Glava 1

Fiziqke osnove graniqnog sloja

1.1

Kon ept graniqnog sloja

U sluqajevima spo axih strujaa fluida oko tela aerodinamiqkog oblika, uti aj
viskoznosti pri velikim vrednostima Rejnoldsovog broja je dominantan samo u veoma
maloj zoni (sloju) u neposrednoj blizini tela. Raspodela pritiska oko tela dobijena na
osnovu poten ijalne teorije u velikoj meri odgovara ekserimentalnim poda ima u tim
sluqajevima. Jedina razlika je u fiziqkom (graniqnom) uslovu - a to je da brzina fluida na konturi tela mora biti jednaka nuli - ako opstrujavano telo miruje. Ako se ono
kree, brzina fluida na konturi je jednaka brzini egovog kretaa. Drugima reqima,
fluid "prijaa", "prilep uje" se na konturu tela. Dakle, sile trea (viskozne sile)
usporavaju fluid koji se nalazi u neposrednoj blizini tela. U tom tankom sloju, brzina
se mea od nule na konturi do brzine jednake brzini spo axeg strujaa koje se moe
smatrati neviskoznim.

Slika 1.1: Strujae u blizini tanke ravne ploqe

Na sli i 1.1 je prikazano laminarno strujae u blizini tanke ravne ploqe. Moe se
primetiti da se uz samu ploqu formirao tanki sloj u kome je brzina znatno maa od brzine
u ostalom delu strujnog prostora. Deb ina tog sloja se poveava idui nizstrujno du
ploqe.
Ova fiziqka razmatraa, koja je prvi uveo Ludvig Prantl (Ludwig Prandtl) 1904.
godine, napravila su pravu revolu iju u Mehani i fluida, i omoguila rexavae problema
strujaa koji su do tada smatrani nerexivim. Prantl je gore pomiani tanki sloj koji se
formira oko tela nazvao graniqni sloj.
Na sli i 1.2 je xematski prikazan graniqni sloj koji se formira prilikom laminarnog

MEHANIKA FLUIDA M - Graniqni sloj

opstrujavaa ploqe, sa veoma velikim uveaem. Ispred ploqe brzina je uniformna. Kako
se nizstrujno deb ina graniqnog sloja kontinualno poveava, sve vei i vei deo fluida
\osea" prisustvo ploqe.
U U

PSfrag repla emen

U U

y
u(x, y)

(x)
x

Graniqni
sloj
Slika 1.2: Xematski prikaz profila brzine u graniqnom sloju koji se formira prilikom
opstrujavaa tanke, ravne ploqe.
Takoe, u blizini ploqe gradijenti brzine su veliki, pa se u toj zoni, kao xto je ve
reqeno, uti aj viskoznih sila ne sme zanemariti ( = u
y ). Van graniqnog sloja, ti
gradijenti su veoma mali, praktiqno jednaki nuli, pa se moe smatrati da je u toj zoni
0. Ovakva podela strujnog prostora dovodi do znatnog uproxavaa jednaqina koje
opisuju kretae fluida (Navije-Stoksovih jednaqina), koja se jedino na taj naqin mogu
teorijski razmatrati.
U sluqajevima opstrujavaa tela neaerodinamiqkog oblika deb ina graniqnog sloja se
znatno poveava u nizstrujnom prav u, i moe doi do tzv. povratnog ili re irkula ionog
strujaa, i kasnije, do fenomena odvajaa graniqnog sloja. Ovaj fenomen je uvek povezan
sa formiraem makrovrtloga i velikih gubitaka strujne energije u vrtlonog tragu iza
opstrujavanog tela. Raspodela pritiska u vrtlonom tragu se u ogromnoj meri razlikuje
od raspodele pritiska u tom delu dobijene primenom teorije poten ijalnih strujaa. Ta,
stvarna raspodela pritiska rezultuje velikom silom otpora u sluqajevima kada je prisutno
odvajae graniqnog sloja. U tim sluqajevima i jednaqine za graniqni sloj vae samo do
mesta na konturi tela na kojoj dolazi do odvajaa graniqnog sloja.

Slika 1.3: Potpuno odvajae graniqnog sloja pri laminarnom strujau oko ravne ploqe.
Ugao nagiba je 20 , a Re = 10000.

MEHANIKA FLUIDA M - Graniqni sloj

Na sli i 1.3 su prikazana strujna slika prilikom laminarnog opstrujavaa ravne

ploqe (Re = U L/ ) nagnute pod uglom = 20 u odnosu na struju fluida. Vidi se da
na eloj goroj povrxi dolazi do odvajaa graniqnog sloja. Ta pojava drastiqno poveava
silu otpora u odnosu na situa iju na sli i 1.1. Generalno, ukupni otpor se deli na otpor
trea i otpor pritiska. Otpor trea je posledi a dejstva viskoznosti, odnosno postojaa
tangen ijalnog napona w na konturi tela, dok je otpor pritiska posledi a raspodele
pritiska oko tela, odnosno odvajaa graniqnog sloja. Tako je, npr. na sli i 1.1 ukupan
otpor praktiqno jednak otporu trea, dok je na sli i 1.3 dominantniji otpor pritiska.

1.1.1 Pro ena deb ine graniqnog sloja

Pro ena deb ine graniqnog sloja se moe jednostavno odrediti na sledei naqin. Kako
su u graniqnom sloju viskozne i iner ijalne sile istog reda veliqine1, tj.
u

2u
u
2.
x
y

(1.1)

Za ravnu ploqu gradijent brzine u/x je reda veliqine U /L, gde je U brzina izvan
graniqnog sloja, a L karakteristiqna duina (u x-prav u). Sliqno, 2 u/y2 je reda
veliqine U/2 , gde je deb ina graniqnog sloja. Sada jednaqina (1.1) postaje
U2
U

2
L

L
U

(1.2)

Taqnu vrednost koefi ijenta propor ionalnosti je mogue odrediti samo rexavaem jednaqina
za graniqni sloj. U sluqaju osptrujavaa ploqe dobija se da je
r

(1.3)

L
U

odnosno da je bezdimenzijska deb ina graniqnog sloja na ravnoj ploqi

r
5

=5
=
L
UL
ReL

(1.4)

gde je L duina ploqe, a Re Rejnoldsov

broj. Iz jednaqine (1.3) vidi se da je deb ina

graniqnog sloja propor ionalna i L. Ako se duina L zameni sa koordinatom x,

zak uquje se da se poveava propor ionalno sa x idui nizstrujno du ploqe. S druge
strane bedimenzijska deb ina
graniqnog sloja /L se smauje sa poveaem Rejnoldsovog

broja, propor ionalno 1/ Re, tako da za Re , deb ina graniqnog sloja 0.

Sada se moe izvrxiti i pro ena tangen ijalnog napona na ploqi w , a samim tim i
sila otpora. Kako je
 
L

w =

sledi da je

u
w

u
y

y=0

U
=
L

U3
.
L

(1.5)

Dakle, napon na zidu je propor ionalan U 3/2 . Izraz (1.5) napisan u bezdimenzijskom
obliku se svodi na
r
1
w

=
(1.6)
2
U
U L
Re
L

Na konturi je brzina jednaka nuli, a na grani i spo aseg strujaa i graniqnog sloja je u = U .
Dakle, idui od zida ka spo asem strujau, viskozne sile se smauju od neke vrednosti na zidu do nule,
dok iner ijalne sile rastu od nule do neke vrednosti koja odgovara spo asem strujau.
1

MEHANIKA FLUIDA M - Graniqni sloj

Dakle, bezdimenzijski smi ajni napon zavisi samo od Rejnoldsovog broja!

Sila otpora na ploqi je jednaka F = w bL (sila sa jedne strane ploqe), gde je b xirina
ploqe, pa je
p
F b U 3 L.
(1.7)
Zak uquje se da sila otpora kod laminarnog strujaa je propor ionalna U 3/2 i L1/2 .
Dakle, poveae duine ploqe 2 puta ne dovodi do udvostruqavaa sile otpora, xto
je moda bilo logiqno oqekivati. Razlog tome je xto se tangen ijalni napon na ploqi
smauje du x-ose, jer se deb ina graniqnog sloja poveava, tj. gradijenti brzine u/y
se smauju!
Koefi ijent otpora C se definixe kao FD /2bL, pa je, na osnovu jednaqine (1.7)
D

CD

(1.8)

=
U L
ReL

Iz rexea jednaqina graniqnog sloja se dobija da je

(1.9)

1.328
.
CD =
ReL

I na kraju, za konkretan primer opstrujavaa ploqe duine L = 1 m vazduhom kinematiqke viskoznosti = 1.338 105 m2 /s brzinom U = 10 m/s (Re = 7.474 105 ), dobija se da
je deb ina graniqnog sloja na kraju ploqe2
r

(x = L) = 5

1.338 105 1
= 5.8 mm,
10

dok je re imo na polovini ploqe (x = 0.5L) = 4.1 mm. Koefi ijent otpora C je, shodno
izrazu (1.9), C = 0.0013. Dakle, vrednost koefi ijenta otpora je veoma mala. Ukupan
otpor je posledi a samo trea izmeu fluida i ploqe.
D

1.1.2 Defini ija deb ine graniqnog sloja i integralnih karakteristika

graniqnog sloja

Deb inu graniqnog sloja je texko pre izno definisati, jer je prelaz izmeu graniqnog
sloja i spo axeg strujaa na profilu brzine asimptotski. Praktiqno, deb ina graniqnog sloja se definixe kao rastojae od zida na kome se brzina strujaa razlikuje za 1%
od brzine spo axeg strujaa, tj. u = 0.99U .
Qesto se u analizi graniqnog sloja, definixe i tzv. deb ina istiskivaa (displa ement thi kness):
U 1 =

(U u) dy

Z 
u
dy.
1
1 =
U

(1.10)

i deb ina gubitka impulsa (momentum thi kness)

2

2 U =

u (U u) dy

2 =

Za ploqu kritiqna vrednost Rejnoldsovog broja je oko 106

Z
0

u 
u
1
dy.
U
U

(1.11)

MEHANIKA FLUIDA M - Graniqni sloj

Fiziqko tumaqee veliqina 1 i 2 je prikazano na sli i 1.4. Tako deb ina istiskivaa
pokazuje koliki je deo fluida iz uniformne struje \istisnut" iz graniqnog sloja (mera
smaea protoka u odnosu na protok u preseku x = 0):
U 1 =

U dy

u dy

Deb ina gubitka impulsa se definixe na analogan naqin - to je mera smaea fluksa
koliqine kretaa (kk ) u x-prav u, zbog postojaa graniqnog sloja u odnosu na koliqinu
kretaa u preseku x = 0 (kao da je strujae poten ijalno)
2

2 U =

U dy

{z

u dy

Z
U (U u) dy

kk u x = 0

{z

(1.12)

kk za bilo koje x

{z

kk za fluid"istisnut"iz graniqnog sloja

Kontrolna
zapremina

PSfrag repla emen

x=0

Slika 1.4: Fiziqko tumaqee deb ine istiskivaa.

1.2

Karmanova integralna jednaqina za graniqni sloj

Pored analize graniqnog sloja rexavaem Prantlovih jednaqina za graniqni sloj,

qesto se primeuje i tzv. integralna analiza graniqnog sloja, na osnovu Karmanove integralne jednaqine za graniqni sloj. Do Karmanove jednaqine se moe doi na dva naqina:
primenom jednaqine kontinuiteta i koliqine kretaa u integralnom obliku za pogodno
izabranu kontrolnu zapreminu, ili pak iz diferen ijalnih jednaqina za graniqni sloj.
Ona je za sluqaj strujaa nestix ivog fluida oblika
ili

(1.13)

w
d
dU
=
2 U 2 + 1 U

dx
dx
d2 dU 2
w
=
+
(2 + H) ,
2
U
dx
dx U

H=

1
2

(1.14)

Na primeru koji sledi bie pokazana praktiqna upotreba Karmanove jednaqine za

sluqaja graniqnog sloja koji se formira prilikom opstrujavaa, tanke, ravne ploqe.

MEHANIKA FLUIDA M - Graniqni sloj

PRIMER 1
Za graniqni sloj na ploqi (poznati parametri: U - brzina spo axeg strujaa, viskoznost fluida), primenom Karmanove integralne jednaqine odrediti sledee zavisnosti:
2 = 2 (x) i 1 = 1 (x)
= (x)

w = w (x).

Odrediti i silu otpora i koefi ijent otpora, ako je duina ploqe L. Smatrati da je
profil brzine odreen polinomom qetvrtog stepena
u = a0 + a1 + a2 2 + a3 3 + a4 4 ,

u =

u
,
U

gde su ai, i = 0, 1, . . . , 5 konstante koje treba odrediti iz odgovarajuih fiziqkih uslova.

Rexee:

U sluqaju opstrujavaa tanke, ravne ploqe ne postoji gradijent brzine spo aseg
strujaa x-prav u (U = const), pa se Karmanova jednaqina svodi na


d
w
=
2 U 2

dx

d2
w
=
,
2
U
dx

(1.15)

dok se jednaqina koliqine kretaa za graniqni sloj svodi na

u

u
2u
u
+v
= 2.
x
y
y

(1.16)

Da bi se da e iz jednaqine (1.15) mogle odrediti traene veliqine, mora se znati

profil brzine u graniqnom sloju, odnosno tangen ijalni napon na zidu w . U zadatku je
zadat profil brzine, u kome je potrebno odrediti nepoznate konstante ai. One se odreuju
iz graniqnih uslova koje profil brzine mora da zadovo i. To su:
y=0:
u = 0 (uslov prijaaa)
2u
= 0 (sledi iz jednaqine kretaa za graniqni sloj)
y 2
y=:

u = U (asimptotsko spajae profila)

u
= 0 (izvan graniqnog sloja nema gradijenata
y
2u
=0
y 2

brzine u popreqnom prav u)

Graniqni uslovi se mogu zapisati i u bezdimenzijskom obliku, shodno zadatom profilu

brzine u bezdimenzijskom obliku. Naime, kako je
u
1 u
1 y u
u
=
=
=

U
U y
U y

u
U u
=
y

MEHANIKA FLUIDA M - Graniqni sloj

graniqni uslovi se mogu napisati u obliku

=0:

u = 0,

2 u
=0
2

=1:

u = 1,

u
= 0,

2 u
= 0,
2

iz kojih slede pet jednaqina iz kojih je mogue odrediti pet nepoznatih konstanti ai.
Odgovarajui izvodi su
u

2
u
2

= a1 + 2a2 + 3a3 2 + 4a4 4

= 2a2 + 6a3 + 12a4 3 ,

pa se zamenom graniqnih uslova dobija sistem jednaqina

a0 = 0
a2 = 0
a0 + a1 + a2 + a3 + a4 = 1
a1 + 2a2 + 3a3 + 4a4 = 0
2a2 + 6a3 + 12a4 = 0

qija su rexea
a0 = 0,

a1 = 2,

a2 = 0,

a3 = 2,

pa je profil brzine odreen izrazom

u = 2 2 3 + 4

a4 = 1,

 y 3  y 4
y
u
2
+
=2
U

(1.17)

Sada se na osnovu profila, mogu odrediti svi traeni parametri. Prvo se odreuje
deb ina gubitka impulsa i ena veza sa deb inom graniqog sloja:
2 =

Z
o

Z 
Z1
u
u
u
u
1
dy
1
dy = (2 2 3 + 4 )(1 2 2 3 + 4 )d
U
U
U
U
o

2 =

Tangen ijalni napon na zidu u funk iji

w =

u
y

y=0

(1.18)

37

315
, odnosno 2
=

=0

74 U
U
2 U
=
= 0.235

315 2
2

(1.19)

Jednaqina (1.19) daje vezu izmeu w i 2 , pa je sada mogue zamenom u Karmanovu

jednaqinu (1.15) nai 2(x), odnosno (x):
d2
U 1
= 0.235
dx
2 U 2

Z2
0

2 d2 = 0.235
U

Zx
0

dx

r
x
2 = 0.685
U

(1.20)

MEHANIKA FLUIDA M - Graniqni sloj

Imajui u vidu jednaqinu (1.18) sledi da je zavisnost (x) oblika

r
x
= 5.832
U

(1.21)

odnosno, napisana u bezdimenzijskom obliku

5.832

=
,
x
Rex

Rex =

(1.22)

Ux

Sada je mogue na osnovu jednaqina (1.19) i (1.21) odrediti i promenu tangen ijalnog
napona du ploqe
w = 0.343 U

U
x

(1.23)

0.343
w =
U2
Rex

Dakle,
smi ajni napon na ploqi se smauje idui nizstrujno du ploqe, odnosno w

1/ x. Sila otpora se dobija integra ijom smi ajnog napona du ploqe
FD = b

ZL

w (x) dx = 0.343

U3

ZL

x1/2 dx

FD = 0.686 b

U 3 L

(1.24)

Koefi ijent otpora je definisan izrazom

CD =

FD
1
2
2 U bL

1.372
CD =
,
ReL

ReL =

UL

(1.25)

Na osnovu taqnog rexea Prantlovih jednaqina za graniqni sloj u sluqaju tanke,

ravne ploqe, dobijaju se rezultati koji se u maloj meri razlikuju u odnosu na dobijene
rezultate, primenom Karmanove integralne jednaqine. Koliko e biti to slagae, zavisi
od pretpostav enog profila brzine. Ako se, na primer,pretpostavi linearna zavisnost
u profilu brzine, grexke e biti znatno vee. Pogledaj tabelu 2.17.106, na strani 218 u
kizi Hidrodinamika.