prob
lem koji sam sebe ispravlja: antropologiju studira sve vie
studenata koji nisu sa Zapada i sve vie zemalja razvija
vlastite tradicije i stilove antropolokih istraivanja. Na
primjer, najvie djela iz etnografije meksikih zajednica
napisali su Meksikanci, na panskom, to nije bio sluaj
prije dvadeset godina. Isto vai i za spol: ene, koje su
napisale najvie skoranjih doktorata u amerikoj
antropologiji, esto se bave izuavanjem ena, i u svojoj
zemlji i van nje. Isto tako, niz ne-zapadnih etnografa
poeo se okretati izuavanju zapadnih drutava. Disciplina
u cjelini moe samo imati koristi od nove perspektive.

28

29

Konano, opis amerikog drutva koji je dala Alexis de

T o q u e v i l l e jo uvijek nije prevazila nijedna opservacija
nekog A m e r i k a n c a . Isto tako, a n t r o p o l o z i ve dugo misle
da je "perspektiva stranca" koju oni unose u predmet
istraivanja jedna od glavnih prednosti etnografskog meto
da. Osoba koja izuava svoju vlastitu kulturu isto je to i
riba koja pokuava opisati v o d u . Dok je neko iznutra u
stanju da p r i m i j e t i tanane lokalne v a r i j a c i j e , stranac e
p r i j e p r i m i j e t i t i preutna znanja koja l o k a l n i l j u d i u z i m a j u
zdravo za gotovo kao "zdrav razum" ili "prirodne" kate
gorije miljenja. Etnografov status stranca se tako moe
smatrati i v r l i n o m i m a n o m , ak i v r l i n o m koja je k l j u n a
za uspjean rad.
Etika e t n o g r a f i j e
Priroda etnografskog rada je takva da istraiva gradi
jedinstvene odnose sa ljudima koje izuava, sa institucijama
i vladama koje su mu d o m a i n i , i sa kolegama. Kako je
a n t r o p o l o g i j a sazrijevala, moralna pitanja koja p r o i z i l a z e
iz t i h odnosa postajala su razlog za zabrinutost. Razna
profesionalna udruenja raspravljala su njima i
uspostavila normative m o r a l n o g ponaanja. Za istraivae
na t e r e n u , prvi imperativ je da se uvjere da n j i h o v o
istraivanje ne teti l j u d i m a koji se i z u a v a j u . Na primjer,
John je sa j e d n i m kolegom napisao historiju j e d n o g grada
Maja u G v a t e m a l i . U prikazu knjige, jedan geograf doveo
je u pitanje n j i h o v u strunost i p o l i t i k o o p r e d j e l j e n j e tako
to je p r i m i j e t i o da se u k n j i z i ne s p o m i n j e i ne k r i t i k u j e
osnivanje v o j n o g garnizona u gradu osamdesetih godina
XX stoljea. Naravno da su John i njegov kolega znali za
prisustvo vojske (1 9 7 9 . godine jedan pijani v o j n i k pucao je
iz m i t r a l j e z a na kuu u k o j o j je John spavao). M e u t i m ,
o n i nisu htjeli u k n j i z i g o v o r i t i vojsci jer b i , i m a j u i u
v i d u p o l i t i k u situaciju u Gvatemali u to v r i j e m e i n j i h o v u
tijesnu saradnju sa izvjesnim p o j e d i n c i m a i p o r o d i c a m a u
gradu, kritika vojske mogla dovesti do o d m a z d e nad
30

n j i h o v i m p r i j a t e l j i m a . Slino t o m e , Peter u svom prikazu a

N i n d i n o g napada koristi pseudonime, da bi zatitio anoni-mnost strana k o j i m a govori - to je p r i l i n o u o b i a
jena praksa medu a n t r o p o l o z i m a . Poput ostalih antropologa,
i on koristi pseudonime za mjesta u k o j i m a je radio.
Etnografi su neprestano u m o r a l n o j d i l e m i kada o d r e u j u
mjeru u k o j o j treba aktivno da utiu na drutveni, vjerski
ili p o l i t i k i i v o t z a j e d n i c a u k o j i m a rade. Na primjer, u
j e d n o m u v e n o m s l u a j u , etnografkinja je bila suoena sa
s i t u a c i j o m u k o j o j su lanovi njezine z a j e d n i c e - d o m a i n a
po t r a d i c i j i vjerovali da b l i z a n c i nisu l j u d i i da ih treba
pustiti da umru od nemara. Kada je jedna ena u selu rodila
blizance tokom boravka etnografkinje, ona se nala u d i l e m i
da li da intervenie i, ako se o d l u i za t o , kako to da
uradi. Da li treba nagovarati majku da ne naputa svoju
novoroenad? Da li da p o n u d i da ih ona usvoji? Da li da
t o m e obavijesti z v a n i n i k e u selu i vladi koji se nisu sla
gali sa o v o m t r a d i c i o n a l n o m praksom? I l i , iz potovanja
prema u v j e r e n j i m a svojih d o m a i n a , da ne uradi nita?
Usprkos svih naih napora da stvorimo norme profesio
nalnog ponaanja, a n t r o p o l o z i se ne slau kako treba
rijeiti takve d i l e m e . M o r a se priznati i to da veina d i l e m a
sa k o j i m a se suoavaju a n t r o p o l o z i nisu pitanja ivota i
smrti, ali mjera u k o j o j uesnik-posmatra treba z b i l j a
uestvovati u ivotu z a j e d n i c e jo uvijek je t v r d o k o r a n i
z a b r i n j a v a j u i p r o b l e m . Slino t o m e , Johna su M i x t e c i
esto m o l i l i da im p o m o g n e da udu u SAD bez vize. Kako
da reaguje? S jedne strane, osjea se o b a v e z n i m prema
l j u d i m a koji su mu u Meksiku prijatelji i d o m a i n i . S druge,
takvom p o m o u on bi prekrio zakone svoje z e m l j e .
U isto vrijeme etnografi esto osjeaju potrebu da zastupaju
ljude koje i z u a v a j u . N a r o d i koje a n t r o p o l o z i izuavaju
esto su veoma ranjivi pred k o l o n i j a l n i m i n e o - k o l o n i j a l n i m
t l a e n j e m , g e n o c i d o m , raseljavanjem, siromatvom i
optom nemoi pred vladama i d r u g i m i n s t i t u c i j a m a .
31

Antropolozi ponekad (premda ni izdaleka redovno) imaju

pristup medijima i drugim sredstvima da razglase vijest
tekoj situaciji naroda koji izuavaju, i mnogi su taj pristup
i iskoristili. Zastupanje nije uvijek bezopasno za
antropologe, koji su doivljavali deportaciju, zatvaranje,
ak i smrt kao odmazdu za ono to su uinili.

priznajemo da je potpuna deskriptivna objektivnost

nemogua, da je sveobuhvatno razumijevanje bilo kog
drutva ili kulture nedostino i da se etiki problemi lake
postavljaju nego rjeavaju.To to stalno postavljamo ovakva
pitanja moda je najbolji pokazatelj fundamentalne stamenosti antropologije i kao naune discipline i kao humanis
tike prakse.

Etiko pitanje koje privlai sve veu panju je pitanje

intelektualnog vlasnitva. Antropologe su kritikovali zbog
"profitiranja" i "prisvajanja" starosjedilakog kulturalnog
znanja. Da li starosjedioci imaju autorsko pravo na znanje
koje je po tradiciji javno? Trebaju li zajednice imati nadzor
nad objavljivanjem kulturalnog znanja? Trebaju li donositi
obavezujue ureivake sudove tumaenjima etnografa?
Moraju li etnografi dijeliti profit, ako ga ima, od prodaje
svojih etnografskih prikaza sa onima kojima piu?
Konano, moramo se suoiti sa openitijim etikim pita
njima. Kome etnograf duguje najveu odanost? Ljudima
koje izuava, suverenoj vladi zemlje u kojoj vri
istraivanje, vladinom uredu ili fondaciji koja finansira
istraivanje, univerzitetskoj ili istraivakoj ustanovi koja
ga zapoljava, ili naunoj zajednici kojoj pripada? Treba li
od etnografa oekivati samo da dodaje neto znanju ljudi
njima samima, ili da donese opipljiviju korist ljudima
koje izuava ili svijetu uopte? Treba li na etnografe pri
mijeniti vii standard nego za novinare, filmske poslenike
ili fotografe, koji takode izvjetavaju ljudskoj sabrai? I
to su nerijeena pitanja, predmet ivih rasprava.
ta moemo oekivati od etnografije i etnografa? Usprkos
svim tvrdnjama koje govore u prilog rezultata uesnikog
posmatranja i protiv njih, antropologija se uvijek oslanjala
na ono to se svodi na etnografov bona fide trud da ispria
svoje prie to potpunije i to iskrenije. Slino tome, uzdajmo se u obinu pristojnost svih etnografa da djeluju sa
dunim potovanjem prema integritetu svoje profesije. Svi
32

33

Poglavlje 2
Pelinje larve i supa od

ta je kultura?
Kako god da je d e f i n i s a l i , veina a n t r o p o l o g a se slae u

luka: kultura

tome da je kultura vezana sa o n i m aspektima ljudskog saz

nanja i d j e l o v a n j a k o j i proistiu iz o n o g to u i m o kao
l a n o v i drutva, i m a j u i pri tome u v i d u da ovjek naui
dosta stvari k o j i m a ga ne ue e k s p l i c i t n o . Odista, n i j e d n a
vrsta nema tako d u g p e r i o d d j e i j e i m l a d a l a k e zavisnosti,
period k o j i o m o g u a v a usvajanje i prenoenje naina saz
navanja i d j e l o v a n j a i k o j i je n j i m a posveen, naina to
su osobeni za svako drutvo. N e m o g u e je z a m i s l i t i ita
vie od ak i r u d i m e n t a r n e tehnike - na p r i m j e r one zasno
vane na izradi kamenog o r u a - bez izuzetne sposobnosti
da se apstraktne ideje p o j m o v n o shvate i s i m b o l i m a izraze,

Kad pomislim na Tvoja nebesa, djelo Tvojih ruku, mjesec i

a glavno ljudsko sredstvo za to j e , naravno, j e z i k . Naa

zvijezde koje Ti stvori;

genetski naslijeena p r e d i s p o z i c i j a za j e z i k i s i m b o l i k u

to je ovjek, da ga toliko pazi?

k o m u n i k a c i j u i c j e l o k u p n a sloena o r g a n i z a c i j a drutva

I sin ovjekov, da ga pohodi?

koju ta p r e d i s p o z i c i j a o m o g u a v a , stvorila je mogunost

Jer Ti ga napravi malo niim od anela, i krunisa ga slavom

ljudskoj rasi da ostvari neku vrstu nasljeivanja steenih

i au.

o d l i k a u k o j e m sticanje z n a n j a moe b i t i k u m u l a t i v n o , iz

Ti ga napravi da vlada djelima Tvojih ruku;

jedne generacije u d r u g u .

Ti mu stavi sve pod noge:

Sve ovce i volove, i ivotinje sa livada;
Ptice iz zraka, i ribu iz mora, i svakog ko proe morskim
stazama.
Psalm 8:3-8

O d m a h treba d o d a t i da vjerovatno ima vie a n t r o p o l o k i h

d e f i n i c i j a "kulture" nego to ima a n t r o p o l o g a . Nas d v o j i c a
o b r a z o v a n i smo tako da k u l t u r u smatramo " z a j e d n i k i m
obrascima nauenog ponaanja". U v i k t o r i j a n s k o j e r i ,
d e f i n i c i j a kulture Edwarda . Tylora iz 1 8 7 1 . g o d i n e nije
bila sutinski osporavana trideset g o d i n a : "Kultura ili c i v i l i

ak i ako smo p o m a l o s u m n j i a v i prema p o b j e d o n o s n o m

z a c i j a , shvaena u i r o k o m ( k o m p a r a t i v n o m ) etnografskom

t o n u pisca o v o g psalma, teko je porei da je H o m o sapi

smislu, jeste kompleksna c j e l i n a koja obuhvata z n a n j e ,

ens n e o b i n a vrsta u p r i r o d n o j istoriji ove planete. Ostale

v j e r o v a n j a , umjetnost, m o r a l , pravo, o b i a j e , i sve ostale

vrste su bre, j a e , b o l j e p r i l a g o e n e sredini g r a d o m i

sposobnosti i navike koje je ovjek stekao kao lan

i n s t i n k t o m . Po e m u se, o n d a , naa vrsta r a z l i k u j e od

drutva." Tylorov naglasak na znanje i v j e r o v a n j a kao

ostalih? Za ljudska bia jedinstvene su mnoge stvari. A l i

neto steeno - t j . naueno - od strane p r i p a d n i k a neke

m o d a je n a j n e o b i n i j a naa sposobnost da svijet

drutvene grupe, kao i miljenje da o n i sainjavaju i n t e g r i

p r e t o i m o u p o j m o v e i da te p o j m o v e prenosimo s i m b o l i m a .

rani sistem, jo uvijek u t i u na nae shvatanje k u l t u r e . S

A n t r o p o l o z i , n a r o i t o o n i k o j i su se o b r a z o v a l i u a m e r i k o j

druge strane, V i k t o r i j a n c i su smatrali da je "kultura ili

t r a d i c i j i , nazivaju tu sposobnost " k u l t u r o m " .

34

35

c i v i l i z a c i j a " neto to jedna zemlja ili jedan narod moe

imati u veoj ili m a n j o j m j e r i . U t o m smislu rijei " k u l
t u r a " , ovjek koji ide u o p e r u , p i j u c k a ampanjac i ita
Prusta je " k u l t u r n i j i " od o n o g koji ide na fudbalske utak
m i c e , salijeva p i v o i ita t a b l o i d e , lako ovaj smisao rijei
"kultura" i dalje postoji u svakodnevnoj u p o t r e b i ,
a n t r o p o l o z i su ga o d b a c i l i .

Kultura ili civilizacija ... je kompleksna cjelina koja

obuhvata znanje, vjerovanja, umjetnost, moral, pravo,
obiaje, i sve ostale sposobnosti i navike koje je ovjek
stekao kao lan drutva.
Edward Tylor, 1871. godine
To o d b a c i v a n j e izraza "kultura" kao neega to jedan
narod ili pojedinac moe imati u veoj ili m a n j o j mjeri iz
temelja je p r o m i j e n i l o nain na koji savremeni svijet gleda
na razlike medu drutvima. Vrativi se u Kembrid iz d r u
gog svjetskog rata, Raymond W i l l i a m s je postao " p r e o k u p i
ran j e d n o m r i j e i , kultura." Kada bi ranije uo taj t e r m i n ,
on je znaio "izvjesnu drutvenu superiornost" ili
"djelotvornu rije koja je oznaavala pisanje pjesama i
romana, snimanje f i l m o v a i slikanje ili rad u pozoritu",
kad bi ga uo sada, on je oznaavao "snano ali ne
e k s p l i c i t n o , neko centralno f o r m i r a n j e v r i j e d n o s t i " , kao i
"smisao koji ga je gotovo i z j e d n a i o sa rjeju drutvo:
odreeni nain ivota - "amerika kultura", "japanska k u l
tura". W i l l i a m s je uo lananu reakciju na p o n o v n o
p r o m i l j a n j e pojma kulture sa poetka stoljea, od strane
n j e m a k i h i a m e r i k i h teoretiara drutva, medu k o j i m a se
najvie isticao Franz Boas.
Franz Boas o b i n o se smatra ocem savremene amerike
kulturne a n t r o p o l o g i j e . Boas se rodio u N j e m a k o j 1858.
g o d i n e , a obrazovanje je stekao na u n i v e r z i t e t i m a u
H e i d e i b e r g u , Bonnu, Kielu, prvenstveno u oblasti geografije
36

5. Franz Boas demonstrira ples sa sjeverozapadne obale

i onog to je nazivao "psiho-fizikom", koja je izuavala
kako osobine posmatraa o d r e u j u njegovu percepciju
f i z i k i h pojava. U isto v r i j e m e , on je kao jevrej bio o t u e n
od p o l i t i k e i drutvenog ureenja Njemake u XIX s t o l j e u ,
to je bio jedan od razloga njegovog iseljenja u SAD est
godina nakon to je d o k t o r i r a o . Boasa je od poetka
fascinirala ideja da sredina, i kulturna i f i z i k a , utie na
nain na koji neko posmatra svijet. Njegovi rani radovi u
oblasti "psihofizike" b a v i l i su se time kako Eskimi (Inuiti)
opaaju i kategoriziraju boju morske vode. Poslije neko
liko g o d i n a , Boas je d o b i o posao na C o l u m b i a U n i v e r z i t e t u
Kultura
obuhvata
sve
manifestacije
drutvenog
ponaanja zajednice,
reakcije pojedinca pod uticajem
navika grupe u kojoj ivi, i proizvode ljudskih djelatnos
ti odreene tim navikama,
Franz Boas, 1 9 3 0 . g o d i n e

37

u N j u j o r k u , koji je postao glavna o b r a z o v n a institucija za

naredne d v i j e generacije a m e r i k i h a n t r o p o l o g a .
Dok je Tylor smatrao " k u l t u r u " a k u m u l a c i j o m ljudskih
dostignua, Boas je g o v o r i o " K u l t u r b r i l l e " , ili k u l t u r n i m
naoarima, koje nosi svako od nas, leama koja su sredstvo
naeg p e r c i p i r a n j a svijeta o k o nas, t u m a e n j a znaenja
naeg drutvenog i v o t a , i okvir za nae postupke. Evo ta
se desilo Johnu t o k o m boravka kod M i x t e c a iz Oaxace, u
Meksiku:
Pozvali su me u lov sa nekolicinom prijatelja - Mixteca. Nismo
ba imali sree i uspjeli smo ubiti samo par mravih vjeverica.
Pred kraj dana iao sam za svojim prijateljima uz padinu grebe
na. Bili su podaleko ispred mene i kad sam konano doao do
vrha vidio sam ih kako ue oko neeg pri dnu drveta i
uzbueno razgovaraju. Kad sam im priao, vidio sam konicu,
koju ju neko od njih oborio tapom. Kad je udarila zemlju,
razbila se i pokazala se gomila saa, meda i pelinjih larvi.
Moja tri prijatelja uurbano su trgala dijelove konice ukljuujui i one u kojima su bile larve - i trpala ih u usta.
Jedan od njih iznenada je ustao i rekao: "ekajte, nismo pristoj
ni." Posegao je rukom u konicu i izvukao veliki grumen saa,
meda i pelinjih larvi koje su se koprcale. Okrenuo se prema
meni i rekao, sa ispruenom rukom: "Izvoli, John, sve je ovo za
tebe." Poto nisam mogao odbiti, uzeo sam od njega grumen,
zaustavio dah, gurnuo ga u usta i progutao.
Otprilike godinu dana nakon toga osvetio sam im se kad sam
pozvao neke od njih na veeru. Kao iznenaenje skuhao sam
supu od luka, neto to volim a to nisam nikad vidio u Oaxaci.
Nakon to sam je posluio, primijetio sam da moji gosti
odugovlae sa jelom. A onda sam, krajikom oka, vidio jednog
svog druga iz lova kako prosipa supu na prljavi pod iza stola.
Kad sam pitao da li neto nije u redu, prvo nisu htjeli nita da
kau dok napokon jedan ne ree s gaenjem na licu: "Luk
strano smrdi i zaglupljuje ako ga jede previe!"

38

Kakve veze ima to u z a j a m n o gaenje nad t u i m prehram

benih navikama sa kulturom? Prvo, to pokazuje da i
A m e r i k a n c i i M i x t e c i r a z l i k u j u "hranu" od "ne-hrane" ne
samo na osnovu jestivosti. Insekti zapravo ne samo da su
jestivi, o n i su i vrlo h r a n j i v i , a luk sadri dosta v i t a m i n a .
Takva kategorizacija je d i o d j e l o v a n j a k u l t u r e , a to je
neto to ne d j e l u j e samo na h r a n u , nego na svaku oblast
koju moete z a m i s l i t i . Johnu se gadilo jer je nauio da
svrstava insekte u "crve" (koji sasvim sigurno nisu hrana),
dok se n j e g o v i m p r i j a t e l j i m a M i x t e c i m a gadila supa od
luka jer su n a u i l i da luk svrstavaju u "dodatak j e l u " , koji
je kao o b r o k pogodan k o l i k o i nama zdjela senfa i k o j i ,
ako se jede previe, sasvim sigurno z a g l u p l j u j e . A l i moda
je vanije to to nam - i o v d j e se opet vraamo Boasovoj
metafori " k u l t u r n i h naoara" - iskustvo nije jednostavno
dato. Za Johna i njegove prijatelje M i x t e c e j e l o je dio
sloenog sistema ideja, p e r c e p c i j a , n o r m i , v r i j e d n o s t i ,
osjeanja i ponaanja tako da kad j e d e m o nikad samo ne
u t a u j e m o g l a d ; taj i n je izraz naeg nauenog v i e n j a
svijeta. Kultura, poput naoara, fokusira nae d o i v l j a v a n j e
svijeta.
I kao to pokazuje ovaj p r i m j e r , kultura postaje dio nas,
sve do " p r i r o d n i h " reakcija, kao to je gaenje. John se
godinama hranio skakavcima, larvama, leteim mravima i
d r u g i m , b e z i m e n i m insektima; m i x t e c k a k u h i n j a daleko j e

Kultura je jedinstvena cjelina koja se sastoji od pomagala

i potroake robe, ustavnih povelja za razne drutvene
grupacije, ljudskih ideja i zanata, vjerovanja i obiaja.
Bilo da posmatramo veoma jednostavnu ili primitivnu, ili
pak izuzetno sloenu i razvijenu kulturu, suoeni smo sa
ogromnom aparaturom, dijelom materijalnom, dijelom
ljudskom a dijelom duhovnom, koja ovjeku omoguava
da se nosi sa konkretnim, odreenim problemima sa koji
ma se suoava.
Bronislaw Malinowski, 1944.godine
39

od proste i p r i m i t i v n e - na sirovinama koje z a p a d n j a c i

smatraju "nejestivim" razvila se itava kulinarska estetika.
M o e m o i z n a t i , na bezosjeajan intelektualni n a i n , da su
insekti z d r a v i , ali Johnu barem nikad nije posve lagodno
kad jede kakvu b u b u . (Peter bi mogao ispriati slinu priu
motima jarca.)
Johnov d o i v l j a j nam p r i k l a d n o o m o g u u j e da sagledamo
kako su a n t r o p o l o z i koristili p o j a m kulture da o t k r i j u neke
od o s n o v n i h naina na koje naueno ponaanje o b l i k u j e
nae i v o t e , i kako su poeli da r a z u m i j e v a j u nain na koji
je, da parafraziramo Clyda K l u c k h o h n a , svaki ovjek
istovremeno slian n e k i m d r u g i m l j u d i m a , svim l j u d i m a , i
posve razliit od svakog d r u g o g . U Johnovoj p r i i , panju
nam o d m a h p r i v l a i e g z o t i a n , naizgled bizaran ukus
M i x t e c a , ukratko, razlike koje k u l t u r e prave medu l j u d i m a .
A l i pria se moe t u m a i t i i tako da nam ukae na slinosti
i z m e u Johna i M i x t e c a , slinosti koje su moda d i o u n i
verzalne ljudske batine. Na p r i m j e r , kao to smo ve
r e k l i , i A m e r i k a n c i i M i x t e c i koriste sloen sistem klasi
f i k a c i j e kad je rije h r a n i . Specifian sadraj kategorija
moda se r a z l i k u j e , ali i n j e n i c a da postoji klasifikacija je
konstanta. Z a p r a v o , u n i v e r z a l n a sklonost l j u d i da stvaraju
klasifikacione sisteme, p o m o u k o j i h d i j e l e tako razliite
oblasti kao to su p r e h r a m b e n i p r o i z v o d i , bolesti i boje,
ve dugo je predmet a n t r o p o l o k o g d i v l j e n j a i rasprava.

z b i l j a u n i v e r z a l n a , ali da je univerzalna zato to je ljudska

p r e d i s p o z i c i j a za r a z l i k o v a n j e p r o i z v e l a klasifikacije koje
su mutatis mutandis samo povrinske slike t e m e l j n i j e
"dubinske strukture", koju je pak o b l i k o v a l a binarna priroda
ljudskog uma: "... (ako) pogledamo na sve intelektualne
i n i c i j a t i v e ovjeanstva ... njihov z a j e d n i k i nazivnik u v i
jek je unoenje nekakvog reda. Ako to predstavlja osnovnu
potrebu za redom u l j u d s k o m umu i b u d u i da j e , k o n a n o ,
ljudski um samo d i o u n i v e r z u m a , ta potreba vjerovatno
postoji zato to u u n i v e r z u m u ima nekog reda i to u n i
v e r z u m nije haos."

Kultura nije ni prirodna ni umjetna. Ona ne izrasta ni iz

genetike ni iz racionalne misli, jer je ona sainjena od
pravila ponaanja, koja nisu izmiljena i iju funkciju
ljudi to ih potuju obino ne razumiju. Neka od tih
pravila su ostaci tradicija steenih u raznim tipovima
drutvene strukture kroz koju je ... prola svaka ljudska
grupacija. Druga pravila su svjesno prihvaena ili izmi
jenjena radi odreenih ciljeva. Ipak, nema sumnje da je,
izmeu instinkta naslijeenog od naeg genotipa i pravi
la koja je stvorio razum, najvei broj nesvjesnih pravila i
dalje vaniji i efikasniji; jer i sam razum je ... proizvod a
ne uzrok kulturne evolucije.
Claude Lvi-Strauss, 1 9 8 3 . g o d i n e

Poetkom ovog stoljea francuski drutveni teoretiar

Emile D u r k h e i m i njegov neak M a r c e l Mauss, ustvrdili su
da je ljudska sposobnost k l a s i f i c i r a n j a produetak nae
drutvene p r i r o d e . "Drutvo nije b i l o prosto m o d e l koji je
slijedila naa klasifikatorska misao; upravo su p o d j e l e
drutva posluile kao uzor za sistem klasificiranja. Prve
logike kategorije bile su drutvene kategorije; prve klase
stvari bile su klase l j u d i , u koje su se te stvari uklapale."
Pola stoljea kasnije Claude Lvi-Strauss, osniva "struktu
ralistike" a n t r o p o l o g i j e , t v r d i e da je ljudska k l a s i f i k a c i j a

U SAD, interes za klasifikacione sisteme starosjedilaca

doveo je ezdesetih g o d i n a do pristupa koji se kasnije naz
vao "etnonaukom", u kojem su se f o r m a l n i metodi analize
p r i m j e n j i v a l i na oblasti kao to su rijei za srodnike
odnose, f l o r u i f a u n u , b o j e , bolesti i slino. Jedno od
zapaanja do k o j i h se dolo e t n o n a u k o m jeste da je, iako
je sadraj k u l t u r a l n i h kategorija plastian, p r o i z v o l j a n i
veoma p r o m j e n j l j i v , sama p r o m j e n j l j i v o s t i ureena i
ograniena, izmeu ostalog, f i z i o l o k i m sredstvima p e r c i
piranja. Jo kasnije, francuski f i l o z o f M i c h e l Foucault

40

41

uticao je na neke antropologe da prihvate novi pravac,

prema kojem su kategorije znaenja to ih je nametnula
kultura osnova nejednakosti i tlaenja. Drugim rijeima,
oni smatraju sposobnost kontrole nad sadrajem kulturalne
klasifikacije primarnim izvorom moi u drutvu. Zbog ovog
je osporavanje kategorija drutvene klasifikacije, kao to
su "mukarac" i "ena", sa svim drutvenim, politikim i
ekonomskim asocijacijama koje uz njih idu, primarni oblik
otpora vlastima.
Vratimo se naem primjeru Johnovog doivljaja sa prija
teljima Mixtecima. Naravno, teko je uoiti vezu izmeu
svrstavanja luka u obroke ili dodatke jelu s jedne strane i
moi s druge. Sve to radimo zbilja nema politike motive,
a ponaanje vezano sa tako vanim podrujima kao to je
hrana i moralni principi (na primjer pravilo bontona da
goste sluimo prve, i to probranim jelima) barem je pod
jednako znaajno koliko i razmiljanje dominaciji i
otporu. I to nas ui neemu slinostima koje ujedinjavaju
ljudske kulture, iako nas razlike mogu dijeliti. Ponaanje
koje John opisuje u svojoj prii nije nasumino, niti se
moe opisati pukom logikom ekonomske utilitarnosti.
Pojam bontona, ili lijepih manira ako hoete, zajedniki je
za sve ljudske kulture. Jelo nije prosto zadovoljavanje
potrebe za hranom: ono je uokvireno sistemom idejnih
kategorija (na primjer "hrana" naspram "ne-hrane",
Kultura daje znaenje ljudskim doivljajima tako to iz
njih odabire i organizira ih. Ona se, grubo reeno,
odnosi na oblike kroz koje ljudi daju znaenje svojim
ivotima ... Ona ne naseljava neki odijeljeni dornen, kao
... politika ili ekonomija. Od pirueta klasinog baleta do
najbrutalnije injenice, cjelokupno ljudsko ponaanje je
kulturno uslovljeno. Kultura obuhvata svakodnevno i
ezoterino, prozaino i uzvieno, glupo i nadahnuto.
Kultura nije ni visoka ni niska, ona proima sve.
Renato Rosaldo, 1989.godine
42

"probrana" jela naspram "obinih" itd.), moralnih vrijed

nosti (na primjer davanje prednosti gostu) i kulturalno
uslovljenih osjeanja (na primjer slast ili gaenje) koja
zadovoljavanju potrebe za hranom daju znaenje a time i
dubinu i rezonansu kao ljudsko iskustvo.
ini se, dakle, da su ljudske kulture beskrajno raznolike,
no ustvari ta razliitost postoji unutar granica koje su stvo
rile nae fizike i mentalne sposobnosti. Ljudski su jezici,
na primjer, veoma raznoliki, i razlikuju se po zvuku, gra
matici i semantici. Ali svi zavise od onog to je, ini se,
jedinstveno ljudska sposobnost i predispozicija za uenje
jezika, lako se glasovi koji se koriste u ljudskim jezicima
kreu od coktanja i kliktanja do grlenih glasova, razlikovni
govorni glasovi koji nose znaenje u svim jezicima svijeta
samo su djeli glasova koje ljudska bia mogu izgovoriti.
Drugi nain na koji moemo posmatrati zamren odnos
izmeu kulturalno-specifinog i univerzalnog jeste onaj na
koji su John i Mixteci reagovali emotivno, ak i utrobom,
na pelinje larve i supu od luka: njihovu slast ili gaenje
odredio je nain na koji su nauili da opaaju hranu, ali
ini se da su i slast i gaenje osnovne i univerzalne
ljudske reakcije na hranu.
Gdje je kultura?
U razgovoru antropologa pojmu kulture neprekidno se
javljaju tri pitanja. Jedno se odnosi na mjeru u kojoj
"kulturu" treba smatrati integralnom cjelinom; drugo - u
kojoj mjeri kulturu treba posmatrati kao autonomnu,
"super-organsku" jedinku, a tree je kako najbolje moemo
crtati granice oko "kultura".
Zamisao da je kultura integralna i integrirajua cijelina
dijelom se zasniva na vanom modernistikom saznanju da
ispod naizgled zasebnih djelia vjerovanja ili ponaanja
poiva temeljnija realnost. Za Karla Marxa, ta realnost koja
43

o d r e u j e sve drugo bio je nain p r o i z v o d n j e ; za Emila

D u r k h e i m a , to je b i l o drutvo; za Sigmunda Freuda - ne
svjesno; a za mnoge antropologe koji su s l i j e d i l i Boasa, to
je sama kultura. Razne kole u a n t r o p o l o g i j i nicale su oko
predstave p r i r o d i te c j e l i n e . Ruth Benedict, jedna od
p r v i h Boasovih u e n i c a , k u l t u r u je p o i m a l a kao Gestalt,
u k u p n i obrazac. U svom klasinom d j e l u Obrasci kulture,
Benedictova je u p o r e d i l a vjerovanja i institucije n e k o l i c i n e
drutava i u o i l a da su razlike medu kulturama konzistentne unutar p o j e d i n e kulture. D r u g i m r i j e i m a ,
Benedictova je smatrala da se a k c i j a , vjerovanja i v r i j e d
nosti odreene kulture r a z l i k u j u od ostalih kultura konsistentno i tako to snae j e d n o d r u g o . Ona je stoga mogla
opisati Z u h i (na j u g o z a p a d u SAD) kao "apolonsku",
Kwakiutl (na sjeverozapadnoj o b a l i Sjeverne Amerike) kao
" d i o n i z i j s k u " , a D o b u (na j u g o z a p a d n o m Pacifiku) kao
"paranoidno izofreninu". Premda se pristup Ruth
Benedict sad smatra odve p o j e d n o s t a v l j e n i m i r e d u k c i o n i s t i k i m zbog t e n d e n c i j e da k u l t u r u posmatraju na osnovu
jedne ili d v i j e k l j u n e teme, on je jo uvijek m o n o sred
stvo o r g a n i z i r a n j a i integriranja pojedinosti etnografskih
posmatranja. C l i f f o r d Geertz je savremeni a n t r o p o l o g koji
nevjerovatno vjeto koristi taj pristup: u j e d n o m k l a s i n o i m
opisu drutva na B a l i j u , na primjer, on koristi borbu pijet
lova - to je na Baliju popularan o b l i k zabave - kao sliku
koja slui i da okarakterie vjerovanja i o b i a j e , od toga
kako mukarci Balija vide svoju seksualnu p o t e n c i j u do
naina na k o j i statusne h i j e r a r h i j e o r g a n i z i r a j u c j e l o k u p n o
drutvo. Na taj n a i n , Geertz moe pokazati kako razno
rodni elementi balijske kulture stvaraju "tkivo znaenja i
vjerovanja" koji su konsistentni i koji se u z a j a m n o snae.
Za Geertza, kulture se mogu itati kao tekst, isto kao to bi
neko mogao itati roman ili pjesmu. Trik j e , prema Geertzu,
u t o m e da se pronae k u l t u r a l n i "tekst" koji sami l j u d i tog
drutva smatraju p r i v l a n i m - kao to ljude sa Balija
oduevljava borba p i j e t l o v a - i shvati ne samo kao to ga
oni v i d e , nego i sagledaju naini na koji teme tih
44

"tekstova" osvjetljavaju druge aspekte drutva. Drugi

pogled na integraciju ima vie r a c i o n a l i s t i k u osnovu,
izvedenu iz lingvistike ideje gramatici ili skupu pravila
koji lee u osnovi govora. U t o m pristupu, k u l t u r i se
esto govori kao kodu ili p r o g r a m u . D a k l e , kultura se
integrie unutranjom l o g i k o m pravila koja j o j o m o g u u j u
da neto znai i bude p r o d u k t i v n a . Tako ameriki
a n t r o p o l o g W a r d G o o d e n o u g h koristi primjer fudbalske
igre da ilustruje c i l j etnografskog opisa. A k o hoete igrati
f u d b a l , trebate nauiti d o v o l j n o pravila i stilova igre da
biste se slagali sa ostalim igraima. Po a n a l o g i j i , etnograf
treba t e i t i da naui d o v o l j n o drutvenih pravila i o b i a j a
jedne kulture da bi mogao ivjeti na nain p r i h v a t l j i v
l j u d i m a koje izuava.

Kultura se, dakle, sastoji od mjerila za odluivanje ta

jeste, mjerila za odluivanje ta moe biti, mjerila za
odluivanje ta ovjek osjea prema tome, mjerila za
odluivanje ta uraditi s tim i mjerila za odluivanje
kako to uraditi.
Ward H. Goodenough, 1963. godine

Trea predstava integraciji poziva se na p o j a m f o r m a l n o g

sistema, gdje se elementi uzajamno p o d r a z u m i j e v a j u .
Robert M u r p h y je j e d n o m p r i m i j e t i o : "lako je jednostavna,
ideja da su drutva sistematizirana centralna je u drutvenim
naukama. Do sistematizacije dolazi putem uzajamnog prilagoavanja n o r m i , ideja, v r i j e d n o s t i , estetike i drugih k u l
t u r a l n i h elemenata, a ona se o d v i j a na p o l j u p r a k t i n i h ,
svakodnevnih a k t i v n o s t i , p r i l a g o a v a n j e m i p o v l a i v a n j e m
jedno d r u g o m u nainu ponaanja." Na primjer, u d j e l u
Svinje za pretke, Roy Rappaport ilustrovao je sloen
ekoloki sistem u kojem k o m p l i k o v a n i ritualni ciklusi ple
mena Tsembaga M a r i n g sa p l a n i n a Nove Gvineje d j e l u j u
kao samo-uravnoteujui mehanizam to regulie v e l i i n u
domae p o p u l a c i j e svinja, povrinu koja se o b r a u j e ,
45

periode ugara, potronju energije, aktivnosti vezane za

samo-odranje, ishranu i ratove medu plemenima.
Na suprotnom kraju su oni koji bi porekli da je kultura
integrisana, barem ne do mjere koju podrazumijevaju
prethodni primjeri. Rana izuavanja preuzimanja ili irenja
odlika medu amerikim Indijancima navela su Roberta
Lowija, takode Boasovog uenika, da primijeti da je kul
tura tek "neto sastavljeno od rita i krpa", produkt sloene
ali u biti nasumine historije. Odgovor na ovu kritiku dao
je Claude Lvi-Strauss, koji je istakao da su elementi
odreene kulture, premda mogu imati veoma razliito his
torijsko porijeklo, sastavljeni kao "bricolage", tj. kola u
kojem se kulturalne drangulije poinju koristiti za neto
emu uopte nisu bile namijenjene ali to se uklapa u
dubinski obrazac. U novije vrijeme, antropolozi koji
odbacuju modernistiku pretpostavku dubinskim temelji
ma prihvatili su ideju "bricolaga", i poeli smatrati kulturu
neprekidnim preradivanjem, odbacivanjem i oivljavanjem
elemenata to rezultira kompleksima koji se stalno mijenja
ju. Tako oni izbjegavaju problem odreivanja sutine kul
ture, t j . njenog tretmana kao neeg to postoji van historije
i bez uticaja ljudskog posredovanja.

Kultura znai itav kompleks tradicionalnog ponaanja

koji je stvorila ljudska rasa i koji ui svaka naredna gene
racija. Pojedina kultura nije tako precizan pojam. On
moe oznaavati oblike tradicionalnog ponaanja karak
teristine za odreeno drutvo, ili grupu drutava, izvjes
nu rasu, oblast, ili vremenski period.
Margaret Mead, 1937.godine

mundo" (svaki um svijet za sebe)? I koliko etnograf moe

doprijeti do sadraja pojedinanog uma? Anthony Wallace
je tvrdio da su sadraji pojedinanih umova veoma diver
gentni, a kultura ne namee toliko jednoobraznost koliko
prua skup zajednikih simbola komunikacije koji tu
raznolikost organizira.

Dosad smo uzimali kolektivnu prirodu kulture zdravo za

gotovo. Ustvari, kulturama esto govorimo kao da su
neke autonomne stvari, sa vlastitim ivotom. Alfred
Kroeber jer jednom uporedio kulturu sa koralnim grebe
nom koji su napravile izluevine miliona siunih ivoti
nja, ali koji je postojao prije bilo kog svog ivog lana, i
koji e ih sve nadivjeti i stvoriti strukturu to e sputavati
budue generacije. Tom metaforom Kroeber je eksplicitno
minimizirao ulogu pojedinaca u oblikovanju drutvenih i
historijskih kretanja. Ipak, ako se kultura sastoji od onog
to uimo kao lanovi drutva, kultura bi trebala biti
pohranjena u ljudskim glavama. Ali zar nije tano da je,
kao to kae meksikanska poslovica "Cada cabeza es un

Neodreenost koja je ugraena u pojam kulture kao da

oteava, ak i kod fiziki izoliranih naroda, precizno
odreivanje take gdje prestaje jedna a poinje druga kul
tura. Konano, jedan od osnovnih korijena Boasovog
poimanja kulture bila je njemaka briga za izgradnju nacije.
U XVIII i XIX stoljeu Njemaka je bila podijeljena u
mnotvo raznih kraljevina i oblasti. Nacionalisti su iskoris
tili ideju pangermanske Kultur ili Geist i ustvrdili da
njemaki narod ima mnogo zajednikog (jezik, narodnu
batinu i obiaje, izmeu ostalog) i da ta Kultur ili Geist
prevazilazi politike podijele koje ih razdvajaju. Ta
premisa, u kombinaciji sa bitnou koja se pripisivala kul
turi, nala je svoj izraz u etnografijama koje su po pravilu
pretpostavljale "jedan narod, jednu kulturu, jedno drutvo".
Ali, kao to je nedavno upitao Arjun Appadurai, zar ta
premisa nije posve oprena "nejednakom znanju i razlikama
u prestiu naina ivota i zar ne odvraa panju od pogleda
na svijet i djelovanja onih koji su marginalizirani ili
potlaeni"? Moda se najbolje prikloniti veini dananjih
antropologa, koji kulturu smatraju ne neim za sebe, nego
sredstvom za otkrivanje znaenja u drutvenom ivotu. S

46

47

t i m u v e z i , mnogo je vjerovatnije da ete u etnografijama

proitati odreene rasprave n o r m a m a , v r i j e d n o s t i m a ,
v j e r o v a n j i m a , o n t o l o g i j a m a , p o g l e d i m a na svijet, i d e o l o g i
jama i kategorijama koje se zapravo mogu o z b i l j n o dovesti
u s u m n j u , nego t v r d n j e takvoj i takvoj " k u l t u r i " koje vae
za sve njene lanove. Osim toga, niz antropologa bavi se
graenjem predstava koje prevazilaze sve one p r o i m a j u e
d u a l i z m e to su uticali na mnoge nae rasprave p r i r o d i
k u l t u r e . Jedan takav primjer je ideja " u t j e l o v l j e n j a " , t j .
ideja da kad d j e l u j e m o , ne d j e l u j e m o prosto kao u m o v i
nego i kao f i z i k a t i j e l a . Tako, kad John jede insekte u
M i x t e c i on ne samo da misli da su "bube crvi" nego i
f i z i k i d o i v l j a v a bube kao crve.
M o e se rei da j e , bez obzira na potekoe u n j e g o v o m
o d r e i v a n j u , antropoloko shvatanje kulture n a j z n a a j n i j i
doprinos nae d i s c i p l i n e savremenoj m i s l i . O t k r i v a n j e m u
osnovi p r o i z v o l j n i h i nauenih osnova koje ine razliku
i z m e u l j u d s k i h z a j e d n i c a , p o j a m k u l t u r e bio je i ostao
m o n o o r u j e u borbi protiv rasizma, n a c i o n a l o v i n i z m a i
"naunog" rasizma, k o j i m se o d l i k u j e v e l i k i dio
a n t r o p o l o g i j e XIX stoljea. Za Boasa i njegove u e n i k e ,
borba protiv rasizma i e t n o c e n t r i z m a - t e n d e n c i j e da mje
r i m o druge i s k l j u i v o arinima vlastitih vrijednosti - bila je
p r i m a r n a misija a n t r o p o l o g i j e . Poto je o d u v i j e k bio
e m p i r i a r , Boas je vrio istraivanja koja su se kosila sa
v l a d a j u i m a m e r i k i m v j e r o v a n j e m u nasljednu "slabost" i
"inferiornost" izvjesnih d o s e l j e n i k i h nacija, pokazavi da
su, kad su doli u SAD, z a h v a l j u j u i b o l j e m z d r a v l j u i
ishrani, ti narodi postali snani kao i svi drugi s t a n o v n i c i .
Boasovo uvjerenje da ljudski karakter i ponaanje o d r e u j e
sredina a ne b i o l o k o naslijede p r i h v a t i l i su neki njegovi
u e n i c i i razvili ga u t e o r i j u k u l t u r a l n o g d e t e r m i n i z m a koja
se naroito razvila u raspravama "prirodi naspram odgoja"
to nas jo z a o k u p l j u j u .

48

Kulturalni relativizam
Jedna od moralnih, filozofskih i politikih posljedica
pojave pojma kulture bio je razvoj doktrine "kulturalnog
relativizma". Polazimo od premise da su naa vjerovanja,
moral, poostupci - ak i opaanje svijeta oko nas proizvod kulture, koju smo nauili kao lanovi zajednica u
kojoj smo odgojeni. Ako je, kako mislimo, sadraj kulture
proizvod proizvoljnog, historijskog iskustva jednog naroda,
onda je ono to smo mi kao drutvena bia takode
proizvoljan, historijski produkt. Poto kultura tako duboko
i iroko odreuje na pogled na svijet, slijedi da ne
moemo imati objektivnu osnovu za tvrdnju da je na
pogled na svijet bolji od nekog drugog, ili da se jedan
moe koristiti kao mjerilo drugog. U tom smislu, kultura
ma se moe suditi samo u odnosu jedne prema drugoj, a
znaenje odreenog vjerovanja ili ponaanja mora se prije
svega tumaiti u odnosu na njegov kulturalni kontekst. To
je, ukratko, osnova onog to je nazvano kulturalnim
relativizmom.
Vano je shvatiti da mnogi antropolozi, naroito u SAD,
smatraju relativizam ne dogmom ili ideolokim dezideratumom nego, u biti, empirijskim otkriem. To je najbolje
dolo do izraaja u djelu antropolokih lingvista Edwarda
Sapira i Benjamina Lee Whorfa, koji su pomou
lingvistikih podataka pokazali da se kategorije kao to su
vrijeme, prostor i broj u raznim jezicima izraavaju na
razliite naine, to je navelo Sapira da kae da uenjem
jezika uimo jednom svijetu. Tako, kad govore
rasprskavanju oblaka Englezi kau, "It is raining" (Kii). Ali
ta "kii"? Kaemo "it is raining" poto smo zbog jezika predisponirani da zbivanjima u svijetu mislimo kao direkt
nim rezultatima odreenih uzroka. Naspram toga,
Indoneanin bi rekao "Ada hujan" ("ima kie"). Umjesto
uzroka i rezultata, indoneanski jezik predisponira ljude
da svijet vide kao zajedniki tok stvari i dogaaja.
49

Kad se dovede do krajnosti, relativistiki stav koji svrstava

lanove r a z l i l i t i h kultura u sasvim razliite svjetove
o n e m o g u i o bi svako p r e v o e n j e , u k l j u u j u i i ono koje se
vri u e t n o g r a f i j i . Kako je zapazio Dan Sperber, "rela
t i v i s t i k i moto da l j u d i iz r a z l i i t i h kultura ive u
r a z l i i t i m svjetovima bio bi besmislen ako se shvati da se
on bukvalno odnosi na fizike svjetove", a jedan "ekstremni
relativista bi zapravo bio ili posve pesimistian u pogledu
mogunosti b a v l j e n j a e t n o g r a f i j o m uopte, ili n e o b i n o
o p t i m i s t i a n u pogledu sposobnosti etnografa." K o g n i t i v n i
relativizam zapravo znai da o r i j e n t a c i j e koje nam prua
jezik imaju posljedice u i t a v o m nizu vjerovanja, institucija
i o b l i k a ponaanja, neto to bismo trebali o e k i v a t i ako su
kulture ak i nesavreno integrirane c j e l i n e . U
indoneanskom p r i m j e r u m o e m o zapaziti da je predispo
z i c i j a za posmatranje z b i v a n j a u svijetu kao z a j e d n i k i tok
a ne neposredne posljedice nekih uzroka u skladu sa
m i l j e n j e m da je neko zakonski o d g o v o r a n za dogaaje
koje su "mogli neto p r o u z r o k o v a t i a nisu", kao to je onaj
u p r i i iz prethodnog poglavlja.

strancem u naoj sredini kada je njegova kultura m o r a l n o

razliita od nae? Na k o j o j taki segmenti odreene zajed
nice mogu polagati pravo na k u l t u r a l n u posebnost koja
zahtijeva a u t o n o m i j u i potovanje? Da li se fudbalski h u l i
gani ili teroristi mogu pozivati na zatitu svog k u l t u r a l n o g
relativizma? M o r a m o li se, u ime k u l t u r a l n o g r e l a t i v i z m a ,
uzdrati od suprotstavljanja d r e v n o j i t r a d i c i o n a l n o j k u l t u
ralnoj praksi drugih za koju v i d i m o da tlai neki segment
ili klasu tog drutva?

Kultura je ... naueno, prilagodljivo, simbolino

ponaanje, utemeljeno na potpuno razvijenom jeziku,
vezano za tehniku inventivnost, sklop vjetina koji pak
ovisi sposobnosti da se organiziraju odnosi razmjene
izmeu zajednica ...
Adam Kuper, 1994.godine

Pored o v i h aspekata k u l t u r a l n o g relativizma, m o r a m o se

pozabaviti i njegovim m o r a l n i m d i m e n z i j a m a . A k o je
nain na koji se p e r c i p i r a svijet p r o i z v o d k u l t u r e , onda su
to jo vie vjerovanja, vrijednosti i drutvene norme k o j i m a
se ovjek r u k o v o d i u svom ponaanju. Pa na osnovu ega,
o n d a , moe b i l o koje drutvo traiti m o n o p o l nad m o r a l
nom istinom ili t v r d i t i da je o t k r i l o s u p e r i o r n i j i skup normi
i vrijednosti? Ponaanje koje moe biti besmisleno, neza
k o n i t o ili n e m o r a l n o u j e d n o m drutvu moda je savreno
r a c i o n a l n o i drutveno p r i h v a t l j i v o u d r u g o m . Jedina
razumna stvar j e , i n i se, suspregnuti svaki sud i v o t u
drugog drutva. Ali to nije tako jednostavno kao to izgleda.
Prvo, o d m a h se p o n o v o sreemo sa p r o b l e m o m o d r e i v a n
ja k u l t u r n i h granica, to je naroito teko u dananjem svi
jetu u kojem g l o b a l n i obrasci m i g r a c i j e i dijaspore stvaraju
istinski m u l t i k u l t u r a l n a drutva. Kako da postupamo sa

To nije samo apstraktni m e t a f i z i k i p r o b l e m . U z m i m o

o b i a j o b r e z i v a n j a ena kao primjer takve d i l e m e . U
m n o g i m drutvima u Istonoj A f r i c i ve dugo se njeguje
obiaj da se ulazak ene u period enstvenosti o b i l j e a v a ,
izmeu ostalog, z a h v a t o m na g e n i t a l n i m organima k o j i , u
najekstremnijem o b l i k u , p o d r a z u m i j e v a vaenje klitorisa i
usmine bez anestezije. Lako je u o i t i da taj o b i a j
ugroava osnovna ljudska prava, i p o d j e d n a k o je lako
krenuti u a k c i j u za njegovu zabranu. S druge strane, t i m e
bi se t e m e l j n o ugrozila kulturalna a u t o n o m i j a naroda koji
to p r a k t i k u j u . Kad, tavie, kako nam nalae kognitivni rela
t i v i z a m , taj o b i a j posmatramo u kontekstu k u l t u r n i h teorija
seksualnosti, r e p r o d u k c i j i , spolu i i v o t n o m c i k l u s u ,
m o e m o o t k r i t i - kao to se to desilo Janice Boddy t o k o m
izuavanja plemena H o f r i y a t i iz sjevernog Sudana, da
obrezivanje ena skupa sa o b r e z i v a n j e m mukaraca ima
bogat niz znaenja vezanih za nain na koji drutvo, a ne
p r i r o d a , pretvara d j e v o j i c e i djeake u mukarce i ene.
Kad se stavi u kontekst svoje kulture, o b r e z i v a n j e ena kod

50

51

plemena H o f r i y a t i nije ni i r a c i o n a l n o ni namjerno o k r u t n o

i opresivno nego j e , naprotiv, o b i a j koji j e d n a k o
podravaju i t r a d i c i o n a l n e ene i mukarci iz tog plemena.
M o e m o posljedice tog o b i a j a smatrati o d v r a t n i m , ali
teko da emo pronai m o r a l n u osnovu za zagovaranje
njegovog e l i m i n i s a n j a koja ne ugroava k u l t u r a l n u
a u t o n o m i j u H o f r i y a t i j a . U k r a j n j e m ishodu, ovjek se pita
da li je logiki mogue istovremeno prihvatati i univerzalna
ljudska prava i vjerovanje u relativitet kultura.
Unato svim t i m p r o b l e m i m a , n a p o m i n j e m o skupa sa
C l i f f o r d o m Geertzom da z l o i n i p o i n j e n i u ime kultur
alnog relativizma b l i j e d e u p o r e d e n j u sa o n i m a p o i n j e n i m
u ime k u l t u r a l n o g i n a c i o n a l n o g o v i n i z m a i l i , kad je ve
rije t o m e , svakog drugog "-izma". Njegov stav je "antia n t i r e l a t i v i s t i k i " , i blizak je i naem. M o e se nai razlog
za mijeanje u stvari d r u g i h na osnovu z a j e d n i k e l j u d
skosti; u k r a j n j o j l i n i j i , svi mi d i j e l i m o ovu planetu kao ista
vrsta. A l i treba se umijeati sa m n o g o o b z i r a i sa
z a d r k o m , i tek nakon iskrenog i t e m e l j i t o g nastojanja da
shvatimo o n o emu se suprotstavljamo u n j e g o v o m k u l t u
r a l n o m kontekstu.

Poglavlje 3
Kratki susret:
drutvo

Zamislite da prvi put sreete neznanaca - nekog ko sjedi

do vas u v o z u , m o d a , ili nekog na z a b a v i . Razgovor koji
o t p o i n j e o b i n o je p r i l i n o p r e d v i d i v : Kako se zovete?
O d a k l e ste? ta radite? Koji su nam p r i j a t e l j i , kolege ili
roaci zajedniki? Gdje ste ili u kolu? To su poznata
pitanja. A k o razgovor vode p r i p a d n i c i suprotnih spolova, i
ako se i n i da stvari teku glatko, m o g l i bi se u razgovoru
potraiti znaci p o m o u k o j i h bi se saznalo da li je druga
osoba oenjena ili udata, ili da li se sa nekim "zabavlja".
Naravno, poto smo ljudska bia a ne r o b o t i , tok takvih
razgovora nije sasvim p r e d v i d i v , ali moe skrenuti na temu
z a j e d n i k i h interesa - sporta, hrane, m u z i k e , aktuelnih
dogaaja i slinog - i bie neugodan ili prijatan zavisno
od osobenih afiniteta i stilova. Slino t o m e , rutinska pitanja
koja se postavljaju razlikovae se zavisno od d i j e l a svijeta.
Na p r i m j e r , u SAD, religija se smatra relativno i n t i m n i m
p i t a n j e m , dok je u I n d o n e z i j i posve p r i h v a t l j i v o pitati za
neiju r e l i g i j u . Ali v r a t i m o se malo i u p i t a j m o se kakve
podatke l j u d i m a prvo t r a i m o . I zato?
O n o to zapravo pokuavamo, b e z b o l n o i efikasno k o l i k o
nam d o z v o l j a v a b o n t o n , je to da o d r e d i m o klasu naeg
sagovornika, njegovo e t n i k o p o r i j e k l o , brano stanje, i
druge bitne osobine. Takva pitanja nam o m o g u a v a j u da
u t v r d i m o ta m o e m o o e k i v a t i od sagovornika, i p r e d v i d i
mo ta on ili ona o e k u j e od nas. O m o g u a v a nam i da

52

53

u t v r d i m o to bi bila pogodna tema razgovora. O m o g u a v a

nam da o t k r i j e m o da li bi nam i kako ta osoba mogla
k o r i s t i t i . Zato je tako? Zato to l j u d i nisu p o t p u n o j e d i n
stveni i a u t o n o m n i p o j e d i n c i , bez o b z i r a k o l i k o nam se
svia da tako m i s l i m o sebi. M n o g i v i d o v i naeg identiteta
posljedica su naeg pripadnitva raznim g r u p a c i j a m a .
U p r e t h o d n o m p o g l a v l j u rekli smo da a n t r o p o l o z i smatraju
da je ponaanje manifestacija m e n t a l n i h mapa k o j i m a nas
snadbijeva kultura. No vano je u v i d j e t i da je ljudsko
ponaanje i v i d nae prirode kao p r i p a d n i k a drutvene
bioloke vrste. Kao to se zna, mi smo o r g a n i z i r a n i u gru
pacije i j i se unutranji i vanjski odnosi rukovode pravilima,
koje vre razne f u n k c i j e , i koje opstaju due od p r i p a d n i k a
koji ih sainjavaju. Mi moda i m a m o k u l t u r u , ali mi p r i
padamo drutvu. D r u g i m r i j e i m a , interes za k u l t u r u iza
zvan je e l j o m da se o t k r i j e nain na koji ljudi p o i m a j u
svijet o k o sebe, da se uokvire n j i h o v i h p o s t u p c i , i p r o t u
mae t u i . Interes za drutvo zapravo je interes za r a z u m i
jevanje pravila i pravilnosti k o j i m a se r u k o v o d i ljudsko
drutveno ponaanje, za naine na koje se l j u d i u z a j a m n o
p o v e z u j u i na koji su n j i h o v i postupci o r g a n i z i r a n i . Ta dva
pristupa uopte nisu nesuglasna, to su prosto dva razliita
ugla iz k o j i h m o e m o posmatrati istu sloenu stvar.

Struktura i funkcija
Jedna od stvari koju nam o m o g u a v a naa sposobnost da
stvaramo simbole jeste o r g a n i z i r a n j e na sloene i
istanane naine. M o d a je n a j o s n o v n i j i nain na koji se
rasporeuju ljudske grupacije onaj kroz p o d j e l u rada. I
odista, a n t r o p o l o z i su kroz historiju r a z l i k o v a l i drutva na
osnovu sloenosti podjele rada, jer su ak i t e h n i k i naj
jednostavnija drutva d o d j e l j i v a l a l j u d i m a poslove na
osnovu starosti i spola. O v a j pogled p o d r a z u m i j e v a da su
se grupacije obrazovale kako bi vrile odreene f u n k c i j e i
da su svoje djelatnosti k o o r d i n i r a l e sa d r u g i m grupama.
6. Bronislaw Malinowski kao student
54

Bronislaw Malinowski (1884.-1942.)

Osniva savremene socijalne antropologije
Roden u Poljskoj, Bronislaw Malinowski je otpoeo kolo
vanje u oblasti prirodnih nauka prvo u Krakovu a zatim u
Leipzigu, gdje mu je profesor bio Max Wilhelm Wundt,
koji je predavao i Franzu Boasu i Emilu Durkheimu.
Godine 1910. upisao se na Ekonomski fakultet u Londonu
gdje je nakon izvjesnog vremena dobio stipendiju za
izuavanje stanovnika Trobriandskih otoka, koji se nalaze
blizu jugoistone obale Papue Nove Gvineje. Poto je bio
podanik Austrougarske imperije u vrijeme kad je izbio
prvi svjetski rat, Malinowski nije mogao slobodno puto
vati po australijskoj koloniji, nego je, kad je njegovo
izuavanje ve poodmaklo i kad je nudu pretvorio u
prednost, ostao na terenu i vremenom stekao dvije godine
intenzivnog iskustva. Tako dugotrajan kontakt sa jednom
zajednicom bio je jedinstven medu etnografima tog vre
mena i kasnije je postao neto to odreuje britansku
socijalnu antropologiju. Njegovo insistiranje na potrebi
da etnografi pokuaju "sagledati stvari sa stanovita
starosjedilaca" takode je bilo neobino za to vrijeme.
Malinowski je pokazao da institucije kao to su pravo i
sloena privreda, za koje su mnogi zapadnjaci smatrali da
su ekskluzivna teritorija "civiliziranih" drutava, posjedu
ju u punoj mjeri i "primitivna" drutva, premda u neto
drugaijoj formi. Po miljenju Malinowskog, primitivni
ovjek nije "rob obiaja" nego racionalni djelatnik ija
svaka radnja i institucija slui nekoj svrsi koja doprinosi
zadovoljavanju individualnih i zajednikih potreba.
Pristup Malinowskog, koji je postao poznat kao
"funkcionalizam", imao je dalekosean uticaj irom
drutvenih nauka. Vjerovatno njegov najsnaniji uticaj
ispoljio se preko studenata koji su kod njega studirali,
naroito na Ekonomskom fakultetu u Londonu. Medu
njima su bile mnoge luonoe klasine britanske socijalne
antropologije: Raymond Firth, . . Evans-Pritchard, Isaac
Schapera, Audrey Richards, Max Gluckman i Jomo
Kenyatta.

O r g a n i z i r a n a priroda drutvenog ivota postala je glavna

tema britanskih s o c i j a l n i h a n t r o p o l o g a i z m e u dvadesetih i
pedesetih godina XX stoljea. Koristei p o j a m drutvene
strukture - zamisli da drutveni odnosi slijede o d r e e n i
obrazac i da su p r e d v i d i v i - ti a n t r o p o l o z i , p r e d v o e n i
B r o n i s l a w o m M a l o n o w s k i m i A.R. R a d c l i f f e - B r o w n o m , nas
t o j a l i su shvatiti naine na koje se u drutvu o b r a z u j u gru
pacije, pravila koja rukovode ponaanjem n j i h o v i h l a n o v a ,
kako se grupacije odnose jedna prema drugoj kao i f u n k c i j e ,
latentne i o i g l e d n e , koje one vre. Klasian primjer
takvog pristupa bila je analiza "ala" i "izbjegavanja"
Radcliffe-Browna. "aljivi odnos" je onaj gdje je j e d n o j
strani d o p u t e n o , a ponekad se od nje i trai i da z a d i r k u j e
i ismijava d r u g u , od koje se zauzvrat trai da se ne
v r i j e a . Primjer, preuzet iz prie Roberta L o w i j a o Crow
I n d i j a n c i m a , moe biti razvratno ponaanje izmeu snaha i
zetova, koje se d o z v o l j a v a : ovjek"... moe postupati
prema svastici sa n a j v e o m s l o b o d o m , na primjer p o d i i
j o j h a l j i n u i pokazati njenu g o l o t i n j u ; a ona se s n j i m
moe aliti na tome shodan n a i n . Jedan ovjek koji mi je
davao podatke ... stalno je pipkao i z a d i r k i v a o mladu sestru
svoje ene, a ona mu je uzvraala istom m j e r o m . Nisu se
nimalo s t i d i l i to smo tu b i l i ili njegova ena ili ja".
Odnosi izbjegavanja, o i g l e d n o suprotni od a l j i v i h ,
o d l i k u j u se k r a j n j i m u z a j a m n i m potovanjem i o g r a n i e n i m
d i r e k t n i m o s o b n i m k o n t a k t o m . Starije ene iz plemena
Navaho su po t r a d i c i j i nosile mala z v o n a koja su se zvala
" p u n i i n a zvona", a svrha im je bila da upozore zetove da
dolaze, kako bi se ovi m o g l i s k l o n i t i . Radcliffe-Brown se
pitao koju f u n k c i j u t a k v o , naizgled b i z a r n o ponaanje (ali
koje je v e o m a rasprostranjeno) ima u drutvima u k o j i m a
se p r a k t i k u j e .
U svojoj osobenoj - i b r i l j a n t n o j - a n a l i z i , Radcliffe-Brown
je posmatrao "ale" i "izbjegavanje" kao "standardizirane
drutvene odnose" koji predstavljaju ne t o l i k o spontani
razvrat ili stidljivost i z m e u p o j e d i n a c a , k o l i k o

57

A.R. Radclkiffe-Brown (1881.-1955.)

A.R. Radcliffe-Brown roden je u Birminghamu i dobio
prilino konvencionalan odgoj tipian za srednju klasu.
Obrazovao se u Kembridu, gdje je postao uenik
naprednog etnologa W.H.R. Riversa, i vrio istraivanja
na otocima Andaman u Indijskom okeanu, u periodu
izmeu 1906. i 1908. godine. Nekoliko godina kasnije,
uestvovao je u ekspediciji u Zapadnu Australiju, gdje se
usredsredio
na
srodnike
odnose
i
organizaciju
porodice. Radcliffe-Brown proveo je najvei dio svoje
karijere na univerzitetima van Velike Britanije, i pre
davao je u Cape Townu, Sidneju i ikagu. Konano se,
1937. godine, vratio u Englesku i zaposlio kao profesor
na Oksfordu.
Radcliffe-Brown bio je pod snanim uticajem sociologije
Emila Durkheima. Tokom cijelog svog radnog vijeka,
prvenstveno ga je zanimala drutvena struktura - formal
na pravila koja rukovode odnosima unutar drutva.
Njegov najbolji rad bavi se analizom strukturalnih "prob
lema", kao to su oni vezani za odnose ale/izbjegavanja
kojima smo govorili. Imao je malo interesa - ili str
pljenja - za temu pojedinca u drutvu, kojom se bavio
Malinowski,
i
odbacio
je
njegovu
tendenciju
da
drutvene institucije smatra neim to u krajnjem ishodu
tei
zadovoljavanju
biolokih
potreba. Za
RadcliffeBrowna, drutvo je bilo stvar za sebe i on je elio da mu
pristupi kao to bi neko pristupio jednoj temi u prirodnim
naukama. Da bi se ogradio od Malinowskog, nazvao je
svoj pristup "strukturalnim funkcionalizmom" i smatrao
socijalnu antropologiju "komparativnom sociologijom" a
ne disciplinom koja ima vlastite metode i program.

"strukturalnu situaciju" izmeu ovjeka i njegove p u n i c e ,

ili i z m e u d v i j e kategorije l j u d i koji imaju teak, delikatan
i p o t e n c i j a l n o razoran drutveni odnos. Takva perspektiva
58

o m o g u i l a je Radcliffe-Brownu da se upita kakva bi mogla

biti f u n k c i j a takvih "standardiziranih drutvenih odnosa".
Z a k l j u i o je da se takvo ponaanje sree prvenstveno u
"strukturalnim situacijama", gdje lako moe d o i do k o n
flikta ili drutvene neugodnosti, na primjer izmeu ovjeka
i njegove p u n i c e , ili u seksualno n a b i j e n o m odnosu
izmeu mukarca i njegove svastike. Kad se posmatraju u
tom svjetlu, ala i izbjegavanje nisu suprotnosti nego alter
nativni naini rjeavanja istog drutvenog p r o b l e m a : oni
l j u d i m a daju izvjesni drutveni scenarij za snalaenje u
tekim "strukturalnim situacijama", b i l o tako to im
o m o g u a v a j u neuveno ponaanje i od njih z a h t i j e v a j u da
se ne v r i j e a j u , b i l o da im zabranjuju i da se v i a j u .
Vano je imati na umu da "funkcije" koje vri neki o b i a j
ili institucija nisu ograniene na "zvaninu" svrhu koja im
se pripisuje u i d e o l o g i j i tog drutva. "Oigledna" f u n k c i j a
Peterove i n s t i t u c i j e , W i l l i a m s Collega, je da prua m l a d i m
l j u d i m a t e m e l j i t o obrazovanje iz h u m a n i s t i k i h nauka. Ali
ta institucija prua m l a d i m l j u d i m a i mogunost da stvaraju
drutvene veze koje e im biti ekonomski vrijedne u
budunosti i da nadu brane drugove koji pripadaju
slinoj drutvenoj i e k o n o m s k o j klasi, imaju slino o b r a z o
vanje i vrijednosti - a dokaz za to je v e l i k i broj brakova
i z m e u d i p l o m i r a n i h studenata W i l l i a m s Collega. Teko je,
moda ak i nemogue rei u k o j o j je mjeri ovaj aspekt
visokog o b r a z o v a n j a u SAD dio svjesnog procesa
o d l u i v a n j a b u d u i h studenata ili ak n j i h o v i h r o d i t e l j a ,
ali teko je porei da je to jedna od f u n k c i j a ove institucije.
Kao to v i d i t e , pojam f u n k c i j e , v i d l j i v e i latentne, m o n o
je a n a l i t i k o o r u e . Ali ona moe i i z m i c a t i r a z u m i j e v a n j u ,
jer je teko dokazati ili p o b i t i t v r d n j u da je odreena
f u n k c i j a odgovorna za karakter ili trajnost neke institucije
ili prakse.
Radcliffe-Brown i drugi "strukturalni f u n k c i o n a l i s t i " ili
" f u n k c i o n a l i s t i " koristili su ideju drutvene strukture da
59

opiu obrasce odnosa i z m e u p o j e d i n a c a i grupa, i b i l i su

skloni objanjavanju t i h obrazaca p o m o u svojih f u n k c i j a .
Za neke, poput M a l i n o w s k o g , te f u n k c i j e bile su vezane za
o n o to je on nazvao " d o k t r i n o m potreba", t j . z a d o v o l j a
vanjem o s n o v n i h potreba p o j e d i n i h lanova drutva, na
primjer potrebe za h r a n o m , smjetajem i t d . Za druge, te
f u n k c i j e vie su bile vezane za d j e l o v a n j e i nastavljanje
institucija u drutvu, izvjesni reijski trokovi n e o p h o d n i
za odravanje drutvenih odnosa. Poto su oni smatrali da
drutvene institucije odravaju same sebe i da su u stanju
"homeostatske ravnotee", stanju u kome svi d i j e l o v i d j e l u j u
da odre ravnoteu c j e l i n e , kao to termostat regulira t e m
peraturu u c i j e l o j k u i , i poto su drutvenu strukturu sma
trali ponaanjem koje sputava, f u n c i o n a l i s t e su kasnije k r i
tikoval i zbog v i z i j e drutva kao statinog i zato nesposobne
da objasne drutvene p r o m j e n e . To je naroito krupna
mana kada se ima na umu da su mnoga drutva koje su
f u n k c i o n a l i s t i opisali bila k o l o n i j e koje su d o i v j e l a burne
p r o m j e n e i r e o r g a n i z a c i j u . Danas radije istiemo
d i n a m i k a svojstva drutvenog i v o t a i d j e l o v a n j e p o j e d i
naca, ije postupke i sputava i o m o g u a v a struktura, ali
k o j i i m a j u i posljedice - i namjerne i nenamjerne - koje tu
strukturu mogu i z m i j e n i t i .
Naravno, ima i z n a a j n i h teoretiara koji su iznosili
razliite poglede na p r i r o d u i p o r i j e k l o drutvene strukture.
Claude Lvi-Strauss je smatrao da drutvene strukture pos
toje da bi o r g a n i z i r a l e protok b r a n i h drugova medu gru
pama i da drutvene odnose o d r e u j u reciprocitet, razmjena
i savez. Za Lvi-Straussa, postoji bitna razlika i z m e u
drutava o r g a n i z i r a n i h o k o raznih saveza medu s r o d n i m
grupama i o n i h gdje se brani partner bira prema
"naklonosti". Lvi-Strauss je bio jedan od o d g o v o r n i h za
m i j e n j a n j e naeg naina razmiljanja drutvu, od organ
skog do k i b e r n e t i k o g modela. D i j e l o v i drutva se, shodno
t o m e , smatraju ne t o l i k o s l i n i m organima u t i j e l u k o l i k o
p r o t o c i m a sastavnih podataka u sistemu i n f o r m a c i j a .
7. . R. Radcliffe-Brown
61

Prirodno je takode i da su nazori Karla Marxa i z n j e d r i l i

vanu kolu antropoloke m i s l i . On je smatrao drutveni
ivot i strukturu drutva zavisnom od v l a d a j u e tehnike u
datom p e r i o d u i naina na koje su se l j u d i o r g a n i z i r a l i da
bi p r o i z v e l i tu t e h n i k u .
U novije vrijeme antropolozi kao da su manje zainteresirani
za p r i r o d u drutvene strukture kao takve, i p o k l a n j a j u vie
panje n a i n i m a na koje se odnosi moi u drutvu
odravaju i osporavaju. O n i smatraju drutvenu strukturu
kako p r o i z v o d o m g l o b a l n i h e k o n o m s k i h i p o l i t i k i h sila
tako i p r o i z v o d o m isto lokalne t r a d i c i j e . Ipak, u izvjesnom
v a n o m smislu, v e l i k i d i o t e m e l j n o g i n t e l e k t u a l n o g aparata
f u n k c i o n a l i s t a i dalje je na snazi: "Premda je jednostavna,"
kae Robert M u r p h y , "ideja da su drutva sistematizirana
centralna je u drutvenim naukama." Slino t o m e , kako su
p r i m i j e t i l i Clifford Geertz i d r u g i , p r a k t i n o sva objanjenja
koja su a n t r o p o l o z i dali za ljudsko ponaanje ili ljudske
odnose koristila su p o j a m f u n k c i j a koje ti o b l i c i ponaanja
ili odnosa vre.
Institucije
Kada obrasci ponaanja i i d e o l o g i j e postanu relativno pre
p o z n a t l j i v i , trajni i a u t o n o m n i , nazivamo ih i n s t i t u c i j a m a .
Najekstremniji o b l i c i institucija su oni koje Erving C o f f m a n
naziva " t o t a l n i m institucijama": vojska, z a t v o r i , internati,
zajednice, k u l t o v i , psihijatrijske b o l n i c e itd. Te organizacije
rukovode praktino svim v i d o v i m a ivota n j i h o v i h lanova.
Pojedinci se po pravilu liavaju p r e t h o d n i h drutvenih
identiteta: mogu im se o b r i j a t i glave, odjea z a m i j e n i t i
u n i f o r m a m a , gube pristup m n o g i m l i n i m stvarima, n j i h o v o
svakodnevno ponaanje se striktno regulie, i p o t i n j e n i su
apsolutnoj vlasti neposredno n a d r e e n i h . U o v o m izrazito
sugestivnom stanju oni ue naine postupanja, miljenja i
osjeanja koji su jedinstveni za tu i n s t i t u c i j u a koje ne
mora d i j e l i t i ire drutvo. To iskustvo je t r a n s f o r m a t i v n o , i
62

g o d i n a m a nakon to izau iz takve institucije ono i dalje

igra vanu ulogu u mislima i osjeajima tog pojedinca. Visok
stepen kontrole i strogi obrasci ponaanja koje stvaraju insti
tucije esto daju moralno ekstremne rezultate: od opata koji
ive svetim ivotom do patnji koje se nanose zatvorenicima
koncentracionog logora.
Ve vie od j e d n o g stoljea drutveni n a u n i c i i drutveni
f i l o z o f i nastoje da p o v u k u otru razliku izmeu institucija
" t r a d i c i o n a l n i h " ili " p r i m i t i v n i h " drutava i o n i h u
" m o d e r n i m " drutvima. Na p r i m j e r , Henry M a i n e , britanski
advokat iz XIX stoljea, smatrao je da se prelaz iz t r a d i c i o
nalnog u m o d e r n o zasniva na prelasku iz statusa u ugovor.
U t r a d i c i o n a l n o m d r u t v u , mislio je o n , ljudi stupaju u
meusobne odnose prvenstveno na osnovu drutvenog sta
tusa koji im je d o d i j e l j e n r o e n j e m , na primjer u drutve
nom i e k o n o m s k o m odnosu i z m e u roba i gospodara. A l i u
m o d e r n o m drutvu drutveni i ekonomski odnosi b i l i su,
istina do izvjesne granice, predmet pregovora izmeu
zainteresiranih strana, na primjer industrijskih radnika i
n j i h o v i h poslodavaca. Drugi n a u n i c i isticali su druge raz
like. Ferdinand Tnnies povukao je razliku slinu
M a i n e o v o j izmeu Gemeinschaft (zajednice) i Gesellschaft
(drutva). Lewis Henry Morgan isticao je razliku u ideo
logiju z a j e d n i k e krvi kao osnovu f o r m i r a n j a glavnih grupa
u drutvu - na primjer u drutvima a m e r i k i h Indijanaca
koja su nastala od klanova - i drutava koja se sastoje od
grupa to naglaavaju prebivanje na istoj t e r i t o r i j i . Emile
D u r k h e i m mislio je da se t r a d i c i o n a l n a drutva dre na
o k u p u zato to su svi n j i h o v i lanovi u osnovi isti (svi su
lovci ili p o l j o p r i v r e d n i c i , svi p o t i u od z a j e d n i k o g pretka
itd.), to u v e l i k o j mjeri mogu sami z a d o v o l j i t i vlastite
potrebe, te zato vide sebe u svim s v o j i m z e m l j a c i m a . On
je to nazvao " m e h a n i k o m solidarnou". M o d e r n o
drutvo, prema D u r k h e i m u , o d l i k u j e se n a i n o m na koji
njegove institucije stvaraju p o j e d i n c e koji se d i j e l e na
osnovu mnotva r a z l i i t i h specijalizacija i koji su svi ovisni
63

j e d n i o d r u g i m a . Tako u naem drutvu l j u d i koji uzgajaju

penicu ne prave hljeb od penice koju gaje nego ga kupuju
u p r o d a v n i c i i zavise od rada m l i n a r a , pekara, vlasnika
kamiona i kompleksnog niza drugih radnika koji ga tu
d o p r e m a j u . D u r k h e i m je nazvao ovakvu o r g a n i z a c i j u
"organskom solidarnou", i smatrao da se m o d e r n o
drutvo sastoji od d i j e l o v a isto kao to organizam zavisi od
rada zasebnih ali uzajamno zavisnih organa.
Bilo je jo mnogo pokuaja da se p o m o u o d l i k a institucio
n a l n i h odnosa objasne razlike i z m e u t r a d i c i o n a l n o g i
m o d e r n o g drutva. Ali n a j u t i c a j n i j a meu njima je ideja
r a c i o n a l i z a c i i j i Maxa Webera. Institucije se o r g a n i z i r a j u
oko zadataka koje izvravaju, a ne na drutvenim odnosima
koji u njima v l a d a j u . Prema W e b e r u , u " t r a d i c i o n a l n i m "
drutvima p o j e d i n c i uestvuju u grupama to vre mno
gostruke uloge koje se preklapaju i tako postaju drutvene
c j e l i n e vezane za sve aspekte n j i h o v o g i v o t a , kao to na
p r i m j e r sin p o g l a v i c e ima pravo na poasti na osnovu
r o e n j a , i to u c i j e l o m svom drutvenom svijetu. Nasuprot
t o m e , "moderno" drutvo o b i n o ima "racionalizirane insti
t u c i j e " , gdje je ovjekova sposobnost da izvrava odreene
zadatke vanija od b i l o kog drugog aspekta njegovog ili
njenog drutvenog bia. tavie, eksplicitna pravila i pos
t u p c i koji rukovode r a c i o n a l i z i r a n i m institucijama d o b i j a j u
legitimitet ne p o z i v a n j e m na o b i a j ili t r a d i c i j u nego
l o g i k o m i efikasnou samih postupaka. D r u g i m r i j e i m a ,
moderne institucije kao da kau: "Ne radimo stvari ovako
zato to smo ih uvijek tako r a d i l i ; r a d i m o ih ovako zato to
je to n a j b o l j i nain da se obavi posao."
Za Webera i mnoge koji su ga s l i j e d i l i , sutinska moderna
institucija je b i r o k r a t i j a . lako je ona stereotipno opisana
kao "vladavina slubenika", Weber je smatrao da klju za
r a z u m i j e v a n j e b i r o k r a t i j e lei u nainu na k o j i ona rjeava
savremeni p r o b l e m administracije tako to organizira
velike grupe l j u d i prema c i l j e v i m a koji nisu l i n i i regulira

64

8. Max Weber u Lauensteinu, 1917. godine

ponaanje svojih lanova p o m o u eksplicitnog skupa pravi

la postupanja. Tako Weber otkriva o d l i k e b i r o k r a t i j e kao
to su imenovanje i unapreenje lanova na osnovu ugo
vora, strunu o b u k u i iskustvo kao formalne uslove
zapoljavanja, fiksne plate, strogu odijeljenost slube i
vrioca dunosti (slubenik nije sredstvo administracije),
i d e o l o g i j u meritokratije i t d . T i p i a n glas birokrate u j e m o
u o d g o v o r u : "Da je do mene, rado bih vam pomogao, ali
mi pravila ne d o z v o l j a v a j u . "
Weber je posmatrao prelazak iz t r a d i c i o n a l n i h u moderne
institucije sa v e l i k o m d o z o m d v o j b e . Tradicionalni je svijet,
mislio j e , svijet "opinjenosti", u kojem se pojedinac
osjea d u h o v n o u k l o p l j e n u o k o l n i drutveni i p r i r o d n i svi
jet. Prelazak u racionalnost znai gubitak tog osjeaja
d u h o v n e vezanosti. Weberov pogled na m o d e r n o g ovjeka
bio je m r a a n , jer je v i d i o ljude koje n j i h o v a vlastita pravi
la i postupci dre z a t o e n i m u "eljezni kavez racionalnos
t i " , odakle nema povratka ni bijega. N e p o t r e b n o je g o v o r i t i
da W e b e r o v u karakterizaciju treba uzeti sa s u m n j o m .
Weber je shvatio, kao to vam moe rei svak ko se bavio
v l a d i n o m b i r o k r a t i j o m ili v e l i k o m k o r p o r a c i j o m , da se
r a c i o n a l i z i r a n e institucije esto ponaaju besmisleno i
neefikasno, naroito kada se pravila p r i m j e n j u j u kruto.
Slino t o m e , p r i p a d n i c i takvih organizacija esto se
zapoljavaju i u n a p r e u j u iz razloga koji imaju malo veze
sa u k u p n o m efikasnou organizacija i daleko su od toga
da budu i m u n i na n e p o t i z a m , k o r u p c i j u i despotizam. Isto
tako, t r a d i c i o n a l n a drutva su savreno sposobna da
poslove organiziraju efikasno a "opinjenost" se zna pono
vo uvui u moderno drutvo tamo gdje je najmanje oeku
jete: u z m i t e , na primjer, popularnost neopaganizma n o v o g
doba na p o s t i n d u s t r i j a l i z i r a n o m Zapadu.
D i h o t o m i j e koje v i d i t e na t a b e l i , na osnovu k o j i h se raz
l i k u j u "tradicionalno" i "moderno" drutvo esto unose
nelagodu meu a n t r o p o l o g e , i to z b o g n e k o l i k o razloga.
66

Tradicija i modernost
Antropolozi i drugi drutveni naunici obino smatraju drutva
poput naeg - kompleksna, uzajamno zavisna, velika, industri
jalizirana, ukratko moderna - kao zaseban sluaj u historiji
svjetskih drutava. Mnogi od njih, naroito Viktorijanci koji su
zaeli drutvene nauke, smatrali su da su "tradicionalna" drutva
u otrom kontrastu sa "modernim", i te su razlike opisivali
pomou niza osobenih odlika. Ovdje su, u tabelarnoj formi,
najvanije od tih razlika, ali preklinjemo vas da ih posmatrate
skeptino; one su esto pojednostavljene a ponekad i oevidno
pogrene.
Moderna drutva
Antropolog
Tradicionalna
drutva
Organska soli
Emile Durkheim
Mehanika solidarnost : Drutvo
(Francuz,
darnost : Drutvo
dri na okupu uza
1858.-191 7.g.)
dri na okupu
jamna zavisnost
sutinska slinost
njegovih dijelova i
njegovih lanova
privrenost zajed
nikim simbolima
Gesellschaft
Gemeinschaft
Ferdinand Tnnies
(drutvo): Drutvo
(zajednica):
(Nijemac,
gradi namjerno for
Tradicionalna
prav
1855.-1936.g.)
muliran drutveni
ila stvaraju osjeaj
ugovor koji
univerzalne soli
odraava vlastite
darnosti medu
interese
ljudima
Lewis Henry
Morgan
(Amerikanac,
1818.-1881 .g.)
Sir Henry Maine
(Britanac,
1822.-1888.g.)

Zajedniko srod
stvo je osnova
kolektivnog iden
titeta
Status: prava i
odnosi pojedinca
odreeni su
poloajem
udrutvu koji mu
se dodjeljuje
roenjem

Zajednika teri
torija je osnova
kolektivnog iden
titeta
Ugovor: prava i
odnosi pojedinca
odreuju se ugov
orenim, ali pravno
obavezujuim spo
razumima sa drugi
ma

odgovornost vea. H i j e r a r h i j a ima o b l i k grube p i r a m i d e ,

tako da ima mnogo slubi u niem rangu, a malo na v r h u .
U i d e a l n i m o k o l n o s t i m a , to znai da se samo mukarci i
ene sa najvie iskustva (i bogatstva, poto se za mnoga
mjesta ne prima plata) mogu nadati najviim mjestima i
postati ugledni poglavari ili tafiuu i nanuu - "otac" ili
"majka zajednice". U m n o g i m p o g l e d i m a , o d l i k e n u y o oteke gradansko-vjerske h i j e r a r h i j e , ili "planine slube",
uklapaju se u W e b e r o v u k a r a k t e r i z a c i j u b i r o k r a t i j e : postoje
eksplicitna pravila i postupci, meusobno povezana podjela
rada, i d e o l o g i j a m e r i t o k r a t i j e , razdvojenost slube i
izvrioca poslova i t d . N u y o o t e c a n i ak i koriste izraze koji
podsjeaju na W e b e r o v u metaforu "eljeznog kaveza" jer
je nazivaju "kaznom zajednice" - n e i m n e o p h o d n i m za
z a j e d n i k i i v o t , ali i neim to ih sputava i t l a i . Ipak, da
je Weber znao za n j i h , on bi "seljake" iz N u y o o a nazvao
t r a d i c i o n a l n i m d r u t v o m , tanije o n i m koje nije p o d v r g n u t o
birokratskim o b l i c i m a o r g a n i z a c i j e .
Ove razlike povlae se zaista g r u b i m potezima i lako
d o v o d e do stvaranja stereotipa ne-zapadnjakih drutava, i
negativnih i p o z i t i v n i h . Lako je - iako ne ba rafinirano misliti ne-zapadnjacima kao i r a c i o n a l n i m r o b o v i m a
o b i a j a ili pak kao p l e m e n i t i m i m i s t i n i m Prijateljima
Z e m l j e , kada su o n i ustvari neto daleko sloenije i intere
santnije. Slino t o m e , mnoga od naih d u a l i s t i k i h o e k i
vanja od o r g a n i z a c i j e " t r a d i c i o n a l n i h drutava" su, kad se
i z b l i z a p o g l e d a j u , prosto neprecizna. Na primjer, zajednica
u Santiago N u y o o u koju je istraivao John stotinama godina
se r u k o v o d i l a graansko-vjerskom h i j e r a r h i j o m , kako se ta
institucija inae zvala. To je institucija gdje p r a k t i n o svi
odrasli mukarci i ene ( o b i n o kao brani par), rade na
graanskim i/ili vjerskim p o s l o v i m a . N a i m e n o v a n j e za
takve poslove moe trajati od jedne do tri g o d i n e , a slube
su, kako ime kae, ureene h i j e r a r h i j s k i , tako da l j u d i
p o i n j u radom na n i i m r a d n i m mjestima, sa m a n j o m
o d g o v o r n o u , a z a t i m , kako stiu iskustvo, "zakorae
uvis", kako kau N u y o o t e c a n i i , i rade tamo gdje je

Da li smo poeli prerastati e l j e z n i kavez modernizma?

Sada j e , naravno, u modi g o v o r i t i " p o s t - m o d e r n i z m u " ,
koji ima svoje o d l i k e to ga r a z l i k u j u od m o d e r n i z m a :
m o d e r n i z a m se t e m e l j i na industrijskoj p r o i z v o d n j i a postm o d e r n i z a m na p r o t o k u i n f o r m a c i j a ; m o d e r n i z a m stvara
znanje kroz d i r e k t n o iskustvo dok post-modernizam to i n i
p o m o u simulacije i m o d e l i r a n j a ; m o d e r n i z a m tei za
h o l i z m o m , a post-modernizam za p l u r a l i z m o m ; m o d e r n i z a m
se o r g a n i z i r a oko nacija-drava dok se post-modernizam
t e m e l j i n a t r a n s n a c i o n a l n i m z a j e d n i c a m a i t d . M i smo p o d
j e d n a k o sumnjiavi prema o v i m p o j e d n o s t a v l j e n i m d u a l i z
mima kao i prema o n i m a koji se koriste da se p o v u k u raz
like i z m e u "modernog" i " t r a d i c i o n a l n o g " drutva. A l i od
njih ipak ima neke k o r i s t i . U a n t r o p o l o g i j i , post-moderni
zam se prvenstveno bavi otrom k r i t i k o m t r a d i c i o n a l n i h
metoda istraivanja i prikazivanja i tek je poeo p r o i z v o d i t i
u b j e d l j i v u v i z i j u post-moderne drutvene strukture sada i u
budunosti.

68

69

Neto vie: drutvena r e p r o d u k c i j a

Temeljne institucije u svakom drutvu postoje m i m o ivota
njegovih pojedinanih lanova. One obezbjeduju kontinu
itet, kao to smo v i d j e l i u sluaju "totalnih institucija",
kroz aktivno regrutiranje i s o c i j a l i z a c i j u novih l a n o v a .
Ipak, to regrutiranje i socijalizacija ne moraju biti o i g l e d n i
kao u sluaju v o j n i h regruta ili upisanih studenata, i p o d
j e d n a k o su k u l t u r a l n i k o l i k o i drutveni. Z a m o l i o bih vas
da se prisjetite o n i h p o e t n i h razgovora p r i l i k o m upozna
vanja k o j i m a smo g o v o r i l i u poetku ovog p o g l a v l j a .
Takvi razgovori, naroito razgovori parova koji su se
p o e l i zabavljati ali se jo d o b r o ne p o z n a j u , esto se
okreu p o r e d e n j u o n o g to smatramo " l i n i m " ukusima.
Kakvu m u z i k u neko v o l i , kakvu h r a n u , pia, o d j e u i t d . ta
nam ovakvo znanje govori nekom? Pripadnost drutvenoj
klasi je p o d j e d n a k o - moda i vie - stvar ovladavanja
estetskim repertoarom k o l i k o i p r e d m e t i m a m a t e r i j a l n o g
bogatstva. Usprkos o n o m to su g o v o r i l i stari G r c i , skloni
smo misliti da su stvari lijepe zato to smo naueni da im
se d i v i m o a ne zato to su lijepe same po sebi. Ukus za
tananost f i n i h vina ili apstraktnih ekspresionistikih slika je
steen kao dio sloenog i skupog o b r a z o v a n j a koje v e i n i
l j u d i nije d o s t u p n o . Kada pokaemo strunost u t a k v i m
stvarima, nama se moda iskreno svia to to one pred
stavljaju, ali i p o k a z u j e m o da smo dobri p o z n a v a o c i , da
smo l a n o v i elite koja se moe d i v i t i " f i n i j i m stvarima u
i v o t u " i da nas mogu staviti iznad o n i h i j i ukus see
samo do j e f t i n o g vina i plianih slika Elvisa Prestlija.
Francuski a n t r o p o l o g Pierre Bourdieu naziva ovo " k u l t u r a l
nim k a p i t a l o m " . K o m b i n u j u i nazore Marksa i Webera,
Bourdieu smatra da je Francuska, kao i Zapad o p e n i t o ,
p o d i j e l j e n a na n e k o l i c i n u s p e c i j a l i z i r a n i h i relativno
a u t o n o m n i h i hijerarhijski o r g a n i z i r a n i h oblasti ili instituci
ja (kao to su umjetnost, nauke, pravo, biznis i sredstva
j a v n o g informisanja), unutar k o j i h se l j u d i neprestano bore
za p o l o a j . U toj b o r b i postoje dva glavna d o b i t k a :
70

finansijski kapital i k u l t u r a l n i k a p i t a l , koji su tijesno pove

z a n i . Sposobnost da se nekome sviaju i da k o n z u m i r a
stvari kao to su fina umjetnost ili hrana neto je to se
moe p o n i j e t i iz kue, d o i v l j a j i m a u ranom d j e t i n j s t v u .
Ali ta sposobnost je i neto to se k u p u j e u o b l i k u , na
primjer, univerzitetskog o b r a z o v a n j a , koje prua s p e c i j a l i
zaciju za znanje p o t r e b n o da bi se napredovalo u
o d r e - d e n i m oblastima. To se na nivou p o j e d i n c a ispoljava
kao izvjesna druga p r i r o d a to ga razlikuje od o s t a l i h , koji
pak nemaju takvo o b r a z o v a n j e i zalede tako da se u naim
vlastitim institucijama neprestano r e p r o d u c i r a j u klasne
p o d j e l e . Te granice aktivno se o d r a v a j u na niz v r l o
tananih naina.
Drutvo i p o j e d i n a c
Sjetite se prie m l a d i u iz Dou Dongga, la N i n d a ,
kome smo p r i a l i na poetku prvog p o g l a v l j a . Njega su
o p t u i l i i o s u d i l i zbog napada na tetku ina M o n u , ali se u
sutini radilo la N i n d i n o m udvaranju la Fiji, koja je bila
vjerena za drugog m l a d i a . U j e d n o m t r e n u t k u , dok su
seoski poglavari p r e k o r i j e v a l i la N i n d a z b o g ponaanja
prema ina M o n i i indiskretnosti sa la F i j o m , jedan od
poglavara mu je rekao, "Ti misli da pripada sam sebi, ali
nije t a k o ! Ti si vlasnitvo svojih r o d i t e l j a , svoje r o d b i n e ,
svog sela, ti si Boije vlasnitvo. Ne moe raditi ta ti se
prohtije!"
Dok su la Nindea podsjeali na razne ljude i grupe i j e je
vlasnitvo, on je zapravo sluao d i o opisa onog to bi
a n t r o p o l o z i nazvali "drutvenim i d e n t i t e t o m " . Svako od nas
z a u z i m a niz mjesta u drutvu i svako od nas ima skup
prava i dunosti u odnosu na druge koji z a u z i m a j u druga,
k o m p l e m e n t a r n a mjesta. Svako od nas je osoben skup
drutvenih identiteta, ali je broj identiteta i prava i
obaveza koji oni nose sa sobom k o n a a n . To se g o d i n a m a
pokazuje kao koristan nain razmiljanja p o j e d i n c u i
drutvenim o d n o s i m a .
71

La N i n d a su takoe podsjetili na jednu od centralnih protivrjenosti drutvenog ivota: mi smo, naroito u m o d e r n i m ,

i n d u s t r i j a l i z i r a n i m drutvima, skloni da sami sebe smatramo
a u t o n o m n i m p o j e d i n c i m a sa s l o b o d n o m v o l j o m da d o n o s i
mo o d l u k e ak i ako nas, kao la N i n d a , ograniavaju pravi
la drutva. N a p o s l i j e t k u , "drutvo" je samo apstrakcija, zar
ne, ne stvarna iva stvar, nego samo skup pojedinaca? pa
a n t r o p o l o z i , kao i ostali drutveni m i s l i o c i , kolebaju se
i z m e u v i z i j e drutva kao o n o g to bi D u r k h e i m nazvao
" k o l e k t i v n o m svijeu" i pogleda na drutveno ponaanje
koji smatra "drutvo", u n a j b o l j e m s l u a j u , statistikim o p i
som i n d i v i d u a l n i h izbora i postupaka. Naravno, u svako
d n e v n o m govoru ponekad g o v o r i m o "drutvu" kao
i v o m o r g a n i z m u sa vlastitom p a m e u , c j e l i n i koja je
vea od zbira svojih d i j e l o v a . K r i v i m o "drutvo" za manjevie svaki p r o b l e m koji se moe z a m i s l i t i , od pubertetske
t r u d n o e do l i n o g osjeaja depresije. U isto v r i j e m e , ako
nekog upitate gdje se to "drutvo" nalazi, on bi ga mogao
pokazati isto o n a k o kako bi mogao pokazati Boije
prebivalite.
Problem je u t o m e to se i n i da je svako od nas osoben,
r a z l i i t od svakog drugog na svijetu, a da su o d l u k e koje
d o n o s i m o p r o i z v o d osobenih i i n t i m n i h m e n t a l n i h procesa.
K o l i k o je nas koji i m a m o djecu p r i m i j e t i l o k o l i k o se ona
razlikuju? Pa ipak, u isto v r i j e m e , kada se uzmu kao zbir,
nae o d l u k e i n j i h o v i ishodi o b r a z u j u jasne i ponekad
p r e d v i d i v e obrasce koji koreliraju sa ostalim k o l e k t i v n i m
pojavama. M o d a je n a j u v e n i j i primjer tog paradoksa
zapazio Emile D u r k h e i m u svom n e o b i n o m d j e l u
Samoubistvo iz 1897. g o d i n e . in o d u z i m a n j a vlastitog
ivota izgleda kao n a j l i n i j a i n a j i n t i m n i j a mogua o d l u k a ,
a svaka je takva o d l u k a isto jedinstvena. Ipak, D u r k h e i m
je uspio pokazati da je u Francuskoj mnogo v j e r o v a t n i j e da
e samoubistvo izvriti stanovnici gradova nego sela, kao i
protestanti nego k a t o l i c i i j e v r e j i . On je t v r d i o da, u z b i r u ,
stope samoubistava odgovaraju mjeri u k o j o j su p o j e d i n c i
72

integrirani u z a j e d n i c u i u k o j o j im njihove zajednice ulije

vaju osjeaj vrijednosti i svrhe. Pojedinci koji su o t u e n i
od svog drutvenog m i l j e a e v j e r o v a t n i j e izvriti samo
ubistvo, a neke z a j e d n i c e e prije o t u i t i svoje lanove
nego d r u g i . U isto v r i j e m e , t v r d i o je D u r k h e i m , do
"altruistikih" samoubistava dolazi kad su p o j e d i n c i tako
i n t e n z i v n o o d a n i svojim grupama da negativni drutveni
pritisci u o b l i k u srama ili k r i v i c e , ili p o z i t i v n i pritisci koji
propagiraju samo-rtvovanje radi nekog "vieg" c i l j a pre
vagnu nad instinktom samoodranja.
U sljedeem p o g l a v l j u d e t a l j n i j e emo pogledati grupe i
zajednice koje sainjavaju drutva. No prije nego to to
u r a d i m o , treba istai da je p o d j e d n a k o vjerovatno da emo
teoretiare koje smo s p o m e n u l i - M a r x a , VVebera,
D u r k h e i m a i t d . - nai u kratkom u v o d u u s o c i o l o g i j u kao i
o v d j e . Erving C o f f m a n , na p r i m j e r , koji se poglavito smatra
s o c i o l o g o m , predavao je na Odsjeku za a n t r o p o l o g i j u gdje
smo mi d o k t o r i r a l i . On je, pak, posvetio j e d n u od svojih
n a j v a n i j i h knjiga uspomeni na Radcliffe-Browna.
Jednostavan razlog za o v o unakrsno o p l o d a v a n j e i
z a m a g l j i v a n j e granica izmeu d i s c i p l i n a jeste to to i
antropoloka i socioloka istraivanja pokreu ista iroka
moralna i intelektualna pitanja kao to je ono p r i r o d i
z a j e d n i k o g i v o t a , o d n o s i m a p o j e d i n c a sa g r u p o m i,
moda n a j v a n i j e , kako da r a z u m i j e m o nae v r i j e m e i nae
zajednike dileme.
Ipak, a n t r o p o l o g i j a i s o c i o l o g i j a imaju posebne t r a d i c i j e i
metode istraivanja. Sociolozi e v j e r o v a t n i j e usmjeriti
svoje istraivanje na urbana, i n d u s t r i j a l i z i r a n a drutva i
o s l o n i t i se na kvantitativnu analizu statistikih podataka:
ankete su n j i h o v o m o d a najvanije istraivako o r u e .
Shodno t o m e , s o c i o l o z i e v j e r o v a t n i j e f o r m u l i r a t i rezul
tate istraivanja kao drutvenu uzronost i k o r e l a c i j u , na
p r i m j e r povezati z l o u p o t r e b u droga sa stopom ubistava, ili
nezaposlenost sa z l o i n i m a uz upotrebu nasilja.
73

A n t r o p o l o z i se bave e g z o t i n i m drutvima, oslanjaju na

uesniko posmatranje kao glavni metod i koriste d e t a l j n o
opisivanje teksture svakodnevnog ivota da bi doli do
u n i v e r z a l n i h t v r d n j i drutvenom ponaanju. O s i m toga,
oni radije nego s o c i o l o z i stavljaju svoja otkia u kontekst
m e d u - k u l t u r a l n o g poredenja koje obuhvata mnoga drutva
u vremenu i prostoru.

Poglavlje 4
Fernando trai enu:
seks i krv

Kroz c i j e l u historiju nae vrste, m o d a ak i prije nego to

smo sasvim postali l j u d i , nau sposobnost da damo
znaenje svijetu oko sebe pratila je sposobnost za f o r m i
ranje t r a j n i h veza, e m o t i v n i h i p r a k t i n i h , u biti radi
opstanka i raanja. Sumnjamo da bi iko doveo u pitanje
miljenje da su medu grupama o b r a z o v a n i m na osnovu t i h
veza najosnovnije one koje su se obrazovale na osnovu
braka i srodstva. "Krv nije voda", kae stara p o s l o v i c a , i
nije sluajno to smo izabrali najosnovniju t e k u i n u u
t i j e l u , od koje zavisi i v o t , za metaforu vezama koje
stvara srodstvo.
Reklo bi se da su osnove krvnih veza - brak i p o r o d i c a - i
o i g l e d n e i p r i r o d n e . Kao to kae amerika d j e i j a
pjesmica, "prvo d o e ljubav, o n d a brak, i eto ih sa
d j e i j i m k o l i c i m a ! " Nae vrijednosti i oekivanja od braka
i p o r o d i c e grade se o k o predstava r o m a n t i n o j ljubavi
i z m e u mukarca i ene, n j i h o v o m stvaranju jezgra u
p o r o d i n o m kuanstvu, i d i j e l j e n j u svih i v o t n i h radosti,
briga i o d g o v o r n o s t i . No a n t r o p o l o z i su o t k r i l i da u braku i
p o r o d i c i mogu postojati svi ti e l e m e n t i , samo neki od n j i h ,
n i j e d a n , ili da se mogu k o m b i n i r a t i sa p o t p u n o d r u g a i j i m
elementima.

74

75

Brak, p o r o d i c a i domainstvo
Ponimo od ljubavi i braka. John je j e d n o m iao stazom u
posjetu p r i j a t e l j u u N u y o o u i j a je ena umrla d v i j e nedje
lje prije toga. Na putu je sreo svog p r i j a t e l j a , Fernanda,
kako se penje sa g a j b o m piva na l e i m a . John ga je pitao
kuda ide i Fernando mu je rekao da ide da prosi j e d n u
u d o v i c u , kerku para koji je i v i o nedaleko od centra
grada. Prilino iznenaen to Fernando hoe da se eni
tako brzo nakon enine smrti, John ga je pitao moe li
p o i s n j i m . Kad su doli do kue, Fernando je stavio gajbu
piva na balkon i u d u g o m rasplinutom g o v o r u , p u n o m
metafora i poetskih obrata, zatraio e n i n u r u k u . Pivo se
p o d i j e l i l o , a enin otac se upustio u isti govor i o d b i o
Fernanda, ali je za to k r i v i o ker to nema v r l i n a koje bi
fin ovjek p o p u t Fernanda o e k i v a o od ene. Kad su p o p i l i
pivo i oprostili se, John i Fernando su se vratili z a j e d n o .
Dok su ili, John je rekao kako je "teta to stvar nije uspje
la", na to je Fernando o d g o v o r i o : "Nema veze, imam u
kui jo j e d n u gajbu piva, i sutra idem da prosim drugu."
Ta zgoda nauila je Johna neem v a n o m n u y o o t e c k i m
p o g l e d i m a na brak. Brzo je postalo o i g l e d n o da r o m a n t i
na ljubav igra veoma malu ulogu u Fernandovoj r a u n i c i .
ena koju bi konano o e n i o nikad ranije nije s n j i m pro
g o v o r i l a . U Fernandovoj g l a v i , najvanije je b i l o blago
stanje njegove djece. Po m i l j e n j u N u y o o t e c a n a , skoro je
nemogue da mukarac ili ena sami odravaju kuanstvo.
Svakom kuanstvu koje nema dodatnu odraslu muku ili
ensku radnu snagu sueno je da propadne. I z b i l j a , i
M i x t e c i imaju istu rije za u d o v i c u ili udovca, siroe i
u b o g o g . Fernando je, tako brzo nakon enine smrti, zapra
vo traio partnera koji bi radio poslove to bi u p o t p u n i l i
njegove da bi se osigurao k o n t i n u i t e t domainstva. Sve
ene k o j i m a je p r i l a z i o (a morao je zaprositi tri prije nego
to je jedna konano pristala) bile su u istom strukturalnom
p o l o a j u : sve su bile u d o v i c e i j i su muevi nedavno
preminuli.
76

j o h n o v a p r i a , pak, podsjea Petera na dogaaj koji je

v i d i o u D o r o N t i k i . U d o v i c a i udovac su se spremali da se
vjenaju, kako bi u j e d i n i l i svoja dva polovina domainstva.
Odran je sastanak radi razgovora p l a a n j u co'i nike,
cijene za m l a d u , koju plaa mladoenja e n i n i m r o d i t e l j i m a
i r o d b i n i , a koja je u sluaju drugog braka o b i n o n o m i
nalna. Na iznenaenje svih, i usprkos u d o v i i n i m
j a d i k o v k a m a , p o r o d i c a sa oeve strane njenog m r t v o g
mua o b j a v i l a je da namjerava traiti starateljstvo nad dje
com iz t o g braka. M e u Dou D o n g g i m a , kao i u m n o g i m
narodima koji potuju o b i a j plaanja cijene za mladu (ili
m l a d i n o bogatsvo, kako to o b i n o nazivaju), smatra se da
je plaanje kako nadoknada za gubitak njenog
p r o i z v o d n o g kapaciteta tako i garancija da e mueva rod
bina d o b i t i starateljstvo nad d j e c o m iz tog braka. U sluaju
koji je Peter posmatrao, status djece nije se p r o m i j e n i o
smru n j i h o v o g oca. Njegova rodbina moda nije htjela da
djeca - n j i h o v rod - d o u pod nadzor drugog ovjeka
nakon preudaje n j i h o v e majke, i zato oni imaju pravo na
starateljstvo u sluaju da ona to u r a d i . Ljudi se o b i n o
odreknu t o g prava, ali u o v o m sluaju su ga t r a i l i . U
p r a k t i n o m smislu, moe se rei, to ne znai gotovo nita:
ako djeca i ne nastave ivjeti sa m a j k o m , ivjee u kui do
njene. Ali ovdje se radi t o m e da brak esto nije samo
savez dvoje p o j e d i n a c a koji o b r a z u j u novu i nezavisnu
drutvenu j e d i n i c u , kao to je to sluaj u naem drutvu. U
m n o g i m drutvima, m o d a najveem b r o j u n j i h , brak je
savez i z m e u dvije grupe l j u d i i zato je previe vaan da
bi njemu o d l u i v a l o dvoje l a k o m i s l e n i h t i n e j d e r a .
tavie, majka ili otac ne moraju u v i j e k imati prednost kod
d o d j e l j i v a n j a starateljstva nad d j e c o m , koju vea grupa
r o d b i n e moda smatra d r a g o c j e n i m i z v o r o m p o t p o r e .
U p r i m j e r i m a N u y o o a i Dou Dongga v i d i m o da je brak
vezan za prenoenje bogatstva i z m e u zainteresiranih
strana. Taj prenos slui da se brak o z a k o n i i da se p o t v r d i
da je dolo do prijenosa prava (na radnu snagu, ili b u d u u
77

djecu) i z m e u dvije grupe. Cijena mlade je prenos bogats

tva iz muke grupe u ensku. M i r a z , koji se sree u nekim
evropskim drutvima, ne p o d r a z u m i j e v a nuno prenos
bogatstva iz enine grupe u grupu mukarca (iako na kraju
moe biti tako), k o l i k o predstavlja enin udio u nasljed
stvu koje djeca d o b i j a j u od svojih p o r o d i c a , lako se za
mladu esto plaa g o t o v i n o m , to se esto radi i tzv. " p r e d
metima bogatstva", koje Mary Douglas poistovjeuje sa
"dozvolama" i " k u p o n i m a " prije nego sa n o v c e m . S jedne
strane, mladi koji se eli o e n i t i esto zavisi od starijih
lanova svoje srodnike grupe, koji mu daju predmete to
mu trebaju za u p l a t u . Ti stariji l a n o v i grupe pristaju da se
odreknu svojih vrednota poto je m l a d i pokazao da je
odgovoran i vjeran, i tako mu zapravo daju d o z v o l u da
zakorai u odraslu d o b . S druge strane, "predmeti bogatstva"
koji se koriste za plaanje mlade ne mogu se i ne trebaju
koristiti ni za koju drugu t r a n s a k c i j u . U p r i m j e r u Mary
Douglas - korienje t k a n i n e od like za plaanje mlade
kod plemena Lele iz Z i m b a b w e a - ona je o t k r i l a da n i k o
ne bi otiao na p i j a c u i r a z m i j e n i o tu t k a n i n u za hranu niti
je prodao za pare. O n a je bila previe v r i j e d n a za tako
neto, poto se lika koristi za neto to se ne moe k u p i t i
novcem - za m l a d u . Predmeti k o j i m a se plaa mlada tako
mogu imati f u n k c i j u poput k u p o n a , po tome to se mogu
r a z m i j e n i t i samo za odreene stvari i na odreene naine.
Osim toga, u m n o g i m drutvima, j e d i n i je nain na koji
jedna grupa moe d o i do "kupona" koji j o j trebaju da
d o b i j u brane partnere za svoje lanove udaja za p r i p a d
nike d r u g i h grupa i d o b i j a n j e kupona kao cijene za m l a d u ,
ime se sve grupe p o v e z u j u u niz b r a n i h razmjena.

9. ekanje mladoenje. ene iz Dou Dongga sjede na kunim

vratima i ekaju nekog ko e donijeti ratu c o l nike, ili cijene za
m adu, u prvoj fazi vjenanja. Porodica vjerenika kasni, i zato su
tako zabrinute. U ovom sluaju, porodica mladoenje je odloila
vjenanje i pokuala promijeniti cijenu. Na kraju su se ipak
vjenali.

Ova perspektiva nam pomae da r a z u m i j e m o o b i a j e kao

to su leviratski brak (kad mukarac eni u d o v i c u svog
brata bez djece) i sestrinski brak (kad se ena udaje za
udovca svoje sestre), k o j i se esto sreu u p a t r i j a r h a l n i m
drutvima. M o d a se najraniji z a b i l j e e n primjer leviratskog braka sree u jevrejskoj B i b l i j i (Postanje 38:8-10).
79

Judin p r v o r o d e n i sin umire bez potomaka i on nareuje

svom d r u g o m sinu, O n a n u : "Idi eni svog brata i oeni se
njome i podigni nasljednika svog brata." O n a n je znao da
bi svako dijete iz t o g braka zapravo p r i p a d a l o n j e g o v o m
m r t v o m b r a t u , i da bi Judino nasljedstvo d o b i l a ta djeca, a
ne Onan i njegovi s i n o v i . Zato j e , "kad je otiao do ene
svog brata, prosuo svoje sjeme po z e m l j i , da ne bi dao
nasljednika bratu. I to to je uradio nije se svidjelo Bogu;
zato je i njega ubio." Usprkos o n o m e sto tvrde generacije
v j e r o u i t e l j a , O n a n o v grijeh nije bio grijeh samozadovoljavanja, niti su mu po d l a n o v i m a narasle dlake. Njegov g r i
jeh je bio to to je o d b i o da olaka produetak loze nje
govog mrtvog brata. U sluaju sestrinskog braka, radi se
izgleda t o m e da se ispuni ugovorna obaveza od strane
r o d b i n e mrtve ene, da se n j e n o m m u u o b e z b i j e d i ena.
U oba sluaja - a to je izgleda i najvanije - brak je odnos
nastao u g o v o r o m d v i j e grupe srodnika, i traje i nakon to
umru oni koji su se stvarno v j e n a l i . tavie, u srcu tih
obaveza lei interes za produetak p o k o j n i k o v e loze.

na e k s p l i c i t n i m asimetrijama, a ne na partnerstvu i ravno

pravnosti koje imaju na umu p o b o r n i c i homoseksualnih
brakova na Z a p a d u .
Dou D o n n g i , kao i m n o g i narodi j u g o i s t o n e A z i j e , prilaze
odnosima izmeu spolova kao da se o v i temelje na
d u b o k o j i t r a j n o j k o m p l e m e n t a r n o s t i , koja ide dalje od
o d l u k a domainstva i obuhvata d u b l j a d u h o v n a p i t a n j a .
Jedinica seoskog stanovnitva je brani par. Parovi vre
obrede kao p a r o v i , a itav niz obreda i n i c i j a c i j e koji se
vre t o k o m ivota branog para mogu o z v a n i i t i samo
strunjaci za obrede koji su i sami v j e n a n i i i j i su brani
drugovi jo i v i .

A k o , kao u sluaju leviratskog, brak ne zahtijeva da su oba

partnera iva, ne zahtijeva ni da oba b u d u suprotnih
spolova. E.E. Evans-Pritchard, koji je tridesetih godina
radio u k r a l j e v i n i Azande u c e n t r a l n o j A f r i c i , pisao je da bi
ratnici ponekad o e n i l i m l a d i e koji bi vrili dunosti
ene, u k l j u u j u i i seksualne. Takvi brakovi p o d r a z u m i j e
vali su plaanje c i j e n e mlade m l a d i e v o j p o r o d i c i i, ako bi
neko drugi imao seksualne odnose sa m l a d i e m , ratnik bi
ga mogao o p t u i t i za p r e l j u b u . Slino t o m e , u starom
D a h o m e j u (sadanji Benin) bogata ena mogla se udati za
m l a d u enu koja je mogla imati l j u b a v n i k e kako bi j o j
rodila nasljednika. U svim tim sluajevima vae konvencije,
prava i obaveze kao i za brakove i z m e u mukarca i ene.
lako se i n i da su ti p r i m j e r i slini b r a k o v i m a i z m e u part
nera istog spola koje neki na Zapadu zagovaraju, treba
istai da se u A z a n d u i D a h o m e j u takvi b r a k o v i , kao i
drugi k o j i m a se ita u etnografskoj l i t e r a t u r i , zasnivaju

Medu D o u D o n g g i m a u v r i j e e n o je o e k i v a n j e da e do
smrti biti vezani sa j e d n i m p a r t n e r o m . No u m n o g i m
drutvima ne vai ni j e d n o ni drugo. P o l i g i n i j a , po k o j o j
mukarac ima vie ena, veoma je esta. Islam d o z v o l j a v a
mukarcu da ima do etiri ene - iako veina muslimana
ivi u m o n o g a m i j i - d o g o d ih moe izdravati i s n j i m a
postupati ravnopravno. U m n o g i m sluajevima p o l i g i n i j e ,
naroito u A f r i c i , svaka ena ima zasebno d o m a i n s t v o ,
koje mu posjeuje o d r e e n i m r e d o m . Poliandrija, sluaj
da ena ima vie mueva, m n o g o je rjea, a n a j p o z n a t i j a
je ona na Tibetu i na p l a n i n a m a sjeverne Indije.
Tibetanska p o l i a n d r i j a - a vjerovatno i neke druge - nije
ogledalo p o l i g i n i j e , nego o b i n o p o d r a z u m i j e v a z a j e d n i k i
brak i z m e u vie brae i jedne ene. Demografske
posljedice p o l i a n d r i j e su upravo suprotne od posljedica
p o l i g i n i j e : poto ena o b i n o rada d j e c u tek svakih neko
liko g o d i n a , i o b i n o samo po j e d n o d i j e t e , p o l i a n d r i j s k i
brakovi usporavaju porast broja stanovnika i uvaju sredst
va koja se n a s l j e d u j u , kao to je z e m l j a . P o l i g i n i j a , s druge
strane, d o p r i n o s i porastu stanovnitva i b r z o m o s i p a n j u
zemlje medu n a s l j e d n i c i m a . M o n o g a m i j a , p o l i g i n i j a i
p o l i a n d r i j a ni iz daleka se uzajamno ne i s k l j u u j u , nego se
mogu p o j a v i t i u o d r e e n o m drutvu kao reakcija na

80

81

ekonomske i ekoloke o k o l n o s t i . O e k i v a n j e da e brak

biti d o i v o t n a veza takode veoma varira, to smo v i d j e l i i
u v l a s t i t i m drutvima p r o t e k l i h g o d i n a , kada je r a z v o d
postao, od neeg rijetkog i sramnog, neto u o b i a j e n o i
m o r a l n o neutralno.
Kad se ima na umu raznolikost o b l i k a , obiaja i v r i j e d n o s t i
vezanih za brak, kako onda m o e m o govoriti n j e m u kao
u n i v e r z a l n o j ljudskoj instituciji? Postoji li neto kao
"brak", ili smo mi prosto napravili bukuri od r a z n i h
o b i a j a i dali mu ime drutvene i n s t i t u c i j e na k o j u nas
najvie podsjea? Takvo pitanje je istinski p r o b l e m za
a n t r o p o l o g i j u . Kad posmatramo te raznorodne o b i a j e i
v r i j e d n o s t i , i n t u i c i j a nam govori da postoji neka
z a j e d n i k a nit, ali kad pokuamo f o r m u l i r a t i j e d i n s t v e n u
d e f i n i c i j u koja p o k r i v a sve poznate sluajeve, stvari krenu
naopako. Jedan pristup p r o b l e m u jeste da ostavimo postrani pitanje ta je to brak i zapitamo se koji se p r o b l e m i u
l j u d s k o m iskustvu pokuavaju rijeiti b r a k o m . W a r d
G o o d e n o u g h je definisao brak kao "transakciju i r e z u l t i r a j u i ugovor u kome jedna osoba (muko ili ensko,
slubeno ili privatno l i c e , l i n o ili putem p u n o m o i )
polae t r a j n i zahtjev na pravo seksualnog pristupa e n i ...
i u kojem je eni k o j o j je rije d o z v o l j e n o da rada
d j e c u . " Kakve bi p r o b l e m e rijeila institucija koja se ukla
pa u tu definiciju? Kao prvo, izgleda da brak ima neke
veze sa regulisanjem seksa. Druge o v j e k o l i k e vrste i l i ive
u v e l i k i m drutvenim grupama, u kom sluaju p r i s t u p o m
seksualno p r i j e m i v o j enki r u k o v o d i opepoznati r e d o
slijed medu m u j a c i m a (impanzama ili p a v i j a n i m a ) , ili
ive u i z o l i r a n i m " d o m a i m " grupama koje su ili m o n o gamne veze parova (orangutani), ili d o m i n a n t n i mukarac
uiva e k s k l u z i v n i pristup "haremu" enki (gorile). Samo
l j u d i se grupiu i u drutvo i u parove, i samo su k o d l j u d i
odrasle enke seksualno stalno p r i j e m i v e (barem teoretski).
To je situacija sa o g r o m n i m p o t e n c i j a l o m za k o n f l i k t e i
z b r k u i vrlo je vjerovatno da l j u d i treba da u p o t r i j e b e
82

svoju sposobnost za k u l t u r a l n o ponaanje da bi u n i j e l i

nekakav red u c i j e l u stvar. Premda, iskreno reeno,
mogunost k o n f l i k a t a i zbrke m o d a i n i j e e l i m i n i s a n a , to
to ima t o l i k o razliitih rjeenja koja su ljudi smislili upravo
je d o p r i n o s k u l t u r a l n o j p r i r o d i braka. Slino t o m e ,
drutvena r e p r o d u k c i j a p o i n j e seksualnom r e p r o d u k c i j o m .
Razne ideje i o b i a j i koje nazivamo "brakom" istovremeno
su i sredstvo za o d r e i v a n j e odgovornosti i izraavanje
interesa za narednu, nejaku g e n e r a c i j u .
lako neki drutveni n a u n i c i na Zapadu smatraju nuklearnu
p o r o d i c u - brani par i n j i h o v u d j e c u - p r i r o d n o m i najosn o v n i j o m p o r o d i n o m c j e l i n o m , naa rasprava sloenos
tima i raznolikosti koje se sreu u braku treba da ukae na
to da j e , t o k o m ljudskog iskustva, p o r o d i c a bila p o d l o n a
o g r o m n i m v a r i j a c i j a m a . A n t r o p o l o z i su v i d j e l i da drutva
ive p o t p u n o d o b r o i sa p o r o d i n i m j e d i n i c a m a koje su i
vee i manje od nuklearne p o r o d i c e . Porodica moe biti
tako malena da se sastoji samo od majke sa d j e c o m , ili
velika kao indijanska z a j e d n i k a bratska p o r o d i c a , gdje
r o d i t e l j i ive sa n e o e n j e n o m ili neudatom d j e c o m ,
o e n j e n i m sinovima i n j i h o v i m enama i d j e c o m .
D i n a m i k a odnosa i z m e u svekrve i n j e n i h snaha, ili
izmeu snaha koje se bore za priznanje uzrok je m n o g i h
indijanskih d o m a i h drama. A u d r u g o m m o d e l u k u n o g
aranmana, ima drutava i u slivu A m a z o n a i na p l a n i n a m a
Nove G v i n e j e gdje mukarci i d j e a c i u pubertetu ive
zajedno u mukoj k u i , dok ene, kerke i mali sinovi ive
u zasebnim kuanstvima. M u e v i i oevi ih s vremena na
v r i j e m e p o s j e u j u , ali rijetko tu prespavaju.
U j e d n o m drutvu lako moe postojati itav niz p o r o d i n i h
t i p o v a . O s i m toga, ne smijemo te kune j e d i n i c e smatrati
statinim, ve p o d l o n i m sloenom r a z v o j n o m c i k l u s u .
Kod D o u Dongga, brak esto moe poeti i prije nego to
se mlada i m l a d o e n j a rode. Dobri p r i j a t e l j i mogu se zavje
tovati da e vjeriti d j e c u , naravno, ako b u d u suprotnih
83

spolova. Kako god da je dolo do v j e r i d b e , ako se d v o j e

m l a d i h trebaju vjenati ugovara se cijena za mladu i d je I i m i n o plaa u v r i j e m e v j e n a n j a . M l a d e n c i o b i n o ive u
kui m l a d i n i h r o d i t e l j a g o d i n u - d v i j e , dok m l a d o e n j a
pomae p u n c u kao naknadu za to to ga i z d r a v a j u . Dou
Donggi kau da je razlog za takav aranman da se m l a d o j
eni o m o g u i da bude u p r i j a t n o j i p o z n a t o j sredini sa
m a j k o m kad rodi prvo dijete. N a k o n roenja prvog djeteta,
brak ulazi u novu f a z u : p o r o d i c a m l a d o e n j e plaa ostatak
c i j e n e za mladu a par se seli u svoju k u u , o b i n o blizu
m l a d o e n j i n e p o r o d i c e . Tu p o d i u djecu a v r e m e n o m p r i
maju i zetove kao to su i njih ranije p r i m a l i . Kad ostare,
par se moe preseliti u manju kuu u bati, gdje bi unuad
j e d n o za d r u g i m d o l a z i l a da ive s n j i m a , prave im drutvo
i p o m a u u k u n i m p o s l o v i m a . U d o v i c a ili udovac mogu
nastaviti da ive sami, uz p o m o u n u k a , ili se mogu pre
seliti kod djeteta, o b i n o kerke. Z a d n j i h godina ovaj
obrazac se malo i z m i j e n i o tako to se izostavlja faza
boravka u kui m l a d i n e p o r o d i c e i slube kod n j e n i h ve
se brani par seli u vlastitu kuu i m se vjena. N j i h o v a
kua o b i n o se gradi b l i z u kue m l a d i n e p o r o d i c e (da bi
bila b l i z u majke kad rodi prvo dijete), tako da se vremenom
stvaraju seoski kompleksi gdje ive sestre u svojim
d o m a i n s t v i m a . Kad biste z a v i r i l i u neko d o m a i n s t v o Dou
Dongga, v i d j e l i biste neto to lii na "nuklearnu p o r o d i c u "
slinu z a p a d n j a k o j p o r o d i c i . A l i b i l o bi p o t p u n o pogreno
posmatrati je na taj n a i n , poto je "nuklearna p o r o d i c a "
samo d i o ire slike. Slino t o m e , o d g o j djece, to je jedan
od sredinjih poslova u p o r o d i c i , p r a k t i n o se n i k a d se ne
preputa samo r o d i t e l j i m a nego u njemu uestvuju baka i
d j e d , tetke, strine, u j n e , t e t c i , strievi i u j a c i , kao i drugi
koji se zateknu u b l i z i n i . Djeca idu od jedne kue do
druge, j e d u tamo gdje se nau kad ogladne i spavaju gdje
se zateknu kad padne mrak. Z a p r a v o , u p r a k t i n o m smislu,
nuklearna p o r o d i c a je vrlo neefikasna j e d i n i c a za podizanje
d j e c e , slabo o p r e m l j e n a za taj zadatak.

84

Konano, u j e d n o m v a n o m smislu p o r o d i c e treba smatrati

jedinicama u v e i m procesima p o v e z i v a n j a , figurama u
p o l i t i k o j igri aha. Claude Lvi-Strauss je t v r d i o da, u ide
alnom s l u a j u , m i n i m a l n a j e d i n i c a srodstva obuhvata i
eninog brata, koji predstavlja p o r o d i c u koja ju je "dala"
m u u . Lvi-Strauss je uvjeren da je " n a j e l e m e n t a r n i j i "
o b l i k braka onaj gdje dva mukarca r a z m j e n j u j u sestre, a
p o t o m c i iz ta dva braka o b n a v l j a j u vezu tako to se
vjenavaju sa svojim r o a c i m a . O v o nam m o d a z v u i
pomalo skandalozno, da ne kaem rodoskrvno, ali ustvari
postoji mnogo drutava gdje brak sa r o a k o m nije samo
d o z v o l j e n ili p o e l j a n nego je p r a k t i n o obavezan. Tamo
gdje se mukarci ene kerkama svojih ujaka, i to n e k o l i k o
generacija z a r e d o m , stvara se brana povezanost i z m e u
dvije loze mukih p o t o m a k a . Tamo gdje se mukarci ene
kerkama svojih strieva, iz generacije u generaciju (to je
vrlo p o p u l a r n o na Bliskom Istoku), odrava se loza p o t o m
stva kroz mukarce: ako se radi pastirskom drutvu, bie
lake drati stada te grupe na o k u p u .
M o j e m l i j e k o , m o j a krv: srodstvo i p o r i j e k l o
Judina zapovijest O n a n u da se oeni svojom snahom kako
bi bio otac nasljedniku svog mrtvog brata pokazuje da je
odnos i z m e u b i o l o k i h i n j e n i c a oinstva (ili majinstva)
i drutvene i d e o l o g i j e roditeljstva sloen i k u l t u r a l n o
p r o i z v o l j a n . A n t r o p o l o z i su o t k r i l i da, premda n i j e d n o
drutvo ne zanemaruje ulogu b i o l o g i j e u r a z m n o a v a n j u ,
svako drutvo zamilja seksualne i n j e n i c e d r u g a i j e , u
izvjesnoj m j e r i , i te zamiljene i n j e n i c e koristi i
metaforino i b u k v a l n o . U N u y o o u , na primjer, l j u d i priz
naju mogunost d j e l j i v o g majinstva i oinstva, t j . da poje
dinac moe imati vie "biolokih" majki ili oeva. D j e l j i v o
majinstvo sree se kad nekog rodi j e d n a majka, a zatim
ga d o j i druga. Po m i l j e n j u N u y o o t e c a n a , djeca i r o d i t e l j i
vezani se z a j e d n i k o m k r v l j u . Ta veza se uspostavlja u
u t r o b i , kada dijete prima m a j i n u krv kroz pupanu v r p c u .
85

Kada se beba rodi, ona i dalje prima majinu krv u obliku

njenog mlijeka. Zato e majka za dijete rei "moje mlijeko,
moja krv". Ponekad se deava da majka umre ubrzo nakon
poroaja, ili je na neki drugi nain sprijeena da doji.
Porodica e tad pozvati dojilju, koja e djetetu davati
svoje mlijeko. Ta druga ena tad postaje krvno vezana za
dijete i dijete e odrasti nazivajui i nju majkom.
Djeljivo oinstvo, s druge strane, poinje idejom koju
imaju mnogi Nuyootecani, da ena mora imati seksualne
odnose sa mnogo (neki kau i sa deset) mukaraca da bi
zatrudnjela. To je zbog toga to mora skupiti dovoljnu
masu sperme ("bijele krvi" mukaraca za koju neki miksteki
dijalekti imaju istu rije kao i za mlijeko) u utrobi, iz koje
e poeti da raste fetus. Do djeljivog oinstva dolazi kad
ona ima seksualni odnos sa vie mukaraca dok skuplja
potrebnu masu sperme da bi zatrudnjela. Nije u d o to
ljudi javno ne priznaju djeljivo oinstvo sa istim oduevlje
njem kao djeljivo majinstvo (koliko god to moglo imati
posljedica za naslijede i brak).

U patrilinealnim grupama, porijeklo se rauna po mukoj

liniji. Oeva loza se, dakle, sastoji od ljudi, mukaraca i
ena, sa kojima sam ja u srodstvu zato to svi potiemo od
zajednikog pretka, iskljuivo kroz muku vezu otac dijete. Ako se sjetite naina na koji su se tradicionalno
prenosila prezimena na engleskom govornom podruju,
dobiete jasnu ideju tome kako se rauna porijeklo po
oevoj liniji. Poto je, konano, "pametno ono dijete koje
poznaje svog oca", drutva koja su se gradila oko oevog
porijekla esto su i patrijarhalna i pokazuju izvjesnu insti
tucionalnu zabrinutost zbog nedozvoljenog seksualnog
pristupa enama. Nevinost ena prije braka i seksualna
vjernost nakon udaje veoma se cijene i striktno primjenjuju,
to dovodi do obiaja kao to su purdah (odvajanje ena) i
pokrivanje velom.

Sirom svijeta predstava da su pojedinci koji imaju zajed

niku krv (ili mlijeko, kosti, ili bilo koju tvar za koju se
misli da se prenosi raanjem) vezani jedno za drugo
snanim vezama osnova je kunih grupa i grupa koje
podiu djecu. Ali ona moe biti i osnova mnogo veih
drutvenih, politikih i ekonomskih cjelina. U mnogim
drutvima, naroito afrikim, ideologija zajednikog pori
jekla bila je glavni nain na koji su se drutva organizirala.
Loza je grupa ljudi koja se formira na osnovu porijekla od
poznatog zajednikog pretka. Klanovi su, pak, grupe loza
iji lanovi priznaju porijeklo od zajednikog pretka, iako
tana identifikacija tih veza moda nije mogua a predak
moe biti neko mitsko bie, poseban predmet, ili ivotinjski
totem. Antropolozi su otkrili da ljudi mogu raunati pori
jeklo na nekoliko naina, to ima razliite i znaajne
drutvene posljedice.

U matrilinealnim grupama, porijeklo se rauna po enskoj

liniji. Isto kao to ene u grupama koje se grade po oevoj
liniji ne prenose porijeklo na djecu, tako ni mukarci ne
prenose vezu sa djecom u ovim grupama. Meutim,
drutva koja se grade oko porijekla po majinoj lozi nisu
nuno matrijarhati. Zapravo, iako je politiki satus ena
moda bolji u drutvu sazdanom na majinoj nego u onom
sazdanom na oevoj lozi, mukarci i u prvom drutvu ipak
obino dominiraju politikim i drutvenim poslovima. Ali
zbog prirode porijekla po majinoj lozi, glavni nasljednik
mukarca nije njegov sin nego sin njegove sestre i obratno,
ovjek ne trai savjete i podrku od oca ili oeve brae
nego od ujaka i brae svojih baka, koji su lanovi njegovog
klana, lako je ova teorija kontroverzna, Bronislaw
Malinowski, iji se terenski rad veinom odvijao medu
stanovnicima Trobriandskog otoja ije se porijeklo rauna
po majinoj lozi, n a p o m e n u o je da je u takvim drutvima
Edipov kompleks usmjeren ne na oca djeaka koji odrasta
nego na njegovog ujaka. Malinowski je mislio da je u prin
cipu taj kompleks zapravo konflikt sa mukim autoritetom
u kontekstu seksualnosti koja se javlja u pubertetu, a poto

86

87

u o v i m drutvima autoritet predstavlja ujak a ne otac, taj

kompleks je usmjeren prema n j e m u .
Ima i drugih naina raunanja p o r i j e k l a , kao to je
dvostruko p o r i j e k l o od jedne loze, gdje se razne vrste p r i padnitva grupi prenose i prema m a j i n o j i prema o e v o j
l o z i , tako da je svako istovremeno p r i p a d n i k barem d v i j e
razliite grupe prema p o r i j e k l u . Ima i drutava gdje se
vane grupe f o r m i r a j u na osnovu "ne-jedno-loznog" p o r i
j e k l a . Tu se p o r i j e k l o rauna k o m b i n a c i j o m mukih i
enskih veza, sve do nekog v a n o g pretka. Na p r i m j e r ,
p o l i t i k a dinastija kao to su Kenediji u SAD obuhvata
Shrivere, Smithove, ak i Schvvartzeneggere, ali svi su oni
p o t o m c i Josepha Kennedyja - ili su vjenani sa n j i m a .
N a p o s l i j e t k u , mnoga drutva, n a r o i t o nae, o b i n o ne
o b r a z u j u srodnike grupe na osnovu p o r i j e k l a od zajed
n i k o g pretka, nego se oslanjaju na mogunost o t k r i v a n j a
krvne veze sa nekim z a j e d n i k i m s r o d n i k o m , o b i n o
i v i m , lako i m a j u z a j e d n i k o g srodnika, l a n o v i j e d n o g
srodstva, kako se te grupe n a z i v a j u , ne moraju biti u rodu
j e d n i sa d r u g i m a . U svoje srodnike o b i n o u k l j u u j e m o
roake, ali djeca naih ujaka nisu u rodu sa d j e c o m naeg
strica. tavie, pripadnost r o d b i n i najvie zavisi od
odravanja aktivnih drutvenih odnosa. Roak koji je
geografski daleko moe iiliti iz r o d b i n e bre od nekog
ko je genealoki daleko ali ivi u b l i z i n i .

o v i h i d r u g i h p r i m j e r a a n t r o p o l o z i m a je postalo kristalno
jasno da pri a n a l i z i r a n j u s r o d n i k i h grupa treba imati na
umu da kad l j u d i grade i odravaju meusobne odnose, ti
odnosi mogu biti sloeni - b i o l o k i , drutveni ili k u l t u r a l n i
(ili ideoloki).

Kroz najvei dio ljudske historije, ak i danas na m n o g i m

mjestima, grupe obrazovane na osnovu srodstva i p o r i j e k l a
o d r e i v a l e su vlasnitvo nad i m o v i n o m i regulisale ivot
svojih lanova. Vano je imati na umu da, premda su p r i n
c i p i na k o j i m a su se te grupe obrazovale p r i l i n o jasni, u
stvarnoj praksi loze, klanovi i srodstva stiu i otputaju
l a n o v e na raznorazne naine, koji nemaju nikakve veze
sa z v a n i n o m i d e o l o g i j o m p o r i j e k l a ili srodstva. Usvajanje,
starateljstvo, o b r e d i , ak i ropstvo - sve su to naini na
koje s r o d n i k i h grupa moe sticati nove lanove. Z b o g
88

89

Poglavlje 5
La Bose postaje Bakar:
kasta, klasa, pleme, nacija

Ne samo da krv nije voda, ona je i p r i l i n o d o b r o

drutveno l j e p i l o . Tako l j e p i l o koje dri na o k u p u p o r o d i c e
i klanove, premda nije savreno, ima barem v r l i n u nepo
bitne ideoloke m o i . M n o g a jednostavnija drutva sainje
na su g o t o v o i s k l j u i v o od grupa koje svoje f o r m i r a n j e ,
d j e l o v a n j e i trajanje obrazlau srodstvom, brakom i p o r i
j e k l o m . A l i ta je sa s l o e n i j i m d r u t v i m a , kao to je nae?
Mi smo stvorili mnogo r a z l i i t i h grupa, od h o b i - k l u b o v a do
vjerskih z a j e d n i c a , nacija-drava i ire. Neke veoma velike
grupe kao to su kaste, etnike grupe, ak i n a r o d i , i dalje
se oslanjaju na i d e o l o g i j u z a j e d n i k e k r v i , ak i kad se
genealoke veze ne mogu o t k r i t i . Nasuprot t o m e ,
z a j e d n i k i interesi koji dre na o k u p u grupe p o p u t h o b i k l u b o v a ili sindikata, posve su d r u g a i j i od i d e o l o g i j e koja
u j e d i n j u j e kastu ili etniku g r u p u .
Krajem XIX stoljea Emile D u r k h e i m je posmatrao vlastito
drutvo i v i d i o Francusku, d e m o r a l i z i r a n u p o n i a v a j u i m
p o r a z o m od strane Pruske, pritisnutu raseljavanjem zbog
u r b a n i z a c i j e i i n d u s t r i j a l i z a c i j e , u i j i m su institucijama
sve o r g a n i z i r a n i j i i m i l i t a n t n i j i p o l i t i k i pokreti radnike
klase p o l j u l j a l i red i autoritet. Za D u r k h e i m a sposobnost je
francuskog naroda da ustraje b i l a vrlo sumnjiva i i n i l o se
da je pitanje "ta d r i drutvo na okupu?" n a j u r g e n t n i j i
p r o b l e m sa k o j i m se suoava savremeno zapadno drutvo.
I u nae v r i j e m e , rasne p o b u n e , b r a t o u b i l a k i ratovi i revo
l u c i j e , od Wattsa, Brixtona, Bosne i Ruande do stratita u
90

Kambodi, navode nas na pitanje da li se i j e d n o drutvo

moe neogranieno drati na o k u p u . Kao to smo rekli u
treem p o g l a v l j u , D u r k h e i m je pristupio tom p r o b l e m u
prouavanjem Podjele rada u drutvu i p o v l a e n j e m razlika
izmeu j e d n o s t a v n i j i h drutava, gdje ima malo profesio
nalne s p e c i j a l i z a c i j e i gdje su l a n o v i veoma slini j e d n i
drugima, i s l o e n i j i h drutava, gdje se i svaki pojedinac i
svaka grupa specijalizira za o d r e e n u vrstu p r o i z v o d n e
aktivnosti, a n j i h o v e ostale potrebe z a d o v o l j a v a p r o i z v o d
drugih p o j e d i n a c a i g r u p a ; moderna i n d u s t r i j a l i z i r a n a
drutva ekstremni su primjer o v i h d r u g i h . On je nazvao
drutveno l j e p i l o koje dri na o k u p u jednostavnija drutva
"mehanikom solidarnou", dok je za sloenija drutva
tvrdio da se dre na o k u p u "organskom solidarnou",
poto d j e l u j u kao b i o l o k i o r g a n i z m i , gdje svaki tjelesni
organ ima posebnu f u n k c i j u ali ga podravaju svi ostali
organi.
Pitanja p r i r o d i solidarnosti koja je postavio D u r k h e i m i
dalje inspiriu a n t r o p o l o g e u n j i h o v i m istraivanjima, iako
se pokazuje da su stvari mnogo sloenije nego to nam
kae i n t u i c i j a . U z m i m o predstavu da je osnova solidarnosti
u tzv. p r i m i t i v n o m drutvu homogenost njegovih pripadnika.
Dok na povrini to izgleda b l i z u p a m e t i , iskustvo pokazuje
da ponegdje upravo jednakost ljudskih bia sainjava
teak drutveni p r o b l e m sa k o j i m se l j u d i suoavaju. U
drutvima gdje je homogenost data, postaje p r o b l e m kako
stvoriti razlike - ak i razlike koje nam izgledaju tako
jednostavne kao to su one i z m e u mukaraca i ena.
U z m i m o , na primjer, totemske klanove - s r o d n i k i h grupa
nazvane prema i v o t i n j a m a , b i l j k a m a ili p r i r o d n i m pojava
ma ( g r o m u , m u n j i , i u j e d n o m neukusnom sluaju iz
Australije, prema bari od psee b l j u v o t i n e ) - k o j i h ima
irom svijeta. Takva i d e n t i f i k a c i j a je sredstvo l j u d i m a koji
se inae ne mogu razaznati j e d n i od drugih osim kao
jedinke d r u k i j e jer su se sluajno tako rodile, mogu izjaviti:
"Moja grupa razlikuje se od drugih kao jedna i v o t i n j s k a
91

vrsta od druge". Ovakva razlika radi razlike prenosi se i u

moderni svijet: u SAD, koledi i u n i v e r z i t e t i koji se u krup
nom p l a n u ne mogu razlikovati j e d n i od drugih postaju
ljuti p r o t i v n i c i , p r i h v a t a j u razliite ambleme i boje i nazi
vaju svoje sportske ekipe slino davanju imena t o t e m i m a .
Tako je Peterova domaa i n s t i t u c i j a , W i l l i a m s College,
mali opteobrazovni koled iz Nove Engleske vrlo slian
svom s u p a r n i k u , A m h e r t C o l l e g u ; ipak, studenti ova dva
koleda sa v e l i k i m arom prihvataju stavove u k o j i m a
veliaju sluajne meusobne razlike, i u ali govore j e d n i
d r u g i m a kao p e r s o n i f i k a c i j a m a zla na z e m l j i . ta se
time postie? Time se d i j e l o m jaa osjeaj pripadnitva a i
prua mnotvo mogunosti - medu k o j i m a su naroito
vana sportska t a k m i e n j a - da studenti i oni koji su
d i p l o m i r a l i na o d r e e n o m koledu uestvuju u o b r e d n i m
manifestacijama solidarnosti sa v e l i k i m o d u e v l j e n j e m .
D u r k h e i m je to nazvao " k o l e k t i v n i m arom". O d r e d i o ga je
kao k o r i j e n vjerskog d o i v l j a j a , i postavio ga u sr
drutvene solidarnosti.
U isto v r i j e m e , v e l i k o sloeno drutvo koje je t i p i a n p r i m
jer D u r k h e i m o v e organske solidarnosti, gdje je osnova soli
darnosti kompleksna uzajamna zavisnost mnotva njegovih
zasebnih d i j e l o v a , moe se i n t e n z i v n o baviti graenjem
v i z i j e samog sebe kao homogene c j e l i n e . Taj proces
naroito je oigledan u n o v i m dravama koje su nikle
nakon raspada k o l o n i j a l n i h i m p e r i j a u prolom s t o l j e u . Sa
v e i m ili m a n j i m u s j e h o m , n a c i o n a l n i j e z i c i su proglaeni
z v a n i n i m , u koli se predavala z a j e d n i k a historija i
stvoren je niz patriotskih likova i s i m b o l a , izvedenih iz
z a j e d n i k e prolosti, koji predstavljaju novu d r a v u .
Stvoreni su dravni s i m b o l i - zastave, h i m n e , javni
spomenici i slino - kao i sloeni graanski obredi praeni
d r a v n o m m i t o l o g i j o m koja je l e g i t i m i z i r a l a nacije-drave
i p r i k a z i v a n i kao sredstvo graenja z a j e d n i k e nacionalne
svijesti. D u r k h e i m ih je nazivao " k o l e k t i v n i m slikama", prepoznavi s i m b o l i n u p r i r o d u drutvene solidarnosti.
93

Krajnje je i r o n i n o to je m a l i m , h o m o g e n i m drutvima
t o l i k o stalo da stvore razlike tamo gdje ih je malo, dok se
kompleksna heterogena drutva moraju posebno trsiti da
stvore jedinstvo od organske r a z n o l i k o s t i .
Identitet i " z a j e d n i k a krv"
U prolom p o g l a v l j u v i d j e l i smo neke naine na koje k u l
ture tumae - ili ignoriu - i n j e n i c e raanja u i d e o l o g i j a
ma srodstva. Sline i d e o l o g i j e esto se koriste da bi se
stvorilo osjeanje jedinstva i z a j e d n i k e sudbine u v e i m
grupama, i j i l a n o v i ne moraju imati genealoku vezu
koja se da ustanoviti. Jedna od n a j z a n i m l j i v i j i h medu
n j i m a je indijski sistem kasta. Klasina hinduistika kosmologija prua koherentan model fiksnog drutvenog poretka
u kome se k o m b i n u j u brak unutar grupe (i stoga zajednika
krv), profesionalna specijalizacija (dakle podjela rada u
drutvu) i relativni stupnjevi d u h o v n e istote (dakle hijer
arhijski nivo). Prema t e o r i j i , svaki ovjek se rada u j a t i j u ,
grupi koja ima lokalni m o n o p o l nad odreenim zanimanjem
(npr. k o v a i , tkai itd.). Mukarac, kao i svi njegovi p o t o m
c i , nalazi enu unutar svog j a t i j a . Razni j a t i j i su meusob
no hijerarhijski rangirani, i taj rang p o t v r u j e se u svako
d n e v n o m ponaanju, tako to se p o j e d i n c i m a iz viih kasti
z a b r a n j u j e da u z i m a j u hranu ili pie od o n i h iz n i i h
kasta. Sve je to p o t k r i j e p l j e n o sloenim sistemom znaenja
i v j e r o v a n j a , koja su v e l i k i m d i j e l o m izraena u spektaku
l a r n i m o b r e d i m a to lee u srcu h i n d u i z m a . Naravno, u
stvarnosti stvari su mnogo
f l u i d n i j e i sloenije, naroito u savremenoj I n d i j i : j a t i j i su
realno daleko od e n d o g a m n i h , p o j e d i n c i su slobodni da se
bave z a n i m a n j i m a koja nisu rezervirana za o d r e e n i jati
na o d r e e n o m mjestu, a ispostavlja se da se relativni rang
j a t i j a m i j e n j a na suptilne naine u vremenu i prostoru.
U i d e o l o g i j a m a etniciteta k o l e k t i v n i identitet takode se
zasniva na z a j e d n i k o m p o r i j e k l u i o b i n o se vezuje za
94

z a j e d n i k o regionalno ili n a c i o n a l n o p o r i j e k l o . Jezik, o d i

jevanje, profesionalna s p e c i j a l i z a c i j a i religija, izmeu
ostalog, mogu takoe biti dio e t n i k o g identiteta. Poto se
etnike grupe uvijek o d r e u j u naspram d r u g i h , sama je
i n j e n i c a razliitosti ono to je esto vanije od ieg d r u
gog. Tako se specifini sadraj e t n i k i h identiteta moe
vremenom drastino m i j e n j a t i i ponekad se zapravo radi
ne d u b o k i m razlikama u kulturi ili pogledu na svijet,
nego t o m e kako pripadnost o d r e e n o j e t n i k o j grupi
omoguava pristup o s k u d n i m resursima, ili kako tu p r i p a d
nost mogu iskoristiti voe za postizanje svojih p o l i t i k i h
ciljeva. Tako v i d i m o da je etnika pripadnost esto j e d n o
u nizu g r u p n i h pripadnitava koje odravaju p o j e d i n c i , a
koje se aktivira zavisno od konteksta, esto radi z a d o v o l j a
vanja stratekih interesa. Problem sa i z r a z o m kao to je
"etnicitet" jeste u t o m e to se on koristi za grupe u razno
raznim situacijama, tako da je njegova p o j m o v n a korist
umanjena. Jasno je, m e u t i m , da je p o l i t i k a m o b i l i z a c i j a
ljudi utemeljena na e t n i k o m identitetu i dalje d i n a m i n a i
esto veoma destruktivna sila irom savremenog svijeta,
sila koja gotovo i ne pokazuje znakove slabljenja. Poto se
etnike grupe esto o d r e u j u u odnosu jedna prema drugoj
u m o r a l n o m smislu, e t n i k i sukobi, ta god da ih je u kraj
njem ishodu podstaklo, mogu biti opaki jer se sukobljene
strane postavljaju jedna protiv druge kao "dobro" protiv "zla".
Druga pria Peterovim d o i v l j a j i m a medu Dou
D o n g g i m a moe posluiti da se ilustruje kako neke od
navedenih o d l i k a etniciteta d j e l u j u u stvarnom i v o t u .
Dou Donggi ive pored mnogo brojnijih nizijskih Bimaneza.
Bimanezi su preli na islam poetkom XVII stoljea, ali je
veina Dou Dongga odbila da im se pridrui i ostala je vjerna
svojim tradicionalnim vjerovanjima. Tokom protekle tri deceni
je veina Dou Dongga postali su ili muslimani ili hriani
razliitih ubjeenja, ali su ih nizijski Bimanezi i dalje gledali
sumnjiavo ili prezrivo, kao nevjernike. Na ovaj, kao i na druge
95

naine, javile su se razlike u kulturi, jeziku i vjerovanjima

izmeu nizijskih Bimaneza i gortakih Dou Dongga, za koje ja
mislim da predstavljaju "etniku granicu". Mu i ena koji su
ivjeli dvije kue od moje u selu Doro Ntika zvali su se ama
Bose i ina Bose (Dou Donggi su slijedili obiaj zvani "teknonimija", gdje se, nakon roenja prvog djeteta, roditeljima
obraa sa "oe" ili "majko" tog djeteta. Tako su, kada se Bose
rodio, njegovog oca poeli zvati "ama Bose" a majku "ina
Bose".) Ama Bose je nekoliko godina ranije preao na islam, ali
sin mu je jo imao tradicionalno doudonko ime. Otprilike godi
nu dana prije nego to je mladog Bosea trebalo poslati u kolu
u dolini, otac je rekao meni i svima ostalima da e se Bose otad
zvati Bakar (lijepim muslimanskim imenom), a on ama Bakar.
Sasvim je otvoreno iznio injenicu da je zakljuio kako je to
potrebno da bi njegov sin imao bolje anse da uspije u
bimanekoj koli koju e pohaati. "Ako se i dalje bude zvao
Bose," rekao mi je komija, "drugovi iz razreda e mu se smijati
a nastavnici biti surovi prema njemu." Veina ljudi u selu
sloila se sa promjenom imena i poela djeaka zvati "Bakar",
ali je veina i nastavila zvati oca "ama Bose".

11. Posljednji Ncuhi. Ova slika la Hontea snimljena je nekoliko

godina prije njegove smrti. On je bio posljednji ncuhi, ili "visoki
sveenik" u tradicionalnoj religiji Dou Dongga. Etnika odvojenost
Dou Dongga dugo je zavisila od njihove tradicionalne religije i
specijalnog odnosa sa Sultanom Bime. Do la Honteove smrti,
1983. godine, veina Dou Dongga ve su bili Muslimani ili
hriani, a Bimom vie nije vladao sultan, tako da se smatralo da
nema razloga da neko zamijeni posljednjeg ncuhija.

Nije n e u o b i a j e n o da neko maskira svoje p o r i j e k l o gdje je

taj identitet teret, a biti ne-musliman u I n d o n e z i j i moe
z b i l j a biti teret. A l i tu mogu d j e l o v a t i i s u p t i l n i j i procesi.
Kao p r v o , v i d i m o da su "etnike granice" esto mnogo propusnije nego to i z g l e d a j u ; l j u d i mogu prelaziti s jedne
strane na drugu i z n e n a u j u e lako. Kako se razlike u
r e l i g i j i , o b i a j i m a i j e z i k u izmeu Dou Dongga i Bimaneza
p o i n j u g u b i t i , granica e se vjerovatno znatno i z m i j e n i t i ,
ako ne i posve nestati. I, naravno, veina Indoneana van
l o k a l n o g konteksta bimanekog i d o u d o n g k o g etniciteta ih
ne raspoznaje. Upravo ta fleksibilnost i propusnost o b l i k a i
sadraja e t n i k i h razlika i n i etnicitet i beskrajno fasci
nantnim i p o j m o v n o nestalnim.
Dok se kategorije kaste i etniciteta esto koriste za rangi
ranje lanova drutva i ograniavanje n j i h o v i h ansi u
97

Ameriki starosjedioci u Sjedinjenim

Amerikim Dravama
Godine 1960. Dravni zavod za popis stanovnitva u
SAD poeo je koristiti lino izjanjavanje za utvrivanje
rase i nacionalnog pripadnitva pojedinaca. U trideseto
godinjem periodu izmeu 1960. i 1990. godine, broj
ljudi koji su se izjasnili kao Ameriki Indijanci porastao
je sa 524.000 na 1.878.000 - i ta stopa rasta nadmaila
je svaki mogui prirodni prirataj. Izgleda da je barem u
polovini sluajeva, moda i vie, razlog porasta bilo to
to su ljudi promijenili nacionalnu pripadnost. A to se
desilo velikim dijelom zbog politike vlade, koja je davala
pravni status amerikim starosjediocima i materijalne
povlastice na osnovu tog porijekla. Plemenski biznis u
nekim grupama cvjeta, vladina sredstva esto se uplaaju
na raune lanova plemenskih grupa, a privatne fondaci
je pruaju posebnu podrku i usluge amerikim starosje
diocima. Neke starosjedilake grupe morale su usvojiti
stroge kriterije za pripadnost plemenu da ih ne bi pre
plavili novi lanovi. Ali veliki porast broja ljudi koji se
izjanjavaju kao ameriki starosjedioci ima veze i sa
nainom na koji se lini identitet vezuje sa shvatanjem
ire javnosti. Za razliku od situacije od prije etrdeset
godina, kada su se na filmu, televiziji i u popularnoj
tampi ameriki Indijanci neizbjeno prikazivali kao
krvoloni divljaci, sada se opisuju u saosjeajnom, ak i
romantinom svjetlu. Budui da preko sedam miliona
ljudi u SAD izjavljuju da im je neko od predaka bio
Indijanac, broj amerikih starosjedilaca u buduim
popisima stanovnitva najvjerovatnije e se i dalje brzo
poveavati.
ivotu, rasa ide mnogo dalje tako to dijeli cjelokupnu
ljudsku vrstu na ogranien broj kategorija koje se ideoloki
vezuju sa razliitim stupnjevima inteligencije, ljepote,
sposobnosti za moralno ponaanje i druge odlike. Pojam
98

rase naroito je moan u podsticanju nejednakosti jer ga

usvajaju, bez preispitivanja, i esto prihvataju i same rtve
rasizma. Specifini nacionalni i regionalni izrazi rasizma,
ini se, esto reproduciraju globalnu hijerarhiju rasa. Tako
se ljudi koji govore mixtecki esto svrstavaju iznad afromeksikog stanovnitva pacifike obale Oaxace i Guerrera
na osnovu niza linih osobina, ali ispod evropskog
stanovnitva u pogledu istih odlika. Kao to smo rekli u
Poglavlju 2, jedan od intelektualnih projekata boazijanskih
antropologa bio je da pokau da su fizike razlike na koji
ma se temelje rasni tipovi neodrive, poto se fizioloke
crte tako preklapaju da je nemogue odrediti zasebne
tipove ljudi. I oni su uloili mnogo napora da pokau da
rasistika objanjenja ljudskih razlika ne mogu potkrijepiti
veze izmeu fizikog oblika i stvari kao to su jezik, kul
tura i inteligencija. To nas podsjea na sluaj jednog
brazilskog sela iji su stanovnici potomci Afrikanaca,
Evropljana, amerikih Indijanaca, bliskoistonog stanov
nitva, ak i Azijata. Prema naoj kolegici Catherine
Howard, tamonji ljudi misle da se u jednoj porodici mogu
roditi djeca svih moguih boja, tako da nije neobino da
jedan brani par ima jedno crno dijete, jedno bijelo i jedno
smee, ili da su neka njihova djeca visoka a druga niska.
Po emu se rasa razlikuje od etniciteta? Obje kategorije
mogu se okarakterisati kao "kulturno iskonstruisanim": one
imaju izvjesnu vezu - esto pogrenu - sa biolokim
injenicama, ali su prvenstveno drutvene kategorije
namijenjene karakteriziranju sebe i drugih, esto sa moral
nim primislima. Etnicitet esto istie kulturu, jezik i religiju:
dio zvanine definicije "Malajca" u Maleziji je da je on
musliman. Rasa, s druge strane, iako je takoe kulturno
iskonstruisana kategorija, istie lako prepoznatljive fizike
osobine (kao to je boja koe) i obino se oslanja na naro
dnu postavku biolokom porijeklu, koja prua sveobuh
vatno objanjenje svih tipova ljudi. Takve postavke esto
imaju mitoloku osnovu, kao to je predstava da su "rase"
svijeta nastale od raznih Nojevih sinova.
99

A n t r o p o l o g i j a je imala buran odnos sa rasom. U XIX stolje

u , a n t r o p o l o z i su i n t e n z i v n o radili na o t k r i v a n j u m j e r l j i v e
"naune" osnove za ljudske rasne kategorije. Izvreni su
m i l i o n i mjerenja, naroito l o b a n j e , u pokuaju da se rasa
definie " a n t r o p o m e t r i k i " - sve uzalud jer se ispostavilo da
unutar p o j e d i n i h p o p u l a c i j a ima isto t o l i k o v a r i j a c i j a kao i
izmeu rasa. Ipak, m o t i v i m n o g i h takvih a n t r o p o l o g a b i l i
su d u b o k o rasistiki, a njihove z a k l j u k e su p r i h v a t i l i
eugenisti, nacisti i drugi koji su t r a i l i nauno o p r a v d a n j e
za m r n j u . U XX stoljeu su a n t r o p o l o z i , naroito oni koji
su s l i j e d i l i Boasa, p r e d n j a i l i su d i s k r e d i t i r a n j u rasistike
t e o r i j e . Boas je smatrao da je to vaan drutveni zadatak
a n t r o p o l o g i j e , a j e d n a od n j e g o v i h n a j b o l j i h studentica,
Ruth Benedict, skovala je izraz "rasizam" u svojoj k n j i z i iz
1940. g o d i n e , napisanoj za iru javnost.
A k o je v j e r o v a t n o da emo u e t n i c i t e t u v i d j e t i identitet
zasnovan na z a j e d n i k o j k r v i , a u rasi onaj zasnovan na
f i z i k i m osobinama, u n a c i o n a l i z m u v i d i m o z a j e d n k u
batinu i iskustvo koji se smatraju osnovom drave.
N a c i o n a l i z a m o b i n o p o d r a z u m i j e v a ideju d a j e d n a grupa
polae pravo na p o l i t i k u a u t o n o m i j u z b o g z a j e d n i k o g
j e z i k a , j e d i n s t v e n i h o b i a j a i z a j e d n i k o g p o r i j e k l a . Poto
skoro svaka savremena drava obuhvata ljude r a z n o l i k i h
k u l t u r a l n i h t r a d i c i j a , n a c i o n a l i z a m j e esto p o l i t i k i izraz
o d r e e n o g etniciteta ili rase. Prodornost n a c i o n a l i z m a u
m o d e r n o m svijetu je takva da esto koristimo rijei "nacija"
i "drava" j e d n u umjesto druge. M e u t i m , n a c i o n a l i z a m
moe postojati i bez prave drave ( i l i , u sluaju Kurda, i
pored toga to ive u n e k o l i k o drava), a drava - centra
lizirana i b i r o k r a t i z i r a n a p o l i t i k a j e d i n i c a ija se vlast
prostire irom odreene t e r i t o r i j e - moe se t e m e l j i t i na
p r i n c i p i m a k o j i nisu n a c i o n a l i s t i k i . ak i u m n o g i m savrem e n i m dravama gdje stanovnitvo o i g l e d n o nema isti
j e z i k , o b i a j e i batinu, velika sredstva troe se na p r o
grame koje takve stvari p r o m o v i u i takorei " i z m i l j a j u "
z a j e d n i k u t r a d i c i j u . U t a k v i m s l u a j e v i m a , grupe koje ne
100

dijele n a c i o n a l n u k u l t u r u svrstavaju se u etnike ili rasne

manjine.
Nacije-drave koje su po t r a d i c i j i bile v r l o efikasne u promovisanju v i z i j e sebe samih kao sainjenih od "jednog
naroda, j e d n o g j e z i k a i jedne kulture" bivaju sve vie
osporavane upravo od takvih grupa, u procesu artikulisanja
vlastitih n a c i o n a l n i h aspiracija. Drugi izazov e t a b l i r a n i m
n a c i o n a l n i m i d e n t i t e t i m a d o l a z i o d t r a n s n a c i o n a l n i h grupa,
sad kad su nova t e h n i k a sredstva za putovanje i k o m u n i
kaciju o m o g u i l a stvaranje drutvenih veza koje proteu
dravne granice do stepena koji u r a n i j i m d o b i m a nije bio
mogu. M i x t e c k e z a j e d n i c e , na p r i m j e r , vie ne ive samo
na j e d n o m mjestu - u selu u p l a n i n a m a Oaxace - nego na
vie r a z l i i t i h mjesta, u k l j u u j u i M e x i c o City, Baja
California, Sjevernu Karolinu i Kanadu, a n j i h o v i p r i p a d n i c i
sele se iz j e d n o g mjesta u d r u g o . To d v o n a c i o n a l n o i
urbano, kao i ruralno mjesto boravka p o d u d a r i l o se sa nas
tankom sindikata i d r u g i h o r g a n i z a c i j a koje se temelje na
m i x t e c k o m identitetu kao d i j e l u tih o r g a n i z a c i j a , a ne na
pripadnosti o d r e e n i m z a j e d n i c a m a . Te grupe poele su
p r o m o v i r a t i interese M i x t e c a gdje god se zateknu, i m o b i lizirae sredstva koja imaju na j e d n o m mjestu - Meksiku da bi postigle ciljeve na d r u g o m - u SAD. Ostaje da v i d i
mo ta e o v o z n a i t i za generacije koje dolaze i u n j i h o
v i m n o v i m i u starim d o m o v i m a , ali to je aktivan front za
etnografska istraivanja.
Ako n a c i o n a l i s t i k e i d e o l o g i j e ugroava nastanak trans
n a c i o n a l n i h z a j e d n i c a kao to su one k o j i m a smo ranije
g o v o r i l i , ugroava ih i antropoloki p o j a m kulture, koji
djeluje pod slinom pretpostavkom - da se svijet d i j e l i na
grupe l j u d i koji imaju iste o b i a j e i govore istim j e z i k o m .
Razvijajui svoje p o i m a n j e kulture, Boas se e k s p l i c i t n o
pozvao na n a c i o n a l i s t i k i projekt iz njemake
historicistike t r a d i c i j e XIX stoljea, koji je iskoristio ideju
Geista - d u h a naroda - da objasni ta je to to narode
101

Pruske, Hanovera, Bavarske i t d . , i n i j e d n o m n a c i j o m u

odsustvu drave koja bi ih o b j e d i n i l a . Kao to smo ve
istakli, boasovska v i z i j a kulture p o v u k l a se pred v e i m i
d i r e k t n i j i m teitem na z n a e n j e , koje nije o g r a n i e n o na
t r a d i c i j u . Mada su ispisani irim i t a n j i m potezima, srodstvo,
e t n i c i t e t , rasa, nacija i kultura su p o r o d i c a vezanih p o j m o
va koji se temelje na o n o m to je Robert Lowie nazvao
"svijeu vrsti".
"Svijest vrsti"
Svijest vrsti ne mora se oslanjati na i d e o l o g i j u srodstva.
A n t r o p o l o z i su o b i n o definisali grupe koje se ne temelje
na srodstvu na negativan n a i n , ili kao ostatak (na primjer,
"ne-srodnike" grupe), vjerovatno zato to se i n i da je
zasnivanje g r u p n o g identiteta na ideji z a j e d n i k o m p o r i
j e k l u , b i l o stvarnom b i l o i z m i l j e n o m , u n i v e r z a l n o
n a j m o n i j a osnova solidarnosti z a j e d n i c e . Ali ti r a z l i i t i
naini reguliranja g r u p n o g ivota nisu u suprotnosti niti se
u z a j a m n o i s k l j u u j u . ak i u drutvima koja su u biti osno
vana na srodstvu, mogu se nai vane g r u p a c i j e zasnovane
na starosti i s p o l u , koje premouju podjele i z m e u srodn i k i h grupa. U nekim t r a d i c i o n a l n i m a f r i k i m d r u t v i m a ,
na p r i m j e r , mukarci su se grupisali u "starosne skupine"
radi obreda, ratovanja i drugih graanskih d u n o s t i .
Vjerske z a j e d n i c e , kao to su k u l t o v i zar u istonoj A f r i c i ,
mogu i enama dati vaan identitet koji prelazi granice
i z m e u grupa.

koje ta b l i z i n a zahtijeva. V e l i k i znaaj se moe pridavati

razlikama izmeu ivota na selu i u gradu - i z b i l j a , postoji
p o d - d i s c i p l i n a a n t r o p o l o g i j e koja se t i m e e k s p l i c i t n o bavi
_ ali u svojoj sri z a j e d n i c e nalau i d e n t i f i k a c i j u i odanost
iji su k o r i j e n i u z a j e d n i k o j historiji i z a j e d n i k o m
iskustvu l a n o v a , iskustvu mjesta i slavljenu o n o g to je
njemaki f i l o z o f M a r t i n Heidegger nazvao " t o p l i m
d o m o m " . Odanost svom d o m u ili o b l a s t i , premda bez ide
ologije z a j e d n i k e krvi koju p o d r a z u m i j e v a etnicitet, moe
znaiti da na o v j e k o v o f o r m i r a n j e d u b o k o utie sredina i
da se svako ko ivi u toj sredini slino o b l i k u j e . Osjeaj za
mjesto moe biti n e o b i n o snaan, kao na primjer medu
zapadnim A p a i m a , gdje su odreene o d l i k e pejsaa naz
vane tako da ifriraju prie sa snanom m o r a l n o m p o u k o m .
Slino t o m e , Italijani nisu j e d i n i koji se vie i d e n t i f i c i r a j u
sa svojim gradom ili regijom nego sa n a c i j o m - d r a v o m .
Kao to je p r e d v i d i o D u r k h e i m , k o l e k t i v n e slike esto su
kljune za stvaranje osjeaja solidarno-st: u v e i m z a j e d n i
cama koje su inae jako rasparane. i v o se sjeamo kvali
tativne razlike u osjeanju zajednitva u Filadelfiji 1 9 8 1 .
godine, kada je ekipa Philliesa prvi put nakon vie od pola
stoljea p o b i j e d i l a u ampionatu u b e j z b o l u .

Z a j e d n i c a je moda najvanija vrsta drutvene grupe koja

se ne t e m e l j i na srodstvu. Istina, ima z a j e d n i c a koje su
prvenstveno organizirane oko s r o d n i k i h grupa, kao to su
sela m n o g i h amazonskih naroda koja su i f i z i k i i
ideoloki sainjena od suprotstavljenih moieties (dva
d i j e l a , ali ne nuno polovine) sastavljenih od s r o d n i k i h
grupa. Ali veina z a j e d n i c a u svijetu obrazuje se prosto na
osnovu stanovanja na istom mjestu i svakodnevnih susreta

Ima, naravno, raznih ne-srodnikih grupa koje su nie od

zajednice ili se, pak, prostiru preko m n o g i h z a j e d n i c a .
Vjerske skupine su n e o b i n o mone grupe, a mogu se sas
tojati samo od j e d n o g segmenta f i z i k e z a j e d n i c e , mogu u
cijelosti sainjavati z a j e d n i c u (kao u sluaju samostana),
ili se mogu protezati preko n e k o l i k o z a j e d n i c a i biti
povezane sa m n o g i m skupinama irom svijeta. Vjerske
institucije kao to je k a t o l i k a crkva predstavljaju jedne od
prvih i n a j v a n i j i h t r a n s n a c i o n a l n i h o r g a n i z a c i j a .
Volonterske o r g a n i z a c i j e mogu d j e l o v a t i na slian n a i n .
K l u b o v i , o r g a n i z a c i j e za pruanje usluga, tajna drutva i
si. - sve te skupine o m o g u a v a j u p o j e d i n c i m a da se o k u
p l j a j u , drue i d i j e l e svijest vrsti na osnovu n j i h o v o g
manje ili vie a u t o n o m n o g l i n o g izbora. Na primjer, na

102

103

Javi i drugdje u j u g o i s t o n o j A z i j i veoma su p o p u l a r n a

rotirajua kreditna udruenja. U t i m grupama susjeda i p r i
j a t e l j a , svako j e d n o m n e d j e l j n o daje izvjestan iznos, a
jedan l a n , izabran svaki put nasumice, u z i m a sebi sav
novac. Ta udruenja m o t i v i r a j u ljude da tede i veoma su
c i j e n j e n a z b o g osjeanja drutvenosti i podrke z a j e d n i c e
koje p o d r a z u m i j e v a redovno uestvovanje. Druge grupe
mogu biti o i g l e d n i j e zainteresirane za mo i p o l i t i k u
e k o n o m i j u . Sindikati, na p r i m j e r , zavise od svijesti vrsti
koja se t e m e l j i na z a j e d n i k o m iskustvu rada u o d r e e n o j
struci ili grani industrije, kao i na p e r c e p c i j i z a j e d n i k i h
interesa, naroito u odnosu na rukovodstvo i vlasnike sred
stava za p r o i z v o d n j u .
Pojava drutvene klase nalik je na ove druge o b l i k e svijesti
vrsti, u t o l i k o to se ne oslanja na i d e o l o g i j u z a j e d n i k e
k r v i . Klasa je svakako vana kao identitet koji p r o i m a
druge o b l i k e drutvene o r g a n i z a c i j e . U isto v r i j e m e , klasa
ne zahtijeva istu vrstu o t v o r e n o g lanstva kao k l u b ,
sindikat, ili vjerska pripadnost. Klasa moe biti tek
p o l i t i k a apstrakcija ili socioloka t v o r e v i n a , ili pak
drutvena pojava sa strukturom i sadrajem koji se mogu
o d r e d i t i . N i k o ne bi opovrgao stvarnost drutvene klase,
n a r o i t o u i n d u s t r i j a l i z i r a n i m d r u t v i m a . Za Karla M a r x a ,
klasa je bila j e d i n a drutvena g r u p a c i j a koja odraava p o l i t i k o - e k o n o m s k u stvarnost, bez o b z i r a na to da li njeni
l a n o v i prepoznaju z a j e d n i k e interese i identitet. Za
M a r x a , neija drutvena klasa odreena je n j e g o v i m o d n o
som prema "vlasnitvu nad sredstvima za p r o i z v o d n j u " , i
odatle potie sva ostala drutvena d i n a m i k a . Drugi su isti
cali sredstva p o m o u k o j i h se prave klasne razlike ili nain
na koji se p o j e d i n c i ili grupe mogu penjati ili sputati na
drutvenoj l j e s t v i c i ; t i m e se naroito bave s o c i o l o z i .
A n t r o p o l o z i se preteno z a n i m a j u za k u l t u r a l n e d i m e n z i j e
klase; primjer toga je Pierre B o u r d i e u , koji je dao opis aku
m u l a c i j e i potronje "kulturalnog kapitala" kao stvaranja i
o d r a v a n j a klasnih razlika (vidi Poglavlje 3). M n o g i antro104

p o l o i koristili su vei broj vie s p e c i f i n i h a n a l i t i k i h

kategorija, kao to su odnosi "zatitnik-tienik" ili "odnosi
zavisnosti".
Transnacionalizam i globalizacija
Klasina a n t r o p o l o g i j a ovisila je v i z i j i "drugog", koje se
sastoji od osobenih i k o h e r e n t n i h kultura to ive u manje
ili vie d i v n o j izoliranosti od ostatka svijeta. A n t r o p o l o z i
su o d u v i j e k priznavali da je ova v i z i j a pogodna iako
poneto r o m a n t i z i r a n a f i k c i j a , i uvijek je b i l o a n t r o p o l o g a
koje je z a n i m a o d o d i r i z m e u k u l t u r a , irenje k u l t u r a l n i h
o d l i k a i s l i n o . Ipak, b i l i smo skloni g o v o r i t i k u l t u r a m a
kao da su one jasno ograniene i integrirane, ak i kad
smo p r i z n a v a l i da nije tako. M e u t i m , u z a d n j i m decenijama XX stoljea, nova t e h n i k a o t k r i a z n a a j n o su
poveala i brzinu i o b i m protoka l j u d i i i n f o r m a c i j a , preko
regionalnih i m e u n a r o d n i h granica. U elji da iskoriste tu
sretnu o k o l n o s t , a n t r o p o l o z i su o d n e d a v n o poeli sa z a n i
manjem izuavati te p r o t o k e , a pojava novih drutvenih
f o r m a c i j a o d u v i j e k je bila stimulans za m o d e l i r a n j e u
drutvenim naukama. To je predstavljalo v e l i k i
metodoloki izazov, isto kao to se usamljeni etnograf
klasine a n t r o p o l o g i j e ne moe nadati da e o b u h v a t i t i
procese planetarne naravi. Jedno je ivjeti g o d i n u - d v i j e u
lokalnoj z a j e d n i c i i upoznavati d i n a m i k u drutvenog
ivota u relativno z a o k r u e n o j sredini. Sasvim je drugo
pratiti ivote l j u d i o d , na primjer, i z b j e g l i k i h logora do
desetina i s e l j e n i k i h z a j e d n i c a irom zemaljske kugle.
Nema sumnje da l j u d i i i n f o r m a c i j e p u t u j u svijetom dosad
n e v i e n o m b r z i n o m . Da li e to ubrzanje dovesti do k v a l i
tativnih razlika u l j u d s k o m i v o t u ili samo k v a n t i t a t i v n i h ,
teko je z n a t i .
Nakon j e d n o g stoljea to je p r o t e k l o od Sarajeva do
Sarajeva, svakako je preuranjeno proglasiti da su naciona
lizam ili nacija-drava m r t v i . A l i izgleda da ima niz sila k u l t u r a l n i h , e k o n o m s k i h i p o l i t i k i h - koje, i kad ne
105

ugroavaju a u t o n o m i j u i autoritet nacija-drava, barem

m i j e n j a j u d e f i n i c i j u rijei "graanin". Te sile su n a j v i d l j i v i j e
u izrastanju n o v i h e k o n o m s k i h procesa: o r g a n i z a c i j e kao
to su M e u n a r o d n i monetarni f o n d i Svjetska banka mogu
imati o g r o m a n utjecaj na privredu drava; n e p r e d v i d i v e
f l u k t u a c i j e berzi u j e d n o m d i j e l u svijeta podstiu se cvje
tanjem i p r o p a d a n j e m o n i h u d r u g o m . Usprkos t i m
snanim u t i c a j i m a , izgleda da nijedna od t i h institucija ne
polae raune n i j e d n o j vladi ili n a c i j i . M u l t i n a c i o n a l n e
k o r p o r a c i j e su, ako nita d r u g o , manje o d g o v o r n e pred
n a c i o n a l n i m vladama i kao da razvijaju nekakvu m e u
narodnu k u l t u r u . A n t r o p o l o g e i v o z a n i m a nain na koji su
ti g l o b a l n i procesi uticali na ljude koje oni po t r a d i c i j i
izuavaju. Studije m i g r a c i j a m a radne snage, i z b j e g l i c a m a
i p o l i t i c i vlada prema starosjediocima danas pune antropo
loke asopise. Drugi a n t r o p o l o z i zainteresirali su se za
g l o b a l i z a c i j u same kulture: za pojavu skupa h i b r i d n i h ,
d e t e r i t o r i j a l i z i r a n i h o b i a j a i slika koje prate p o t r o n j u ,
o t j e l o v l j e n i h u l a n c i m a restorana za brzo spremljenu
h r a n u , svjetskim s a j m o v i m a , sportskim d o g a a j i m a , k i n i m a
i turistikim odreditima.

to su gutaperka, jestiva p t i i j a gnijezda i p e l i n j i vosak,

kako bi z a d o v o l j i l i potrebe na tritima ak i tako udalje
nim kao to je kinesko. Premda su H o f f m a n o v i z a k l j u c i
k o n t r o v e r z n i , nema sumnje da su l j u d i koje a n t r o p o l o z i
danas izuavaju o d a v n o u k l j u e n i u svjetsku p o d j e l u rada.
Transnacionalne o r g a n i z a c i j e , samo d j e l i m i n o o d g o v o r n e
vladama, takoe nisu nita n o v o : ve smo spomenuli
k a t o l i k u crkvu kao p r i m j e r star n e k o l i k o stoljea.

No vano je imati na umu da su procesi g l o b a l i z a c i j e i

t r a n s n a - c i o n a l i z m a koje danas g l e d a m o samo produetak
procesa u ljudskoj historiji koji su ve dugo na d j e l u .
N i j e d n a kultura nikad nije bila p o t p u n o i z o l i r a n a . Klasian
primjer toga je sluaj Indijanaca iz prerija (Siouxa, O m a h e ,
C r o w a , Cheyenna, Shoshona itd.) i j i su nomadski stil lova
na bizone i o d v a n o ratovanje na k o n j i m a p o t p u n o zavisili
od u v o e n j a konja u Sjevernu A m e r i k u od strane panskih
k o l o n i z a t o r a u XVI stoljeu. Slino t o m e , na p r i j a t e l j Carl
H o f f m a n istraivao je unutranjost otoka Borneo i boravio
meu l o v c i m a - s k u p l j a i m a b i l j a z v a n i m Punan, te doao
do z a k l j u k a da su m n o g i od o n i h za koje se s t o l j e i m a
pretpostavljalo da su l o v c i - s k u p l j a i zapravo potekli od
p o l j o p r i v r e d n i k a koji su se p r i k l o n i l i p r i v r e i v a n j u
traganjem za h r a n o m da bi doli do umskih p r o i z v o d a kao

Slino t o m e , ideju nastanku jedinstvene, h o m o g e n i z i r a n e

globalne kulture m o r a m o posmatrati sa v e l i k o m d o z o m
sumnje. Student mog kolege j e d n o m je p r i m i j e t i o : "Pa oni
nose farmerice ,a mi j e d e m o salsu. Zar to nije isto?"
Ustvari, nama izgleda da te povrinske slinosti esto
maskiraju d u b o k e kulturne razlike, razlike koje moda
d j e l u j u na d u b i n s k o m strukturalnom n i v o u . irenje g l o b a l
nih trita i r e p r o d u k c i j a l o k a l n i h identiteta i vrijednosti ne
moraju biti k o n t r a d i k t o r n i procesi. Pomislilo bi se, na
primjer, da bi prihvatanje industrijskog k a p i t a l i z m a i libe
ralne d e m o k r a t i j e u Japanu m o g l o p o t p u n o transformisati
osnovu njegove drutvene o r g a n i z a c i j e . A l i japanski
a n t r o p o l o g Chie Nakane u o i o je da, dok na Zapadu pos
toji t e n d e n c i j a da se l j u d i i grupe o r g a n i z i r a j u u h o r i z o n
t a l n i m slojevima koje presijecaju lokalitete z a j e d n i c e ili
preduzetnitva (na p r i m j e r , sindikati), u Japanu vlada
istaknuta sklonost ka v e r t i k a l n o j o r g a n i z a c i j i koja presijeca
slojeve klase ili s p e c i j a l i z a c i j e . D r u g i m r i j e i m a , a m e r i k i
radnik na traci u Fordu prije e imati svijest istoj vrsti
kao i radnik na traci u General Motorsu nego kao lan
Fordove uprave, a isto se moe rei za njihove efove. A l i
prema N a k a n e u , r a d n i c i H o n d e u Japanu osjeaju se
b l i i m sa svojim kolegama i efovima u H o n d i nego s v o j i m
pandanima u T o y o t i . Japanci radije istiu p o r o d i n u ideo
logiju u o r g a n i z a c i j i industrijskih preduzea, u k l j u u j u i i
osjeaj za hijerahijsku integraciju od vrha do dna, i koriste
niz k o l e k t i v n i h slika - zastave k o m p a n i j e , njene s i m b o l e ,
uniforme i t d . - da o j a a j u lojalnost i poslunost. To j e ,

106

107

tvrdi Nakane, t i p i n o japanski nain postupanja i premda

se p r i l a g o d i o i n d u s t r i j a l i z a c i j i , on je poeo i m i j e n j a t i lice
industrijske o r g a n i z a c i j e . Dok smo pisali o v o p o g l a v l j e ,
novine su o b j a v i l e lanak r u k o v o d i o c u jedne japanske
k o m p a n i j e koji je izvrio samoubistvo jer se osjeao
o d g o v o r n i m za patnju koju je nanio r a d n i c i m a z b o g "kre
sanja radnih mjesta" nakon m i n u l e poslovne krize. Teko
je z a m i s l i t i nekog efa u Evropi ili A m e r i c i kako osjea ita
vie od prolazne grinje savjesti z b o g neeg to bi on ili
ona osjeali kao neugodnu ekonomsku nunost, a pogotovo
kako pribjegava tako t i p i n o japanskoj reakciji kao to je
samoubistvo iz protesta.

108

Poglavlje 6
praznik u Nuyoou;
ljudi i njihove stvari

O b i n o je N u y o o d r e m l j i v o mjestace, gdje l j u d i ustaju

rano i rade na njivama ili u bati i vraaju se kuama
kasno p o p o d n e . Od toga se jasno r a z l i k u j u p r a z n i n i d a n i .
N u y o o t e c a n i o d r a v a j u sloeni kult svetaca, po kojem se
godinje slave 24 razliita praznika. N e k i od n j i h traju i po
tri dana. Za vane svece, kao to je zatitnik grada
Santiago, organizira se p i j a c a , t u r n i r i u koarci, postavljaju
k o m p l i k o v a n e p o v o r k e a u grad d o l a z i sveenik da slui
misu. Glavni s u d i o n i c i u svemu t o m e su m a y o r d o m i ,
mukarac ili ena, o b i n o mu i ena, koji imaju zadatak
da o r g a n i z i r a j u kultne aktivnosti i naprave ak devet
posebnih obroka za stotine uesnika u proslavi. Poto
nijedno d o m a i n s t v o ne moe kupiti i p r i p r e m i t i svu hranu
potrebnu da se nahrani t o l i k o g o s t i j u , N u y o o t e c a n i se
oslanjaju na sistem r e c i p r o n e razmjene, koji zovu saa
sa'a, da bi finansirali slavlje. G o d i n u ili d v i j e prije nego
to e o r g a n i z i r a t i slavlje u svom m j e s t u , mu i ena
odlaze na svetkovine koje p r i r e u j u drugi N u y o o t e c a n i i
daju d o p r i n o s e u t o r t i l j a m a ( o b i n o korpu od 60 t o r t i l j a ,
to je standardna mjera), g r a h u , p i u i g o t o v i n i koja se
koristi da bi se p r i p r e m i l i o b r o c i za goste. Kada se primakne
datum n j i h o v o g vlastitog slavlja, brani par o e k u j e da im
se sve to su dali vrati u naturi. U isto v r i j e m e , drugi
N u y o o t e c a n i koji treba da o r g a n i z i r a j u slavlje u
budunosti d o i e sa h r a n o m , piem i g o t o v i n o m , koji e
p a r - p o k r o v i t e l j vratiti kad n j i h o v a slavlja d o u na red.
Tako saa sa'a o m o g u a v a N u y o o t e c a n i m a da p r i k u p e
109

veoma mnogo toga to je potrebno za slavlje i rasporede

trokove na dui vremenski p e r i o d . Ova praksa takode
povezuje svako d o m a i n s t v o sa m n o g i m d r u g i m , kroz
sloeni ciklus razmjena.
Praznici su o b i n o vesele p r i l i k e i l j u d i danima nakon njih
ostaju u kui d o m a i n a slavlja da o g o v a r a j u , ale se i j e d u
preostalu hranu. A l i jedan praznik kome je John prisustvo
vao bio je posve razliit. Poeo je d o b r o , ali usred slavlja
desilo se neto od ega su svi postali napeti. T o k o m
j e d n o g od obroka j e d n a ena je nala pramen dlaka u tort i l j i koju je j e l a . Kosa j e , kako su l j u d i p r e t p o s t a v i l i , bila sa
nekog lesa, i svi su m i s l i l i da je to pokuaj aranja. O n o
to je naroito u z n e m i r i l o N u v o o t e a n e i to je b a c i l o
sjenku na c i j e l o slavlje, b i l o je to to su m i s l i l i da dlake
nisu bile namijenjene eni koja ih je nala, nego svima
njima.
Za v r i j e m e n u y o o t e c k i h praznika, neto specijalno se
deava sa hranom koju p r i k u p l j a j u p o k r o v i t e l j i . Kad part
neri ostavljaju svoj d o p r i n o s , stvari se broje i stavljaju
medu one koje su d o n i j e l i drugi u e s n i c i . U t o m trenutku
niko ne obraa panju na izvor o d r e e n o g jela i d o p r i n o s i
se namjerno mijeaju, kako bi p r i l i k o m obroka i d r u g i h
raspodjela t o k o m slavlja svijet d o b i j a o hranu koju je
p r i p r e m i l o mnogo r a z l i i t i h l j u d i . N u y o o t e c a n i namjerno
u p o r e d u j u ove zalihe hrane sa k u n o m ostavom i kau da
se, kad jedu p r a z n i n u hranu, osjeaju kao l a n o v i istog
d o m a i n s t v a . D r u g i m r i j e i m a , l j u d i dolaze na slavlje kao
l a n o v i zasebnih domainstava, ali se, j e d u i z a j e d n i k u
h r a n u , pretvaraju u j e d n o . N u y o o t e c a n i ustvari sebe esto
o p i s u j u kao "ljude koji j e d u iz iste t o r t i l j e " , to je slika
jedinstva zasnovana na d i j e l j e n j u t i p i n o m za lanove
d o m a i n s t v a . O n o zbog ega su ih dlake u torti i j i tako
u z n e m i r i l e b i l o je to to je t r o v a n j e m praznine hrane
vjetica uspjela da oskrnavi n o r m a l n o znaenje razmjena i
napadne c i j e l u z a j e d n i c u . Osim toga, poto n u y o o t e c k i m

110

slavljima prisustvuje v r l o malo l j u d i izvana, vjetica je

morala biti neko od n j i h .
Jasno, u razmjeni medu N u y o o t e c a n i m a ne radi se samo
hladnoj r a u n i c i koristi i gubitka. To ne znai da u saa
sa'a nema finansijske k o r i s t i . Z b o g rotiranja p r i h o d a i
dugova, saa sa'a je ustvari vrlo efikasan nain finansiranja
v e l i k i h izdataka. A l i praznine razmjene pokazuju i da
ljudi koriste stvari da o d r a v a j u , stvaraju i, u sluaju kose
u t o r t i l j i , m i j e n j a j u uzajamne odnose. A n t r o p o l o z i p o p u t
Johna dugo su u z i m a l i protok robe i usluga meu l j u d i m a
u mreama razmjene kao polazite za ispitivanje drutvene
kohezije i k o n k u r e n c i j e , moi i prestia, h i j e r a r h i j e i soli
darnosti. U nekim sluajevima i n i se da je finansijska
korist od takvih razmjena gotovo nikakva, a sva je poenta
u tome ta razmjena govori drutvenim vezama koje pos
toje izmeu grupa ili pojedinaca to uestvuju u transakciji.
A l i n e m o j m o biti previe r o m a n t i n i u posmatranju reci
prociteta kod N u y o o t e c a n a . lako se naziva "razmjenom
poklona", ona sigurno nije neto to bismo nazvali besplat
nim p o k l o n o m , poto l j u d i sasvim sigurno o e k u j u da im
se on u z v r a t i . Ipak, teite transakcije nije profit na raun
d r u g i h , a M i x t e c i bi se z g r o z i l i ako bi iko to i nagovijestio.
Jedna p r i i c a iz Peterovog rada na terenu moe nam
p o m o i da ilustrujemo neke naine na koje p r i n c i p r e c i
prociteta u isti mah obavezuje p r i m a o c a p o k l o n a i prua
mogunost da se iskoristi kao p o l i t i k o sredstvo. Kad su
d o l a z i l i u grad B i m u , Peter i njegova ena Anne b o r a v i l i su
u kui l o k a l n o g v e l m o e , Hadi M. Djafar A m y n a . Hadi
Djafar A m y n i njegova ena Haja Syarafiah b i l i su
n e o b i n o v e l i k o d u n i d o m a i n i , esto i t o k o m d u i h vre
menskih perioda. Naravno, Peter i Anne su se osjeali
o b a v e z n i m da im uzvrate gostoprimstvo i u n e k o l i k o
navrata su zvali svoje d o m a i n e iz n i z i j e da ih posjete u
n j i h o v o j kui u D o n g g u . N a k o n m n o g i h poziva, brani par
iz Bime pristao je da d o e i prevalio dugi put do Doro
111

N t i k e . Ljudi u selu b i l i su veoma u z b u e n i to e ugostiti

istaknutu lokalnu p o l i t i k u linost - Hadi Djafar A m y n je
u to v r i j e m e bio predsjednik bimanekog z a k o n o d a v n o g
t i j e l a - i o b a v l j a l i su velike pripreme za slavlje u njegovu
ast. Dou Donggi se veoma ponose svojim gostoprimstvom
i esto govore da e d o m a i n zaklati svoje j e d i n o pile da
nahrani ak i gosta koji je doao n e n a j a v l j e n . No kad je
Hadi Djafar A m y n doao na slavlje, sjeo je i priao sa
svima, ali je o d b i o da jede. Njegovu enu je b i l o stid,
Peter i Anne su b i l i z b u n j e n i , ali seljani su b i l i van sebe.
"Ako nee nita da j e d e , kako m o e m o od njega t r a i t i da
nam pomogne?" a l i l i su se. Peter i Anne do danas nisu
saznali zato H. Djafar A m y n nije htio da jede. Peter pret
postavlja da se plaio da meso m o d a nije halal, ali ali se
pita da nije moda jednostavno e l i o izbjei obavezu

12. Hadi M. Djafar Amyn i Haja Syarafiah. Ovaj par iz Bime bili
su dragi prijatelji i velikoduni domaini Peteru i Anni kad su ovi
dolazili u grad Bimu, ali iz nejasnih razloga H.M. Djafar Amyn
odbio je da jede na gozbi koju su mu pripredili u Donggu. On je
bio aktivan uesnik u borbi za indoneansku nezavisnost, lokalni
ministar za obrazovanje i kulturu i predsjednik pokrajinskog
zakonodavnog tijela. H. Syarafiah bila je kerka jednog plemia iz
Bime i ena velike elegancije, inteligencije i energije.
112

reciprociteta na koji bi ga p r i n u d i l o prihvatanje hrane. U

svakom s l u a j u , ova p r i i c a lijepo ilustruje univerzalnu
mo "poklona", i z b o g potrebe Petera i Anne da uzvrate
gostoprimstvo i zbog neuspjelog pokuaja seljana da isko
riste gostoprimstvo kao p o l i t i k o sredstvo.
Politika r a z m j e n e
Reciprone transakcije nisu uvijek savreno simetrine, niti
uvijek p o d r a z u m i j e v a j u ravnopravnost i z m e u davaoca i
p r i m a o c a . U m n o g i m s l u a j e v i m a , davalac se smatra supe
r i o r n i m nad p r i m a o c e m , u m o r a l n o m ako ne i m a t e r i j a l n o m
smislu, i uiva tu superiornost sve dok se p o k l o n ne
uzvrati i l i , ako je to m o g u e , ne nadmai. Uzvraanje pok
lona istom v r i j e d n o u moe se smatrati n e p r i j a t e l j s k i m
i n o m , poto se t i m e zapravo o k o n a v a odnos sagraen na
r a z m j e n i . U isto v r i j e m e , svima nam je vjerovatno ponekad
b i l o nelagodno kada nam je p r i l i k o m razmjene p o k l o n a ,
recimo za Boi, neko dao m n o g o raskoniji p o k l o n nego
mi n j e m u . Naravno da o v o ne vai onda kad su drutveni
odnosi ionako veoma a s i m e t r i n i : zaposleni radnik ne
osjea se nelagodno kad mu poslodavac d ljepi p o k l o n
nego to je njegov za poslodavca. Zato su drutveni odnosi
izmeu davaoca i primaoca k l j u n i p r i l i k o m o d r e i v a n j a
znaenja p o k l o n a .
Politika r e c i p r o c i t e t a p o k a z u j e da m o t i v razmjene nije u v i
jek veza zajednike solidarnosti. Primjer toga su
konkurentske razmjene koje su se vrile meu grupama
a m e r i k i h starosjedilaca na sjevernozapadnoj o b a l i SAD i
Kanade. T o k o m slavlja po imenu p o t l a c h , konkurentska
grupa bi pokuala svojim r i v a l i m a dati tako velik p o k l o n
da se on ne moe u z v r a t i t i . To bi pokazalo n j i h o v u
ekonomsku i drutvenu superiornost. Kada je u ta drutva u
masovnim k o l i i n a m a p o e l a pristizati industrijski proizve
dena roba kao naknada za n j i h o v o uee u t r g o v i n i
k r z n o m , uestalost i v e l i i n a tih konkurentskih razmjena
113

porasle su do mjere koja je navela neke posmatrae da ih

opiu kao "ratovanje i m o v i n o m " . Ljudi koji inae nisu
mogli d o i do robe potrebne za krupne razmjene, iznenada
su mogli davati o g r o m n e p o k l o n e grupama i p o j e d i n c i m a
koji su u h i j e r a r h i j i b i l i iznad n j i h . Prije nego to su ih
k o l o n i j a l n e vlasti obustavile, " p o t l a c h " p o k l o n i su dostigli
h i l j a d e deka, tone hrane i ogromne k o l i i n e l o k a l n i h pred
meta od vrijednosti koji su se mogli ili unititi ili dati riva
lima u nastojanju da se pokae bogatstvo i superiornost
davalaca.

p r i v r e d o m da smo skloni pretpostaviti da se moe ponaati

"ekonomski" j e d i n o ako se kupuje i prodaje na tritu, a da
je j e d i n i kontekst t i h aktivnosti nacija-drava. A l i kao to
smo v i d j e l i , r e c i p r o c i t e t moe biti p o d j e d n a k o znaajan
ekonomski p r i n c i p u ljudskom ivotu i p o t p u n o razumije
vanje ekonomskog i v o t a u m n o g i m drutvima moralo bi
uzeti u o b z i r itav niz ne-trinih transakcija, kao to su
plaanje p r i l i k o m e n i d b e , razmjene p o k l o n a , danak i
prinoenje r t v i , kao i specijalizirane institucije p o p u t
klanskih o r g a n i z a c i j a , kaste, ropstva i kraljevanja.

Drugi nain na koji f u n k c i o n i r a takva asimetrinost j a v l j a

se u odnosima zavisnosti, gdje l j u d i uopte nisu u stanju
uzvratiti m a t e r i j a l n i m d o b r i m a . U takvim sluajevima, oni
mogu uzvratiti p o k l o n samo poslunou, potivanjem i
o d a n o u . Tamo gdje su odnosi zavisnosti ugraeni u
drutveno-ekonomski sistem drutva, rezultat moe biti
neto to a n t r o p o l o z i nazivaju "tienitvom", t j . odnosi
i z m e u bogatih i m o n i h zatitnika i o n i h k o j i od n j i h
zavise u pogledu m a t e r i j a l n i h sredstava ili zatite. U naj
manje p o n i a v a j u e m o b l i k u , odnosi zatitnik-tienik
zadravaju smisao noblesse oblige na strani zatitnika i
iskrenu odanost na strani tienika. U staromodnoj
o p i n s k o j p o l i t i c i a m e r i k i h gradova, p o l i t i k i zatitnici su
t i e n i c i m a - d o s e l j e n i c i m a davali poslove u upravi i
uslune radove u razmjenu za njihove glasove. U okolnos
t i m a koje su vie i z r a b l j i v a k e , tienitvo nije nita drugo
do i z n u i v a n j e od strane zatitnika a, u ekstremnom
sluaju, zavisnost moe dovesti do posebne vrste ropstva
gdje se l j u d i , poto su t o l i k o osiromaili da se vie ne
mogu i z d r a v a t i , predaju kao sluge l j u d i m a koji to m o g u .

Proizvodnja

Kao to ilustruju ovi p r i m j e r i , teko je govoriti stvarnim

privredama ako se ne uzme u o b z i r itav niz d r u g i h
aspekata drutva kome je rije, poto su ekonomski
odnosi neraskidivo ugraeni u p o l i t i k e i drutvene. D i o
p r o b l e m a je i to to smo mi t o l i k o o b u z e t i k a p i t a l i s t i k o m
114

Posmatranje l j u d i i n j i h o v i h stvari putem razmjene i

drutvenih odnosa o k o nje vaan je nain na koji su
a n t r o p o l o z i pristupali p r i v r e d i . Drugi je vaan nain posmatranja privrede kroz lee p r o i z v o d n j e . Karl Marx je
v i d i o nau tenju za stvaranjem i transformisanjem p r i r o d e
kao bit ovjeanstva. To ga j e , pak, navelo da p o d i j e l i
drutva na osnovu p r o i z v o d n i h odnosa: na p r i m i t i v n a , feu
dalna, istonjaka, kapitalistika i socijalistika. Jedna
vana kola neo-evolucijske antropologije stvorila je vlastitu
e v o l u t i v n u t i p o l o g i j u zasnovanu na t o m e kako se l j u d i
o r g a n i z i r a j u p r i l i k o m p r o i z v o d n j e , kakvim t e h n i k i m
p o m a g a l i m a raspolau i u kakvoj sredini rade. Prema toj
k l a s i f i k a c i j i , postoje etiri osnovna tipa ljudskog drutva.
To su drutva koja tragaju za hranom, gdje ljudi ive u rela
t i v n o m a l i m , f l e k s i b i l n i m , nomadskim grupama, imaju
t e h n n i k a pomagala koja ih mogu odravati u i v o t u a
koja su namijenjena lovu i skupljanju d i v l j i h p l o d o v a , i
prostiru se du p r i l i n o velike teritorije. Postoje i plemenska
drutva, gdje ljudi ive u veim grupama (koje se esto
o d r e u j u na osnovu z a j e d n i k o g p o r i j e k l a ) , imaju t e h n i k a
pomagala koja im o m o g u a v a j u da se bave nekom vrstom
h o r t i k u l t u r e (kao to su tapovi za kopanje, sjekire za sjeu
ume), i za razliku od tragakih drutava (gdje se v e l i i n a i
sastav grupe p r i l a g o d a v a j u p r o m j e n a m a o k o l i n e ) , imaju
115

sposobnost da skladite i uvaju hranu tako da se d i j e l o m

mogu zatititi od sezonskih o s c i l a c i j a u p o n u d i hrane.
Trei t i p drutva je poglavarsko, gdje se l j u d i d i j e l e u ran
girane drutvene grupe na osnovu bliskosti u p o r i j e k l u od
nekog p l e m e n i t o g ili svetog pretka i gdje o b i n i smrtnici
plaaju danak vlasteli. Poglavarska drutva o b i n o su b r o j
nija i ponekad koriste t e h n i k a sredstva kao to je navod
njavanje koje iako je skupo, o m o g u a v a stanovnitvu da
i n t e n z i v n i j e p r o i z v o d i l j e t i n u . Konano, tu je drava, koja
je kompleksno stratificirana i esto se d i j e l i na urbanu i
ruralnu k o m p o n e n t u . Ruralna komponenta, ili seoski sektor,
p r o i z v o d i vikove uz p o m o visoko razvijene
p o l j o p r i v r e d n e t e h n i k e da bi snabdijevala gradove, k o j i ,
opet, odravaju veoma kompleksnu p o d j e l u rada sa mnogo
raznovrsnih struka. Premda nas neo-evolutivni a n t r o p o l o z i
u p o z o r a v a j u da ne pretvaramo ovu p o d j e l u u krute faze
e v o l u c i j e , ova t i p o l o g i j a je p r i b l i n o klasifikacijsko sredstvo
koje jo uvijek koriste a n t r o p o l o z i mnogih raznovrsnih
ubjedenja.

Potronja
Zato l j u d i hoe stvari koje hoe? O d g o v o r ekonomiste
poeo bi spiskom osnovnih ljudskih potreba (hrana,
sklonite itd.). O n d a bi poeo g o v o r i t i o s k u d i c i p o j e d i n i h
dobara, d i n a m i c i ponude i p o t r a n j e , i kako potronja
oznaava potroaa kao bogatog ili vanog p o j e d i n c a .
M o g l o bi se pozvati i na psiholoka objanjenja. A l i kod
o d l u i v a n j a potronji vani su i drugi f a k t o r i . U SAD,
m a l o p r o d a j a , j e d n o o d n a j v a n i j i h m j e r i l a privrede,
dostie vrhinac o k o Boia. Privreda Turske, gdje vai
d r u g a i j i kalendar svetih praznika, nema isti r i t a m . ak je i
osnovna ljudska potreba kao to je hrana pod utjecajem
k u l t u r a l n i h faktora. Tako su panski k o n k v i s t a d o r i , kada su
tek stigli u Novi Svijet, smatrali da gladuju jer, iako je
tamo k u k u r u z a , d i v l j a i , voa i povra b i l o u i z o b i l j u , nisu
mogli nabaviti v i n o , penicu ili maslinovo ulje - stvari za
116

koje su m i s l i l i da su sutinske za zdravu ishranu. U sluaju

potronje koja upada u o i , l j u d i ele stvari da bi pokazali
da nisu isti kao b i l o ko d r u g i , ili barem kao veina svijeta.
Ali kao to bi vam mogao rei svaki dobar r u k o v o d i l a c
reklamne agencije, p r o d a j u stvari od odjee do a u t o m o b i l a
podstiu elje potroaa da signaliziraju pripadnitvo
nekim grupama a ne n e k i m d r u g i m .
Potronja, dakle, ne d o l a z i p r i r o d n o , nego je neto to
moramo u i t i , a ono to se jedno drutvo naui da c i j e n i
ne mora vaiti i za d r u g o . Dobar p r i m j e r toga je neto to
b i , prema Alfredu G e l l u , mogli nazvati "egzotinim
potroakim m e n t a l i t e t o m " . John je svojim autom v o z i o
j e d n o g svog prijatelja M i x t e c a , koji je i v i o u Tennessiju,
nazad u M e k s i k o . Na dan kad su trebali poi p r i j a t e l j se
p o j a v i o sa tri televizora, fenom za kosu, p i l o m m o t o r k o m ,
benzinskim f e n j e r o m , d v i j e "glasne kutije", m i k r o f o n o m i
silesijom druge elektronske opreme, koja je sva bila polovna
i veina aparata nije d o b r o radila (ako je uopte i radila).
Nakon to su potroili dosta vremena pokuavajui da sve
to utrpaju u auto, John se raspameen o k r e n u o p r i j a t e l j u i
rekao: "Ne mogu vjerovati da hoe da ponese sve ove
starudije sa s o b o m , n a r o i t o zato to u t v o m gradu uopte
nema struje." Kasnije, kad je John posjetio svog druga u
osamljenoj oblasti M i x t e c e , v i d i o je sve te stvari u k u i , a
veina ih je stajala na stolovima ili p o l i c a m a , skoro kao
muzejski eksponati. O n e su trebale biti dokaz o v j e k o v i h
putovanja, i trebalo je da pokau njegovu sposobnost da
troi z a p a d n j a k u elektronsku o p r e m u . Nakon est mjeseci,
John je svog druga opet v o z i o u SAD. O v o g puta John je
bio taj koji je u auto trpao g r n a r i j u , slike na kori drveta,
tkanice i deke, korpe od slame i papirnate figure. Nakon
to je osam sati drao u krilu v e l i k i lonac i pazio da ne
padne, njegov m i x t e c k i prijatelj je izaao iz auta i, g o t o v o
istim r i j e i m a koje je prije est mjeseci i z g o v o r i o John, raspameeno rekao: "Ne mogu vjerovati da si k u p i o sve ove
starudije i p o n i o sa s o b o m , naroito zato to nikad ne
kuha ni u j e d n o m od o v i h lonaca!"
117

Novac i trita
"Novac," kao to nas podsjea Cindy Lauper, "novac mijenja
sve". U p o l i t i c i reciprociteta i razmjene u j e d n o s t a v n i m
drutvima "ekonomska" vrijednost transakcije p o t i n j e n a je
drutvenom odnosu koji ona stvara. U izvjesnom v a n o m
smislu, svaka transakcija je jedinstvena k o l i k o i pojedinac
koji vri r a z m j e n u . Bronislaw M a l i n o w s k i posmatrao je
stanovnike Trobriandskih otoka angaovane u sloenom
"krugu" razmjena sa stanovnicima ostalih melanezijskih
o t o k a , k o j o m su p r i l i k o m ti p o j e d i n c i putovali daleko da bi
r a z m i j e n i l i odreene vrste dobara sa d o i v o t n i m
t r g o v a k i m partnerima. Kako su ti predmeti k r u i l i o v i m
"kula krugom", sa n j i m a je kruila i historija transakcija i
n j i h o v i h r a n i j i h vlasnika, tako da je svaka razmjena i svaki
predmet sticao jedinstvenu i v o t n u p r i u . Novac i trine
razmjene, kameni t e m e l j c i m o d e r n i h privreda, imaju upra
vo suprotan efekat, i to sasvim n a m j e r n o . Svoenjem

13. Nedjeljna pijaca u mixteckom gradu Santo Tomas Ocotepec.

Poto ni u jednom gradu potranja nije tolika da opravda stalnu
pijacu, zajednice u ovoj oblasti na smjenu organiziraju pijacu jed
nom nedjeljno, tako da pijaca zapravo krui regijom. U Nuyoo
pijaca dolazi nedjeljom.
118

vrijednosti na o b i a n , s t a n d a r d i z i r a n i , k o n v e r t i b i l n i stan
dard veoma se poveava efikasnost razmjena, i u b r z i n i i u
o b i m u . Kada simbol razmjene nema nikakve unutranje
vrijednosti - kao u sluaju p a p i r n i h n o v a n i c a - onda je
prelazak razmjene u apstrakciju gotovo zavren. A n o v i j a
tehnika, kao to je elektronski prenos novca, z a o k r u u j e
taj proces.
Novac se ponekad u z i m a kao primjer o n o g to je A n t h o n y
Giddens nazvao " m e h a n i z m i m a odvajanja" koji sainjavaju
" d i n a m i k u moderniteta". Pretvaranjem vrijednosti u sim
b o l i n e znakove koje p r o i z v o d e i k o j i m a rukovode
ekspertni sistemi, novac brie lokalne osobenosti p r o i z v o d
nje i razmjene. A l i prije nego to se naemo u jo j e d n o j
od o n i h d i h o t o m i j a t r a d i c i o n a l n o / m o d e r n o , i m a j m o na
umu da taj prelazak nije tako p o t p u n kao to m i s l i m o .
"Moderne" valute su takode s i m b o l i , isto kao i p r i m i t i v n e
vrednote. Na dolarskoj n o v a n i c i , na p r i m j e r , prikazan je
"otac nacije" George W a s h i n g t o n , koristi se o b r e d n i j e z i k ,
latinski, s p o m i n j e se p r v o b i t n a federacija drava od koje
su potekle SAD, i vie puta poziva na Boga. O n a , kao i
veina drugih valuta, zapravo s i m b o l i z i r a snagu i stabilnost
drave koja ju je izdala. U d o b i o g r o m n i h trgovakih
deficita, visoka vrijednost dolara u odnosu na druge valute
samo podcrtava i n j e n i c u da se vrijednost valute zasniva
na p o v j e r e n j u i p e r c e p c i j a m a . Osim toga, u k a p i t a l i s t i k i m
privredama postoje mnogi o b l i c i novca sa o g r a n i e n o m
u p o t r e b o m , kao to su etoni za p o d z e m n u e l j e z n i c u ,
p o k l o n - b o n o v i , k u p o n i i markice za hranu, koji se esto
izdaju uz upozorenje da je p r o t u z a k o n i t o pretvarati ih u
druge valute. A ak ni u SAD novcem se ne moe k u p i t i
sve - pogledajte samo bijes koji je izazvala w e b stranica
gdje su se l i c i t a c i j o m prodavali tjelesni organi i vjerske
poasti.
Premda savremene valute nisu tako jedinstvene kako ih
ponekad predstavljaju drutveni t e o r e t i a r i , t i m e se ne
119

14. Tlaxiaco Mashet. Ova ena sjedi za svojom pijanom tezgom

u Tlaxiacu, glavnom gradu regije i regionalnom pijanim centru
za Nuyoo. Iza nje je kamion Roji se koristi za prevoz robe na
lokalne pijace, kao to je ona u Ocotepecu. Ovi trgovci takode
kupuju poljoprivredne proizvode od starosjedilaca. Najvei dio
trgovine u Tlaxiacou je u rukama male grupe ne-domaih
stanovnika, koji rukovode i politikom ove regije.

porie duboki utjecaj prelaska sa uglavnom samoodrive

privrede na trinu na ivote ljudi. Donggo je bio u jeku
tog prelaska kad je Peter tu radio na terenu, poetkom
80-tih godina. Do tog vremena, ljudi iz Doro Ntike
posveivali su najvei dio svog rada i proizvodnog napora
uzgajanju hrane koju su jeli i pravljenju drugih stvari koje
su im trebale. Svi u selu su obraivali zemlju; svaka ena
je bila vjeta tkalja i pravila je odjeu za svoju porodicu;
svaki mukarac bio je struan drvosjea i stolar i, uz
pomo rodbine i prijatelja, gradio je kuu u kojoj je ivio.
No zadnjih godina, kad im je obrazovanje postalo dostup
no, otvorile su se nove prilike i neki mladi ljudi iz sela
postali su nastavnici, policajci i medicinske sestre.

kao i da imaju novani dohodak koji donose ta zanimanja i,

t i m e , luksuz i robu koja se moe k u p i t i samo n o v c e m . A l i i
za o b r a z o v a n j e djeteta b i l a je p o t r e b n m a g o t o v i n a . Iz o v o g
i drugih razloga, mnogi Dou Donggi ulagali su dosta truda
u uzgajanje usjeva kao to su k i k i r i k i i soja, koje ne bi
troio sam p o l j o p r i v r e d n i k nego bi ih prodavao na p i j a c i u
d o l i n i za novac. Ljudi sve vie odlaze iz sela t o k o m sunog
perioda i rade na v l a d i n i m graevinama. I dok prelazak na
novanu privredu l j u d i m a daje mnoge prednosti, kao to
su pristup potroakoj robi i l i j e e n j u , on ih izlae i n o v i m
opasnostima. A k o uloe previe u industrijsko b i l j e , preda
ju se na milost i nemilost trinim silama koje su van n j i
hove k o n t r o l e , poto c i j e n e n j i h o v i h usjeva prate globalne
f l u k t u a c i j e u p o n u d i i p o t r a n j i . N j i h o v a ishrana se takode
moe pogorati, jer su itav niz usjeva koji su im potrebni
za i v o t z a m i j e n i l i j e d n i m usjevom. O s i m toga, uee na
m e u n a r o d n o m tritu radne snage moe poveati
optereenje nekih ukuana, jer ene i starci rade na njiva
ma umjesto mukaraca i o m l a d i n e k o j i p u t u j u u potrazi za
p o s l o m , i ustvari tjera neke da rade u d v i j e smjene. Poto
ostali l a n o v i m i g r a n t o v o g domainstva p r e u z i m a j u odgov
ornost za osnovne i v o t n e potrebe, njegova plata moe biti
vjetaki umanjena, jer n j o m e ne mora snositi trokove
izdravanja p o r o d i c e .

Roditeljima je bilo stalo da im djeca dobiju takve anse,

120

121

Poglavlje 7
Sua u Bimi:
ljudi i njihovi bogovi

Dou Donggi d i j e l e istoni d i o o t o k a Sumbawa sa

B i m a n e z i m a , mnogo b r o j n i j o m g r u p o m koja govori istim
j e z i k o m i ima z a j e d n i k u istoriju sa Dou D o n g g i m a , ali i j i
su lanovi vatreni sljedbenici islama. Klima u regiji o d l i k u j e
se otro d i f e r e n c i r a n i m sunim i v l a n i m g o d i n j i m d o b o m .
U v l a n o m periodu kia pada skoro svaki d a n ; u sunom,
otok je pustinja. Poto i Bimanezi i Dou Donggi zavise od
kie kad je rije l j e t i n i , v r i j e m e nastupanja kinog perio
da je k l j u n o . G o d i n e 1982. u o b i a j e n o v r i j e m e za nastup
kinog perioda p r o t e k l o je bez ijedne k a p i . Kako su suhi
dani p o t r a j a l i , ljudi u planinskom Donggu kao i oni u n i z i j skoj Bimi sve su se vie b r i n u l i , naroito poto su mnogi
od njih b i l i p o l j o p r i v r e d n i c i koji su i v j e l i od ljetine i
doslovce bi u m r l i od gladi da kia nikako ne padne.
Razliite reakcije ove d v i j e grupe na krizu su i fascinantne
i p o u n e . M u s l i m a n i iz n i z i j e proglasili su dan posta i
m o l i t v e , i o k u p i l i se u V e l i k o j d a m i j i u centru grada Bitne
da mole Allaha da im poalje kiu. No u planinskom
D o n g g u , grupa c i j e n j e n i h seoskih poglavara, koji su b i l i
v o d e z a j e d n i c e i specijalisti za obrede, otila je u d i v l j i n u
do o d r e e n o g p l a n i n s k o g izvora. Tu su oistili smee koje
se skupilo o k o samog izvora i p r i n i j e l i rtvu u r i i n o m
v i n u , r i i , i n d i j s k o j paprici betel, duhanu i piletu koje je
z a k l a n o na l i c u mjesta, sve da bi o d o b r o v o l j i l i zloeste
d u h o v e koji su zaustavljali normalan tok vode i dolazak
kie. U svakom sluaju, n e k o l i k o dana nakon oba
dogaaja, kini period je o t p o e o i usjevi su b i l i obi lati ji
nego o b i n o .
122

Ova pria nam govori m n o g o p r i r o d i religije. Ponimo

p o v l a e n j e m razlika i z m e u dvije reakcije na ovu k r i z u .
Za muslimane, godinje kie su b i l e , kao i sve dobre stvari,
p o k l o n od A l l a h a , j e d i n o g i svemonog uzvienog Boga.
Ljudska bia zavise od Boije dobre v o l j e , koja pak moe
zavisiti od n j i h o v o g ponaanja. Allah j e , po d e f i n i c i j i , iz
sasvim drugog svijeta, b e z o b l i a n i postojao je prije svega
drugog na Z e m l j i . S druge strane, za Dou Dongge, kie su
dio p r i r o d n o g poretka i ako se on ne p o r e m e t i , dolaze na
v r i j e m e i d o v o l j n e su da omogue l j u d i m a da ive u miru i
i z o b i l j u . Zloesti d u h o v i koji se mijeaju u ovaj p r i r o d n i
proces imaju p o r i j e k l o u ljudskom r o e n j u : oni nastaju od
posteljice koja se baca u d i v l j i n u kad ena rodi d i j e t e . O n i
su, kako kau D o u D o n g g i , "dio nas k o j i nije postao
ovjek", i z b o g toga nam zavide. Zato su ponekad tako
zloesti i zato ih mogu smiriti stvari koje bi p o e l i o svaki
ovjek: malo hrane i p i a , malo lista paprike betel za
vakanje i cigare. D u h o v i su, ukratko, d o m a i , mnogo
brojni i, usprkos p o r i j e k l u , veoma slini l j u d i m a .
Poredenje postaje jo z a n i m l j i v i j e kad znamo da su d o
nedavno Bimanezi imali p o l u f e u d a l n o drutvo u kome je
Sultan barem teoretski posjedovao svu z e m l j u i, ustvari,
sve ljude na n j o j . O b i a n ovjek zavisio je od Sultana ili
njegovih p l e m i a jer su mu oni davali sva p r o i z v o d n a
sredstva koja su mu trebala za ivot. O d n o s izmeu
vladara i p o t i n j e n i h po mnogome se opisivao kao odnos
izmeu oca i djece - metaforom koja se nije sluajno
koristila i za odnos i z m e u Boga i l j u d i . Osim toga, Sultan
nije bio o b i a n ovjek nego kraljevski lik, i bio je sasvim
razliit od o b i n i h l j u d i i po p r i r o d i i po r o e n j u . Nasuprot
tome, drutvo Dou Dongga o d u v i j e k je b i l o za jednakost, a
odnosi medu susjedima u p o r e i v a l i su se sa odnosima
medu b r a o m i sestrama. Preivljavanje je zavisilo od
obrade z e m l j e koja je bila z a j e d n i k o vlasnitvo c i j e l o g
sela, a ne j e d n o g vladara. Rodbina i prijatelji su za ovjeka
b i l i i pomo i teret. Tako, iako se ne pravi eksplicitna
123

veza, i religija i drutvo su m o d e l i j e d n o drugog i j e d n o za

drugo.

15. rtve za duhove planine. Ama Balo prinosi rtvu u riinom

vinu, rii, betelu, duhanu, i piletu duhovima "sou-a", mjesta na
planini gdje je zajednica posadila riu. rtva, koja se stavlja na
grubo izraen posluavnik u ravu grane uspravno zabijene u
zemlju ima za cilj da odobrovolji duhove tog mjesta kako bi ria
mogla narasti i ponjeti se na miru.

Ove paralele izmeu kosmolokih pretpostavki i drutvenih

ureenja nagovjestile su sloeni odnos i z m e u religije i
drutva. A n t r o p o l o k i pristupi r e l i g i j i , za razliku od o n i h
usmjerenih na teologiju ili na filozofske stavove r e l i g i o z n i h
mislilaca, o b i n o se z a n i m a j u za svakodnevnu praksu
religije i za to kako je ona povezana sa ostatkom
drutvenog ivota. Poetkom XX stoljea, Emile D u r k h e i m
je izjavio da upravo u religiji moda n a l a z i m o drutvenu
kategorizaciju i da upravo u k o s m o l o g i j i l j u d i sebi pred
stavljaju svoje drutvo, i t i m e nagovijestio da postoji
uzrona veza izmeu drutva i r e l i g i j e . G r u b o reeno,
vjerski o b r e d i su situacije u k o j i m a "drutvo slavi samo
sebe" i istovremeno postaju intenzivan z a j e d n i k i d o i v l j a j
koji p o t v r u j e drutvenu solidarnost. Drugi n a u n i c i , koji
nisu imali tako d e t e r m i n i s t i k i pristup, naglaavali su nain
na koji religija m o b i l i z i r a grupe i p o j e d i n c e da rjeavaju
krize i druge teke situacije. U o b r e d i m a odrastanja, na
primjer, p r o b l e m a t i a n prelazak p o j e d i n c a iz j e d n o g
drutvenog identiteta u drugi postie se putem esto naj
s l o e n i j i h obreda koji se u drutvu p r a k t i k u j u . A r n o l d van
Gennep, koji je prouavao evropsku narodnu batinu,
p r e d l o i o je da z a m i s l i m o drutvo kao v e l i k u kuu sa puno
soba, gdje svaka s i m b o l i z i r a r a z l i i t drutveni status.
O b r e d i odrastanja sele ljude iz jedne sobe u drugu i
o m o g u a v a j u im da zbace stari status i steknu n o v i . T o k o m
tih prelazaka odravaju se sveanosti n a m i j e n j e n e uklanja
nju p o j e d i n a c a iz j e d n o g statusa i d o d j e l j i v a n j u o b i l j e j a
novog, esto koristei metafore smrti i p o n o v n o g roenja
da to o p i u . Dok su "na pragu", p o j e d i n c i imaju specijalan
status, ni j e d n o ni d r u g o . Taj status se o b i n o oznaava
noenjem posebne o d j e e , m i j e n j a n j e m f i z i k o g izgleda,
t r p l j e n j e m tekoa i slino. Sva drutva imaju neka obredna
sredstva koja pomau l j u d i m a p r i l i k o m prelaska iz j e d n e
ivotne faze u drugu - ponekad se ona nazivaju o b r e d i m a
125

 i v o t n i h kriza - koja se mogu ali ne moraju pozivati na

svetinje. Poznati su nam vjerski o b r e d i koji nas prenose iz
n e r o e n i h u d j e t i n j s t v o , na p r i m j e r krtenje; iz djetinjstva
u odraslo d o b a , kao bar mitzvah kod jevreja; ili iz
n e o e n j e n o g stanja u o e n j e n o , kao v j e n a n j e ; ili iz i v i h
u mrtve, kao sahrane. Poznati su nam i sekularni obredi
odrastanja, kao to su d i p l o m i r a n j e i i n a u g u r a c i j e .

nije nikakvo o b j a n j e n j e . Kada se premisa i n i m a p r i h

vati kao stvarnost, objanjenje Azanda ne samo da je
l o g i n o i r a c i o n a l n o , nego i daje m o r a l n o znaenje o n o m
to se desilo. Osim toga, Azandi imaju visoko razvijen
skup proroanskih postupaka za pronalaenje osobe koja
je uzrok i n i i, u p r e t k o l o n i j a l n o v r i j e m e , imali su regu
larne pravne postupke za suenje vjeticama-ubicama.

Sistem v j e r o v a n j a

Vjerski pokreti

Kad posmatramo i bimaneki obred i reakciju D o u Dongga

na suu i kako o b r e d i odrastanja pomau l j u d i m a da pre
brode krupne promjene u i v o t u , o i g l e d n o je da nam
religija ili vjerovanja pomau da se nosimo sa i v o t n i m
p r o b l e m i m a koji su z n a a j n i , u p o r n i i n e p o d n o l j i v i .
Vaan nain na koji vjerska uvjerenja to postiu je tako to
nam nude skup ideja tome kako je i zato sastavljen svi
jet, a koji l j u d i m a o m o g u a v a da ublae zebnje i bore se
sa nedaama. U s l o e n i m drutvima ti sistemi vjerovanja
su v e o m a r a z r a e n i , p o d i j e l j e n i na n e k o l i k o drutvenih
i n s t i t u c i j a i esto a r t i k u l i r a n i i k o d i f i c i r a n i : sjetite se, na
p r i m j e r , raznih naina na koje nauka, religija i "zdrav
razum" objanjavaju smrt djeteta u saobraajnoj nesrei. U
m n o g i m drutvima koje a n t r o p o l o z i t r a d i c i o n a l n o
i z u a v a j u , takva uvjerenja su esto d i f u z n i j a i nisu institu
c i o n a l i z i r a n a , i esto se objanjavaju kao vjerovanje u
m a g i j u ili i n i . U d j e l u M a g i j a , i n i i proroanstva medu
A z a n d i m a , britanski socijalni a n t r o p o l o g . . EvansPritchard opisao je narod koji sve svoje nedae smatra
p o s l j e d i c a m a i n i . Kroz jedan uveni primjer, EvansPritchard nam pria kako je n e k o l i k o Azanda p o g i n u l o
kada su se sruila vrata hambara. A z a n d i su pripisali n j i
hovu p o g i b i j u i n i m a . Evans-Pritchard je n a p o m e n u o da su
vrata oslabili t e r m i t i . "To znamo," rekli su m u . "Ali zato su
ba ti l j u d i sjedili kraj vrata u t r e n u t k u kada su se sruila?
To su i n i ! " Z a p a d n j a c i bi tu nesreu pripisali "sluajnosti"
ili "nesretnom sticaju o k o l n o s t i " to, kad b o l j e razmislite,

ta se deava kad u v r i j e e n a v j e r o v a n j a vie ne mogu

adekvatno objasniti i v o t n e probleme? Drutva k o j i m a se
bave a n t r o p o l o z i , potinjena k o l o n i j a l n i m i n e o k o l o n i j a l n i m
vladama, esto d o i v l j a v a j u tako nenadane i ogromne
promjene da t r a d i c i o n a l n a vjerska uvjerenja vie nisu u
stanju o b u h v a t i t i p o m j e r a n j a koja t i m e nastaju. U t a k v i m
situacijama moe se r o d i t i intenzivan vjerski pokret, to
esto predvodi neki prorok koji nastoji da nade objanjenje
i rjeenje p r o b l e m a sa k o j i m se suoava drutvo. O v i
pokreti nazivaju se m i l e n i j s k i m p o k r e t i m a , i o b i n o ih
predvode p o j e d i n c i koji govore sa a u t o r i t e t o m sveca, to
im moe o m o g u i t i da uvedu dalekosene vjerske i seku
larne promjene kao dio rjeenja krize sa k o j o m se l j u d i
suoavaju. U a n t r o p o l o k o j literaturi takvi su pokreti
opisani kod starosjedilaca Sjeverne A m e r i k e , kao to je
Religija duge kue kod Seneca, i r o k v o j s k o g plemena iz
drave N j u j o r k , stvorena krajem XVIII stoljea, i u
M e l a n e z i j i , sa p o j a v o m "kultova tereta" krajem XIX i u XX
stoljeu. A m e r i k i I n d i j a n c i su, kao to z n a m o , pretrpjeli
gubitak z e m l j e , sredstava za i v o t i ak devet desetina
stanovnitva. U M e l a n e z i j i , iznenadan dolazak nezamislivo
bogate i t e h n i k i napredne saveznike vojske t o k o m drugog
svjetskog rata, a p o t o m njen p o d j e d n a k o nenadan odlazak
na kraju rata, izazvao je ogroman psiholoki poremeaj
medu t e h n i k i j e d n o s t a v n i m n a r o d o m u unutranjosti. U
oba sluaja, j a v i o se niz pokreta gdje su karizmatski
v i z i o n a r i n u d i l i i d i j a g n o z u razloga iz k o j i h su se te stvari

126

127

desile i f o r m u l u za mijenjanje drutva kako bi se p r i l a g o d i l o

t i m p o m j e r a n j i m a . Seneki prorok Z g o d n o Jezero, na p r i m
jer, nagovarao je l j u d e da prihvate z a p a d n j a k e
p o l j o p r i v r e d n e metode, prestanu prodavati zemlju b i j e l c i m a ,
ostave a l k o h o l i trae f o r m a l n o o b r a z o v a n j e .
Karizma i rutinizacija
Izgleda da su mnoge od v e l i k i h svjetskih religija nastale
kao nekakvi revitalizacijski p o k r e t i , kad karizmatian pro
rok raspali matu l j u d i u potrazi za s v e o b u h v a t n i j i m
o d g o v o r o m na p r o b l e m e od onog to im pruaju svako
dnevna uvjerenja. Karizmatini p o j e d i n c i p o j a v l j i v a l i su se
u m n o g i m v r e m e n i m a i na m n o g i m mjestima u svijetu.
Izgleda da klju d u g o r o n o g uspjeha - jer mnogi pokreti
d o u i prou sa tek k r a t k o t r a j n i m efektom - nema mnogo
veze sa p r o r o c i m a , koji se p o j a v l j u j u i z n e n a u j u e
r e d o v n o , ali ima veze sa stvaranjem grupa sljedbenika koji
mogu i n s t i t u c i o n a l i z i r a t i pokret, ponekad ak i margina
l i z i r a j u i i u k l a n j a j u i proroka sa p o l o a j a stvarnog
autoriteta. Max Weber je ovo nazvao " r u t i n i z a c i j o m " .
N a r o i t o dobar primjer toga je Crkva Isusa Hrista N o v i h
Svetaca, poznata kao M o r m o n s k a crkva. Prvobitnog proro
ka, Josepha Smitha, kome se 1827. godine prikazalo novo
Jevandelje koje su on i njegovi s l j e d b e n i c i u s t o l i i l i kao
M o r m o n s k u k n j i g u , u b i l a j e anti-mormonska rulja dok j e
bio u l o k a l n o m z a t v o r u . U b r z o nakon toga vodstvo je
preuzeo Brigham Young i, i z m e u ostalog, poveo v e i n u
sljedbenika ove vjere u osamljeni kraj na a m e r i k o m
Z a p a d u , stvorio d j e l o t v o r n u crkvenu b i r o k r a t i j u i finansijski
sistem, a v o d u crkve pretvorio u a u t o r i t a t i v n o g arbitra
o t k r o v e n j a , to nije b i o sluaj u v r i j e m e Josepha Smitha.
V i z i j a Brighama Younga je v e l i k i m d i j e l o m zasluna to je
danas mormonska crkva najuspjeniji vjerski pokret u
Sjevernoj i Junoj A m e r i c i , i pokret i j e lanstvo najbre
raste.

128

Vjersko u b j e d e n j e i ekonomsko p o n a a n j e
Drugi k r u p a n d o p r i n o s M a x a Webera i z u a v a n j u r e l i g i j e
b i l o je njegovo istraivanje odnosa izmeu sistema vjerskih
ubjedenja i ekonomskog ponaanja. M n o g i m i t a o c i m a
moda je poznat W e b e r o v opis uloge k o j u je protestantska
reformacija odigrala u razvoju evropskog k a p i t a l i z m a .
O v d j e je Weber pokuao pokazati da je nastanak k a l v i n istikih uvjerenja predestinaciji i m a t e r i j a l n o m uspjehu u
svijetu neraskidivo vezan za nastanak k a p i t a l i z m a u
Sjevernoj Evropi. Weber je pazio da ne kae da je
reformizam doveo do k a p i t a l i z m a ili o b r a t n o . Ali jeste
pokazao da i d e o l o g i j a i uvjerenje nisu prosto nuspojave
e k o n o m s k i h procesa, kao to je sugerisao Marx.
U z a n i m l j i v o m p a r a l e l n o m pokuaju, C l i f f o r d Geertz posmatrao je ekonomsko ponaanje i vjersko u b j e d e n j e na
c e n t r a l n o j Javi. Tu se, u o i o je o n , d u b o k a logika etika
" d i j e l j e n j a siromatva" koja je tjerala ljude da raspodijele
svoje bogatstvo na to vie roaka i susjeda i posve
o n e m o g u a v a l a a k u m u l a c i j u kapitala, p r o m i j e n i l a nakon
o t k r i v a n j a parobroda k o j i je o m o g u i o i o b i n i m m u s l i
manima sa Jave da p u t u j u u M e k u . Kad im je postalo
mogue da izvre j e d n u vanu vjersku dunost - da j e d n o m
u i v o t u obave hodoae u Meku - l j u d i su imali razloga
i p r i h v a t l j i v izgovor da a k u m u l i r a j u a ne d i j e l e p r o f i t .
Poslije hodoaa, hadije bi o t k r i l e da ih susjedi smatraju
vjerskim s t r u n j a c i m a . Neki su otvarali vjerske kole i
koristili uenike da im pomau u o b r a d i z e m l j e , to im je
o m o g u i l o da steknu jo z e m l j e i jo vei k a p i t a l . Kao ni u
W e b e r o v o m opisu evropskog k a p i t a l i z m a , ni ovdje nema
naznaka da je b i l o p a r o b r o d b i l o hodoae u M e k u uzrok
javanskog p o l j o p r i v r e d n o g k a p i t a l i z m a , nego tek opserva
cija da su ove d v i j e sfere ljudskih d j e l a t n o s t i , religija i
e k o n o m i j a , neraskidivo vezane.
Sirenje i o i g l e d a n uspjeh misionarskih religija kao to je
islam mogu izazvati utisak da lokalizirane sisteme
129

Ely S Parker, poglavica Seneka, ininjer i

general Unije (1828.-1905.)
Ely S. Parker, poznat i kao Hasandoanda, "itatelj",
otjelovljenje je proroke poruke Zgodnog Jezera da Irokvoji
treba da se pomire sa promjenama. Parker je bio potomak
Zgodnog Jezera i kao djeaka su ga poslali u baptistiku mision
arsku kolu da ui engleski. Obrazovanje je nastavio prvo u
oblasti prava, a zatim tehnike, lako je poloio pravosudni ispit,
nisu mu dali advokatsku dozvolu pod izgovorom da Indijanci
nisu dravljani SAD. Ali on je ipak iskoristio svoje znanje da bi
u Washingtonu branio zahtjeve Irokvoja za zemljom, i
saraivao je sa Lewis S. Morganom na njegovoj knjizi Savez
Irokvoja (1851. godine), klasinim djelom antropolokog
istraivanja koje je u mnogome doprinijelo uspostavljanju
etnologije kao naune discipline u SAD. Njegov rad na odbrani
interesa Seneka donio mu je naziv Donehogawe, ili "uvara
zapadnih vrata" klana Vukova, jednu od glavinih titula federaci
je Irokvoja. Kada je izbio graanski rat, prijavio se u vojsku kao
oficir u ininjeriji i poslije izvjesnog vremena postao vojni sekre
tar Ulyssesa S. Granta. Parker je bio taj koji je zvanino zapisao
uslove predaje vojske Roberta . Leeja u sudnici Appomattox na
kraju Graanskog rata, 1865. godine. Iz vojske je izaao 1867.
nakon to je dospio do ranga brigadirskog generala. Godine
1869. Grant ga je imenovao Povjerenikom za indijanska pitan
ja, to je Parker iskoristio za pokuaj reformisanja politike SAD
prema Indijancima. Njegova kritika korumpiranosti vlade, ne
sposobnosti vojske i rasizma stvorila mu je mone neprijatelje i
jedna kongresna komisija optuila ga je za utaju novca. Parker
je osloboen optube, ali je napustio vladu i poeo se baviti
biznisom, nekoliko puta stekavi i izgubivi bogatsvo u burnom
svijetu amerikog kapitalizma u XIX stoljeu.

16. Ely Parker

131

vjerovanja z a m j e n j u j u agresivnije svjetske r e l i g i j a . Veina

M i x t e c a iz Santiago N u y o o j a bi se danas izjasnila kao
k a t o l i c i i p o t r a i l i savjete u p n i k a u d u h o v n i m stvarima.
Ipak, iako su k a t o l i k i misionari stotinama g o d i n a medu
n j i m a , M i x t e c i ispoljavaju i z n e n a u j u i broj neortodoksnih
p o i m a n j a k a t o l i c i z m a . Na p r i m j e r , M i x t e c i i drugi narodi
Srednje A m e r i k e i d e n t i f i c i r a j u Isusa Hrista, koga su
k a t o l i k i sveenici opisali kao "svjetlost svijeta", sa
Suncem. Sunce je drevno srednjeameriko boanstvo koje
se r t v o v a l o da bi se svjetlost i t o p l o t a mogli proiriti svije
t o m ; Sunce jo uvijek svaki dan umire kad uvee z a l a z i , da
bi se u j u t r o p o n o v o r o d i l o . M i x t e c i su zapravo preslikali
Hristovu pasiju na svoje ideje Suncu, i tako o b o m a dali
vei z n a a j . Tako je za njih Bethlehem, gdje se Hrist
r o d i o , na istoku, a Jerusalem, gdje je u m r o , na z a p a d u ,
gdje Sunce z a l a z i . O v a k o p r o m i l j a n j e jedne vjere p o m o u
druge moe d o i do take kad se j a v l j a j u osobeni sistemi
v j e r o v a n j a . A n t r o p o l o z i su j e d n o v r i j e m e takve vjere nazi
v a l i s i n k r e t i k i m , ali sad izbjegavaju taj izraz jer su sve
vjere, ak i n a j o r t o d o k s n i j i o b l i c i svjetskih r e l i g i j a , historij
ske mjeavine r a z n o l i k i h vjerovanja i o b i a j a . U svakom
s l u a j u , ta neprestana tumaenja vjerovanja i o b i a j a
svjetskih religija na nain t i p i a n za o d r e e n i lokalitet
d j e l u j e tako da je pitanje hoe li i j e d n a svjetska religija
ikad dostii onako visok nivo ortodoksnosti medu lanovima
koji bi eljela. Skupa sa misionarskim strategijama koje
aktivno nastoje da stvore vezu sa l o k a l n i m v j e r o v a n j i m a ,
to moe dovesti do situacije gdje l j u d i odreene religije
p r i p a d a j u istoj vjeri samo n o m i n a l n o .

132

Poglavlje 8
Nanuu Mariju je udario grom:
ljudi i njihove linosti

Kad je 1994. godine iao u N u y o o , John je posjetio N a n u u

M a r i j u Lopez, koja mu je kuhala kad je tamo bio deset
godina ranije. Ona je u m e u v r e m e n u p o t p u n o ostarila i
John ju je pitao kako j e . O d g o v o r i l a je da je n e k o l i k o
mjeseci bila bolesna z b o g strane o p e k o t i n e . Pomislivi da
j o j se kua bila z a p a l i l a , John ju je o d m a h pitao za ostale
lanove p o r o d i c e , koji se, kako je rekla, b i l i d o b r o ; nju je
p o g o d i o g r o m dok je radila na n j i v i . Neto kasnije, John je
priao t o m sluajnom dogaaju i M a r i j i n o m udesnom
p r e i v l j a v a n j u susjedima, koji su pak i z j a v i l i da ne znaju
nita t o m e kako je M a r i j u udario g r o m . No jedan m l a d i ,
koji je neto znao t o m e , upao je u razgovor i rekao da
zna da je ona spavala u kui kad ju je udario g r o m ; g r o m
je zapravo udario njenu " i v o t i n j u " (kiti nuvi).
M i x t e c i , poput drugih stanovnika Srednje A m e r i k e , v j e r u j u
da su ive stvari koje dolaze na svijet u isto v r i j e m e sutin
ski vezane jedna za d r u g u . i v o t i n j a i ovjek koji se rode
u isto v r i j e m e imat e iste d o i v l j a j e , za njih se esto kae
da imaju z a j e d n i k u duu i ponekad e d i j e l i t i i svijest.
Ovo zadnje esto se deava u snovima, koji se mogu
t u m a i t i kao svijet v i e n o i m a neije "jednakosutinske"
i v o t i n j e (koja se tako zove jer su i v o t i n j e i n j i h o v i ljudski
pandani sutinski vezani). U sluaju N a n u u M a r i j e , njena
kiti nuvi je malo i v a h n o upavo stvorenje po imenu coati
(to je o d r e e n o g o d i n a m a u n a p r i j e d , b o j i m o t k r o v e n j e m i
zato to j e , kao c o a t i , i ona jako v o l j e l a banane). T o k o m
133

j e d n o g od n j e g o v i h n o n i h p u t o v a n j a , coatija je udario
grom.
Ideja jednakosutinskoj i v o t i n j i je neto to nama izgleda
malo n e u v j e r l j i v o . Ali M i x t e c i nisu uopte jedinstven
sluaj, i etnografi su pisali m n o g i m p r i m j e r i m a t r a d i c i j a
u k o j i m a se smatra da su stvari koje nisu f i z i k i
privrene za t i j e l o i n t i m n i dio neijeg bia. Za M i x t e c e
je predstava jednakosutinskoj i v o t i n j i barem p o d j e d nako sloena i obuhvatna kao i ona idu i superegu, i
nema nita manje osnove u e m p i r i j s k o j n a u c i : njome se
objanjava dobra i zla srea, iznenadne, ak i smrtonosne
bolesti, priroda snova, ak i zato su neki p o j e d i n c i bogatiji
i m o n i j i od d r u g i h , poto su u drutvenoj h i j e r a r h i j i oni sa
v e l i k i m k r v o l o n i m i v o t i n j a m a poput jaguara na viem
nivou od o n i h sa m a l i m bezopasnim i v o t i n j a m a kao to
su z e e v i .
Jasno je dakle da M i x t e c i p o i m a j u svoje linosti - svoje
sutinsko bie na svijetu - kao neto to nije o g r a n i e n o
t i j e l o m . M a r i a je povezana sa svojom kiti n u v i ne kao
jedna zasebna c j e l i n a sa d r u g o m , kao to se neko od nas
osjea v e z a n i m za dragog ili za d i j e t e , nego kao sa ravno
pravnim stvorenjem i j i su d o i v l j a j i i njeni i koje d i j e l i
njene d o i v l j a j e u vlastitim snovima, i u f i z i k o m i u psi
h o l o k o m smislu. Nasuprot t o m e , mi na Zapadu skloni smo
posmatrati sami sebe - i svoje linosti kao da se u sri sas
t o j i m o od sutinski ujedinjene c j e l i n e , jedinstvene i trajne.
O p e n i t o g o v o r e i , ovo pokazuje da je ak i tako osnovni

svoje sudbine a ne d i o ireg k o n t i n u u m a c j e l i n a koji bi

mogao obuhvatati i j e d n o g c o a t i j a . Iz takve predstave
sebi samima - i naim l i n o s t i m a - p r o i z i l a z i osjeaj bez
g r a n i n i h m o g u n o s t i . D j e c i u SAD, na primjer, u
osnovnoj koli esto govore da se "svako moe u z d i i
t o l i k o da bude predsjednik drave". Bez o b z i r a na h i s t o r i j
sku i p o l i t i k u z b i l j u , ova zamisao ukazuje na predstavu
linosti - a ovdje k o r i s t i m o rije " l i n o s t " da o z n a i m o
nain na koji predstave vlastitom b i u izraavaju iru
p o l i t i k u i d e o l o g i j u - koja se t e m e l j i na z a j e d n i k i m
sposobnostima i pravima. D r u g i m r i j e i m a , linosti se u
o v o m kontekstu definiu ne na osnovu onoga po emu se
r a z l i k u j e m o nego onoga po emu smo isti. Ovaj pogled na
linost o v j e k o v j e e n je u Ustavu SAD, koji svim graanima
daje ista drutvena i p o l i t i k a prava. Ustvari, svi skoranji
amandmani na Ustav bave se p o r i c a n j e m vanosti klase,
e t n i k i h , rasnih, vjerskih ili spolnih razlika u drutvenim
aranmanima, e k o n o m s k o m o d l u i v a n j u i ueu u p o l i t i c i .

v i d naeg d o i v l j a v a n j a ivota kao to je naa predstava

tome ko smo i ta smo, predstava koja sainjava primarnu
osnovu zdravog razuma, zapravo p o d l o n a n e o b i n i m vari
j a c i j a m a od jedne kulture do druge. To pak ima
dalekosene posljedice na naine na koje su drutva
izgraena drutveno, ekonomski i m o r a l n o . Kada mi na
Zapadu posmatramo sebe kao osobe, v i d i m o se kao
a u t o n o m n e p o j e d i n c e , pri emu je svako od nas gospodar

No ima drutava ija je i d e o l o g i j a linosti gotovo d i j a m e

tralno suprotna o n o j koja se nalazi u dananjem Ustavu
SAD. M a j e , takode narod Srednje A m e r i k e , imaju rije
vinik koja, iako su je prvi panski posmatrai preveli kao
"pojedinac", pri p o m n i j e m ispitivanju ima d r u k i j a i s u p t i l
nija znaenja. G o d i n e 1699. panski sveenik i lingvist,
otac Francisco Varea, istakao je da rije v i n i k ne znai
linost ... nijedna rije u t o m j e z i k u ne znai "moja
linost" ili "tvoja linost" ... (ona ustvari znai) ljudi iz
mog naroda ..." Otac Varea, koji je e l i o da prenese
panske predstave linoj odgovornosti za vlastito spasenje,
umjesto toga je p r e d l o i o da se u prevod B i b l i j e unese
panska rije "persona" poto b i , na p r i m j e r , predstava
"tri linosti u j e d n o m Bogu" z n a i l a "tri naroda u j e d n o m
Bogu", ako bi se koristila rije v i n i k . V i n i k kod Maja znai
i "dvadeset". U srednjeamerikom kalendaru ima dvadeset
dana koji imaju imena, i svaki od njih o d r e u j e neiju
sudbinu. Sudbina, za ljude iz Srednje A m e r i k e , obuhvata

134

135

linost, p o z i v , sreu i f i z i k e a t r i b u t e , tako da prema ovoj

i d e o l o g i j i ima dvadeset o s n o v n i h t i p o v a ljudskog bia. Ti
se t i p o v i u z a j a m n o n a d o p u n j a v a j u i p o d r a v a j u , tako da se
u j e d n o m danu raaju slikari, u d r u g o m r a t n i c i , u treem
b a b i c e , a svih dvadeset i n e k o m p l e t n u ljudsku grupu v i n i k . Predstava Maja v i n i k u tako ukazuje na o n o to
z o v e m o r e l a c i o n o m predstavom l i n o s t i . D r u g i m
r i j e i m a , linost nije status koji je d i o p o j e d i n a n o g l j u d
skog b i a nego neto to je vlasnitvo k o l e k t i v a .
tavie, ako p r o i r i m o nae p r i m j e r e u k l j u i v a n j e m Dou
Dongga i d r u g i h i n d o n e z i j s k i h naroda, naii emo na
sluajeve u k o j i m a se predstava linosti p r o i r i l a tako da
o b u h v a t i bia, pa ak i stvari koje nisu ljudske. D o u
D o n g g i , na p r i m j e r , smatraju svoju svakodnevnu b i l j k u ,
r i u , r a z u m n o m l i n o u . Ria ima i svakodnevno ime i
t a j n o i m e , p o m o u k o j e g se moe p r i z v a t i . Uvee p r i j e
etve rie koja raste u spaljenoj umi l a n o v i doudonke
p o r o d i c e izai e nasred njive i o d n i j e t i rii p o k l o n u
h r a n i , p a p r i c i betel, r i i n o m v i n u , obavijestiti riu da je
sutradan namjeravaju p o n j e t i i o b j a s n i t i j o j da to rade
zato da bi ostali zdravi i da preive. Narednog dana, neudate ene u p o r o d i c i o b l a e n a j b o l j u o d j e u da iskau
poast rii koju e p o n j e t i tako to e sjei stabljike
metar ispod cvata. N o i e dre sakrivene u rukama da ne
bi u n a p r i j e d u z n e m i r i l i r i u . Ponjevena ria skuplja se u
velike snopove i kasnije prevozi u hambare u selu. Tu se
uva dok ne zatreba, kada ene u z i m a j u p o m a l o i skidaju
j o j ljusku t u c a n j e m u d r v e n i m h a v a n i m a . Za riu koja se
tako uva i iznosi da se poaste gosti kae se da se arob
nim putem sama o b n a v l j a u h a m b a r u . Sve u svemu, Dou
Donggi nastoje da prema itu od kojeg zavise postupaju sa
p o t o v a n j e m i l j u b a v l j u , v e o m a s l i n o kao to bi postupali
prema l j u d i m a .
O d n e d a v n o , doudonggki ratari m o r a l i su d j e l i m i n o prei
na u z g o j j e d n e vrste v i s o k o r o d n e "udotvorne" rie na
136

17. etva rie u Donggu. Mlada ena se odmara dok anje riu u
Donggu. Da bi odala poast rii, za koju Dou Donggi misle da je
bie Koje osjea, ona nosi najljepu odjeu. Obratite panju na
fini "noi za prst" u njenoj desnoj ruci, koja sakriva otricu kako
ne bi bespotrebno uzrujala riu. Dou Donggi imaju posve
drugaija osjeanja prema kasnije uvedenim visokorodnim sorta
ma, koje srpovima anju mukarci
m o v a r n i m kiom n a t o p l j e n i m p o l j i m a . O v u riu srpovima
anju m u k a r c i , bez puno c e r e m o n i j e , i o d m a h je
prerauju tako to snopove dre uz b u b a n j koji se okree i
ima duge iljke to i z b i j a j u z r n e v l j e iz ljuske i t r p a j u ga u
vree od sargije. Ova ria najee se uzgaja za prodaju a
ne kunu u p o t r e b u , ali mnogi mukarci se ipak osjeaju
nelagodno to prema rii postupaju tako grubo i n a s i l n i k i .
To sasvim sigurno nije ria koju bi iko p o n u d i o gostu, a
pogotovo ne ona za koju se o e k u j e da prepozna dobre
namjere i o b n o v i se. To prenoenje neke vrste linosti na
robu od koje D o u Donggi tako p o t p u n o zavise (ria se jede
uz svaki obrok) za n j i h je sredstvo p o m o u kojeg o n i
o i v l j a v a j u t e h n i k u i p r i v r e d n u aktivnost pretvarajui je u
bogatije, e m o t i v n o p o t p u n i j e i, m o g l o bi se rei, d u h o v n o
iskustvo.

137

Da bismo napravili kontrast, vratimo se u Srednju Ameriku

iz XVI stoljea. Historijski izvori nam govore da neka
djeca nisu bila obdarena linou; za njih se govorilo da
su "beskorisna", nisu im se davala imena i izbjegavali su
ih. Dvadeset dana srednjeamerikog kalendara dijeli
sunevu godinu na osamnaest mjeseci, sa pet bezimenih ili
baksuznih dana na kraju godine. Ti dani su se (a u mnogim
mjestima to jo vai) smatrali nekakvim vremenom van
vremena i odlikovali se strogim pridravanjem tabua, posta
i obreda, jer su se ljudi plaili da bi se moglo desiti svata
runo, a pogotovo kraj svijeta. Nesretnici koji su se rodili
u to vrijeme nisu imali sudbinu - drugim rijeima, nisu
imali osnovne vidove identiteta. Neki etnografski i historij
ski izvori idu tako daleko da kau da djeca roena tokom
tih pet bezimenih dana nisu imala odreeni fiziki oblik i,
ako bi se razboljela, nisu ih lijeili ve putali da umru.
Dakle u Srednjoj Americi sva ljudska bia nisu se
automatski smatrala linostima, tj. obdarena istim osnovnim
pravima i obavezama kao i ostali. U skladu sa relacionom
idejom linosti kojoj smo govorili ranije, ti nesretnici bili
bi ostavljeni bez mjesta u grupi i sasvim istisnuti iz
drutva.
Linost u dobru i zlu
Antropolozi, dakle, kau da su predstave linosti i biu
kulturalno konstruisane. Time mislimo rei da su predstave
svijetu i ljudima u njemu, koje su posve oigledne i
obine lanovima jedne kulture zapravo proizvodi speci
fine historijske tradicije i da se razlikuju od jedne kulture
do druge. Kulturalno konstruisane predstave jaaju se i u
pojedincu kroz estu - ak i neprestanu - primjenu u
svakodnevnom ivotu. U isto vrijeme, te predstave
funkcioniu unutar drutvenih i politikih reima, tako da
naturaliziraju stvari poput hijerarhije ili ak eksploatacije.
Medicinski antropolozi primijenili su ovu perspektivu kad
su pokuali objasniti kako predstave tijelu, njegovim
138

dijelovima i funkcijama mogu dovesti do "kulturalnouslovljenog" sindroma. Reklo bi se da se, poto je ljudsko
tijelo u biti svugdje isto, svi razbolijevaju na isti nain. Ali
nije tako. U Latinskoj Americi rasprostranjen je sindrom
susto, gdje zbog nekog stranog ili okantnog dogaaja
dua izlazi iz tijela i izaziva depresiju i razornu bolest.
Indoneani prepoznaju neto slino u doivljaju po imenu
kaget, gdje nagli ok ili iznenaenje dovodi do
trenutanog slabljenja fizikih titova, to omoguava
ulazak bolesti. Medicinski antropolozi koji su se bavili tim
sindromima smatrali su da treba razlikovati "oboljenje" bolest koja nastaje zbog nekog poremeaja fizioloke
funkcije ili agensa - od "bolesti", kojoj je uzrok bolesnikovo
vienje stanja njegovog ili nezinog tijela. Neke slabosti
nisu ista oboljenja, nego su u cijelosti stvar percepcije (i
esto se nazivaju psihosomatskim), ali je veina kombi
nacija jednog i drugog. Tako je susto moda neto to
doivljavaju pojedinci koji su ve neuhranjeni ili boluju
od neke infekcije. Ali ovdje je kljuno to da ovjekova
percepcija svog tijela i sredine ima mnogo veze sa njegovim
relativnim zdravstvenim stanjem. Anoreksija i bulemija bi
se mogle smatrati kulturalno uslovljenim sindromima koji
su, kako su pokazali mnogi naunici, povezani sa nerealnim
vienjem tjelesne ljepote. Ovi poremeaji u ishrani zavise
i od spola, starosti i klase: prvenstveno se sreu kod
mladih ena iz srednje klase - to je jo jedan pokazatelj
sloenog odnosa fiziologije i drutva. Poto su te percepcije
esto zajednike mnogim ljudima, kulturalno uslovljeni
sindromi esto izbijaju poput epidemija i pogaaju hiljade
ljudi odjednom. Medicinski naunici su sve svjesniji uloge
koju stres igra u zdravlju i bolesti; sigurno je da ono to
neko smatra stresnim u velikoj mjeri zavisi od drutvenih
konvencija i kulturalno konstruisanih percepcija. A percep
cije ne moraju uvijek funkcionirati negativno. Medicinski
istraivai su odavno svjesni efikasnosti jednostavnih
placeba.

139

Spol

Dvanaest kulturalno uslovljenih sindroma

Sasvim sigurno nema vida neije linosti koji je univerzalno

v a n i j i za o d r e i v a n j e naina na koji v i d i m o sami sebe i
kako nas vide d r u g i , niti koji je v a n i j i za o d r e i v a n j e
naina na koji postupamo prema d r u g i m a i drugi prema
nama nego to je spol. U veoma stvarnom smislu, i n i se
da je to e v o l u t i v n a neminovnost. N a p o s l i j e t k u , da bi jedna
vrsta uspjela, mora se r e p r o d u c i r a t i . Poto se l j u d i repro
d u c i r a j u seksualnim p u t e m , posve je r a z u m l j i v o da je raz
lika i z m e u mukarca i ene t e m e l j n a i neosporna. Osim
toga, teko je porei da je najvanija f u n k c i j a drutva
re-gulisanje seksa.
Bez o b z i r a na ovaj u n i v e r z a l n i imperativ, a n t r o p o l o z i su
o t k r i l i da sadraj kategorija mukarca i ene nije ni b l i z u
isti u c i j e l o m svijetu. N a r o i t o dobar primjer toga je pleme
Sambia sa planina Nove G v i n e j e . D j e a c i su se t r a d i c i o
nalno od rane mladosti o b u a v a l i za odvane ratnike, jer
su Sambijama stalno p r i j e t i l i napadi susjednih neprijatelja.
Sambije su m i s l i l i da d j e a c i , da bi postali uspjeni muki
r a t n i c i , treba da p r o u kroz sloen niz i n i c i j a c i j a , medu
k o j i m a su neke imale za c i l j da uvedu f i z i o l o k e promjene
n e o p h o d n e da bi od djeaka postali odrasli mukarci.
Prema v i e n j u Sambija, d j e a c i m a nedostaje k l j u n a tvar
n e o p h o d n a za razvoj miia, stasa, hrabrosti i d r u g i h stvari
p o t r e b n i h uspjenom ratniku. Ta tvar, j u r u n g d u , skoncentrisana je u spermi, koju e djeaci gutati t o k o m homo-seksualnog ina u n e k o l i k o faza i n i c i j a c i j e . Kako djeak
napreduje u i n i c i j a c i j i , on se m i j e n j a od p r i m a o c a sperme
do njenog davaoca, dok m l a d i vre o r a l n i seks nad n j i m .
Na kraju procesa i n i c i j a c i j e odrasli ovjek se eni i vre
m e n o m p o i n j e p r a k t i c i r a t i samo heteroseksualne odnose.
Tako u sluaju Sambija, homoseksualnost i heteroseksualnost nisu suprotstavljene nego se smatraju fazama u j e d i n
stvenom slijedu n o r m a l n o g mukog razvoja.

140

Amok: intenzivno razmiljanje nakon kojeg slijedi agre

sivno ponaanje usmjereno na ljude i stvari. Prvi opisani
sluajevi vieni su u Maleziji, ali se slino ponaanje
sree i u drugim dijelovima jugoistone Azije kao i u
Polineziji, Melaneziji, Puerto Riju (gdje se zove "mal de
pelea") i medu Navaho Indijancima.
Bilis (naziva se i colera i munia): u Latinskoj Americi,
snano doivljen bijest ili jarost, koja pogorava posto
jee
simptome
tako
to
remeti
osnovnu
ravnoteu
izmeu toplog i hladnog u tijelu, koja je nuna za zdrav
ivot. Posljedice bilisa mogu biti hronian umor, nervna
napetost, stomani poremeaji i glavobolje.
Modana dosada: sree se u Zapadnoj Africi, medu sred
njokolcima
i
studentima
preoptereenim
nastavom.
Bolesnici
imaju
problema
sa
koncentracijom,
pamenjem i razmiljanjem i mogu osjeati bol, pritisak
ili zategnutost oko glave i vrata i zamagljen vid. John i
Peter otkrili su slian sindrom kod studenata u SAD.
Urok: premda se nekad sretao irom Evrope, sad se tijes
no povezuje sa mediteranskim drutvima. Radi se ideji
da zavist ili arka elja mogu negativno uticati na druge,
naroito djecu, ili otetiti njihove materijalne stvari. U
simptome spadaju nemiran san, proliv i povraanje.
Avetinjska
bolest:
u
drutvima amerikih
starosjedilaca,
runi snovi, slabost, gubitak apetita, nesvjestica, strah i
depresija kao posljedica bliskog kontakta sa lesom.
Hwa-byung: "sindrom bijesa" u Koreji: nesanica, umor,
panika, strah od smrti, slaba probava i opti bol zbog
potiskivanja
bijesa.
Koro: strah, kod stanovnika june i istone Azije, da e
se mukarev penis povui u tijelo ili enina rodnica ili
bradavica u njeno. U oba sluaja, od toga se moe
umrijeti.
Pibloktoq: sree se u eskimskim zajednicama, a poznat
je i pod imenom "arktika histerija". Radi se naprasnom

napadu koji traje do pola sata, tokom kojeg ovjek moe

derati odjeu, razbijati stvari, izvikivati prostote, pobjei
na zimu i raditi druge opasne i iracionalne stvari. Ovome
slijedi epileptini napad sa grevima i koma koja traje do
dvanaest sati. Bolesnik se obino uopte ne sjea
napada.
Shen-k'uei: sree se kod stanovnika Kine i podrazumije
va niz bolova, slabost, nesanicu i nesvjesticu, koje se
pripisuju prekomjernom gubitku sperme.
ini: ovaj sindrom se sree na jugu SAD i podrazumije
va stanje transa u kojem pojedinci komuniciraju sa umr
lim roacima ili duhovima. Ponekad se vezuje za kratke
periode promjene linosti.
Tajin kyofusho: u Japanu, paralizirajui strah da e drugi
smatrati neije tijelo ili njegove funkcije sramotnim ili
uvredljivim.
Zar: u sjevernoj Africi i na Bliskom Istoku, ideja da
opsjednutost duhom dovodi do apatije i povlaenja. U
poetku, oni koji su opsjednuti prolaze kroz napade
plaa, smijeha ili pjevanja. Neki grade dugotrajan odnos
sa duhom koji ih je zaposjeo, koji im daje mo da lijee
i pogaaju tajne.
Dijagnostiki i statistiki prirunik za mentalna oboljenja
Amerikog psihijatrijskog udruenja
Dakle predstave tome ta je to "pristojan" mukarac ili
ena nisu tako jasne kao to se ini na prvi pogled.
Problematine su i pretpostavke da se spol uvijek moe
shvatiti pomou dvojne i nepromjenljive podjele na
mukarce i ene. Poput svih drugih, Dou Donggi priznaju
da su veina ljudi ili mukarci, mone, ili ene, siwe. No
neki pojedinci, koji bi se u naem drutvu vjerovatno naz
vali dvospolnim, smatraju se osobama koje su namjeravale
da postanu jedan spol ali su se napokon rodili u tijelu
osobe suprotnog spola. To su mukarci koji su "sara siwe"
t j . "propustili da postanu ene" ili ene koje su "sara
142

mone" t j . "propustile da postanu mukarci". To to je neko

sara siwe ili sara mone nije ni perverzno ni sramotno,
nego je prosto aspekt ovjekovog bia, proizvod roenja
poput boje oiju ili stasa. Takvi ljudi zanemaruju
uobiajenu podjelu rada na osnovu spola, koja se inae
potuje medu Dou Donggima: jedan sara siwe u Doro
Ntiki postao je poznati tkalac, to je zanimanje obino u
ekskluzivnom domenu ena; taj ovjek se i oblaio kao
mlada ena i sa drugim mladim enama u selu njeo riu.
U jednom drugom sluaju, jedna sara mone odluila je da
pode sa mukarcima iz sela kada su ovi ili na teak posao
krenja polja, na kojima je te godine selo trebalo posaditi
riu. Mukarci se nisu protivili, mada im je bilo zabavno
to sara mone hoe da radi tako naporan posao. No na
kraju dana, kad su se vraali u selo, svi su se zaustavili
kod jezerca za kupanje koje je rezervisano za mukarce.
Kada se sara mone poela skidati da bi se okupala s njima,
mukarci su povukli granicu i nisu joj to dozvolili.
Premda Dou Donggi priznaju mogunost mukosti ili
enstvenosti, i premda se moe rei da vide spol kao neto
to djeluje nezavisno od fizikog tijela, ima dokaza da
neka drutva smatraju pojedince koji imaju kombinirane
osobine mukarca i ene treim, posve osobenim spolom.
No sve u svemu, kao to to ilustruje sluaj Dou Dongga,
niko posve ne zanemaruje tijelo. Anatomija nam moda i
nije sudbina, ali nije ni nevana.
Poput drugih drutvenih naunika, antropolozi su shvatili
tek koliko sloenu ulogu spol igra u kulturi i drutvu i kako
je teko praviti uoptavanja koja bi se odrala u vremenu i
prostoru. Neki obrasci sigurno postoje, iako gotovo
nijedan nije bez izuzetaka. Uoavamo da odnosi izmeu
spolova nevjerovatno variraju u smislu moi i prestia.
Dou Donggi, na primjer, smatraju da mukarci i ene ne
samo da nadopunjuju jedni druge nego i da su jedni drugi
ma bitno potrebni i zato moraju saraivati. lako mukarci
143

obino prednjae pred enama kao strunjaci za obrede,

mnoge vanije obrede moe vriti samo mukarac kome
pomae njegova ena; dok je Peter ivio u Doro Ntiki,
Ncuhi, jedna vrsta visokog sveenika u tradicionalnoj
religiji, godinama nije mogao vriti svoje dunosti jer mu
je ena umrla. Nasuprot tome, u mnogim drutvima u pla
ninama Nove Gvineje, mukarci i ene smatraju se komple
mentarnim ali i antagonistikim. Kad se primaknu odraslom
dobu, djeaci odlaze kod oeva u zajedniku "muku kuu",
gdje ive odvojeni od majke i mlade brae i sestara. Takve
muke kue su i centri kultova za koje se samo moe rei
da su mizoginistini, jer smatraju ene neprijateljskim i
opasnim izvorom zagaenja, zaokupljenim idejom da
mukarce lie fizike i duhovne moi - zbog toga treba
razdvojiti ivotni prostor. U drugim vremenima i na
drugim mjestima spolovi su se smatrali komplementarnim,
ali se jasno isticala dominacija mukarca nad enom u
politikom, ekonomskom, pravnom i vjerskom smislu, t j .
ono to se openito naziva patrijarhatom. U patrijarhalnim
drutvima sa enama se postupalo kao sa svojinom njihovih
oeva i mueva, koja ima pravo samo na zatitu od
mukaraca van najblie porodice.

U veini sluajeva ima mnogo odlika naeg identiteta mimo

spola koje su ukljuene u te kontakte. Na primjer, grubo
moemo opisati englesko drutvo iz viktorijanskog doba
kao "patrijarhalno", ali muke sluge su primale nareenja
od njima nadreenih ena, a suveren najmonije drave
na zemlji bila je, naravno, ena. U svakom sluaju, mnogi
sektori industrijaliziranih drutava Evrope i SAD doivjeli
su, u zadnjih nekoliko decenija, radikalnu promjenu onog
to su nekad bile dominantne ideje odnosu izmeu
spolova i seksualnosti, kao i transformaciju odnosa izmeu
mukaraca i ena. lako tolerancija koja nastaje u odnosu
na razliite naine definisanja spolnih identiteta moda i
nije jedinstvena, pojava simetrije izmeu mukaraca i ena
je neto novo. Ako se drugdje u vremenu i prostoru spolovi
mogu smatrati simetrino ili asimetrino komplementarnim,
ini se da se mi na Zapadu kreemo prema predstavi
spolu kao neem to je u idealnom smislu nevano, barem
u nekim sferama drutvenog ivota kao to je zapoljavanje.

Ali usprkos tolikim varijacijama u odnosu medu spolovima,

od posve ravnopravnog do strogo patrijarhalnog, te vari
jacije nisu simetrine: iako ima mnogo primjera patrijar
halnih drutava u kojima mukarci dominiraju nad
enama, nema poznatih primjera - osim mita i legende istinski matrijarhalnih drutava u kojima ene dominiraju
nad mukarcima. Ova injenica moe se objasniti na
mnogo naina, poevi od fiziolokog - ene raaju djecu
a mukarci su gotovo svugdje ratnici - do simbolinog mukarci se povezuju sa kulturom, a ene sa prirodom ali nijedno objanjenje ne zadovoljava svakog. Moda je
najporaznija kritika raznih objanjenja to to mukarci i
ene kontaktiraju u toliko drutvenih konteksta da izbor
onih u kojima su mukarci dominantni izobliava sliku.
144

145

Pogovor
Poneto od onog to
smo nauili

Prije n e k o l k i k o g o d i n a Peteru je doao jedan student i

z a m o l i o ga da odri seriju predavanja enskoj skromnosti
u raznim k u l t u r a m a . M a l o su razgovarali t o j i d e j i , i Peter
je p r i z n a o da m e d u - k u l t u r a l n o izuavanje enske skrom
nosti nije tema k o j o j on mnogo zna, ali da bez traganja
po literaturi moe p r i l i n o p o u z d a n o p r e d v i d j e t i da bi ono
o t k r i l o sljedee:
*

Da sve k u l t u r e , svugdje, imaju neki p o j a m koji o d g o

vara naem p o j m u "skromnosti";

Da se unutar odreene k u l t u r e on p r i m j e n j u j e r a z l i i t o
na mukarce i na ene, i r a z l i i t o na mone i na manje

*
*

mone;
Da odreena kultura smatra svoje norme skromnosti
" p r i r o d n i m " a ne k u l t u r n o u s l o v l j e n i m ;
Da "skromnost" ima m o r a l n u vrijednost i da odreena
kultura smatra p r i p a d n i k e druge kulture, sa s t r o i j i m
k r i t e r i j i m a , pretjeranim i s t u n c i m a , a one sa l a b a v i j i m
kriterijima - nemoralnim;
Da sadraj pojma skromnosti varira znatno i
p r o i z v o l j n o u vremenu i prostoru zapravo, i da se o n o
to se na j e d n o m mjestu smatra p o t p u n o neskromnim
na d r u g o m smatra sasvim d o l i n i m .

O v o nam govori neto nainu na koji a n t r o p o l o z i

shvaaju drutveni svijet. Kad se svede na najjednostavniji
o b l i k , o n o to je Peter mogao p r e d v i d j e t i "enskoj
146

skromnosti" moe se saeti u t v r d n j i da su "ljudi svugdje

isti osim po nainima na koje se r a z l i k u j u " , to nije, mora
se p r i z n a t i , veoma d u b o k a misao. Ipak, u izvjesnom
vanom smislu, to jeste o n o emu nas je nauilo j e d n o
stoljee a n t r o p o l o g i j e , i kad to izblie p o g l e d a m o , to nije
uopte m a l o . N a u i l o nas j e , kao p r v o , da ne u z i m a m o
nita l j u d s k i m b i i m a zdravo za g o t o v o . Kad neko b o m
bastino pone predavanje rijeima "ali naravno, u ljudskoj
p r i r o d i je da ...", ponite traiti izlaz iz sale! Jer ono to
ete uti n a j v j e r o v a t n i j e odraava n a j d u b l j e predrasude
govornika a ne rezultat istinskog i n t e r k u l t u r a l n o g r a z u m i
jevanja. Svaki put kad su a n t r o p o l o z i pokuali f o r m u l i r a t i
univerzalna pravila koja rukovode l j u d s k i m ponaanjem, ili
se e m p i r i j s k i pokazalo da su pravila pogrena, ili su b i l a
tako t r i v i j a l n a da su bila n e z a n i m l j i v a . To ne znai da neki
pokuaji razaznavanja o n o g to je z b i l j a univerzalno za
ljudska bia nisu b i l i b o l j i od d r u g i h , niti to znai da
nismo n a u i l i mnogo iz takvih pokuaja. A l i to znai da je
nastojanje da se razaznaju obrasci u ljudskom drutvenom
ivotu koji su d o v o l j n o iroki da o b u h v a t e sve v a r i j a c i j e
to su ih proizvele ljudske kulture i pri t o m ostanu vjerni
specifinim k u l t u r a l n i m kontekstima koje te varijacije
p r o i z v o d e , riskantan - ako ne i nemogu - poduhvat. Isto
tako, predavanja koja p o i n j u r i j e i m a " a l i , naravno, za
razliku od Zapada, starosjedioci ne... (i o v d j e moete
ubaciti niz stvari, na p r i m j e r "unitavaju o k o l i n u " , "pate od
agorafobije" ili "dre robove")" p o d j e d n a k o su neuki u
smislu razumijevanja raznih kultura, poto pretpostavljaju
da je Zapad po neemu izuzetan, to se najee pokazuje
potpuno pogrenim.
Naravno da i mi a n t r o p o l o z i imamo vlastitih epistemolokih
problema. N i k o ne d o l a z i na teren kao tabula rasa. Od
samog nastanka, ljude su a n t r o p o l o g i j i p r i v l a i l i kako
snani filozofski pokreti (na primjer, u prolosti marksizam,
frojdovska psihologija i strukturalizam a danas f e m i n i z a m ,
post-kolonijalna t e o r i j a , i kulturoloka izuavanja) tako i
147

etnografija o d r e e n i h grupa ili k o n c e p t u a l n a aparatura

koja se razvila unutar ove d i s c i p l i n e . No veina nas otkriva
da je a n t r o p o l o g i j a n a j b o l j a kada j o j je teite na o n o m e
to l j u d i govore ili rade, a ne poklapa se sa naim o e k i
v a n j i m a . U isto v r i j e m e , one koje je o v o j d i s c i p l i n i privukla
trajna ljubav prema o d r e e n o m narodu suoavaju se sa
p r o b l e m o m l o k a l o v i n i z m a , gdje stvari od relativno malog
znaaja izgledaju v e l i k e . M o e vam se u i n i t i da mi
pokuavamo sruiti vlastitu d i s c i p l i n u , i z a d n j i h g o d i n a
a n t r o p o l o g i j a je z b i l j a u epistemolokoj k r i z i , ali ne bi se
smjelo d o z v o l i t i da potena nesigurnost u ono to z n a m o i
kako to z n a m o pomrai stvarne doprinose a n t r o p o l o g i j e
ljudskom r a z u m i j e v a n j u nas samih. U svom n a j b o l j e m
i z d a n j u , a n t r o p o l o g i j a slui kao o g r a n i e n j e l j u d i m a koji
hoe da ovjekovjee svoje predrasude kao u n i v e r z a l n e
p r i n c i p e . O b j a v l j e n o je mnotvo radova ljudskoj inventiv
nosti, o t p o r n o s t i , strasti i, naalost, neimatini, k o j i m a
mogu razmiljati budue generacije, i razraena su j e d i n
stvena i dragocjena sredstva za r a z u m i j e v a n j e raznolikosti
ljudskih kultura i drutava. Sve u svemu, to je hvale
v r i j e d a n uinak.

148

Dodatna literatura

Prvo p o g l a v l j e
Postoji niz i z v a n r e d n i h prikaza etnografskih istraivanja
pisanih iz prve ruke. D j e l o Laure Bohannan, Return to
Laughter (Povratak smijehu) ( D o u b l e d a y , 1964.) p r v o b i t n o
je o b j a v l j e n o kao roman p o d p s e u d o n i m o m Elanore Smith
B o w e n , i jo uvijek je klasik u t o m a n r u . Djela Nigela
Barleya Adventures in a M u d Hut (Avanture u k o l i b i od
blata) (Vanguard, 1983.g.), Paula Rabinowa Reflections on
Fieldwork in M o r o c c o (Razmiljanja radu na terenu u
Maroku) (University of C a l i f o r n i a Press, 1977.g.) i JeanPaul D u m o n t a The Headman and I (Poglavica i ja)
(University of Texas Press, 1978) su zabavni autobiografski
p r i k a z i . U oblasti o z b i l j n i j i h , p r o m i l j e n i j i h prikaza neprev a z i d e n o je d j e l o Claude Lvi-Straussa Tristes Tropiques
(Tune obratnice) (Athenaeum, 1955. i u prevodu na
engleski 1961.). Postoji i dosta savremenih k r i t i k i h
biografija i kritika m e t o d o l o g i j a terenskog rada - C l i f f o r d
Geertz nam je podario i autobiografske memoare After the
Fact: T w o Countries, Four Decades, O n e A n t h r o p o l o g i s t
(Nakon svega: dvije z e m l j e , etiri d e c e n i j e , jedan
a n t r o p o l o g ) (Harvard University Press, 1995.) i razmiljan
ja karijerama Lvi-Straussa, Ruth Benedict i drugih u
W o r k s and Lives: The A n t h r o p o l o g i s t as A u t h o r / i v o t i i
d j e l a : a n t r o p o l o g kao autor/(Stanford University Press,
1985.). James C l i f f o r d je p r i k u p i o vaan niz lanaka
etnografskom pisanju u d j e l u W r i t i n g C u l t u r e : The Poetics
and Politics of Ethnography/(Pisanje k u l t u r i : poetika i
149

p o l i t i k a etnografije) (University of C a l i f o r n i a Press, 1986.).

George Marcus i M i c h a e l Fischer su skupa napisali utje
cajnu k r i t i k u etnografskih metoda i pisanja u A n t h r o p o l o g y
as Cultural C r i t i q u e / ( A n t r o p o l o g i j a kao kritika kulture )
(University of Chicago Press, 1986.), a Marcus je nedavno
uredio a n t o l o g i j u k r i t i k i h eseja Critical A n t h r o p o l o g y
(Kritika a n t r o p o l o g i j a ) (School of A m e r i c a n Research
Press, 1999.). Proitajte i knjigu Alexis de T o c q u e v i l l e
D e m o c r a c y in A m e r i c a ( D e m o k r a t i j a u A m e r i c i ) (J.Vrin,
1990.g.), koja je prvo o b j a v l j e n a na francuskom u periodu
i z m e u 1835. i 1840. g o d i n e .

Claude Lvi-Straussa M y t h and M e a n i n g (Mit i znaenje)

(Schocken, 1978.); Dana Sperbera On A n t h r o p o l o g i c a l
Knowledge ( a n t r o p o l o k o m znanju) (Cambridge
University Press, 1985.); i Roberta M u r p h y j a Cultural and
Social A n t h r o p o l o g y : An Overture (Kulturna i drutvena
a n t r o p o l o g i j a : uvertira) (Prentice-Hall, 1986.), koje sma
tramo n a j b o l j i m kratkim u v o d o m - naravno, prije o v o g !

Drugo poglavlje
Alfred Kroeber i Clyde K l u c k h o r n p r i k a z u j u d e f i n i c i j e k u l
ture u svom d j e l u iz 1952. godine C u l t u r e : A Critical
Review of Concepts and D e f i n i t i o n s /(Kultura: k r i t i k i
prikaz p o j m o v a i d e f i n i c i j a ) (Vantage Books, 1963.).
N a j b o l j a intelektualna historija boasijanskog p o j m a kulture
je d j e l o Georga Stockinga Race, Culture and Evolution
(Rasa, kultura i e v o l u c i j a ) (The Free Press, 1968.). U d j e l u
O r i e n t a l i s m (Routledge and Kegan Paul, 1978.), Edward
Said dokazuje da su Istok i Istonjaci p r i k a z i v a n i na nain
koji odraava i d a l j u d o m i n a c i j u Zapada. On je
antropologe naveo da p o n o v o razmisle t o m e kako je n j i
hovo p r i k a z i v a n j e ne-zapadnih naroda moda o b o j e n o
k o l o n i j a l n i m i p o s t k o l o n i j a l n i m interesima. Na slian
n a i n , Johannes Fabian u Time and the Other (Vrijeme i
ono drugo) ( C o l u m b i a University Press, 1983.) istrauje
kako a n t r o p o l o g i j a trai predmet svog izuavanja. Nea n t r o p o l o g koji je utjecao na antropoloko razmiljanje
k u l t u r i je M i c h e l Foucault, u i j i m d j e l i m a , na p r i m j e r
Power/Knowledge: Selected Interviews and Other W r i t i n g s
(Mo / Z n a n j e : izabrani intervjui i drugi spisi) (Pantheon
Books, 1980.) znaenje gotovo postaje sinonim za mo.
Izvori citata u o v o m p o g l a v l j u su djela Emila D u r k h e i m a i
M a r c e l a Maussa Primitive Classification (Primitivna klasi
fikacija) (1903.; University of Chicago Press, 1969.);

Tree p o g l a v l j e
Postoji m n o g o d o b r i h uvoda u klasinu drutvenu t e o r i j u .
R. Jon M c G e e i Richard Warms su sakupili izvrsnu
a n t o l o g i j u klasinih i savremenih djela u A n t h r o p o l o g i c a l
Theory: An I n t r o d u c t o r y History ( A n t r o p o l o k a t e o r i j a :
uvodna historija ) ( M a y f i e l d , 2000.g.). Roger Triggsovo
U n d e r s t a n d i n g Social Science: A Philosophical
I n t r o d u c t i o n to the Social Sciences (Poznavanje drutvene
nauke: f i l o z o f s k i uvod u drutvene nauke) ( B l a c k w e l l ,
1985.) prua dobar opti pregled m n o g i h pitanja p o k r e n u
t i h u o v o m p o g l a v l j u . D j e l o A d a m a Kupera A n t h r o p o l o g y
and A n t h r o p o l o g i s t s : The M o d e r n British School
( A n t r o p o l o g i j a i a n t r o p o l o z i : savremena britanska kola
(Pica Press, 1985.) je izvrstan prikaz razvoja britanske
drutvene a n t r o p o l o g i j e od M a l i n o w s k o g do sredine
osamdesetih godina XX. stoljea. Nita ne moe nadom
jestiti itanje o r i g i n a l n i h djela velikana. Za D u r k h e i m a
p r e p o r u a v a m o The D i v i s i o n of Labour in Society (Podjela
rada u drutvu) (razna i z d a n j a , 1893.), i Suicide (
Samoubistvo) (razna i z d a n j a , 1897.). Standardna zbirka
radova Maxa Webera je ona koju su p r i p r e m i l i Gerth i
M i l l s From Max Weber: Essays in Sociology (Od Maxa
Webera: radovi o s o c i o l o g i j i ) ( O x f o r d University Press,
1958.). Standardnu z b i r k u M a r x o v i h radova n a l a z i m o kod
Roberta Tuckera, u d j e l u The Marx-Engels Reader (itanka
Marksa i Engelsa)/(Norton, 1978.). M e d u d j e l i m a
Bronislawa M a l i n o w s k o g istiu se njegove etnografije,
naroito Argonauts of the Western Pacific (Argonauti
Z a p a d n o f g Pacifika ) (Routledge (Hartcourt Brace), 1922.) i

150

151

Sexual Lives of Savages (Seksualni ivot divljaka) (Kegan

Paul (Dutton) 1957.); itaocima koje zanimaju njegova
teorijska djela preporuujemo A Scientific Theory of
Culture, and Other Essays (Nauna teorija kulture i drugi
radovi) (Oxford University Press, 1944.). Najbolja zbirka
radova A.R. Radcliffe-Browna je Structure and Function in
Primitive Society (Struktura i finkcija u primitivnom
drutvu) (Free Press, 1961.). Erving Goffman je "totalnim
institucijama" pisao u djelu Asylums (Ludnice) (Aldine,
1962.), i u klasiku The Presentation of Self in Everyday Life
(Predstavljanje svoje linosti u svakodnevnom ivotu)
(Doubleday, 1959.). Djela Pierrea Bourdieua drutvenoj
reprodukciji, naroito Distinction: A Social Critique of the
Judgement of Taste (Razlike: drutvena kritika suda o
ukusu) (Harvard University Press, 1984.) izvanredno je
tivo.
etvrto poglavlje
Uvodna razmatranja antropolokog rada na brakovima i
srodstvu mogu se nai u djelu Rogera Keesinga Kin Groups
and Social Structure (Srodnike grupe i drutvena struktu
ra) (Holt, Rinehart and Winston, 1975.) i Robin Fox
Kinship and Marriage: An Anthropological Perspective
(Srodstvo i brak: antropoloka perspektiva) (Penguin,
1967.). Koristan prirunik za izuavanje srodstva je djelo
A.J. Bernarda i Anthony Gooda Research Practices in the
Study of Kinship (Istraivaki postupci u izuavanju srod
stva) (Academic Press, 1984.). Djelo Davida Schneidera A
Critique of the Study of Kinship (Kritika izuavanja srodst
va) (University opf Michigan Press, 1984.) je sjajna kritika
analiza naina na koji se srodstvo poimalo i izuavalo.
The Woman in the Body: A Cultural Analysis of
Reproduction (ena u tijelu:kulturna analiza reprodukcije)
(Beacon Press, 1987.) Emily Martin fokusira lee antropo
lokog rada na kulturalnu konstrukciju seksa, trudnoe,
poroda i ostalih fiziolokih procesa vezanih za reprodukciju
152

na zapadnjaku naunu misao enskim tijelima. Beth

Conklin, u svom djelu Consuming Grief (Konzumiranje
bola) (University of Texas Press, u pripremi) pokazuje kako
pomna panja za nain na koji se srodstvo shvata kao
povezanost sa samima sobom i sredinom pomae da se
nade znaenje u amazonskom obiaju koji uznemirava
Zapadnjake: kanibalizmu u mrtvanici.
Peto poglavlje
Veliki dio bibliografije koju smo naveli za tree poglavlje
vai i za ovo. To naroito vai za djela Durkheima i
VVebera. lako e itaoci sa optim obrazovanjem neki od
ovih radova biti teki, Nicholas Dirks, Geoff Eley i Sherry
Ortner skupili su fantastinu zbirku, Culture / Power /
History (Kultura / Mo / Historija) (Princeton University
Press, 1994.), koja okuplja niz vanih savremenih radova
pitanjima koja su pokrenuta u ovom poglavlju. Vaan
nedavni doprinos izuavanju modernosti dao je Anthony
Giddens u Modernity and Self-Identity: Self and Soceity in
the Late Modern Age (Modernost i samoidentitet: bie i
drutvo u kasnom modernom dobu) (Stanford, 1990.).
Claude Lvi-Straussov Totemism (Beacon, 1963.) sjajno je
djelo na tu temu. Djelo norvekog antropologa Fredrika
Bartha Ethnic Groups and Boundaries (Etnike grupe i
granice) (Little, Brown, 1969.) je zastarjelo, ali je I dalje
najbolji opti uvod u temu etniciteta. itaocima koje zani
maju procesi globalizacije bie zanimljivo djelo Arjuna
Appaduraia Modernity at Large: Cultural Dimensions of
Globalization (Modernitet na slobodi: kulturne dimenzije
globalizacije) (University of Minnesota Press, 1996.), kao i
zbirka Mikea Featherstonea Global Culture: Nationalism,
Globalization and Modernity (Globalna kultura: nacional
izam, globalizacija i modernitet) (Sage, 1990.).

153

esto poglavlje
Klasik medu p r i k a z i m a razmjene p o k l o n a je The Gift
(Poklon) Marcela Maussa (Routledge and Kegan Paul,
1990.). Pokuaj pravljenja f o r m a l n o g modela razmjene
darova n a l a z i m o u Gifts and C o m m o d i t i e s (Pokloni i roba)
Chrisa Gregoryja (Academic Press, 1982.). D j e l o Helen
Codere Fighting w i t h Property: A Study of Kwakiuti
Potlaching and Warfare, 1 8 9 2 - 1 9 3 0 (Borba i m o v i n o m :
studija davanju p o k l o n a i ratovanja medu K w a k i u t i j i m a )
(American Ethnological Society, M o n o g r a p h 18, 1986.) je
historijski prikaz o b i a j a potlach medu K w a k i u t i j i m a . U
djelu "The Gift, The Indian Gift, and the "Indian Gift"" /
(Poklon, indijanski p o k l o n i uzimala-davala) (Man 2 1 : 4 5 3 4 7 3 , 1986.), Jonathan Parry pokazuje kako se lokalne insti
t u c i j e razmjene p o k l o n a nuno ne uklapaju u u n i v e r z a l n i
obrazac koji je d e f i n i r a o Mauss. U v a n o m radu u d j e l u
The Social Life of Things (Drutveni i v o t stvari) (Arjun
A p p a d u r a i (ur.), Cambridge University Press, 1986.), Igor
Kopytoff predlae da predmete ne posmatramo kao "poklon"
ili "robu" neko kao neto to se kree kroz razliite reime
razmjene i vrijednosti t o k o m svoje b i o g r a f i j e . Drutveni i
k u l t u r n i procesi koji rukovode p o t r a n j o m tema su d j e l a
Mary Douglas i Barona Isherwooda The W o r l d of Goods
(Svijet robe) (Basic Books, 1979.). U d j e l u D i s t i n c t i o n
(Razlika) (Routledge and Kegan Paul, 1984.), Pierre
Bourdieu ispituje nain na koji potronja odraava i d e n t i
tete drutvenih grupa i razlike medu n j i m a . Radovi u djelu
Jonathana Parryja i M a u r i c e Blocka M o n e y and the
M o r a l i t y of Exchange (Novac i moral razmjene)
(Cambridge University Press, 1989.) ilustruju razne
moralne i drutvene reime koje novac moe i garantirati i
p o d r i t i . esto katastrofalni efekti u v o e n j a trita na ljude
koji t r a d i c i o n a l n o izuavaju a n t r o p o l o z i ilustrovani su u
d j e l u Erica W o l f a Europe and the People w i t h o u t History
(Evropa i l j u d i bez historije) (University of C a l i f o r n i a Press,
1 982.); W o l f takode upozorava da kulture ne treba posmatrati kao homogene ili ograniene c j e l i n e , nego smatra
154

rupe kao to su uzgajivai o p i j u m a u K a c h i n u , berai

eerne trske na Karibima i engleski f a b r i k i radnici
i j e l o v i m a jedinstvene svjetske podjele rada.
Sedmo p o g l a v l j e
Postoji niz a n t r o p o l o k i h radova r e l i g i j i . Za teorijske i
etnografske sluajeve prikazane u o v o m p o g l a v l j u
u p u u j e m o vas na djela Emila D u r k h e i m a Elementary
Forms of the Religious Life (Elementarni o b l i c i r e l i g i o z n o g
ivota) (razna izdanja, 1912.) i Maxa Webera Protestant
Ethic and the Spirit of Capitalism (Protestantska etika i d u h
kapitalizma) (Scribners, 1958.), kao i z b i r k u Gertha i
Mi Usa k o j u smo naveli ranije. D j e l o A n t h o n y j a F.C.
Wallace-a The Death and Re-Birth of the Seneca (Smrt i
p o n o v n o roenje Seneka) (Knopf, 1970.) govori j e d n o m
"revitalizatorskom pokretu". Etnografska i teoretska djela
V i c t o r a W. Turnera i v o t n i m krizama i d r u g i m o b r e d i m a ,
posebice The Forest of Symbols (uma simbola) (Cornell
University Press, 1982.) i Dramas, Fields and Metaphors
(Drame, njive i metafore) (1985.) imala su dubok utjecaj, i
unutar i van a n t r o p o l o g i j e .
Osmo poglavlje
Izvanredna rasprava p o j m u linosti u a n t r o p o l o g i j i i
d r u g i m oblastima sree se u d j e l u koje su u r e d i l i M.S.
Carrithers, S. Cohen i S. Lukes The Category of the Person
(Kategorija linosti) ( O x f o r d University Press, 1985.).
Pregled medicinske a n t r o p o l o g i j e i znaenja bolesti moe
se nai u d j e l u Arthura Kleinmana Patients and Healers in
the Context of Culture (Bolesnici i v i d a r i u k u l t u r n o m k o n
tekstu) (University of C a l i f o r n i a Press, 1980.) i z b i r c i koju
je uredio Mark Nichter A n t h r o p o l o g i c a l Approaches to the
Study of Ethnomedicine (Antropoloki pristupi izuavanju
e t n o m e d i c i n e ) (Gordon and Breach, 1992.). Sambie je
opisao G i l b e r t Herdt u d j e l u The Guardians of the Flutes
(uvari flauta) ( M c G r a w H i l l , 1981.). Istraivanje koje
preispituje predstavu da su seks i spol u n i v e r z a l n o d i h o 155

tomne kategorije prikazano je u Third Sex, Third Gender:

Beyond Sexual D i m o r p h i s m in Culture and History (Trei
r o d , trei spol: Dalje od spolnog d i m o r f i z m a u k u l t u r i i
historiji) (G. Herdt (ur.), Zone Books, 1994.). Z b i r k a radova
koju su uredile Peggy Sanday i Ruth G o o d e n o u g h Beyond
the Second Sex: N e w Directions in the A n t h r o p o l o g y of
Gender (Dalje od drugog roda: novi pravci u a n t r o p o l o g i j i
spolova) (University of Pennsylvania Press, 1990.) govori
sloenosti odnosa i z m e u mukaraca i ena i n j i h o v o j
m o i da uspostave p r o t u t e u .

Indeks

76, 8 1 , 84, 95, 97, 112,

1 2 1 , 1 2 2 , 136, 142
Dobu 44
Douglas, M a r y , m l a d i n o
bogatstvo 1 54
Drutvena klasa 104
Drutvena struktura 58
D u h o v i ; prinoenje rtve
124
D u r k h e i m , Emile 5 6 , 5 8 ,

A
A m e r i k i Indijanci 98
A m o k 139
A m y n , Hadi M. Djafar 8,
1 1 1 , 112
A n t r o p o l o g i j a 1, 12, 13, 2 0 ,
3 0 , 3 2 , 7 3 , 100, 105,
148, 150
A n t r o p o l o z i , psihoanaliza
36
A p p a d u r a i , A r j u n 153, 154
Australija, starosjedioci 5 6 ,
58
Azande 80

67, 92

Etnike granice 97
Etnicitet 9 7 , 9 9 , 100, 137,
138
Etnografija 13, 22, 26, 148
Etika 30, 129, 155
Evans-Pritchard 56, 8 0 , 126

Benedict, Ruth 100, 149

Bilis 141
Bima 9 6 , 112, 122
Boas, Franz 37, 56
Boddy, Janice 51
Bogatstvo 1 31
Bolest 1 4 1 , 155
Borba p i j e t l o v a na Bal iju 44
Borneo 1 06
B o u r d i e u , Pierre 152, 154
Brazil 99
Bricolage teorija 46

Foucault, M i c h e l 4 1 , 150
Freud, Sigmund 44
F u n k c i o n a l i z a m 56

G
Geertz, C l i f f o r d : javanska
e k o n o m i j a 4 4 , 52, 6 2 ,
129, 149
G e l l , Alfred 117
Gemeinschaft 67
Gennep, A r n o l d van,
f o l k l o r i s t 125
Gesellschaft 63, 67
Gestalt, k u l t u r n i 44
Giddens, A n t h o n y 4 7 , 1 19,

c
Cijena za mladu 84

152,155

Dou Donggi 4, 8, 14, 16,

156

G o f f m a n , Erving 62, 73,

152
G o o d e n o u g h 4 5 , 73, 152

Kultura 3 4 , 39, 4 1 , 4 3 , 4 9 ,
5 4 , 70, 83, 99, 102,
105, 136, 146, 148,
150, 153
Kuper, A d a m 51
K w a k i u t l 154

H
Heidegger, M a r t i n 103
Heteroseksualnost 140
H o f f m a n , Carl 106
H o f r i y a t i 51
Homoseksualnost 140
H o w a r d , Catherine 99
Hrianstvo 6, 25

Lvi-Strauss, Claude 41
Lingvistika a n t r o p o l o g i j a
59
Lopez, Nafiuu Maria 133
L o w i e , Robert 1 31

I
Identitet 5 4 , 6 2 , 7 1 , 9 4 , 9 7 ,
102, 104, 107, 125,
138, 145, 153, 154
Ina M o n e , parnica 15, 16,
20
I n d o n e z i j a 4, 9, 19, 2 6 , 53,
9 7 , 136
Institucije 14, 17, 4 4 , 59,
6 2 , 64, 6 6 , 70, 8 2 , 103,
115,154
Islam 4, 6, 8 1 , 9 5 , 9 7 , 122,
129

Jednakost 9 1 , 123

Kasta 90, 94
Kiti nuvi 133, 134
Klan 131
Kroeber, A l f r e d 4 6 , 117,
150
Kula krug 1 18

M
M a g i j a 1 26
M a i n e , Henry 67
M a l i n o w s k i , Bronislaw 39,
5 6 , 58
Marx, Karl 129, 151
Mauss, M a r c e l 4 0 , 150, 154
M a y o r d o m o , N u y o o 109
M e k s i k o : M e x i c o City 10,
101
M i r a z 79
M i x t e c a 8, 1 0 1 , 117, 132
M o d e r n a drutva 67
M o n o g a m i j a 81
M o r g a n , Lewis H e n r y 1 , 6 3 ,
6 7 , 131
M o r m o n s k a crkva 128
M u r p h y Robert 4 5 , 62, 151

N a c i o n a l i z a m 100, 105,
153
Nakane, Chie 107
158

Navaho 5 7 , 141
N c u h i 9 5 , 9 6 , 144
Nevinost 18, 87
Nggahi M b o j o 4
Nova Gvineja 56

O b j e k t i v n o s t 2 9 , 33
Obrasci k u l t u r e 44
O b r e d i odrastanja 126
O b r e z i v a n j e ena, etika 51
Oeva loza 87
Organska solidarnost 67,
9 1 , 93
u t j e l o v l j e n j e 1 31

Parker, Ely; biografija 130

Patrijarhat 144
Prez Prez, p o r o d i c a 1 1
Plemenska drutva 1 1 5
Podjela rada u drutvu 151
Poljoprivreda 6
Porijeklo 98
Potlach 113, 154
Pravda 2 6 , 30
Praznik, N u y o o 101-102
Pripadnost 71
Priroda naspram odgoja 53
Punan 99

R
Rad 24, 154
Radcliffe-Brown 58
Rappaport, Roy 45
Rasa 4 7 , 97

Razmjena 2 4 , 5 1 , 154
Relativizam 49
Religija 2, 12, 2 1 , 23, 25,
9 5 , 9 6 , 9 9 , 123, 128,
144,155
Revitalizacija, pokreti 128
Rivers, W . H . R . 58
Ria 124, 136
R u t i n i z a c i j a 1 28

S
Sambia, seks 140
Samoubistvo 72, 108, 151
Santa M a r i a Y u c u h i t i 9
Sapir, Edward 35, 36, 4 9 ,
150
Sara mone 1 42
Sara siwe 142
Savez Irokvoja 1 31
Seneka 1 31
General Ely S. Parker 131
Sestrinski brak 78
Sindikati 14, 97
Sistematizacija, teorija 50
Sjedinjene A m e r i k e Drave
(SAD) 10, 3 1 , 37, 4 1 ,
44, 48, 53, 59, 88, 93,
131,142
Smith, Joseph 8 8 , 128
Sociologija 26, 73, 58, 151
Solidarnost 6 7 , 91 102,
1 1 1 , 125
Sou 124
Sperber, Dan 1 50
Sperma 8 6 , 140
Spol 142, 155
Srodstvo 24
159

Starci 15, 2 5 , 7 0 , 75, 8 0 ,

1 0 1 , 1 0 2 , 107, 125
Sumbawa otok 4, 122

T e k n o n i m i j a 97
Teorija pravila 50
Terenski rad 13, 2 1 , 2 5 , 8 7
T o q u e v i l l e , Alexis de 30,
150
Totem 86
T r a d i c i o n a l n a drutva 6 3 ,

Zar 142
Zavisnost 35, 6 7 , 9 3 , 114
Z d r a v l j e 4 8 , 139
Z i n a c a n t a n 28

67, 6 8 , 102
T r a n s n a c i o n a l i z a m 104
Trobriandsko o t o j e 87
Tsembaga M a r i n g a 45
Tylor, Edward 36

U
Uesniko posmatranje 13,
2 3 , 2 6 , 74
U d r u e n j a 1 1, 30, 104, 142

V
V i n i k 135
Vogt, Evon 28

w
Wallace, Anthony 47
W i l l i a m s , Raymond 36

Y
Young, Brigham 128
Yucuita 8

160

U biblioteci V.S.I.

John Pinder

Evropska unija
U vremenu bitne transformacije evropskog svijeta, koja se izraava
u procesima izgradnje nove nove politike ekonomske pa i kulturne
konfiguracije Evrope (na osnovi demokratskih politikih tradicija, te
na ideji ekonomskog prosperiteta, politike mira, suradnje medu
narodima e.t.c), - pojam Evropske unije, kao projekt i kao norma
tivni zahtjev za sve evropske narode, pokazuje se kao izuzetno
sloen i izazovan zadatak.
Njena realizacija - shvaena kao proces - daleko premauje puku
deklaraciju politike volje za evropskim ujedinjenjem i iziskuje
ozbiljne polititoloke, pravne, ekonomske socioloke, kulturoloke
ili historijeke analize. Taj zadatak na uvjerljiv nain na sebe preuz
ima knjiga Johna Pindera, kao osvjedoenog
strunjaka za
evropske institucije. Knjiga predstavlja nezaobolazan, znalaki
utemeljen i ujedno krajnje zanimljiv uvod u kompleksnu prob
lematiku utemeljenja i realizacije projekta Evropske unije. Pinderov
pristup problemu je sistematski obuhvatan, pregledan, metodski
jasan i razvija se se od uvodnog pitanja: "zato Evropska unija?",
preko istorije ideje evropskog ujedinjenja, do svih bitnih strukturnih
pitanja gradnje evropske zajednice: od pravno-politikih pitanja
ustrojstva institucija Unije, preko kljunih ekonomskih do temeljnih
pitanja ljudskih prava, slobode, socijalne politike, solidarnosti, sig
urnosti i t.d. Pinderova ideja vodilja je da ideja evropske integracije
ne znai "vaditi stare evropske nacije iz korijena i pokuati ih pre
saditi na ledinu, ve stvarati okvir u kojemu one mogu demokratski
i djelotvorno rjeavati zajednike probleme".
Pisana jasno i uvjerljivo, utemeljena na obilju materijala, opremlje
na prateim pomonim instrumentarijem (listama, grafikonima,
ilustracijama, kartama) - knjiga predstavlja krajnje zanimljivo i
itljivo tivo. Njena je vrlina i to to nije namjenjena samo

strunjacima (pravnicima, politolozima, sociolozima, ekonomi

stima) nego i uenicima i studentima drutvenih i humanistikih
znanosti, kao i neposrednim akterima politikog, obrazovnog i
kulturnog ivota, ukratko: svim neposrednim akterima politikog,
znanstvenog i obrazovnog procesa, pa i najiroj publici.
Znanja i uvidi koje knjiga sadri sasvim sigurno doprinose obrazo
vanju i moderniziranju politike kulture u naem politikom i
ivotnom prostoru i olakava razumijevanje konkretnih politikih
zadataka vezanih za procese nae integracije u zajednicu evropskih
naroda.

Obogatite vau biblioteku

izdanjima iz serije V.S.I.
Izalo iz tampe
Catherine Belsey
POSTMODERN IZAM
John Pinder
EVROPSKA UNIJA
Peter Coles
KOZMOLOGIJA
John Monaghan & Peter Just
SOCIJALNA I KULTURNA
ANTROPOLOGIJA
John Polkinghorne
KVANTNA TEORIJA
Uskoro
Malie Ruthven
ISLAM
David DeGrazia
PRAVA IVOTINJA
Sue Hamilton
INDIJSKA FILOZOFIJA
Kevin Passmore
FAIZAM
Bernard Crick
DEMOKRATIJA
Samir Okasha
FILOZOFIJA NAUKE
Norman Solomon
JUDAIZAM
C.Townshend
TERORIZAM

U planu
John Riches
BIBLIJA
Timothy Gowers
MATEMATIKA
Michael Allingham
TEORIJA IZBORA
Anthony Stevens
JUNG
Anthony Storr
FROJD
Andrew Ballantyne
ARHITEKTURA
Gilian Butler&Freda McManus
PSIHOLOGIJA
Mafred B.Steger
GLOBALIZACIJA
M. O'Shea
MOZAK
A.J.KIotzko
KLONIRANJE
Martin Redfern
ZEMLJA
David F. Ford
TEOLOGIJA
Tony Hope
MEDICINSKA ETIKA
Malie Ruthven
FUNDAMENTALIZAM
Michael Freeden
IDEOLOGIJA