Ruda RST Vo 2010

RUDARSTVO 2010
PRIVREDNA KOMORA SRBIJE

u saradnji sa
Rudarskim institutom, Zemun
Institutom za rudarstvo i metalurgiju, Bor
IHTM-Centrom za remedijaciju
ITNMS, Beograd
JP PEU, Resavica
Farmakom MB, abac
JPPK Kosovo, Obili
uz podrku
MINISTARSTVA RUDARSTVA I ENERGETIKE
MINSTARSTVA IVOTNE SREDINE I PROSTORNOG PLANIRANJA
MINISTARSTVA ZA NAUKU I TEHNOLOKI RAZVOJ
organizuju
SIMPOZIJUM
sa meunaronim ueem
RUDARSTVO 2010
SAVREMENE TEHNOLOGIJE U RUDARSTVU

I ZATITI IVOTNE SREDINE
PRVO SAOPTENJE
Tara
maj 2010.godine
Privredna komora Srbije

Serbian Chamber of Commerce
I Meunarodni simpozijum RUDARSTVO 2010
SAVREMENE TEHNOLOGIJE U RUDARSTVU

I ZATITI IVOTNE SREDINE
I International Symposium MINING 2010
MODERN TECHNOLOGIES IN MINING AND

ENVIRONMENTAL PROTECTION
ZBORNIK RADOVA
PROCEEDINGS
Tara
24. 26. Maj, 2010
ZBORNIK RADOVA / PROCEEDINGS

I Meunarodni simpozijum RUDARSTVO 2010
SAVREMENE TEHNOLOGIJE U RUDARSTVU I ZATITI IVOTNE SREDINE
I International Symposium MINING 2010
MODERN TECHNOLOGIES IN MINING AND ENVIRONMENTAL PROTECTION
Urednik / Editor: dr Miroslav R. Ignjatovi, Privredna komora Srbije, Beograd
Recenzenti / reviewers:
Prof.dr Ljubia Andri, Srbija
Prof.dr Nadeda ali, R. Srpska
Prof. Dr Miroslav Ignjatovi, Srbija
Prof.dr Stoyan Groudev, Bugarska
Doc. Dr Omer Musi, BiH
Dr Ratomir Stani, Crna Gora
Prof.dr Milorad Gruji, Srbija
Ureivaki odbor / Editorial Board: dr Miroslav R. Ignjatovi, dr Nikola Majinski, Ljiljana Tanasijevi, dr
ivko Sekuli, dr Duko ukanovi, dr Mirko Ivkovi
Izdava / Publisher: Privredna komora Srbije
Za izdavaa / For Publisher: Ljiljana Tanasijevi
tampa / Printed by: Akademska izdanja d.o.o., Zemun
Tira / Copies: 200 primeraka
ISBN 978 86 80809 49 - 6
Svi radovi u zborniku su recenzovani / All papers in Proceedings are reviewed

Ovaj zbornik radova tampan je uz finansijsku pomo Ministarstva za nauku i tehnoloki razvoj
Republike Srbije
ORGANIZATORI / ORGANIZER
INSTITUT ZA TEHNOLOGIJU NUKLEARNIH I DRUGIH MINERALNIH SIROVINA
INSTITUTE FOR TECHNOLGY OF NUCLEAR AND OTHER MINERAL RAW MATERIALS
INSTITUT ZA HEMIJU, TEHNOLOGIJU I METALURGIJU
INSTITUTE OF CHEMISTRY, TECHNOLOGY AND METALLURGY
INSTITUT ZA RUDARSTVO I METALURGIJU
INSTITUTE FOR MINING AND METALLURGY
RUDARSKI INSTITUT
MINING INSTITUTE
PRIVREDNA KOMORA SRBIJE
SERBIAN CHAMBER OF COMMERCE
PROGRAMSKI (NAUNI) ODBOR / SCIENTIFIC COMMITTEE

Prof. dr Ljubia Andri (predsednik), ITNMS, Beograd, Prof. dr Neboja Gojkovi, Rudarsko - geoloki
fakultet, Beograd, Prof.dr Nadeda ali, Rudarski fakultet, Prijedor, R. Srpska, Prof. dr Rodoljub Stanojlovi,
Tehniki fakultet, Bor, Prof.dr Miroslav Ignjatovi, Institut za rudarstvo i metalurgiju, Bor, Prof.dr Neboja
Vidanovi, RGF, Beograd, Prof.dr Milorad Gruji, RTB, Bor, Stoyan Groudev, Univerzitet za rudarstvo i
geologiju, Sofija, Bugarska, Prof.dr Blagoje Nedeljkovi, Fakultet tehnikih nauka, Kosovska Mitrovica, Dr
Milorad Panteli, Kolubara Metal, Prof.dr Neo uri, Tehniki institut, Bijeljina, Prof dr Ratomir Stani,
Rudnik uglja, Pljevlja
Doc. dr Dejan Mirakovski, Rudarsko geoloki fakultet, tip, Makedonija, Doc. dr Milivoj Vuli, Univerzitet u
Ljubljani, Slovenija, dr Emilija Boti Raievi, Rudarski institut, Zemun, dr Mirko Ivkovi, JP PEU, Resavica,
Dr Omer Musi, Rudarski fakultet, Tuzla, dr ivko Sekuli, ITNMS, Beograd, dr Milenko Ljubojev, Institut za
rudarstvo i metalurgiju, Bor, dr Duko ukanovi, JP PEU, Resavica, mr Sra Kovaevi, JPPK Kosovo,
Obili, dr Miroslav R. Ignjatovi, Privredna komora Srbije, Beograd
ORGANIZACIONI ODBOR / ORGANIZING COMMITTEE

dr Miroslav R. Ignjatovi (predsednik), Privredna komora Srbije, dr Nikola Majinski, Privredna komora Srbije,
Ljiljana Tanasijevi, Privredna komora Srbije, dr Dragan Milanovi, Institut za rudarstvo i metalurgiju, Bor, dr
Vladan Miloevi, ITNMS, Beograd, mr Aleksandar Petkovi, RTB Bor, Ivana Simovi, Rudarski institut,
Zemun, Svetolik Maksimovi, JP EPS, Zoran Milisavljevi, rudnik Kovin, Sneana Vukovi, JP PEU, Resavica,
Radosav Mili, PD RB Kolubara, Veselin Bulatovi, PD TEKO, Kostolac
POASNI ODBOR / COMMITTEE OF HONOUR

Neboja eran, PD RB Kolubara, Lazarevac, Dragan Jovanovi, PD TEKO Kostolac, Blagoje Spaskovski,
RTB Bor, Dragan Radakovi, JPPK Kosovo, Obili, Zlatko Dragosavljevi, JP PEU, Resavica, Milan
Jakovljevi, JP EPS, Mihajlo Gavri, JP EPS, Asen Goranov, rudnik Kovin, Aco Ili, rudnik Rudnik a.d.,
Prof. dr Zvonko Guluija, ITNMS, Beograd, Dragan Draevi, Rudarski Institut, Zemun, Prof.dr Vlastimir
Truji, Institut za rudarstvo i metalurgiju, Bor, Prof. dr Milan Dabovi, IHTM, Beograd, Miroslav
Bogievi, Farmakom MB
S A D R A J / C O N T E N T S:
Plenarna predavanja / Plenary Presentations
Nadeda ali, Ljubia Andri:....................................................................................................................1
RUDARSTVO I ODRIVI RAZVOJ U SRBIJI
MINING AND SUSTAINABLE DEVELOPMENT IN SERBIA
Blagoje Spaskovski, Milorad Gruji, Zvonimir Miliji:.........................................................................10

NOVI KONCEPT REAVANJA ISTORIJSKOG EKOLOKOG NASLEA U RTB BOR
NEW CONCEPT OF RESOLVING HISTORICAL ECOLOGICAL INHERITANCE IN RTB BOR
Vladimir Bijeli, Dejan Bjeli, Goran Kovaevi: .............................................................................23

ANALIZA OSNOVNIH PARAMETARA ZA IZRADU STRATEGIJE PROIZVODNJE
I POTRONJE UGLJA U REPUBLICI SRPSKOJ DO 2030 GODINE
MAIN PARAMETERS ANALISYS FOR PROCUREMENT OF THE STRATEGY
FOR PRODUCTION AND CONSUMPTION OF COAL IN THE REPUBLIC SRPSKA TILL 2030
Duko ukanovi:................................................................................................................................33
PRAVCI DUGORONE PROIZVODNJE UGLJA U RUDNICIMA JP PEU RESAVICA
DIRECTIONS OF LONG-TERM PRODUCTION OF COAL IN MINES JP PEU RESAVICA
Dima Jeni, Predrag Golubovi:.......................................................................................................39

KONCEPT DUGORONOG RAZVOJA POVRINSKE EKSPLOATACIJE U KOMPANIJI
RTB BOR, SRBIJA
SURFACE MINING LONG TERM DEVELOPMENT CONCEPT IN RTB-BOR COMPANY, SERBIA
Omer Musi, Ramiz Vugdali, Sead Rei: .......................................................................................52

MODEL UPRAVLJANJA ZALIHAMA UGLJA
THE MODEL OF COAL PRODUCTION INVENTORY MANAGEMENT
Miroslav Ignjatovi, Radmilo Rajkovi, Dragan Milanovi, Miroslava Maksimovi,

Daniela Uroevi, Dragan Ignjatovi, Dejan Miti:.......................................................................61
ULJNI KRILJCI KAO ENERGETSKA SIROVINA SRBIJE ZA DOBIJANJE SINTETIKE NAFTE
OIL SHALES AS ENERGY RAW MATERIAL OF SERBIAFOR OBTAINING SYNTHETIC OIL
Saoptenja / Contributions
Svetomir Maksimovi, Stefko Boevski, Tomo Benovi:....................................................................85
OSETLJIVOST PROIZVODNJE POJEDINIH PROIZVODNIH SEKTORA
U PRIVREDNIM DRUTVIMA KOLUBARE TENT-A NA PROMENE TEHNIKIH KOEFICIJENATA
SENSITIVITY OF PRODUCTION OF CERTAIN SECTORS WITHIN THE TPP-PM KOSTOLAC ON
CHANGES IN TECHNICAL COEFFICIENTS
Bogoljub Vukovi, Duko Nei, Vesna Bogdanovi, Zoran Drako, Goran Klemi: ..................93
KOMPLEKSNO ISKORIENJE MINERALNO-SIROVINSKOG POTENCIJALA
LEITA UGLJA VELIKI CRLJENI, KOLUBARSKI UGLJONOSNI BASEN (MOGUI SCENARIO)
ALL-INCLUSIVE MINERAL RESOURCESSES EXPLOITATION, VELIKI CRLJENI
COAL DEPOSIT, KOLUBARA COAL BASIN, (POSSIBLE SCENARIO)
Ljiljana Ristovski, Vesna Jovii, Rua Nikoli, Svetlana Arsenijevi:............................................99

TRANSPORT BAGERA, REKONSTRUKCIJA I IZMETANJE SISTEMA NA OTKRIVCI
I UGLJENOG SISTEMA SA POVRINSKOG KOPA "POLJE D" NA POVRINSKI KOP "POLJE E"
TRANSPORTATION OF BUCKET WHEEL EXCAVATOR AND RECONSTRUCTION
AND RELOCATION OF OVERBURDEN AND COAL SYSTEM FROM OPEN CAST
MINE FIELD D TO OPEN CAST MINE FIELD E
Milan Stojakovi, Mihailo Petrovi: ...................................................................................................106

ANALIZA MOGUNOSTI UPOTREBE POGONSKIH STANICA TRANIH
TRANSPORTERA BEZ UDARNIH KLAPNI NA PRESIPNIM MESTIMA
ANALISIS OF POSSIBILITY USES POWER STATIONS WITHOUT DISCHARGING
PLATES ON THE CONVEYOR BELTS
Milorad Panteli, Ljubia Papi, Sran Bonjak: ............................................................................113

UTICAJ PERSONALA NA POUZDANOST BAGERSKIH JEDINICA
PERSONNELS INPACT ON THE RELIABILITY OF EXCAVATING UNITS
Sneana Vukovi, Dragica Jagodi Kruni, Nenad Jovanovi: ...................................................121

BEZBEDNOST I ZDRAVLJE NA RADU U TEHNOLOKOM PROCESU
EKSPLOATACIJE UGLJA NA POVRINSKIM KOPOVIMA
SAFETY AND HEALTH AT WORK IN PROCESS TECHNOLOGY EXPLOITATION OF COAL OPENCAST MINES
Marina Vukovi, Vesna Krsti, Sneana orevi: .......................................................................127

PROGRAM PRAENJA UTICAJA EKSPLOATACIJE LIGNITA NA PK POLJE D
NA IVOTNU SREDINU, KOLUBARSKI UGLJONOSNI BASEN, SRBIJA
ENVIRONMENTAL MONITORING ON D COALFIELD OPEN PIT, KOLUBARA COAL MINES, SERBIA
Jelenko Mii, Miroslav Spasojevi, Miloljub Grbovi: ..................................................................137

POVEANJE ENERGETSKE EFIKASNOSTI U SISTEMU PROIZVODNJE UGLJA
NA KOPOVIMA KOLUBARE I PROIZVODNJI ELEKTRINE ENERGIJE U
ELEKTRANAMA NIKOLA TESLA
AN OPPORTUNITY TO IMPROVE THE PRODUCTION EFFICIENCIES AT
KOLUBARA COALFIELDS AND NIKOLA TESLA POWER PLANTS
Nadica Drljevi:.................................................................................................................................146
RAZVOJ SISTEMA ZA PRAENJE UTICAJA NA IVOTNU SREDINU POVRINSKOG
KOPA ,,TAMNAVA ZAPADNO POLJE
DEVELOPMENT OF SYSTEM FOR ENVIROMENT IMPACT MONITORING FROM OPEN
CAST MINE TAMNAVA WEST FIELD
Zoran Ili:..........................................................................................................................................152
OGRANIAVAJUI FAKTORI ZA OTKOPAVANJE PODINSKOG UGLJENOG SLOJA
POVRINSKOG KOPA ,,JUNO POLJE
LIMITATION FACTORS OF FLOOR COAL BED EXPLOITATION IN SOUTH FIELD
Veljko Vuurovi, Ivan Gojkovi, Milan Pavlovi, Kosta Zori, Dragan Milisavljevi,
Miroslav Crnevi:.............................................................................................................................158
SISTEM DALJINSKOG NADZORA I UPRAVLJANJA BUNARSKIM PUMPAMA PRI
ODVODNJAVANJU POVRINSKOG OTKOPA DRMNO KOSTOLAC
REMOTE MANAGEMENT AND MONITORING OF DRAINAGE PUMPS AT
DRMNO KOSTOLAC OPEN PIT MINE
Jovan Toi, ivko Stevi, Pavle Stjepanovi, Dejan Lazi, Klara Konc Jankovi:.......................166
SAVREMEN PRISTUP ZATITI VODE, ZEMLJITA I VAZDUHA PRI DEPONOVANJU
PEPELA U OTKOPANOM PROSTORU PK IRIKOVAC
MODERN CONCEPT IN PROTECTION OF WATER, SOIL AND AIR ON ASH DISPOSAL
SITE IN FORMER OPEN MINE CIRIKOVAC
Mioljub Stankovi, Boidar Brankovi, Stanislav Kora, Nenad Nikoli:........................................172

DEPONOVANJE PEPELA U VIDU PASTE, IENJE UGLJA I REKULTIVACIJA DEPONIJE
THE ASH DEPOSITING IN THE FORM OF PASTE, THE COAL CLEANING AND
THE DUMP RECULTIVATION
Aleksandar Avramovi, Vladislav Marinkovi: ...............................................................................177

HIDRODINAMIKI MODEL POVRINSKOG RUDNIKA UGLJA DRMNO SRBIJA
HYDROGEOLOGICAL MONITORING OF COAL STRIP MINE, PK DRMNOSRBIJA
Vladislav Marinkovi, Aleksandar Avramovi: ..............................................................................184

HIDROGEOLOKI MONITORING POVRINSKOG KOPA UGLJA NA PRIMERU PK DRMNO
HYDROGEOLOGICAL MONITORING OF COAL STRIP MINE, PK DRMNO CASE STUDY
Miljana oli Zekonja, Emilija Boti Raievi, Dragan Draevi: ..................................................192

MERE ZATITE PRI ODLAGANJU PEPELA U OTKOPANI PROSTOR POVRINSKIH KOPOVA
PROTECTION MEASURES DURING ASH DISPOSAL AT THE EXPLOITED AREA OF OPEN PIT MINE
Mirko Ivkovi, Jovo Miljanovi, Svetlana Simi:.............................................................................200

OCENA PERSPEKTIVNOSTI OTVARANJA RUDNIKA UGLJAKOSA ZABELA
U DESPOTOVAKOM BASENU
DEVELOPMENT EVALUATION OF COAL MINE "KOSA-ZABELA" IN DESPOTOVAC BASIN
Slobodan Kokeri, Miodrag Deni, Rade Guberini: ......................................................................208

STANJE I MOGUNOSTI DALJEG RAZVOJA PROIZVODNJE UGLJA U RMU SOKO SOKOBANJA
PRESENT CONDITION AND POSSIBILITY OF FUTHER COAL PRODUCTION
DEVELOPEMENT AT RMU SOKO SOKOBANJA
Vladimir Cvetkovski, Miroslav Ignjatovi, Milena Cvetkovska: ....................................................218

PROIZVODNJA METANA REDUKCIJOM UGLJEN DIOKSIDA U LIGNITU
PRODUCTION OF METHANE REDUCTION CARBON DIOXIDE IN THE LIGNITE
Drago Juri:....................................................................................................................................................223
UPOTREBA ELEKTRO DETONATORA U METANSKOM REIMU EKSPLOATACIJE
MINERALNIH SIROVINA
USE OF ELECTRO BLASTING CAPS IN GASSY MINES
Frank Johannes Schippers: ...............................................................................................................230

CHALLENFES U PROJEKTOVANJU I RAZVOJA VELIKOG COMPACT TIP BAGER TOAK
SA VISOKIH PERFORMANSI ZA POVRINSKI KOP BUKKABRANI / MATRAI U MAARSKOJ
CHALLENFES IN DESIGN AND DEVELOPMENT OF A LARGE COMPACT TYPE BUCKET WHEEL
EXCAVATOR WITH HIGH PERFORMENCE FOR THE OPEN PIT MINE BUKKABRAN MATRAI - HUNGARY
Roman Razpotnik:............................................................................................................................238
NOVA TEHNOLOKA REENJA DETEKTORA METALA I MAGNETNIH IZDVAJAA
NEW TECHNOLOGICAL SOLUTIONS AND METAL DETECTORS MAGNETIC EXTRACTORS
Dimo Miloevi, Relja Dragi, Nikolija Peri: ...............................................................................243

PROJEKCIJA KONSTRUKCIJE RAZVOJA I RADA POVRINSKOG KOPA UGLJEVIK-ISTOK
PROJECTION OF DEVELOPMENT AND CONSTRUCTION WORK OPEN COST UGLJEVIK-EAST
Ranko Stojanovi, Aleksandar Ateljevi, Petar Markovi: ............................................................246

UPOTREBA KOMBAJNA WIRTGEN 2500 SM NA OTKOPAVANJU OTKRIVKE, A
POSEBNO VRSTIH SERIJA 8N SA OTPORIMA REZANJU VEIM OD 1000 N/cm' NA
POVRINSKOM KOPU ''GRAANICA'' GACKO
APPLICATION MACHINE WIRTGEN 2500 SM ON MINING WASTE AND ESPECIALLY
SOLID MASS OF RESISTANCE TO CUTTING LARGER THAN 1000N/cm ON OPEN PIT
COAL ''GRACANICA'' GACKO
Milivoj Vuli: .....................................................................................................................................254

PRAENJE KRETANJA I DEFORMACIJA U REALNOM VREMENU
1
MONITORING OF MOVEMENTS AND DEFORMATIONS IN REAL TIME MILIVOJ VULI
Dragan Vukovi, Vlado Gaji: .......................................................................................................265
TEHNOEKONOMSKI POKAZATELJI UETNIH I HIDRAULINIH BAGERA KAIKARA NA
POVRINSKOM KOPU MRKOG UGLJA BOGUTOVO SELO
TEHNICAL AND ECONOMICAL INDICATORS ROPE AND HIDRAULICK EXCAVATORS SHOVELLER
Omer Musi, efik Sarajli, Halid ikui: ....................................................................................270

UTICAJ SLOENIH RUDARSKO-GEOLOKIH FAKTORA NA IZBOR METODE OTKOPAVANJA
U RMU UREVIK - BLOK 75.
THE IMPACT OF COMPLEXED MINING-GEOLOGICAL FACTORS ON THE CHOICE OF
METHODS OF DIGGING FOR DJURDJEVIK BURROW BLOCK 75
Miroslav Ignjatovi, Dragan Ignjatovi, Dejan Miti, Lidija urevac Ignjatovi:......................278

MOGUA PRIMENA PEPELA ULJNOG KRILJCA IZ ALEKSINAKOG BASENA
POSSIBLE APLICATION OF OIL SHALES ASH FROM ALEKSINACS BASIN
Miodrag elija, Nenad Lasica: .........................................................................................................284

UPRAVLJANJE KVALITETOM UGLJA NA PK GRAANICA
COAL QUALITY MENAGEMENT SISTEM FOR GRACANICA OPEN PIT MINE
Sreten Beatovi, Nenad Lasica:..........................................................................................................293

TRETMAN INFILTRACIONIH I DRENANIH VODA DEPONIJE PEPELA NA PK GRAANICAGACKO
TREATMENT DRAINAGE AND INFILTRATION WATER ASH DEPOSITS PK GRAANICA GACKO
Nenad Lasica, Sreten Beatovi, Stanislav Vasiljevi, Zorana Milidrag, Branka Pikula:301
AKTIVNOSTI NA REKULTIVACIJI PK GRAANICA GACKO
ACTIVITIES ON RECLAMATION FOR THE OPEN PIT OF GRAANICA GACKO
Jasminka orevi-Miloradovi, Miroljub Miloradovi, Nataa Savi:.................................................308

SANACIJA ODLAGALITA JALOVINE SA POVRINSKIH KOPOVA UGLJA U KOSTOLCU
GAJENJEM ULJANE REPCE (Brassica napus) I PROIZVODNJA BIODIZELA
RECLAMATION DEPOSOLS FROM OPEN PIT COAL KOASTOLAC GROWING RAPE
OIL (Brassica napus) AND BIODISEL PRODUCTION
Bosiljka Stojanovi, Jovan ukovi, Mihailo Nestorovi, Neo Djuri, Nada Boi: ...................315
ULOGA GEOTERMALNE ENERGIJE U ZATITI IVOTNE SREDINE NA PODRUJU
GRADA BIJELJINE
TEH ROLE OF GEOTHERMAL ENERGY IN ENVIRONMENTAL PROTECTION IN THE AREA OF
TOWN BIJELJINA
Milorad Gruji, Blagoje Spaskovski, Miodrag Nikoli: ..................................................................321

USAVRAVANJE KONSTRUKTIVNIH KARAKTERISTIKA RADI SNIAVANJA POTRONJE
ENERGIJE U PROCESU USITNJAVANJA
IMPROVEMENT OF THE CRUSHER CONCTRUCTION CHARACTERISTICS TO DECREASE

THE POWER CONSUMPTION IN THE PROCESS
Milenko Ljubojev, Ratomir Popovi, Dragan Ignjatovi, Lidija urevac Ignjatovi: ................336
TRIAKSIJALNI OGLED NA UZORKU FLOTACIJSKE JALOVINE SA BRANE 1A
TRIAXIAL TEST ON THE FLOTATION TAILING DUMP SAMPLE FROM THE DAM 1A
Milenko Ljubojev, Vesna Ljubojev, Dragan Ignjatovi, Lidija urevac Ignjatovi:..................345

IZBOR TRASE NOVOG TUNELA KRIVELJSKE REKE
SELECTION OF THE NEW KRIVELJS RIVER TUNNEL LINE
Stana Profirovi, Novka ivadinovi, Sljaana opi Topalovi:.................................................349

MOGUNOST POBOLJANJA TEHNOLOKIH REZULTATA PRERADE LJAKE PLAMENE
PEI U FLOTACIJI BOR MEANJEM LJAKE I STARE FLOTACIJSKE JALOVINE
THE POSSIBILITY OF TEHNOLOGICAL IMPROVEMENT OF SLAG PROCESSING IN FLOTATION
PLANT BOR MIXUNG SLAG AND OLD WASTE FLOTATION TAILINGS
Aleksandar Petkovi, Goran Stoji, Sonja Petkovi, Ivana Profirovi: .........................................356

KOMBINOVANA PRERADA RUDE RUDNOG TELA T POGONA JAMA BOR I POGONA
FLOTACIJA BOR
COMBINED PROCESSING OF THE ORE BODY T FROM JAMA BOR AND FLOTATION PLANT BOR
Jasmina Lili, Vesna Filipovi, Predrag Golubovi: .......................................................................363

REKULTIVACIJA STAROG BORSKOG KOPA UZ PRIMENU NOVIH TEHNOLOGIJA
BOR MINE RECULTIVATION OLD WITH USE OF NEW TECHNOLOGY
Ruica Lekovski, Zoran Vaduveskovi, Miomir Miki:...................................................................371

ZATITA IVOTNE SREDINE OD UTICAJA POVRINSKIH KOPOVA KRAKU
BUGARESKU CEMENTACIJA I CEROVO
ENVIRONMENTAL PROTECTION OF OPEN PIT KRAKU BUGARESKU - CEMENTACIJA
AND CEROVO INFLUENCE
Dima Jeni, Predrag Golubovi: .....................................................................................................379

ZATITA IVOTNE SREDINE OD RUDNIKIH VODA POVRINSKOG KOPA CEROVO,
RTB BOR, SRBIJA
ENVIRONMENTAL PROTECTION FROM COPPER MINE CEROVO WASTE WATER,
RTB-BOR, SERBIA
Milenko Jovanovi, Miroslava Maksimovi, Srana Magdalinovi, Vladan Marinkovi:.............387

ISKORIENJE BAKRA SA ODLAGALITA "DEPO LJAKE 1"
COPPER UTILIZATION FROM DEFERMENTATION OF SCORIA "DEPO LJAKA 1"
Zoran Stojanovi, Dejan Miti:.........................................................................................................393

TRETMAN OTPADNIH VODA NA PODRUJU LEITA OKA MARIN 1
TREATMENT OF WASTE WATER IN BEARINGS "OKA MARIN 1"
Zoran Stojanovi, Dejan Miti:.........................................................................................................400

SANACIJA I REKULTIVACIJA ZEMLJITA USLED UTICAJA RUDARSKIH RADOVA
NA PODRUJU LEITA OKA MARIN 1
RECULTIVATION LAND REHABILITATION AND IMPACT FROM THE AREA MINING
DEPOSITS OKA MARIN 1
Petar orevi, Zlatko Beli: ..........................................................................................................408

PRIMENA SWELLEX I FIBERGLASS SIDARA U RUDNIKU RUDNIK
USE OF SWELLEX AND FIBERGLASS ANCHORS IN THE MINE RUDNIK
Slobodan Ili:.....................................................................................................................................412
SAVREMENA KONTROLA KVALITETA RUDARSKIH PROIZVODA
CONTEMPORARY QUALITY CONTROL OF MINING PRODUCTS
Mirjana Stojanovi, Jelena Milojkovi, Dragi Stevanovi, Milan Adamovi, Deana Ile: .............421
PRIMENA ALUMOSILIKATNIH MATERIJALA U REMEDIJACIJI ZEMLJITA
KONTAMINIRANIH URANOM
APPLICATION OF ALUMOSILICATE RAW MATERIALS FOR REMEDIATION OF
URANIUM CONTAMINATED LAND
Miro Maksimovi, Ljiljana Rudi Miki:..........................................................................................429

OBAVEZNI SADRAJ UPROENIH RUDARSKIH PROJEKATA BIOLOKE REKULTIVACIJE
OBLIGATORY CONTENT OF SIMPLIFIED MINING PROJECTS IN BIOLOGICAL
Nenad Mali, Vladimir Bijeli, Goran Kovaevi: ..........................................................................437

REKULTIVACIJA TEHNOGENIH ZEMLJITA U REPUBLICI SRPSKOJ
RECLAMATION OF EHNOGENIOUS SOIL IN THE REPUBLIC OF SRPSKA
Bogdanka Tubin, Rade eprnja, Miroslav Gluac: .........................................................................445

RIZICI ZAGAENJA I MJERE ZATITE POVRINSKIH I PODZEMNIH VODA
OD DEPONIJA ELEKTROFILTERSKOG PEPELA
RISKS AND POLLUTION PROTECTION MEASURES SURFACE AND GROUND WATER ASH TAILING
Dragan Milanovi, Miroslav Ignjatovi, Ljubia Obradovi,

Srana Magdalinovi, Danijela Uroevi: .......................................................................................450
SEPARACIJA KVARC NIH MINERALNIH SIROVINA IZ LEITA KAONA KOD KUEVA
SEPARATION OF RAW QUARTZ MINERAL MATERIAL FROM KAONA ORE DEPOSITS
NEAR KUEVO
Ratomir Popovi, Milenko Ljubojev, Mile Bugarin:.........................................................................460

ANALIZA ZAKONITOSTI VRSTOE STENA NA PRIMERU PEARA SA TRASE
TUNELA KRIVELJSKA REKA
ANALYSIS OF ROCK STRENGTH LEGALITY ON SANDSTONE SAMPLES FROM KRIVELJ RIVER
TUNNEL LINE
Rajko Duki, Dragan Simi, Branko Perii:....................................................................................466

NOVE KONCEPCIJE EKSPLOATACIJE RUDE BOKSITA SA ASPEKTA ISKORITENJA
SIROVINSKE BAZE I ZATITE IVOTNE SREDINE
NEW CONCEPTION OF EXPLOATATION OF BAUXITE ORE FROM THE ASPECT OF
UTILIZATION OF RAW MATERIALS AND ENVIROMENTAL PROTECTION
Neboja Mileti: .................................................................................................................................474

GEOMEMBRANE U RUDARSTVU, PRIMENA KROZ PRIMERE
GEOMEMBRANES PRACTICE AND CASE STORIES
Dragan Milanovi, Zoran Markovi, Slobodan Radosavljevi,

Miroslav Ignjatovi, Zrinka Milanovi:.........................................................................................480
REAGENSI I FLOTACIJA MINERALA ELITA
REAGENTS AND SCHEELITE MINERALS FLOTATION
ivko Sekuli, Milo okanovi, Vladimir Jovanovi, Branislav Ivoevi,

Milan Petrov, Aleksandra Dakovi: .................................................................................................492
ISPITIVANJE MOGUNOSTI PRIMENE KVARCNE SIROVINE IZ LEITA
BIJELA STIJENA BOKSIT MILII
INVESTIGATION OF POSSIBILITY FOR APPLICATION OF QUARTZ RAW MATERIAL
FROM BIJELA STENA DEPOSIT BOKSIT MILII
Aleksandra Dakovi, Milan Kragovi, ivko Sekuli, Sonja Milievi,

Sran Matijaevi, Mirjana Stojanovi:...........................................................................................498
PRIMENA PRIRODNIH ZEOLITA U ZATITI IVOTNE SREDINE
NATURAL ZEOLITES ENVIRONMENTAL FRIENDLY MATERIALS
Milan Petrov, Radmila Markovi, Ljiljana Mladenovi, Melina Vukadinovi:..............................504

MODIFIKOVANJE MINERALNOG OTPADA
MODIFYNG MINERAL WASTE MATERIAL
Zoran Jankovi:.................................................................................................................................512
UTICAJ TVORACA NAUNOG MENADMENTA NA SADANJE STRUKTUIRANJE
DOMAIH PREDUZEA
EFFECTS CREATOR OF SCIENTIFIC MANAGEMENT FOR PRESENT STRCTURING
DOMESTIC COMPANIES
Dragomir Zeevi, Milan Popovi, Momir Petrovi:.......................................................................520

ZATITA VAZDUHA, VODE I ZEMLJITA OD UTICAJA EKSPLOATACIJE RUDE
BORA U POBRU BALJEVAC
PROTECTION OF AIR, WATER AND SOIL FROM THE EFFECTS OF BOR IN POBRE - BALJEVAC
Milinko Koanin, Dragomir Zeevi, Milan Popovi: .....................................................................526

PERSPEKTIVA EKSPLOATACIJE NEMETALINIH MINERALNIH SIROVINA U IBARSKOJ DOLINI
PERSPECTIVE NON METALIC MINERAL RAW MATERIAL EXPLOITATION IN IBAR VALLEY
Branislav Radoevi, Bogdan Radoevi:.........................................................................................532

ZATITA NA RADU U RUDARSTVU U SRBIJI POREENJE SA GLOBALNIM TRENDOVIMA
Miodrag urevi, Zorica Petrovi, Mihailo Marjanovi:..............................................................534

OPSTRUKTIVNE BOLESTI PLUA NA TERITORIJI OPTINE LAZAREVAC
OBSTRUCTIVE PULMONARY DISEASE LAZAREVAC IN THE TERRITORY OF THE
MUNICIPALITY LAZAREVAC
Rudarstvo 2010 / Mining 2010
RUDARSTVO I ODRIVI RAZVOJ U SRBIJI

MINING AND SUSTAINABLE DEVELOPMENT IN SERBIA
Nadeda ali1, Ljubia Andri2
1
2)
Rudarski fakultet Prijedor, Univerzitet u Banja Luci, Republika Srpska

Institut za tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina, Beograd
IZVOD
Rudarstvo u Srbiji predstavlja osnovu za mnoge industrijske grane, a samim tim industrijskog razvoja i
ekonomiju cele zemlje. Sa sigurnou se moe rei da je rudarsvo u Srbiji bilo veoma vaan pokreta privrednog
razvoja tokom celog prolog veka. Intenzivan razvoj rudarstva na prostorima dananje Srbije, poeo je nakon
Drugog svetskog rata, kada je veliki broj rudnika otvoren u okviru privrede u dravnom vlasnitvu. U to vreme,
rudarstvo je predstavljalo jedno od bitnih osnova ekonomije podrazumevajui: visok stepen rudarske
proizvodnje, meusobnu povezanost izmeu rudarstva i preraivake industrije, veliki broj zaposlenih i veliki
broj kupaca-potroaa. Zlatno doba za rudarstvo na ovim prostorima bilo je u periodu od 1969-1980. god. Za to
vreme, veliki broj rudnika i najmodernijih postrojenja za pripremu mineralnih sirovina visokih kapaciteta,
sagraeni su u tom periodu, a stara postrojenja su rekonstruisana sa inovacijama koje su se odnosile na
poveanje kapaciteta, optimizaciju procesa, ekonomiju i ekologiju.
Kljune rei: rudarstvo, odrivi razvoj, priprema mineralnih sirovina, metali, nemetali.
ABSTRACT
Mining in Serbia represents fundament for industry, and by that also for the economy of whole country.
We could say that mining in Serbia was important driver of the countrys economy development during the
whole last century. Intensive development of mining in the regions of todays Serbia started after the Second
World War, when a great number of mines were open within the economy of the states ownership. Minining
was one of the essential economy fundamentals (high value of mining production, interconnection of mining
production and refinement industry, high number of employees and big customerconsumer). One could say that
the gold era of mining in these regions was the period of twenty years between 1960 and 1980. A great number
of, for that time, most modern mining and mineral processing plants for high capacities was built in that period,
or old plants were reconstructed with the innovations which implied significant capacity increase and
optimization of process from the aspect of technology, economy or ecology.
Key words: mining, sustainable development, mineral processing, metals, nonmetals.
UVOD
U toku sledeih 50 godina svet e koristiti pet puta vie mineralnih sirovina od onih koje su
iskopane do 2000-dite godine. Da bi se zadovoljio predvieni rast zahteva, rudarstvo mora da se
razvija kao kompetitivan sektor u meunarodnim okvirima, poduprt inovacijama i tehnologijom.
U junu 1998. godine, Predsedavajui Nacionalnog rudarskog udruenja SAD i ministar za
energiju sporazumeli su se da ostvare partnersku saradnju u tehnolokom istraivanju, rudarska
industrija u budunosti. Posle potpisivanja sporazuma, rudarska industrija je izradila dokument
Budunost poinje sa rudarstvom (The Future Begins With Mining): Vizija rudarske industrije u
budunosti koja je zavrena u septembru 1998. godine. U ovom dokumentu prikazuje se pozitivna i
produktivna perspektiva koja determinee dugorone ciljeve rudarstva u SAD do 2030. godine.
Koristei tu viziju kao smernice, uraen je projekat Rudarska industrija u budunosti na
globalnom nivou, koji odreuje putokaze za postizanje ciljeva rudarske industrije: (primena naprednih
tehnologija ukljuujui satelitske komunikacije, kompjutersko modelovanje i korienje pametnih

senzora, veu primenu informacionih tehnologija u cilju efikasnijeg i pouzdanijeg prilagoavanja
rudarske industrije novom kompetitivnom okruenju, posebno u pogledu zatite okoline i poveanja
bezbednosti i traenja mogunosti da se zadovolje zahtevi potroaa u pogledu koliina i kvaliteta po
kompetitivnim trokovima), a mnoge zemlje preuzele su osnovne smernice iz ovog dokumenta i
izgradile svoje strategije razvoja rudarstva.
Utisak autora je da sa Srbijom to nije sluaj, da je rudarstvo u Srbiji preputeno samo sebi i da
drava ne pokazuje interes da rudarstvu da znaaj kakav je imalo polovinom prolog veka. Sdruge
strane ak i kolovani rudarski inenjeri kao da ne umeju da prepoznaju pravu i savremenu vrednost
mineralne sirovine, a da o novim vlasnicima rudnika i ne govorimo.
Rei budunost poinje rudarstvom kriju veoma vanu, a esto nevidljivu ulogu koju
rudarsto igra u ekonomiji drava i ivotima pojedinaca. Kada govorimo o rudarstvu mislimo o svim
aktivnostima vezanim za mineralne sirovine do dobijanja proizvoda trine vrednosti, naravno
ukljuujui logistiku podrku rudarstvu, a naroito istraivanje leita, pripremu mineralnih sirovina
i ekonomsku geologiju. U najnovije vreme tranzicija, moemo slobodno rei nae civilizacije, od
ekonomskog razvoja ka ekoloki odrivom razvoju, pola je od iscrpljivosti ogranienih rezervi
neobnovljivih mineralnih sirovina i veoma ubrzanog zagaivanja ivotne sredine kao posledice
nekontrolisanog industrijskog razvoja i enormnog porasta broja stanovnika. Ova globalna tranzicija u
centar panje stavlja ouvanje i unapreenje ivotne sredine.
Na samom poetku, poslednjih decenija prolog veka prilino licemerno rudarstvo je kao
veliki zagaiva anatemisano, zanaajan broj rudnika u Zapadnoj Evropi pri emu je zatvoren i znatan
broj kola iz oblasti rudarsta ili je prestalo sa radom ili zanaajno smanjilo svoje kapacitete. Suprotno
oekivanjima, paralelno sa implementacijom principa odrivog razvoja proizvodnja i potronja
najveeg broja mineralnih sirovina u svetu nastavila je rast tako da je, obuhvatajui i energetske
sirovine (bez prirodnog gasa) dostigla obim od oko 25 milijardi tona godinje. U 2003. godini
proizvedeno je: 3.596.000.000 t sirove nafte; 2.666.000 miliona m3 prirodnog gasa; 5.080.000.000 t
uglja; 1.238.000.000 t rude gvoa; 155.000.000 t boksita; 13.600.000 t bakra u rudi; 3.000.000 t
olova u rudi; 2.520 t zlata; 453 t platine; 96.800.000 t gipsa; 20.800.000 t magnezita; 15.000.000 t
feldspata; 1.660.000 t grafita; 6.300.000 t barita; 1.660.000 t dijatomita itd. Daleko najveu koliinu
materijala koji se eksploatie, preko 15 milijardi tona, ine prirodni graevinski materijali. Nije
potrebno ni naglaavati da, bez obzira gde se eksploatacija ovih sirovina vri, neuporedivo najveu
potronju po stanovniku praktino svih sirovina, katkada i vie desetina puta u odnosu na nerazvijene,
imaju razvijene zemlje, na prvom mestu Sjedinjene Amerike Drave.
Naime, svake godine prosean amerikanac potroi preko 23 tone razliitih proizvoda na bazi
mineralnih sirovina, ukljuujui i 3.5 t uglja za dobijanje energije. Zaposleni u rudarstvu zarauju
najvie plate, za oko 60% vie u odnosu na prosek plata u ostalim granama industrije. Nasuprot
popularnim percepcijama, rudarska industrija ima nisku stopu povreda na radu, niu od stope povreda
u prodavnicama, bolnicama i hotelima. U 1997. godini ukupna vrednost direktne rudarske proizvodnje
u SAD iznosila je 39.5 milijardi $. Samo proizvodnja mineralnih sirovina za graevinarstvo i
poljoprivredu imala je vrednost u iznosu od 27.1 milijardi $.
U Evropskoj Uniji (EU), u ekstraktivnoj industriji (bez uglja, nafte i gasa) zaposleno je oko
190.000 lica, od ega je 140.000 u proizvodnji prirodnih graevinskih materijala. U podsektoru
industrijskih minerala i prirodnih graevinskih materijala u EU, ostvaruje se oko 20% ukupne svetske
proizvodnje (prirodni kamen, kaolin, feldspat, potaa), ali to je svega 2-3 % kada su u pitanju
metaline mineralne sirovine. Ukupan uvoz mineralnih sirovina u zemljama EU imao je vrednost u
toku 1998. godine od 21,5 milijardu evra. Najvei snabdevai su bili: Brazil, J. Afrika i Kina (Ecmo,
2002). Kada se pogledaju i analiziraju ovi podaci u Srbiji, kao da se sve ini da se znaaj rudarstva
umanji, (12).
KRATAK ISTORIJSKI PREGLED RAZVOJA RUDARSTVA U SRBIJI

U toku devetnaestog veka, oekujui veliki profit od rudarstva u Srbiji domai i strani
investitori su bili vrlo zainteresovani za ovo podruje. Naalost, pokazalo se da je podruje Srbije
bogato raznovrsnim siromanim i srednjebogatim kompleksnim rudarma.
Veoma esto citirani Baron fon Herder koji je imao znaajnu ulogu u poecima razvoja
rudarstva u prvoj polovini devetnaestog veka, u svojim spisima naglasio je potrebu izgradnje
separacija, to jasno govori da nisu postojale rude koje bi se mogle direktno metalurki preraivati.
Poetkom dvadesetog veka postalo je jasno da se razvoj rudarstva ne moe zamisliti bez razvoja
pripreme mineralnih sirovina.
Poetkom dvadesetog veka u svetu je dolo do veoma znaajnih otkria, a patentirani postupci
su se odmah i praktino primenjivali u Srbiji. U eri veoma brzog razvoja flotacijske koncentracije
(dvadesetih godina prolog veka) i otkria i patentiranja ksantata kao kolektora za sulfidne minerale
ve 1929. godine u Boru, je poela sa radom prva flotacija minerala bakra, jedna od prvih u svetu koja
je koristila ksantat kao kolektor.
Za uspenu eksploataciju relativno siromanih ruda olova i cinka u Srbiji, za vie od
osamdeset godina veliku zaslugu ima i patent Seridan-Grisvold po kome je cijanid, u kombinaciji sa
cink sulfatom veoma moan selektivni deprimator svih sulfidnih minerala obojenih metala prema
galenitu. Zahvaljujui tome 1930. godine izgraeno je postrojenje za flotiranje olovo-cinkovih ruda u
Zveanu i kasnije u Lecu 1934. godine.
Pored toga izgraena su moderna postrojenja na gravitacijsku koncentraciju uglja, u mainama
talonicama i u tekoj sredini i savremeno postrojenje za gravitacijsku i flotacijsku koncentraciju ruda
antimona u Zajai.
Intenzivan razvoj rudarstva na podruju dananje Srbije nastaje praktino posle II svetskog
rata, kada je otvoren veliki broj rudnika u uslovima dravne ekonomije. U ovom periodu izgraen je
veliki broj tada najmodernijih postrojenja za pripremu mineralnih sirovina visokog kapaciteta, ili su
rekonstruisana stara postrojenja sa inovacijama koje su oznaavale znaajno poveanje kapaciteta i
optimizaciju procesa u tehnolokom, ekonomskom ili ekolokom smislu.
U periodu od 1946 do 1970. godine, otvarani su instituti sa dobro opremljenim odeljenjima za
pripremu, a ujedno poeli su da se obrazuju i kadrovi na posebnim smerovima.
Tako su izgraena postrojenja srednjih i velikih kapaciteta za flotacijsku koncentraciju ruda
bakra (Bor, Veliki Krivelj, Cerovo, Majdanpek) olova i cinka, sa prateim korisnim komponentama
(Zvean, Stari Trg, Leposavi, Rudnica, Lece, Rudnik), zatim postrojenja za gravitacijsku
koncentraciju magnezita (umadija, Bela Stena, Strezovci, Gole), azbesta (Stragari), uglja (Kolubara,
Resavski rudnici, Aleksinaki rudnici) hroma, postrojenja za magnetsku separaciju magnezita i
serpentina (Zlatibor, umadija), i kvarcnih peskova, flotacijska postrojenja za koncentraciju feldspata i
kvarcnog peska, optika sepracija za koncentraciju magnezita (Gole) i kalcita. Polovinom
sedamdesetih godina u Boru je radilo mikrobioloko luenje koje je sada jedan od "hitova" u pripremi
mineralnih sirovina itd. U ovom, "zlatnom", periodu po tehnolokim reenjima, nauno-istraivakom
radu, ostvarenim kapacitetima i tehnolokim rezultatima, kao i po ugraenoj opremi, priprema
mineralnih sirovina u Srbiji bila je u samom svetskom vrhu.
Danas, mnogi obrazovani rudarski inenjeri drugih specijalnosti u svakom trenutku iz
nerazumljivih razloga (neprincipijelna konkurentska borba za projekte ili mesto blie fondovima) ele
da ponite znaaj pripreme mineralnih sirovina za eksploataciju ruda i nekavalitetnih ugljeva i time
svesno ili nesvesno utiu na zaostajanje razvoja rudarstva u Srbiji i umanjuju rezerve eksploatabilne
rude.
Sobzirom na dravnu ekonomiju, bez veoma ozbiljne analize podataka kroz ceo ovaj period,
o ekonominosti proizvodnje eksploatacije rude ne bismo mogli nita da tvrdimo. Od osamdesetih do
1990. godine stanje u rudarstvu deklarativno se odravalo usporenim tempom razvoja, a zapravo se
radilo o neekonominoj eksploataciji i neprincipijelnom poslovanju.
Poslednjih nekoliko decenija dolo je do znaajnog pada rudarske proizvodnje. Razlozi za to

su viestruki:
nedovoljna ulaganja znanja i sredstava u razvoj novih tehnologija za eksploataciju, pripremu i
preradu mineralnih sirovina na osnovu kojih bi mogle da budu valorizovane i sirovine nieg
kvaliteta;
znaajno smanjenje obima geolokih istraivanja i pripreme novih rezervi usled intenzivne
eksploatacije mineralnih sirovina, sa tzv. raubovanjem leita, to ima za posledicu pad
kvantiteta i kvaliteta mineralne sirovine na kojoj se bazira proizvodnja, (5,6,7).
SADANJOST
Srbija spada u red zemalja sa raznovrsnim, ali ne i dovoljno bogatim mineralnim resursima.
Zastupljene su energetske mineralne sirovine, pre svega ugalj, nafta i gas, zatim metaline sirovine
kao to su bakar, olovo, cink, antimon, nikl, a tome nizu pripadaju zlato, srebro, bizmut, kadmijum,
platina, selen, molibden, titan, radijum, paladijum i drugi retki i plemeniti metali i mineralne sirovine
koje slue kao industrijski i graevinski materijal.
ENERGETSKE SIROVINE
U Srbiji postoji 13 bituminoznih basena uglja i 33 basena mrkog uglja. Sada se ugalj
eksploatie u 13 basena (u dva bituminozna basaena i u 11 basena mrkog uglja). Geoloke rezerve
mrkog uglja u Srbiji iznose do 23,59 milijardi tona, a ekonomske reserve su 4,5 milijardi tona. Najvei
resursi nalaze se u Kosovskom basenu. Geoloki resursi bituminoznog uglja iznose oko 21 Mt, a
ekonomski oko 8,2 Mt. Prema dananjim znanjima najvei ekonomski znaaj za produkciju elektrine
energije imaju meki mrki ugljevi (ligniti). Osnovna obeleja naih lignita su relativno velike rezerve,
velika debljina ugljenih slojeva, mala dubina i nizak kvalitet.
Energetski potencijal Srbije: ugalj 85 %, hidropotencijal, uljni kriljci i obnovljivi izvori
energije 6,5 %, nafta i gas 5,3 %, uran 3,2 %. Nivo proizvodnje uglja u Republici Srbiji je oko 35
miliona tona godinje, lignita 98,5 %, mrkog uglja 1% i kamenog uglja 0,2 %. U Srbiji se 65 %
elektrine energije dobija na bazi niskokvalitetnog lignita.
U Srbiji bez Kosova oko dve treine proizvodnje lignita potie sa povrinskih kopova
Kolubare, a jedna treina sa povrinskih kopova Kostolca.
Rudnici sa podzemnom eksploatacijom predstavljaju proizvodne pogone sa malim
kapacitetom u kojima se eksploatiu visokokvalitetni kameni i mrki ugljevi (Resavski rudnici, Ibarski
rudnici, Bogovina, Jasenovac, Lubnica, Jarando, Vrka uka, tavalj, Soko).
U svim rudnicima sa podzemnom eksploatacijom, pored usitnjavanja i klasiranja vri se
ienje krupnih klasa u suspenzijama. U rudnicima sa povrinskom eksploatacijom, u Kolubari i
Kostolcu, primenjeni su postupci usitnjavanja i klasiranja. Samo manji deo sirovine u Kolubari se
podvrgava procesu ienja u tekoj sredini, a jedan deo uglja podvrgava se i suenju u autoklavama
po psotupku Fleisner, koji je u svetu dosta davno odbaen kao neekonomian. Sitne klase koje po
pravilu sadre dosta gline, peska ili drugih neistoa se ne iste.
Osnovni problemi sa kojim se sree eksploatacija uglja, jeste konstantno smanjenje energetske
moi rovnog uglja, zbog visokog prisustva jalovine i neverovatno velikih otpora da se pristupi makar i
najjednostavnijim postupcima ienja uglja. To je verovatno zato to je na neki nain termoenergetika
ucenjena da praktino ne postavlja pitanje kvaliteta uglja na ulazu u kotlove, bez obzira kako se to
odraava na rad energetskih postrojenja, (1,5,6,7,11).
NEMETALINE SIROVINE I INDUSTRIJSKI MINERALI

Leita nemetalinih mineralnih sirovina u Srbiji su brojna i raznovrsna. Meu pedesetak
zastupljenih vrsta, oko 700 leita i oko 200 rudnika u eksploataciji nemetalinih mineralnih sirovina,
nesumnjiv ekonomski znaaj imaju:
sirovine koje su eksploatisane ili se eksploatiu (barit, dolomit, kaolin, opekarska glina,
feldspat, beli boksit, zeolit, bentonit, keramike i vatrostalne gline, graevinski i arhitektonski
kamen, prirodni mineralni pigmenti, ekspandirajua glina, krenjak, gips, dijatomiti, magnezit,
silicijumske sirovine-kvarcni pesak, kvarcit, opalski silicijum);
sirovine ije su rezerve i kvalitet utvreni, ali do sada nisu eksploatisane (fluorit i borni
minerali);
sirovine sa uslovno bilansnim rezervama (fosfati, volastonit, alunit, aluminijum-silikati,
vermikulit, graniti, pirofilit) i
sirovine ija leita mogu da se oekuju u Srbiji (kamena so i liskuni).
Kvarcni pesak (pear) se eksploatie iz vie leita. Za staklarsku i livarsku industriju
kvarcni pesak se dobija i prerauje u okviru sledeih kompanija: Rudnik i flotacija Rgotina, Rudnik i
flotacija Bela RekaBor, Nemetali Ub, uuge, Slatina Kopovi, Nemetali Valjevo (rudna tela uuge,
Slatina, Bogovaa). Kaolinisani granit se prerauje u amot Aranelovac, a dobija se iz rudnika sa
separacijama Garai, itkovci i Plonik).
Magnezit, u periodu od 60-ih do devedesetih godina, predstavljao je veoma znaajan mineral
za razvoj industrije u Srbiji, danas se vezuje za zapadnu Srbiju, za rudna tela duine od nekoliko
stotina metara i dubine koja uobiajeno prelazi 100 m. Magnezit je povezan sa malim koliinama
dolomita, kvarca i kalcita. U blizini Bele stene, nekada sinonima za rudu magnezita sada su
interesantne nove ekstenzije u kojima dominiraju minerali bora na lokalitetima Piskanja i Pobrski
potok (7 Mt sa sadrajem 35-39 % borata).
Znaajno je pomenuti i projekat eksploatacije bazalta na lokalitetu Vrelo, u blizini Kurumlije.
Bazaltna vlakna e zameniti azbest koji, navodno, ima tetne efekte.
Kaolin i kaolinske gline su eksploatisane na lokalitetima Bare i Rudovci na severu i na
lokalitetu Karaevo na jugu Srbije.
U Srbiji postoje tri aktivne cementare - Beoin (1,2 Mt/ godinje), Popovac (0,8 Mt/godinje),
Kosjeri (0,5 Mt/godinje). Mineralne sirovine, laporac i krenjak, eksploatiu se u blizini cementara.
Leite Lipnica (gips) je takoe eksploatisano za potrebe industrije cementa.
Feldspat, liskun i kvarc se dobijaju iz leita pegmatita Vidovaki kr u blizini Prokuplja i
Samoljica kod Bujanovca. Godinja proizvodnja je 50.000 t koncentrata feldspata, 36.000 t kvarca i
14.000 t liskunskog koncentrata.
Leite kvarcnog peska Rgotina eksploatie se na dva povrinska kopa. Tuf i opalska brea u
Katalencu se uglavnom koriste u industriji cementa.
Leite volastonita Jaram (ili Duboka) nalazi se na istonoj strani kopaonikog
granodioritskog masiva. Ruda sadri 60-70 % volastonita, 2-16 % karbonata i 4-12 % kvarca. Iako
komercijalna proizvodnja joe nije zapoeta, testovi pokazuju dobar sadraj volastonita.
Uprkos optem trendu pada industrijske proizvodnje u Srbiji, industrija graevinskog
materijala je znaajna i profitabilna industrijska grana koja doivljava kontinuirani rast (u 2000. godini
zabeleen je porast od 20 odsto), a oslonjena je pre svega na mineralne sirovine, odnosno na rudarstvo.
To su fabrike cementa: u Beoinu, Kosjeriu i Novom Popovcu, industrija opeke: u Kikindi, Novom
Beeju, Novom Pazaru, Rumi, Kanjii i dr. Eksploatacija tehnikog i arhitektonskog kamena je takoe
profitabilna rudarska delatnost i odvija se na povrinskim kopovima kod Uba, Topoli, Jelen Dolu,
Aranelovcu i dr.
Najznaajniji i potencijalno najznaajniji nemetalini resursi Srbije su bentonit, bor,
refraktorne gline, gips, dijatomit, zeolit, kaolin, kvarcni pesak, cementni laporci, keramike gline,
krenjaci, magnezit, dolomit, fosfati, graevinski i ukrasni kamen, (5,6,7,8).
Za pripremu nemetalinih mineralnih sirovina u Srbiji danas moe se rei da je na nezavidnom

nivou i da na rudnicima uglavnom ne postoje strunjaci za pripremu mineralnih sirovina to je
verovatno i razlog da se uglavnom pruaju otpori uvoenju i najjednostavnijih procesa, a kamoli
sloenih procesa pripreme mineralnih sirovina u cilju dobijanja visokokvalitetnih proizvoda.
Odgovarajui procesi pripreme mineralnih sirovina mogu da utiu na znaajno poveanje rezervi i
poboljanje kvaliteta i proirivanje sortimana proizvoda.
Utisak autora ovog rada je da je to svojevrsno raubovanje leita i sabotaa odrivog
razvoja. Skoro je neverovatno koliko se mala sredstva ulau da se ispitaju mogunosti dobijanja
visokokvalitetnih koncentrata koji bi se mogli koristiti u zahtevnijim industrijama. Izgleda, da je
srpskom rudarstvu nemetala najpogodnije da na primitivnijim postupcima eksploatacije proizvode
najnekvalitetnije i najjeftinije proizvode, vodei rauna samo o tome da je proizvodnja jeftinija i da se
uloeni novac to bre vrati.
Etika ouvanja neobnovljivih resursa i stavljanja kvaliteta proizvoda i proizvodnje u prvi plan
uva se za deklaracije.
METALINE SIROVINE I INDUSTRIJSKI MINERALI
Nalazita metalinih resursa ne spadaju u red bogatih, ali mogu doprineti ekonomskom
razvoju Srbije. I dalje su najinteresantnije rude bakra i rude olova i cinka.
Rude bakra su od ekonomski najznaajnijih mineralnih sirovina (borska metalogenetska
zona). Prognozni potencijal borske metalogenetske zone procenjen je na 8 mil. tona bakra i 350 t zlata
u porfirskoj mineralizaciji i 1,5 Mt bakra i oko 100 tona zlata u mineralizaciji sulfidnih masiva.
Rudarsko-topioniarski basen Bor u svojim rudnicima proizvodi rudu bakra u koliinama koje su
znaajne na regionalnom nivou i svojom aktivnou podstie razvoj itavog regiona. Sekundarno
izdvajanje plemenitih metala iz rude bakra je takoe znaajno.
Leita antimona karakteristina su za Podrinje u zapadnoj Srbiji, pri emu su najznaajnija
Zajaa, Rujevac i Stolice.
Zadovoljavajui sadraj nikla u leitima Ruinci i Velua u gornjem delu toka Morave sa
rezervama procenjenim na 17 Mt i sadrajem nikla 1,15-1,20 %, predstavlja znaajan potercijal ove
rude. Ono to je karakteristino za ova leita jeste da se govori o milionima tona metala, ali se ne
kae da nije utvren postupak pripreme mineralnih sirovina, zahvaljujui kome bi taj metal mogao biti
valorizovan.
Najznaajnije podruje u Srbiji za rudu olova i cinka je kopaonika metalogenetska zona,
Trepa (Stari trg, Belo brdo, Novo brdo, Ajvalija). Prognozne geoloke rezerve rude olova i cinka
procenjene su na 45 Mt rude sa sadrajem metala od 6,3 % ili 140 Mt sa sadrajem 3,0-4,5 % olova i
cinka.
U Srbiji (bez teritorije Kosova) postoji nekoliko perspektivnih rudnika olova i cinka. Postojei
rudnici su: Rudnik sa kapacitetom do 200,000 t/ godinje, Suva ruda posle rekonstrukcije imae
kapacitet od 450,000 t/god. i Rudnik Lece, koji e posle rekonstrukcije imati kapacitet do 180,000
t/god. Rudnici Podvirovi i Grot sa flotacijom u izgradnji imae kapacitet od 150,000 t/god. Zajedniko
za ove rudnike je da se prerauju ili e se preraivati kompleksne rude olova i cinka uz prisustvo
prateih korisnih metala kao to su srebro (Suva ruda), bakar i srebro (Rudnik, Podvirovi i Grot),
srebro i zlato (Lece). Pored plemenitih metala i bakra ove rude sadre i bizmut, kadmijum, nikal itd.
Takoe, eksploatisanje olovo-cinkove rude u Srbiji vri se i podzemnim nainom eksploatacije, pri
emu su to rudnici malog do srednjeg kapaciteta.
elezare i topionice u Srbiji rade na bazi uvoznih sirovina i starog gvoa. Danas nema
aktivnih rudnika gvoa, a legirajui metali dobijaju se kao pratei elementi ruda obojenih metala. U
Srbiji se nalazi vie leita crnih metala, ali rezerve gvoa, mangana, hroma i titana nisu dovoljne da
zadovolje crnu metalurgiju, a poveanje njihovih rezervi vezano je za dalja intenzivnija istraivanja
kako geoloka, tako i tehnoloka, (3,10).
PROBLEMI
Najznaajniji problemi rudarstva su:

zastarela i nepotpuna zakonska reenja iz oblasti rudarstva i geolokih istraivanja,
nasleeni problemi iz prethodnog perioda vezani za nain organizovanja, pravni status
rudarskih preduzea te netrini nain njihovog poslovanja.
Rudnike u Srbiji, osim rudnika za povrinsku eksploataciju uglja karakterie:
smanjenje kvaliteta rude u leitu,
smanjenje koliine preraene rude,
zastarela oprema,
visoki trokovi i utroak energije po toni korisne komponente,
neodgovarajua projektantska i zastarela reenja.
Aktuelno stanje rudarstva na manje vie svim postrojenjima u Srbiji odreeno je
sledeim zajednikim iniocima:
postrojenja su projektovana ezdesetih do osamdesetih godina,
rezerve relativno bogatih ruda su iscrpljene,
nije dovoljno ulagano u odravanje postojee i nabavku nove opreme, to se naroito
negativno odrazilo na stanje osetljive opreme, kao to je automatko upravljenje,
zbog odreene inercije rukovodstava i oekivanja reavanja problema od strane drave,
nezainteresovanosti drave, neuke privatizacije u uslovima naglog skoka cena najvei broj
rudnika i postrojenja nije blagovremeno reagovao da za sebe obezbedi korist u cilju
poboljanja budunosti,
pokrenuta ubrzana revitalizacija rudnika od 2007. god. i izgledi da se ulae u novu opremu i
postrojenja prekinuta je globalnom ekonomskom krizom, (5,6,7).
BUDUNOST
Civilizacijski i ekonomski prosperitet stanovnitva nae planete mogu je samo ako se usklade
svi segmenti razvoja sa kapacitetom i zakonitostima prirode i ako prerastu u koncept nove ivotne
filozofije. Proces usklaivanja podrazumeva da eksploatacija resursa, pravac investicija, razvoj
tehnologije, kao i sve institucionalne promene obezbeuju ouvanje i unapreenje ivotne sredine.
Sagledavajui probleme nae planete u celini, sve se vie dolazi do saznanja da samo odrivi razvoj
koji se zasniva na racionalnom korienju prirodnih resursa i ouvanju ivotne sredine moe da
obezbedi sadanjim i buduim generacijama kvalitetan ivot i prosperitet.
Ideja o odrivosti ivotne sredine podrazumeva da se planeta ostavi buduim generacijama u
boljem stanju nego to smo je zatekli. Koncept odrivog razvoja zasniva se na ravnomernom
privrednom rastu, ouvanju sredine i potovanju socijalnih i ljudskih vrednosti.
Treba se potsetiti da ideja o odrivom razvoju nastaje kada je postalo jako upadljivo da
prekomerno troenje neobnovljivog prirodnog blaga i nekontrolisan razvoj bogatih, vodi iscrpivanju
neobnovljivih prirodnih resursa i unitavanju prirode i da ekspanzija industrijskog rasta, u bogatim
zaemljama, dramatino poveava jaz prema siromanim zemaljama. U tom smislu zatita planete i
racionalan odnos prema mineralnim sirovinama okosnica su koncepcije odrivog razvoja. Minerali su
prirodno postojee supsatnce i ne mogu se virtualno niti eliminisati niti stvoriti, a na bazi mineralnih
sirovina proizvode se razliiti proizvodi koji se posle odreenog korienja mogu reciklirati i vratiti u
prirodu na nain koji je konsistentan sa odrivim razvojem.
U finalnom predlogu Vizije za evropsku tehnoloku platformu za odrivi razvoj mineralnih
resursa (Vision Paper for European Technology, 2005), u sagledavanju vizije do 2030. godine,
konstatovano da e ova Platforma modernizovati i preoblikovati jedan od fundamentalnih stubova
Evropske ekonomije i drutva: Evropski sektor eksploatacije i prerade energetskih i neenergetskih
sirovina. Ovo e se, izmeu ostalog, postii i davanjem podrke oivljavanju istraivanja evropskih
mineralnih potencijala. Nadamo se da e nas Evropa naterati da imamo pozitivan odnos prema
domaim mineralnim resursima.
Dokument Budunost poinje sa rudarstvom: Vizija rudarske industrije u budunosti je
posluio kao osnov za globalno utvrivanje dugoronih ciljeva rudarstva u budunosti, tako da:
ljudska aktivnost je za ivotnu sredinu odriva jedino ako se odvija bez iscrpljivanja
prirodnih resusa i degradiranja ivotne sredine,
racionalna eksploatacija mineralnih sirovina, odnosno neobnovljivih prirodnih resursa, i
njena nesumljiva uloga u bogatstvu jedne zemlje i mogui i negativni i pozitivni uticaji na
ivotnu sredinu, okosnica su odrivog razvoja.
Odrivi razvoj u sektoru mineralnih sirovina pretpostavlja minimizaciju eksploatacije sirovina
veoma ogranienih rezervi uz istraivanja supstituenata, a to mogu biti druge mineralne sirovine ili
reciklirani proizvodi na bazi mineralnih sirovina.
Uloga rudarstva je da kao kreator novih bogatstava obezbedi:
ekonomski razvoj, zapoljavanje, takse i poreze,
fondacije za smanjenje siromatva,
stvaranje profita,
zatitu okoline, odnosno tehnika reenja zatite sredine,
poveanje standarda ivota, zdravstvene sigurnosti i drugih socijalnih vrednosti.
U Srbiji se o rudarstvu govori kao o privrednoj delatnosti zastarelih tehnologija, u koja drava,
radi socijalnog mira stalno mora da ulae sredstva. Danas su u modi novi materijali, pametni
materijali ili materijali koji pamte i visoke tehnologije. Pre 50 godina veina ovih materijala su
bili metali, i naglasak je bio na metalurgiji. Danas materijali obuhvataju metale, keramiku, polimere
(plastika) i njihove kombinacije i esto se nazivaju kompoziti. Za dobijanje novih materijala bez
obzira kakve karakteristike treba da ima, sve zapoinje rudarstvom ukljuujui naroito pripremu
mineralnih sirovina i geoloka istraivanja. Zdravlje i sigurnost ljudi na radu pretpostavka su
modernog rudarstva. Nikakav novi proces ili poboljanje procesa ne sme imati za posledicu
profesionalnu izloenost opasnosti po zdravlje preko prihvaenih granica, (2,5,6,7).
Primena naprednih tehnologija, ukljuujui satelitske komunikacije, kompjutersko
modelovanje i korienje pametnih senzora je iroko rasprostranjeno u rudarskoj industriji.
Informacione tehnologije su odgovorne da korienje neobnovljivih mineralnih resursa uine
efikasnijim i pouzdanijim i pomognu industriji da se prilagodi novom kompetitivnom okruenju na
siguran i, u pogledu zatite okoline, zdrav nain. Kako se tranja za mineralnim dobrima poveeva,
tako se poveava i potreba da se ona iskopavaju i procesuiraju po kompetitivnim trokovima.
Napredni senzori i instrumentacija mogu da dovedu do poveanja efikasnosti i produktivnosti buenja,
miniranja i pripreme mineralnih sirovina.
Rudarstvo, dakle, pored toga to obezbeuje sirovinu za razvoj materijala i visokih tehnologija
postajui njihov integralni deo, ujedno je i znaajan pokreta njihovog (visokih tehnologija) razvoja
kao jedan od najveih korisnika sistema visoke tehnologije.
U kontekstu odrivog razvoja izazovi koji predstoje su:
smanjenje trokova proizvodnje i poveanje energetske efikasnosti po jedinici mase korisne
komponente,
poveanje rezervi sirovina geolokim istraivanjem i primenom pripreme mineralnih sirovina,
odravanje i stvaranje novih trita za proizvode,
ista proizvodnja i kvaliteti proizvoda,
prijateljski odnos prema prirodi.
UMESTO ZAKLJUKA
Rudarstvo, u Srbiji je bilo znaajan pokreta razvoja privrede zemlje tokom itavog prolog
veka. Sve krize koje su nas zadesile krajem prolog i poetkom ovog veka veoma su se nepovoljno
odrazile ne samo na rudarsku privredu i institucije, nego i stanje uopte, a i na stanje duha eksperata iz
oblasti rudarstva. Rudarstvo u Srbiji moe predstavljati pokretaku snagu za industriju, pa time biti i
veoma znaajno za ekonomiju zemlje u celini. Da bi se to ostvarilo potrebno je stvoriti bolji privredni
ambijent i bolju poziciju rudarstva koje je trenutno izbrisano iz prioriteta privrednog razvoja, a za to je
neophodno obezbediti:
javnu i dravnu percepciju rudarstva kao mogunosti za stvaranje novih koristi,
percepciju Vlade koja je od vitalnog znaaja za privredu drave i istraivanja novih leita,
stvaranje partnerskih odnosa Vlade i rudarske industrije u uslovima tranzicije dravne
privrede u privatne i ekonomije.
Oekuje se da e ulazom privatnog kapitala oiveti rudarska proizvodnja. Privatizacija
rudarskih sistema ne ide onom brzinom koja je predviena. U ovom trenutku zavrena je privatizacija
manjih rudnika nemetala, olova i cinka, kao i rudnika sa podzemnom eksploatacijom uglja. Privatna
inicijativa u rudarstvu je najvie izraena u eksploataciji nemetala i graevinskih materijala.
Problemi se mogu prevazii uz strateku procenu geolokog potencijala, uz definisanje leita
za eksploataciju baziranu na optimalnom kvalitetu proizvoda trine vrednosti, profitu i ekoloki
prihvatljivim tehnologijama.
LITERATURA
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
A. Kosti, D. ivoti, M. Ercegovac: (2007), Fossil fuels resources of Serbia, Book of

Proceedings of 2 Balkan mining congress, Belgrade
ITP Mining: Mining Industry of the Future Mineral Processing 2001.
J. Stanojev at all., Rudnik i flotacija Rudnik, planiranje i praenje vrednosti proizvodnje
M. Kostovi, The analysis of cyclone performance at sand preparation plant Kopovi Ub
N. ali, N. Magdalinovi, (1997), Razvoj i perspektive pripreme mineralnih sirovina u
Jugoslaviji, Zbornik II bugarsko-jugoslovenskog rudarsko-geolokog simpozijuma, referat 5,
pp 1-12, Sofija, Bugarska
N. ali, P. Lazi, (2001), Stanje i perspektive pripreme mineralnih sirovina, Zbornik VI
kolokvijum o PMS, RGF, Beograd, Jugoslavija
N. ali, D. Salati, N. Magdalinovi, (2003), Stanje i perspektive pripreme mineralnih
sirovina Zbornik Konferencije, Mineralno-sirovinski kompleks Srbije i Crne Gore, str.
551-8, Beograd, Srbija i Crna Gora Rudarski glasnik, Beograd, brojevi iz 1904. i 1905. god.
R. Jelenkovi, Resusrsi i rezerve metalinih, nemetalinih i energetskih mineralnih
sirovina Srbije, nepublikovan material, Literatura
R. J. Batterham and S. H. Algie. The Role of Technology in the Minerals Industry,
Proceedings of the XIX International Mineral Processing Congress, San Francisco, 1995.
Sh. Kelmendi, S. Kastrati: (2007), Challenges of lead and zink production in the region,
Book of Proceedings of 2 Balkan mining congress, Belgrade
V. Popadi, M.Tojakovi, N. Todorovi, Influence of opencast mine exploatation RB
''Kolubara'' on environment
www1.eere.energy.gov/industry/mining/pdfs/mptroadmap.pdf
NOVI KONCEPT REAVANJA ISTORIJSKOG EKOLOKOG

NASLEA U RTB BOR
A NEW CONCEPT OF RESOLVING HISTORICAL ECOLOGICAL
INHERITANCE IN RTB - BOR
Blagoje Spaskovski, Milorad Gruji, Zvonimir Miliji
RTB Bor
IZVOD
Osnove za definisanje NOVOG KONCEPTA REAVANJA ISTORIJSKOG EKOLOKOG
NASLEA, utvrene su kroz istraivaki rad i projektno-plansku dokumentaciju. Pri emu, iznaena su
najoptimalnija reenja, kako bi se postigli multifunkcionalni efekti u spreavanju ekolokih akcidenata i
ekoloko-ekonomskoj restauraciji degradiranih predela.
Obraeno je tehniko reenje sanacije postojeeg kolektora Kriveljske reke ispod flotacijskog jalovita Veliki
Krivelj. Njegova sanacija je neophodna i urgentna. Na saniranom delu, tokom vie godina nema nikakvih
konstruktivnih oteenja, to ukazuje da je trajna sanacija mogua.
Koncepcija novog reenja omoguava brzu intervenciju na najugroenijim mestima, to znai da se moe
izvoditi diskontinualno, to sa dosadanjim sanacionim reenjima nije bio sluaj.
Na osnovu laboratorijskih opita sedimentacije flotacijske jalovinew u obliku paste, koja sadri 70% vrste faze,
uraeno je tehniko reenje za njenu proizvodnju. Reenje je saobraeno nabrem zapunjavanju otkopanog
prostora povrinskog kopa Bor istorodnim materijalom. Pored tog, nova tehnologija, istovremeno reava:
- Spreava pirenje pukotinskog sistema na obodu povrinskog kopa Bor.
- Zaustavlja nadvienje flotacijskog jalovita Veliki Krivelj, a time i nepodnoljivije zagaenje ivotne
sredine.
- Omooguava izvoenje radova bioloke rekultivacije jalovita Veliki Krivelj.
- Eliminie degradaciju novih povrina od oko 1.3 miliona m2 .
to znai, novi koncept reava nastali problem konflikta izmeu prethodne povrinske eksploatacije i flotacijske
koncentracije, novom tehnologijom odlaganja flotacijske jalovine, kao i oivljavanje bioloki poznatog prostora.
ABSTRACT
By new technology of paste formation from the flotation tailings, in conceptual sense would be solved:
As soon as discharging of flotation tailings in the form of paste is started into the excavated space of the
Bor open pit, primarily must be started Recultivation of flotation tailings pond Veliki Krivelj.
2. New surface of 2.000 ha of good quality soil, will not be degraded by discharging the flotation tailings
- paste into the space of an old open pit.
3. New procedure of flotation tailings treatment in the form of paste, makes possible the fastest separation
of water and excludes construction of sand dams, which are always the potential risk from tailings
breaking through and environment pollution.
1.
UVOD
S obzirom da je nasipanje tekue jalovine zavrena u polje 2 kriveljskog jalovita, u
toku je proces prirodnog isuivanja jalovine, to izaziva pad hidrostatikog pritiska a time i
vrlo veliku razliku izmeu vertikalnog i bonog optereenja na kolektor to izaziva poveanje
postojeih i pojavu novih oteenja kolektora, tako da postoji realna opasnost od uruavanja i
blokade kolektora eme bi se trajno presekao tok Kreveljske reke i izazvale nesagledive
tetne posledice.
10
Izgradnja potpuno novog kolektora (stara koncepcija) za koji ne postoji projektna

dokumentacija, ZAHTEVA DUI VREMENSKI PERIOD, znatno dui od godinu dana, a u
meuvremenu SE SVAKAKO MORA IZVITI SANACIJA postojeeg kolektora radi
odravanja istog u funkciji i izbegavanja katastrofalnih posledica u sluaju loma i zaruavanja
istog.
PREDVIENI NOVI KONCEPT OBUHVATA TEHNIKO REENJE SANACIJE.
Sanaciono reenje je zasnovano na iskustvima steenim pri izvrenju prethodne tri sanacije i
predstavlja kombinaciju ranije uspeno primenjenih reenja. Sanacija se vri u dve faze od
kojih prva otklanja neposrednu opasnost od loma kolektora, a druga obezbeuje trajnu
funkcionalnost donjeg dela obloge-kalote.
Prva faza se deli u dva odvojena dela, fazu a i fazu b. U fazi a se zbog velikih
deformacija profila kolektora primenjuje reenje sa lunim elinim profilima koji formiraju
prstenove# po obimu unutranje obloge kolektora. U fazi b se vri armiranje, betoriranje i
injektiranje gornjeg dela kolektora od 1/3 visine nagore.
NA OVAJ NAIN SE DELIMINIMILI POTPUNIM IZVRENJEM FAZE A NA
NAJBRI MOGUI NAIN OBEZBEUJE KOLEKTOR OD LOMA I ZAGUENJA NA
NJAKRITINIIM MESTIMA.
U drugoj fazi se vri ugradnja montanih armirano betonskih elemenata "kinete"
izmeu postavljenih elinih prstenova i betoniranje prostora izmeu betonskih elemenata.
Ova sanacija treba da bude trajno reenje koje e obezbediti stabilnost i fukcionalnost
kolektora u toku celog perioda korienja istog. Takoe, ona omoguuje da se realizuje novi
koncept odrivog i ekonominog ponovnog uspostavljanja preanjeg stanja u zoni
kriveljskog jalovita. Obezbeuje se izvoenje tehnike rekultivacije kriveljskokog jalovita,
radi spreavanja teta okonim naseljima. Pored toga, odbrana od akcidentnih situacija u irem
prostoru, zasnivana je na ispunjavanju grotla povrinskog kopa flotacijskom jalovinom u
obliku paste, zajedno sa kopovskom raskirvkom. Na taj nain, odbrana je bra, trajnija i
sigurnija u odnosu na koncept izgradnje novog kolektora za regulaciju kriveljske reke u zoni
jalovita Kriveljske reke.
Stim u vezi na reprezentativnim uzorcima flotacijske jalovine, u laboratorijskim
uslovima, utvrene su relevantne karakteristike tekue jalovine i parametri zgunjavanja
jalovine, potrebni pri proraunu opreme za novu tehnologiju - dobijanje flotacijske jalovine u
obliju paste.
TEHNOLOGIJA DOBIJANJA PASTE IZ FLOTACIJSKE JALOVINE VELIKI
KRIVELJ
Osnov za definisanje tehnologije dobijanja paste iz flotacijske jalovine su: izvrena
ispitivanja reolokih karakateristika jalovine i parametara taloenja.
LABORATORIJSKA ISPITIVANJA
Tokom ispitvanja utvreno je vreme taloenja vreme taloenja flotacijske jalovine iz
pogona flotacije Veliki Krivelj, bez i sa upotrebom dve vrste flokulanata. Za ova ispitivanja,
koriene su razliite doze flokulanta HENGFLOC 60714 (15g/t, 25g/t i 50g/t) i
SUPERFLOC A-100LMW (50g/t).
11
a. Sedimentaciona analiza na uzorku flotacijske jalovine vrena je na sledei nain:

U menzurama, zapremine 1000 ml, sipan je uzorak flotacijske jalovine. Prvom uzorku
nije dodat flokulant, dok je u ostalim dodata razliita doza flokulanta HENGFLOC 60714 od
15, 25 i 50 g/t. Posle meanja ovako pripremljenih uzoraka, pristupilo se merenju vremena
taloenja.
Dobijeni rezultati prikazani su tabelarno i grafiki.
Za odreivanje vremena brzine taloenja i izrade sedimentacionih kriva koristi se
grafika metoda profesora S.I.Mitrofanova.
Doza flokulanta, pri kojoj je ostvarena najvea brzina taloenja, izabrana je za radnu dozu u
novom opitu sedimentacije flotacijske jalovine, gde je primenjeni flokulant SUPERFLOC A100 LMW.
b. Reoloka karakterizacija uzorka
o Uzorak flotacijske jalovine je izuzet u pogonu Flotacije Veliki Krivelj, na kanalu
definitivne jalovine, 09.04.2009.
o Hemijska analiza: Cu=7,28%
o Gustina pulpe j=1190 kg/m3
o Gustina vrstog j=2560 kg/m3
o Granulo analiza (tabela 1.)
Tabela 1. Granulometrijski sastav uzorka flotacijske jalovine
Klasa krupnoe (mm)
m (%)
D(%)
+0,295
0,9
100
-0,295+0,208
4,1
99,1
-0,208+0,147
7,5
95,0
-0,147+0,104
9,6
87,5
-0,104+0,074
10,3
77,9
-0,074+0,000
67,6
67,6
c. Karakteristike primenjenih flokulanata

Pri ispitivanju odgovarajue koncentracije flokulanata za taloenje jalovine u menzuri
korien je anjonski polielektrolit HENGFLOC 60714. Ovaj flokulant karakterie se velikom
molekulskom teinom. Primenjuje se kao flokulant za taloenje estica, granulisani prah i ima
veoma nisko optereenje. Primenjeni flokulant je pripremljen kao 0,2% rastvor (ova
koncentracija najvie odgovara pogonskim uslovima) koji se dodavao u dozama od 15, 25, i
50g./t, pri sadraju vrste faze od 26,2% i masi vrstog od 0,312 kg.
d. Sedimentacijska analiza uzorka pulpe definitivne jalovine u menzuri
12
Tabela br.2. Sedimentacija definitivne jalovine flotacije V.Krivelj

Taloenja.t
H(mm),bez
(mm)
0
1
reag.
340
339
340
338
2
3
4
5
6
7
8
9
10
15
20
25
30
60
120
180
670
1380
Brzina taloenja
336
335
335
334
333
332
331
330
328
321
314
307
300
260
200
187
147
137
V= 0.07m/h
H(mm),15g/t
H(mm),25g/t
H(mm),50g/t
H(mm),50g/t;
340
336
340
271
SA-100LMW
340
337
336
333
329
326
323
318
314
310
306
287
269
249
229
198
178
168
148
145
331
325
318
311
303
295
289
281
272
237
219
208
202
178
159
150
135
134
240
224
214
207
200
195
192
189
186
176
171
167
164
157
154
152
150
150
330
322
313
305
296
288
280
271
263
233
218
207
198
175
157
148
133
133
V=0.18m/h
V=0.30m/h
V=2.6m/h
V=0.29m/h
V(m/h)
bez flokulanta
H flokulant, 15g/t
H flokulant, 25g/t
H flokulant, 50g/t
340
320
300
280
H (mm)
260
240
220
200
180
160
140
0
200
400
600
800
1000
1200
t (min)
Slika br.1. Uporedni prikaz sedimentacionih kriva
13
1400
bez flokulanata
H flokulant, 15g/t
340
320
300
x= 51,7 min
y= 151,4 mm
280
H (mm)
260
240
220
200
180
160
140
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
t (min)
Slika br.2. Sedimentaciona kriva flotacijske jalovine

sa dodatkom HENGFLOC 60714 od 15g/t
bez flokulanta
H flokulant 25g/t
350
H (mm)
300
x=27,4min
y=135,8mm
250
200
150
100
200
400
600
800
1000
1200
t (min)
Slika br.3. Sedimentaciona kriva flotacijske jalovine

sa dodatkom HENGFLOC 60714 od 25g/t
14
1400
bez flokulanta
H-flokulant 50 g/t
350
300
H (mm)
250
200
150
100
200
400
600
800
1000
1200
1400
t (min)
Slika br.4. Sedimentaciona kriva flotacijske jalovine sa dodatkom HENGFLOC 60714 od 50

g/t
15
bez flokulanta
SA-100 flokulant 50g/t
340
320
300
x=27,4 min
y=133,1 mm
280
H (mm)
260
240
220
200
180
160
140
120
200
400
600
800
1000
1200
1400
t (min)
Slika br.5. Sedimentaciona kriva flotacijske jalovine dodatkom SUPERFLOC A-100 LMW
od 50 g/t
16
Slika 6. Projektovani izgled zapunjenog borskog kopa

Izgled zapremine solida paste i raskrivke u borskom kopu
17
SLIKA 7 Zgunjiva za pastu
SLIKA 8. Proizvod pasta zgunjivaa
18
Na osnovu podataka izvrenih ispitivanja, dolo se do SPECIFINE BRZINE taloenja

definitvne jalovine iz flotacije Veliki Krivelj, koja iznosi:
V=0,52 t/m2/h.
Izvrpenim tehnoloim ispitivanjaim ana reprezentativnim uzorcima definitivne jalovine,
dobijene su vrednosti preliminarnih parametara za proraun zgunjivaa i pumpi za dovijanje
i transport paste. Utvrene vrednosti parametara u laboratorijskim uslovima, potrebno je
preveriti u okviru poluidustrijskih ispitivanja, radi vee pouzdanosti. Na osnovu
projektovanog asovnog kapaciteta prerade rude u Flotaciji Veliki Krivelj od q=1.235t/h i
specifine brzine taloenja V=0,52 t/m2/h , dobijena je potrebna povrina zgunjavanja od
1.235t/h : 0,52 t/m2/h
P=2 375m3
Za ovu potrebnu povrinu zgunjivaa, potreban je ekvivalntni prenik pet pasta zgunjivaa:
D=24m,
za dobijanje paste od 75% vrstog. Izbarani prenik pasta zgunjivaa, ima njnii raspon
optereenja u mehanizmu zgunjivaa, to obezbeuje visoko efektivno korienje. Kapacitet
pasta zgunjivaa, slika 7, saobraen jesa primenom domae opreme 71% u odnosu na uvoznu
29%, to ilustruju podaci u budetskoj proceni. Takoe, pasta zgunjivai, slika 8,
obezbeuju maksimalni sadraj vrste faze 75%, koja se deponuje u otkopani prostor kopa
Bor, slika 6, koja omoguuje u kranjem i nadvienje prostora. Sa godinjim kapacitetom
flotacijske jalovine od 10.000.000 t u raspoloivu zapreminu kopa:
V=235.547.000m3,
radni vek odlaganja jalovine u obliku paste zajedno sa kopvskom raskirvkom, iznosio bi oko
10 godina. Na taj nain, eliminiu se uticaji deficita masa u formiranoj depresiji borskog kopa.
Odnosno, spreavaju dalja proirenja klizita, opasna za stanbene objekte iz okolnih naselja.
Budetska procena potrebne investicije za formiranje i deponovanje flotacijske jalovine
u obliku paste
Na osnovu rezultata laboratorijskih opita sedimentacije tekue flotacijske jalovine,
flotacije Veliki Krivelj i STUDIJE OTOTEK uraena su veoma precizna ulaganja u novu
tehnologiju.
1. Izrada i montaa zgunjivaa sa noseom konstrukcijom. Unutar zgunjivaa su
grabulje sa pregradnim razbijaima i to pokretnim i nepokretnim. Most zgunjivaa na
kome se nalaze: sabirni sud i mehanizam zgunjivaa po kome idu dolazne cevi za
jalovinu. Most je pokriven reetkastim gazitem okca 30x30x3.
19
Zgunjiva je prenika 24m i visine 12m od ega je cilindrini deo 6m i konus 6m.
Kompletna oprema zgunjivaa se AKZ zatiuje sa 2+2 premaza ukupne mikronae
160m a premazi su na bazi epoksi smola.
Mehanizam zgunjivaa je obaveza isporuke INO partnera (OTOTEK). RTB BOR
bira izvoaa koji vri samo montau uz struni nadzor INO partnera.
Idejno reenje i sklopna i podsklpona dokumentacija je obaveza INO partnera.
Graevinske radove na izradi temelja organizuje RTB BOR.
Procenjena masa eline konstrukcije tanka, mosta i nosee eline konstrukcije je
150 tona po jednom zgunjivau.
kompleta
5 x 528.000 eur
------------------------
2.640.000 eur
2. Isporuka i montaa muljne pumpe 18x16 za recirkulaciju sa povezanim cevovodom.

Motor pumpe je 450kW.
kompleta
5 x 126.500 eur
-------------------------
632.500 eur
3. Isporuka i montaa transportnih pumpi 12x10 kjoje transportuju pastu od

zgunjivaa do odlagalita kopa.
kompleta
5 x 62.500 eur
---------------------------- 312.500 eur
4. Ulazni cevovod za dovod jalovine do ulazne kasete zgunjivaa.

Ukupna duina cevovoda NO 300 je oko 20m do zgunjivaa i 12 m na mostu
zgunjivaa ukupno 32m. Cevovod je elini sa prirubnicama obloen gumom
tvrdoe 60 shora debljine 10mm.
Cevovod se nalazi na noseoj elinoj konstrukciji koja je sastavni deo ponude.
kompleta
5 x 20.500 eur
---------------------------- 102.500 eur
5. Odvodni cevovod od zgunjivaa do kopa odlagalita ukupne duine po jednom

zgunjivau 50m. Cevovod je prenika No 250 od plastinih HDPE cevi. U cenu je
ula i nosea konstrukcija stubovi cevovoda.
kompleta
5 x
18.500 eur
-----------------------------
92.500 eur
6. Povratna voda preliv zgunjivaa. Odvodni cevovod sa kasetama do zbirnog

cevovoda povratne vode. Cevovod preliva je No 200 orjentacione duine oko 30m.
kompleta
5 x
7.500 eur
-----------------------------
37.500 eur
7. Cevovod povratne vode zbirni No 500 orjentacione duine 400m. Cevovod je na

prirubnike veze i gumiran gumom debljine 10mm a tvrdoe 60 shora.
20
kompleta
1 x 226.000 eur
---------------------------
226.000 eur
8. Svea voda za zaptivnu vodu pumpi i za rastvaranje fokulanata.

Cevovod zaptivne vode je i ukupne duine za svih 5 pumpi je oko 250m.
Cevovod za rastvaranje fokulanata je No65 i ukupne duine oko 500m.
Cevovodi su zavarene konstrukcije i nisu gumirani.
kompleta
1 x
21.000 eur
-----------------------------
21.000 eur
9. Izrada i montaa rezervoara za fokulante prenika 1.5m i visine 1m izraenog od

.0361 i gumiranog gumom debljine 10mm a tvrdoe 60 shora.
U ponudi je obuhvaena i nosea elina konstrukcija rezervoara.
kompleta
1 x
20.500 eur
-----------------------------
20.500 eur
10. Nepredvidivi radovi koji nisu nabrojani sa raznim sitnim prikljucima

paualno
----------------------------
100.500 eur
11. Inenjering, izrada nove radionike dokumentacije, nostrifikacija dokumentacije INO

isporuioca, praenje projekta
kompleta
5 x
15.000 eur
-----------------------------
UKUPNO RADOVI ---------------------------
75.000 eur
4.160.000 eur
Isporuka INO opreme OTOTEKA je:
Mehanizam zgunjivaa 5 x 150.000 eur ----------- 750.000 eur

Pumpe za transport paste 5 x 90.000 eur --------- 450.000 eur
Doz pumpe za doziranje reagenasa 5 x 20.000 eur ----------- 100.000 eur
Automatska regulacija nivoa sa elektro delom
5 x 60.000 eur
-------- 300.000
eur
Struni nadzor nad ugradnjom i putanje u rad 5 x 15.000 eur ----------- 75.000 eur
Ukupno INO oprema ------------------------------------
1.675.000
eur
Prema tome, ukupna investiciona ulaganja iznose :
DOMAA OPREMA SA TEHNIKOM DOKUMENTACIJOM ------------ 4.160.000 eur
UVOZNA OPREMA SA NADZOROM
---------------------------------1.675.000
eur
UKUPNA ULAGANJA ZA TEHNOLOGIJU DOBIJANJA PASTE
IZ FLOTACIJSKE JALOVINE VELIKI KRIVELJ I NJENO
21
DEPONOVANJE U GROTLO KOPA BOR
-------------------------
5.835.000 eur
ZAKLJUAK
Novom tehnologijom formiranja paste iz flotacijske jalovine koncepcijski se reava:
1. im se bude zapoelo odlaganje flotacijske jalovine u obliku paste u otkopani
prostor Borskog kopa primarno mora da zapone Rekultivacija flotacijskog
jalovita Veliki Krivelj.
2. Nova povrina od 2.000 ha kvalitetne zemlje, nee biti degradirano odlaganjem
flotacijske jalovine paste u prostor starog povrinskog kopa.
3. Novi postupak tretiranja flotacijske jalovine u obliku paste, omoguuje najbre
izdvajanje vode i iskljuuje izgradnju peanih brana, koje su uvek potencijalni
rizik od proboja jalovita i zagaenja okoline.
LITERATURA
1. B. Spaskovski, M. Gruji, Z. Miliji i dr., Reavanje istorijskog ekolokog naslea
degradiranog terena rudarskim radovima na povrinskom kopu Bor, STUDIJA,
Bor 2009. god.
2. Outotec, STUDIJA mogunosti deponovanja flotacijske jalovine i raskrivke kpa
Veliki Krivelj u starom povrinskom kopu Bor, Bor 2009. god.
22
ANALIZA OSNOVNIH PARAMETARA ZA IZRADU

STRATEGIJE PROIZVODNJE I POTRONJE UGLJA U
REPUBLICI SRPSKOJ DO 2030 GODINE
MAIN PARAMETERS ANALISYS FOR PROCUREMENT OF THE STRATEGY
FOR PRODUCTION AND CONSUMPTION OF COAL IN THE REPUBLIC SRPSKA
TILL 2030
Vladimir Bijeli1, Dejan Bijeli2, Goran Kovaevi3
1Elektroprivreda Republike Srpske, Direkcija za razvoj, Banja Luka
2 Rudarski institut Banja Luka, Banja Luka
3 Rudarski institut Banja Luka, Banja Luka
Abstrakt:
U ovom radu se daje ocena sadanjeg stanja odobrenih i potencijalnih rezervi uglja, predisponiranih
uglavnom za povrinsku i delom podzemnu eksploataciju uglja, ocenu sadanjeg stanja rudnika uglja u Republici
Srpskoj, u cilju obezbeenja potrebnih koliina uglja za predvienu potronju do 2030 godine. Dati su uporedni
pokazatelji za postignute i projektovane cene uglja, kao i optimalni scenario razvoja energetike Republike
Srpske, u kojem znaajno mesto zauzima ugalj.
Kljune rei: ugalj, rezerve, rudnici, cene, razvoj cene
Abstract:
This paper gives the evaluation of the present state of approved and potential coal reserves, predisposed
mainly for surface exploitation and partially for underground exploitation. It also gives the evaluation of the
present state of coal mines in Republic Srpska, in purpose of providing necessary coal quantities for predicted
consumption till 2030. Comparative indicators are shown for achieved and projected coal prices, as well as the
optimal scenario for development of the energetics of Republic Srpska, in which coal takes significant place.
Keywords: coal, reserves, mines, prices, price development
23
UVOD
Cilj ovog rada je da prikae rezerve uglja, sadanje i budue potrebe za ugljom, kao
najznaajnijim trenutnim izvorom energije u Republici Srpskoj. Razlog za korienje uglja kao izvora
energije je njegova rasprostranjenost i koliine zadovoljavajueg kvaliteta. Najvei procenat
eksploatisanog uglja u Republici Srpskoj koristi se kao izvor energije u termoelektranama ( oko 91 %),
dok se manje koliine koriste kao roba iroke potronje. Rezerve na kojima e se razvijati
eksploatacija uglja su relativno ravnomjerno rasporeene na celoj teritoriji Republike Srpske, od
Ljeljana na zapadu, do Gacka na jugo-istoku.
Ograniavajui faktor korienja ugljeva, kako u Republici Srpskoj, tako i u svetu, su
ograniene rezerve, negativni ekoloki uticaji, te je obavezno usavravanje tehnologija, preciavanja
produkata sagorevanja i naina sagorevanja uglja, uz rekultivaciju degradiranih povrina nastalih
eksploatacijom. Pored kvantitativnih i kvalitativnih parametara uglja, kao faktora pogodnosti za
eksploataciju, neophodno je uzeti u razmatranje i povoljnu cenu dobijanja uglja u odnosu na naftu i
gas.
Rd.
Broj
NAZIV
PROIZVODNOG
KAPACITETA I
VRSTA UGLJA
Prikaz rezervi uglja u Republici Srpskoj

R E Z E R V E (000 t)
VanbilanBilansne
Potencijalne
Ukupne
sne
(A+B+C1)
(C2+D1+D2)
geoloke
(A+B+C1)
Eksploatacione
(A+B+C1)
REPUBLIKA SRPSKA
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Rudnik Ugljevik (M)

Rudnik Stanari (L)
Rudnik Gacko (L)
Rudnik Mljevina(M)
Kotor Varo(M)*
Ljeljani (M)*
Ramii(L)*
Ukupno lignit RS
Ukupno mrki ugalj RS
UKUPNO RS
247 409
17 792
114 558
82 559
34 668
9 596
269 958
37 862
/
21 200
15 800
40 100
16 410
1 359
8 843
195
10 000
37 596
390 113
72 530
9 596
293 862
33 787
166 017
683 975
106 317
175 613
Coal reserves in Republic Srpska
24
265 201
126 823
307 320
77 100
206 507
73 271
245 662
19 080
37 596
471 739
342 301
814 040
33 836.4
352 769
225 587
578 356
Karakteristike uglja rudnika Gacko

Coal characteristics, mine Gacko
Rudnik :
Vlaga
Pepeo
Sag materije
Isp. materije
C-fix
Koks
S ukupni
DTE
Imedijatne analize
Jedinica
%
%
%
%
%
%
%
(kJ/kg)
Prosek
37,97
15,68
45,90
27,54
18,56
35,71
1,55
10 174
Karakteristike uglja rudnika Ugljevik

Coal characteristics, mine Ugljevik
Vlaga
Pepeo
Sagor.
Materije
Isp. Materije
Cfix
Koks
S-ukupni
DTE
Bogutovo
Bogutovo
Selo-Sjever
Selo-Jug
Imedijatne analize:
%
29.97
28.39
%
17.78
17.83
Ugljevik
Istok
33.54
18.20
52.24
53.14
47.76
%
%
%
%
kJ/kg
28.53
23.65
41.50
4.53
12639
30.29
23.45
39.22
4.96
12805
30.19
17.97
37.12
3.75
11419
Karakteristike uglja rudnika Stanari

Coal characteristics, mine Stanari
Rudnik
Vlaga
Pepeo
Sag materije
Isp. Materije
C-fix
Koks
S ukupni
DTE
Jedinica
Imedijatne analize
%
%
%
%
%
%
%
(kJ/kg)
25
Prosek
50,75
5,74
43,12
25,76
17,60
23,21
0,17
9646
Karakteristike uglja rudnika Miljevina

Coal characteristics, mine Miljevina
ELEMENTI
Oznaka i
jedinica
Ukupno vlage
Pepeo
Sag.materije
Isp.materije
C-fix
Koks
S-ukupni
S- Sagorivi
DTE
W, %
r
A, %
%
r
V, %
Cfix, %
%
2
S i, %
r
Sg %
r
H d, kJ/kg
Separisani ugalj
iz Jame
Nozdre:
-prosek23,22
21,98
54,80
29,07
25,59
47,60
2,37
1,48
13917
PK Budanj
srednja
vrednost
rovnog uglja
18,27
28,73
52,99
30,28
22,70
51,43
2,39
1,04
12620
Karakteristike uglja rudnika Kotor Varo

Coal characteristics, mine Kotor Varo
Oznaka
i jedinica
r
W, %
r
A, %
%
r
V, %
Cfix, %
%
2
S i, %
r
Sg %
r
H d, kJ/kg
ELEMENTI
Ukupno vlage
Pepeo
Sag.materije
Isp.materije
C-fix
Koks
S-ukupni
S-sagorivi
DTE
Prosek
22.81
26.06
26.21
1.4
14 506
Karakteristike uglja rudnika Ljeljani

Coal characteristics, mine Ljeljani
ELEMENTI
Ukupno vlage
Pepeo
Sag.materije
Isp.materije
Fiksni ugljenik
Koks
Ukupni sumpor
S ukupni
DTE
Oznaka
i jedinica
r
W, %
r
A, %
%
r
V, %
Cfix, %
%
2
S i, %
r
Sg %
r
H d, kJ/kg
26
Prosek
17.42
28.04
24.89
28.30
57.37
1.53
1.535
14396.27
Karakteristike uglja rudnika Ramii

Coal characteristics, mine Ramii
ELEMENT
Vrednost
Gruba vlaga
Hidro vlaga
21,70-40,65 %
6,42-13,82 %
Prosek
31,91
10,95
Ukupna vlaga
34,20-48,68 %
42,86
Pepeo
9,86-30,59 %
15,82
S ukupni
2,17-5,91 %
3,88
S sagorivi
1,22-3,67 %
2,65
S vezani
0,95-2,24 %
1,23
Sag.materije
31,46-46,81 %
42,76
POSTOJEA I PLANIRANA PROIZVODNJA UGLJA SA INVESTICIJAMA

Tokom 2008 godine u Republici Srpskoj je proizvedeno 4 440 627 t uglja koji je prvenstveno
iskorien kao energent u termoelektranama ili u procentima 91%. U narednih 20 godina planirano je
da se proizvodnja uglja povea za 125% ili na 10 000 000 t uglja koji e biti isporuivan na tri
termoelektrane i jednu energanu. Zbog tetnog uticaja sagorevanja uglja, za termoenergetske
komplekse Ugljevik i Gacko zapoete su aktivnosti na smanjenju emisije tetnih gasova, a termoenergetski objekti koji se budu gradili bie ekoloki prihvatljivi.
U tabeli i dijagramu su prikazane trenutna i projektovana proizvodnja uglja u Republici Srpskoj,
odnosno, dinamika eksploatacije u narednih 20 godina (prelomne godine).
Proizvodnja/projekcija uglja
Coal production/projection
Gacko
Proizvodnja
2009 god (t)
1 860 000
Proizvodnja
2030 god (t)
4 650 000
Ugljevik
1 386 000
1 750 000
Stanari
840 000
2 800 000
Miljena
600 000
Kotor Varo
200 000
Ukupno:
4 440 629
10 000 000
Rudnik
27
Proizvodnja uglja
Coal production
Dijagram proizvodnje uglja u narednih 20 godina
proizvodnja, miliona t/god
12
10
8
6
4
2
0
2009
2014
2016
2017
2018
2030
Miljevina
godine
Ostali rudnici
Ukupne investicije u sektor uglja (obnova rudarske mehanizacije, otvaranje novih kopova na
postojeim lokacijama i proirenje kapaciteta, otvaranje novih rudnika) u periodu 2010.-2030. godine
procenjuju se na oko 655 miliona KM.
Predviene investicije u rudnike
Predicted Investments in mines
RUDNIK
Ugljevik
Gacko
Stanari
Kotor Varo
NAZIV OBJEKAT A U
KOJI SE INVESTIRA
VREDNOST INVESTICIJE
x 106 KM
Eksploataciono polje
Ugljevik-istok
Mehanizacija i infrastruktura
na PK Bogutovo selo
PK Gacko i PK kamena
Ponikve
PK Raskovac i PK Ostrunja
Rudnik Kotor Varo
58
31.5
284.7
218.4
14.62
PROCENA TRITA, PROIZVODNIH I PRODAJNIH CENA UGLJA

Uvaavajui trendove razvoja ugljarske proizvodnje i ukupne trine uslove vezane za
proizvodnju, preradu i potronju uglja, dati su uporedni pokazatelji za postignute i projektovane cene:
Gacko
Ugljevik
Stanari
Miljevina
Kotor Varo
KM/t
KM/G
J
KM/t
KM/G
J
KM/t
KM/GJ
KM/
t
KM/GJ
KM/t
KM/GJ
Sadanje
cene
35,46
4,14
36,95
3,63
27,44
3,04
Cene iz
projekta
28,81
3,39
44,88
4,31
27,44
3,04
40,0
3,20
35,00
2,50
28
SCENARIJ RAZVOJA ENERGETIKE REPUBLIKE SRPSKE
Strategija razvoja energetike Republike Srpske posmatra tri scenarija razvoja u okviru kojih su
razraena dva scenarija porasta bruto domaeg proizvoda (BDP-a) do 2030. godine visoki i niski
BDP. Scenariji koji se posmatraju su:
S1 Vii rast BDP-a osnovna karakteristika ovog scenarija je brz rast bruto domaeg proizvoda
(poeljan scenario razvoja privrede), primjena klasinih tehnologija bez aktivnih mera vlasti,
S2 Vii rast BDP-a sa merama osnovna karakteristika ovog scenarija je brz rast bruto domaeg
proizvoda uz primjenu mera energetske efikasnosti i podsticanja korienja obnovljivih izvora
energije,
S3 Nii rast BDP-a osnovna karakteristika ovog scenarija je spori rast bruto domaeg proizvoda i
primjena klasinih tehnologija bez aktivnih mera vlasti.
Od tri ponuena, od strane autora je prihvaen scenario S2 kao optimalan za postojee

energetske prilike u jugoistonoj Evropi.
Osnovni generator ekonomskog rasta Republike Srpske je industrija, koja e ubrzano hvatati
korak s konkurentima na domaem i tritima u regiji. Takav dinamian razvoj omoguie
najsavremenije tehnologije novih industrijskih procesa, a rezultat toga je nekoliko puta sporiji rast
potronje energije od istodobnog ekonomskog rasta industrije. S rastom industrijske proizvodnje
ubrzano raste i teretni transport, a s viim ivotnim standardom udvostruie se i broj linih
automobila, to uprkos oekivanom osetnom poboljanju specifine potronje goriva prometnih vozila,
znai i vie od udvostruenja potronje energije u prometu.
Najveca stopa porasta finalne potronje energije u scenariju S1 bie u periodu 2010. 2015. i
2015. 2020. godine (3,2% i 3,5%). Najveu stopu porasta (tabela 7.1) imae ugalj u periodu od 2005.
2010. godine (34,1%) i gasovita goriva u periodu od 2010. 2015. godine (12,8%). Najvei udeo u
finalnoj potronji energije u scenariju S1 u 2030. godini imae tena goriva (36,0%), elektrina
energija (22,0%), gasovita goriva (20,3%) i obnovljivi izvori (17,4%).
29
Finalna potronja energije (indeks)

Final energy consumption (index)
Ugalj
Tena Goriva
Gasovita goriva
Obnovljivi izvori
Elektrina energija
Toplotna energija
Ukupno
2000
2005
2010
0.41
16.13
3.5
13.94
7.79
0.96
42.72
0.46
15.67
6.09
16.72
9.5
1.2
49.64
2
19.22
3.75
16.73
10.73
1.76
54.19
2015
PJ
1.76
22.81
6.85
16.7
12.96
2.24
63.32
2020
2025
2030
1.54
26.91
11.02
17.13
15.95
2.58
75.13
1.23
30.79
15.23
17.1
18.36
2.88
85.6
0.94
34.21
19.3
16.54
20.87
3.05
94.91
Finalna potronja energije (procenti)

Final energy consumption (percentage)
Ugalj
Tena Goriva
Gasovita goriva
Obnovljivi izvori
Elektrina energija
Toplinska energija
Ukupno
2005.-10.
2010.-15.
2015.-20.
2020.-25.
2025.-30.
34.1
4.2
-9.2
0.0
2.5
8.0
1.8
-2.5
3.5
12.8
0.0
3.9
4.9
3.2
%
-2.6
3.4
10.0
0.5
4.2
2.9
3.5
-4.4
2.7
6.7
0.0
2.9
2.3
2.6
-5.2
2.1
4.8
-0.7
2.6
1.1
2.1
Najvei porast potronje ukupno potrebne energije u scenariju S1 bie u periodu 2010. 2015.
godine (8,4%) a najmanji u periodu 2025. 2030. godine (1,2%). Na kraju posmatranog perioda tena
goriva i ugalj imae najvee udele u potronji (35,1% i 34,9%). Elektrina energija se izvozi pa zbog
toga njen udeo ima negativni predznak. Ukupno potrebna energija po energentima u scenariju S1
prikazana je na slici br.1
30
Ukupno potrebna energija

Total energy needs
ZAKLJUAK
Ugalj je najznaajni domai resurs, koji moe znaajno smanjiti aktivnosti oko uvoza energije.
Obezbeuje snabdevanje postojeih termoenergetskih objekata za njihov vek eksploatacije i posle
revitalizacije.
Postojee rezerve uglja omoguavaju izgradnju novih termoenergetskih objekata u meri u
kojoj za njihovu gradnju postoji interes (od 600 1 000 MW). Kroz dodatne analize postojeeg stanja
rezervi uglja, nihovog stepena istraenosti, kvaliteta i drugih osobina, utvrdie sa njihova bilansnost i
eksploatabilnost, u cilju to pouzdanijeg snabdevanja postojeih i buduih termoenergetskih objekata
na ugalj. Prouavanjem bitnih faktora koji utiu na proizvodnu cenu uglja, koja ima najznaajniji
uticaj na cenu dobivene energije, potrebno je cenu uglja, a time i energije dobivene iz njega,
prilagoditi cenama tih vidova energije na svetskom tritu.
31
Iz iznesenih podataka je vidljivo da e do 2030 godine gro proizvodnje uglja i dalje biti na
termoenergetskim objektima u sastavu elektroprivrede Republike Srpske. Privatni sektor e se lake
prilagoditi zahtevima trita, to je vidljivo iz projektovanih proizvodnih cena uglja.
Ograniavajui faktor korienja ugljeva, kako u Republici Srpskoj tako i u svetu, su
ograniene rezerve, negativni ekoloki uticaji, te je obavezno usavravanje tehnologija, preiavanja
produkata sagorevanja i naina sagorevanja uglja, uz rekultivaciju degradiranih povrina nastalih
eksploatacijom. Pored kvantitativnih i kvalitativnih parametara uglja, kao faktora pogodnosti za
eksploataciju, neophodno je uzeti u razmatranje i povoljnu cenu dobijanja uglja u odnosu na naftu i
gas, kao i sigurnost pri eksploataciji, naroito u rudnicima sa povrinskom eksploatacijom.
U narednih 20 godina mogue je poveanje proizvodnje uglja na ukupno 10 miliona tona
godinje sa osnovnim ciljem proizvodnje elektrine i u manjoj meri toplotne energije. Ograniavajui
faktor u razvoju sektora uglja mogu biti budue obaveze u pogledu smanjenja emisije ugljendioksida.
Zbog tetnog uticaja sagorevanja uglja, za termoenergetske komplekse Ugljevik i Gacko zapoete su
aktivnosti na smanjenju emisije tetnih gasova, a termoenergetski objekti koji se budu gradili moraju
biti ekoloki prihvatljivi.
Dobra organizacija univerziteta u Republici Srpskoj i postojanje dovoljnog broja fakulteta i
srednjih kola za osposobljavanje kadrova u energetici, predstavljaju kvalitetnu osnovu za nadopunu
postojeih nastavnih programa sadrajima za unapreenje znanja, u praenju novijih trendova i
sticanju novih znanja. Tu se prvenstveno misli na obnovljive izvore, koji postaju sve vaniji u
proizvodnji energije, te na drugo vano podruje koje je u RS u samom zaetku - podruje energetske
efikasnosti. U podruju obnovljivih izvora energije, energetske efikasnosti, istraivanja i eksploatacije
mineralnih sirovina i implementacije novih tehnologija u energetici, s obzirom na evropske direktive i
potencijale Republike Srpske, u nadolazeem periodu bie potrebno oko 1 000 visoko kolovanih
strunjaka iz odgovarajuih naunih podruja i oko 250 tehniara razliitih struka.
LITERATURA:
1. Studija energetskog sektora BiH, Moduli 1-14, Konani izvjetaj, Energetski institut Hrvoje
Poar, Hrvatska; Soluziona, panjolska; Ekonomski institut Banjaluka, BiH; Rudarski institut
Tuzla, BiH; 31. mart 2008. godine
2. Strategija razvoja elektroprivrede Republike Srpske u periodu od 1995 do 2020 godine sa
osvrtom na kontinuitet u daljoj budunosti; ukovi J. Ekologica, 5(1998), br. 1,21.
Energoprojekt-Entel DD
32
PRAVCI DUGORONE PROIZVODNJE UGLJA U

RUDNICIMA JP PEU RESAVICA
DIRECTIONS OF LONG-TERM PRODUCTION OF COAL
IN MINES JP PEU RESAVICA
Duko ukanovi
JP za PEU, Biro za projektovanje, Beograd
IZVOD
Javno preduzee za podzemnu eksploataciju uglja Resavica, u ijem sastavu se nalaze svi rudnici sa
podzemnom eksplaoatcijom uglja u republici Srbiji, je trenutno u vlasnitvu Republike Srbije.
Bilansne rezerve uglja u aktivnim rudnicima u JP PEU iznose oko 280.000.000 t uglja, a procenjuje se
da ima jo oko 235.000.000 t potencijalnih rezervi. Uvaavajui rezerve uglja i strategiju razvoja energetskog
sektora u Republici Srbiji, neophodno je planirati poveanje proizvodnje uglja u rudnicima JP PEU, a stim u
vezi i izgradnju novih termoenergetskih objekata, koji bi koristili taj ugalj.
U ovom radu dat je prikaz trenutnog stanja u rudnicima, sirovinske baze, na osnovu kojih su predloeni
dalji pravci u cilju dugoronog poveanja proizvodnje u rudnicima JP PEU.
Kljune rei: podzemna eksploatacija, rezerve, dugorona proizvodnja, ugalj
ABSTRACT
Public enterprise for underground coal exploitation Resavica, which composed of all mines with
undergound coal exploitaion in Republic of Serbia, currently is owned by Republic of Serbia 100 %.
Balance coal reserves in underground exploitation in Serbia, is about 280,000,000 t of coal in active
mines, whereas according to the assessment there are about 235,000,000 t of potential reserves. Accepting coal
reserves and development strategy of energetic sector, it is necessary to plan the increase in coal production in
mines JP PEU, and the construction of new steam power plants, which would use coal from underground
exploitation.
In this paper are given overview of current state in mines, raw material base, on the basis of which are
proposed further directions, to long-term increase in productionof coal in mines JP PEU.
Key words: underground coal exploitation, reserves, long-term, coal
UVOD
Rudnici sa podzemnom eksplaoatcijom uglja u republici Srbiji posluju u sastavu Javnog
preduzea za podzemnu eksploataciju uglja Resavica, celokupna proizvodnja uglja se obavlja u 8
rudnika sa 11 jama. Ugalj spada u kvalitetnije vrste i koristi se za iroku i industrijsku potronju.
Eksploatacija uglja obavlja se stubnim metodama, koje imaju malu produktivnost. Oprema
kojom Rudnici trenutno raspolau je veoma amortizovana i nije pouzdana, to dodatno utie na
smanjenje uinka rada, koji je i onako nizak.
Dosadanja praksa zadravanja tehnolokog procesa podzemne eksploatacije uglja na niskom
stepenu mehanizovanosti uz visoko uee fizikog rada, izosatnak investicija, vieodinja deplasirana
cena uglja i materijalna destimulacija podzemnog rudarskog rada doveli su rudnike uglja sa
podzemnom eksploatacijom u nezavidan poloaj.
33
Bilansne rezerve uglja u aktivnim rudnicima u JP PEU iznose oko 280.000.000 t uglja, a
procenjuje se da ima jo oko 235.000.000 t potencijalnih rezervi. Uvaavajui rezerve uglja i
strategiju razvoja energetskog sektora u Republici Srbiji, neophodno je planirati poveanje
proizvodnje uglja u rudnicima JP PEU, a stim u vezi i izgradnju novih termoenergetskih objekata,
koji bi koristili taj ugalj.
U ovom radu dat je prikaz trenutnog stanja u rudnicima, sirovinske baze, na osnovu kojih su
predloeni dalji pravci u cilju dugoronog poveanja proizvodnje u rudnicima JP PEU.
PRIRODNO-GEOLOKI USLOVI U RUDNICIMA JP PEU
Prirodno-geoloki uslovi koji determiniu uslove eksploatacije u aktivnim leitima uglja
karakteriu se sledeim:
Tektonski uslovi u svim leitima su sloeni sa izraenim tektonskim deformacijama ije su
posledice nepravilni oblici ogranienih eksploatacionih podruja, sa relativno kratkim duinama
otkopnih polja i estim promenama pravca pruanja i uglova pada slojeva;
Prema dubini zaleganja ugljenih slojeva, veina leita pripada grupi rudnika sa srednjom
dubinom eksploatacije (do 400 m);
Hidrogeoloki uslovi su promenljivi i radi se o malim prilivima vode u podzemne objekte,
kod ega je izuzetak leite rudnika "tavalj" sa veim prilivom vode (preko 3 m3/min);
Aktivna leita nisu izraeni nosioci metana. Neto vea metanoobilnost je u rudnicima
"Soko", "Vrka uka" i "Jarando";
U podini i krovini ugljenih slojeva dominiraju stene sa preovladavajuim ueem glinovitih
komponenti, sa niskim vrednostima mehanikih svojstava, to izaziva bujanje stena i deformaciju
podgrade izraenih rudarskih prostorija;
Kvalitet uglja se kree u irokom dijapazonu vrednosti sa ekoloki prihvatljivim sadrajem
tetnih komponenti i toplotinim vrednostima adekvatnim za primenu u industriji i irokoj potronji.
Ugljeni slojevi koji su predmet eksploatacije u aktivnim jamama, izuzev leita "Vrka uka", skloni
su samozapaljenju, a ugljena praina u odreenoj koncentraciji pokazuje opasna svojstva.
SIROVINSKA BAZA-REZERVE UGLJA
U okviru ove take dae se sirovinski potencijal u aktivnim leitima uglja koja su u fazi
eksploatacije. Prema stanju rezervi uglja na dan 31.12.2006.godine ukupne bilansne rezerve uglja u
leitima u eksploataciji iznose 279.275.400 t, a ukupne vanbilansne rezerve uglja u leitima u
eksploataciji iznose 16.803.680 t, kako je dato u tabeli 1.
Tabela 1.
Ugalj/Rudnik
Kameni ugalj
Vrka uka
Ibarski
rudnici
Kameni
ugalj
Mrki ugalj
REMBAS
Bogovina
Bilansne
rezerve (t)
A+B+C1
Vanbilansne
rezerve (t)
A+B+C1
Potencijalne
rezerve (t)
C2
2.361.230
2.632.540
350.000
1.223.980
6.000.000
1.000.000
4.993.770
1.573.980
7.000.000
12.207.330
2.058.260
540.060
1.897.190
15.000.000
1.000.000
34
Soko
Jasenovac
tavalj
Mrki ugalj
Mrkolignitski
Lubnica
Mrkolignitski
JP PEU
58.127.960
1.210.900
187.086.180
260.690.630
2.763.270
0
7.709.550
12.910.070
150.000.000
8.000.000
50.000.000
224.000.000
13.591.190
13.591.190
2.319.630
2.319.630
4.000.000
4.000.000
279.275.400
16.803.680
235.000.000
POSTOJEE STANJE U RUDNICIMA JP PEU

Prisutni prirodno-geoloki uslovi i izostanak investiranja i mehanizovanja uticali su na izbor
tehnolokih reenja eksploatacije, tako da se danas u svim aktivnim jamama primenjuju klasine
stubne metode otkopavanja, u razliitim varijantama, kod kojih su radne faze polumehanizovane, a
proizvodni efekti razliiti, uglavnom usled razliitosti uslova eksploatacije.
Stepen istraenosti i stepen upoznatosti uslova radne sredine je na veoma niskom nivou, to
umnogome oteava projektovanje i voenje tehnolokog procesa proizvodnje.
Oprema sa kojom rudnici raspolau, osim nekoliko izuzetaka, je zastarela, to je posledica
objektivnih okolnosti (predhodnih sankcija, politike cena i trenutnog nedostaka materijalnih sredstava
i sl.) ali i subjektivnih (zapostavljanje problema transporta, dopreme repromaterijala, prevoza radnika,
nedostatak koncepcije itd.). Teki uslovi rada prouzrokovani niskom mehanizovanou i materijalna
destimulacija uzrokuje stalno smanjenje jamske radne snage. Interes nove radne snage za
zapoljavanje u rudnicima je bio gotovo simbolian, do zadnje godine kada je poraslo interesovanje za
zapoljavanje u rudnicima.
Opadanje nivoa proizvodnje i niska produktivnost uglavnom je vezano za naine izrade
rudarskih prostorija, metode otkopavanja i sistem transporta. Izrada rudarskih prostorija obavlja se
klasino buako-minerskim radom. U tehnolokom procesu otkopavanja zaostajanje u primeni novih
tehnologija je jo oiglednije. U poslednjih desetak godina u jamama nije se radilo ni sa jednim
mehanizovanim otkopom i pored postojanja uslova za njihovu primenu u pojedinim leitima,
odnosno delovima leita. Poseban problem ine sistemi transporta i dopreme repromaterijala i
prevoza ljudi, koji pored zastarelosti povlae i visok broj radnika za ove poslove, a na raun drugih
tehnolokih faza.
Stanje line i kolektivne zatite u rudnicima sa podzemnom eksploatacijom uglja, takoe prate
znaajne tekoe, koje su uglavnom vezane za nedostatak deviznih finansijskih sredstava za uvoz
neophodne opreme i instrumenata. Uglavnom u svim jamama sa metanskim reimom rada postoje
instalisani sistemi za automatsku kontrolu gasno-ventilacionih parametara i glasno-govorno
sporazumevanje, a ija je funkcionalnost vezana za redovno odravanje.
PREGLED DOSADANJE PROIZVODNJE
Podzemna eksploatacija uglja u aktivnim leitima karakterie se poslednjih decenija
neprekidnim padom nivoa proizvodnje, na ta su najvei uticaj imali pored sloenih geolokih uslova,
naroito nizak stepen mehanizovanosti radnih faza tehnolokog procesa, dotrajala osnovna
sredstva, nedovoljna istraenost uslova radne sredine, nepovoljna struktura radne snage i nedovoljna
investiciona ulaganja u obnavljanje i razvoj proizvodnih kapaciteta.
Prikaz ostvarenja proizvodnje uglja po petogoditima (od 1965-1990) i po godinama (od
1991) u sada aktivnim rudnicima dat je u tabeli 2.
35
Tabela 2. Pregled ostvarene proizvodnje u rudnicima

sa podzemnom eksploatacijom uglja
Godina
Proizvodnja (t)
Godina
Proizvodnja (t)
1965
1.305.300 1970
1.476.096
1975
1.300.269 1980
1.035.924
1985
1.035.870 1990
861.571
1991
954.180 2000
623.230
1992
960.973 2001
549.159
1993
687.765 2002
540.741
1994
686.393 2003
540.658
1995
662.445 2004
534.261
1996
651.239 2005
551.960
1997
697.943 2006
491.809
1998
634.013 2007
450.800
1999
579.202 2008
513.786
2009
520.981
Iz podataka navedenih u tabeli 2. uoava se znaajan pad proizvodnje uglja iz podzemne
eksploatacije, koji su posledica vie uzroka, od kojih su najznaajniji:
pad nivoa proizvodnje uglja iz podzemne eksploatacije poinje jo 60-tih godina kada se na
raun, u to vreme "jeftine nafte", prilo stihijskom zatvaranju rudnika sa podzemnom eksploatacijom i
forsiranoj potronji nafte i naftnih derivata u industriji;
zamena uglja kao goriva u industriji, toplanama, irokoj potronji i saobraaju pre svega
tenim i gasovitim gorivima i elektrinom energijom;
ratovi u okruenju i uvoenje sankcija Srbiji. Ovaj period karakterie poetak znaajnijeg
pada proizvodnje u rudnicima sa podzemnom eksploatacijom uglja. Teki uslovi proizvodnje, koji su
bili uslovljeni deavanjima iz tog perioda, znaajno su uticali na to da metode otkopavanja, oprema,
odravanja i jo mnogo drugih inilaca uticajnih na efikasnost rada i efikasnost poslovanja, ostanu na
tadanjem nivou razvoja, zastareli i neefikasni;
izdvajanje JP PEU iz sastava JP EPS i politika cena uglja.
PRAVCI DUGORONE PROIZVODNJE UGLJA U JPPEU
Podzemnom eksploatacijom uglja, eksploatiu se visokokalorini ugljevi, koji se koriste
preteno u energetske svrhe i jednim neznatnim delom kao tehnoloka sirovina:
poluantracit, koristi se kao tehnoloka sirovina za proizvodnju aktivnog uglja, zatim
kao punilo i sirovina za proizvodnju koksa i polukoksa. Upotreba mu je jo u livakoj
industriji, u proizvodnji cementa i ciglarskoj industriji i industrijskim kotlarnicama;
kameni ugalj, koristi se preteno u industrijskim kotlarnicama, u termoelektranama
i livakoj i ciglarskoj industriji;
mrki ugalj i mrko-lignitski, koristi se u irokoj potronji (domainstva i blokkotlarnice), u industrijskim kotlarnicama, toplanama, termoelektranama, industriji cementa
i ciglarskoj industriji.
Imajui u vidu trenutno stanje i organizovanost JPPEU, neophodno je imati novi pristup.
36
U oblasti tehnike i tehnologije eksploatacije predvideti niz mera sa ijim sprovoenjem treba
da se poveaju proizvodnost i produktivnost, unapredi zatita na radu i humanizuje teki rudarski rad.
U osnovi neminovno je osavremenjavanje i modernizacija tehniolokih procesa uvoenjem nove
opreme i postupaka u pojedinim fazama eksploatacije, a to je uslov opstanka podzemne eksploatacije
uglja.
U rudnicima treba dosledno sprovesti mere usmerene ka optimizaciji osnovnih elemenata
tehniko-tehnolokog sistema i to:
-
intenziviranje proizvodnih radova po revirima, jamama i rudnicima;

osavremenjavanje tehnolokih postupaka izrade rudarskih prostorija otvaranja, razrade i
pripreme;
intenziviranje geolokih istranih radova, sa povrine i iz jame pri emu najvei obim radova
treba da se realizuje iz sopstvene operative;
mehanizovati faze rada i prilagoditi konkretnim prirodno-geolokim uslovima leita;
racionalizacija sistema transporta iskopine, prevoza ljudi, dopreme repromaterijala i opreme;
osavremenjavanje postupaka prerade i valorizacija sitnih asortimana uglja;
unapreenje sistema odravanja, opsluivanja, pripreme repromaterijala, sistema tehnike
zatite, ventilacije i odvodnjavanja, kao i drugih mera humanizacije rada ;
usavravanje organizacije rada i unapreenju sistema rukovoenja, redukciji radne snage na
optimalno potreban broj, bez glomaznih administrativnih slubi i niza sporednih delatnosti;
edukacija kvalifikacione strukture zaposlenih i unapreenje strunog znanja rukovodnog
osoblja.
Uvaavajui geoloke rezerve i teritorijalni poloaj rudnika Lubnica i rudnika Soko i

Aleksinakog leita uz poznati kvalitet uglja koji rudnici poseduju, predlae se izgradnja
termoelektrane-toplane, snage 200MW. Za realizaciju tog cilja neophodno je u rudniku Lubnica
uvesti mehanizovano otkopavanje, kako bi se postigla proizvodnja od 200.000 tona uglja godinje. U
rudniku Soko neophodno je uvesti mehanizovano otkopavanje, sa krtkim irokim elima zbog
sloenih geolokih uslova, kako bi se postigla proizvodnja od oko 300.000 tona uglja godinje. Za
realizaciju navedenog neophodno je izvriti izradu jamskih prostorija u rudniku Lubnica oko 1000
m, a u rudniku Soko oko 2500 m. U Aleksinakom leitu, neophodno je obnavljanje proizvodnje,
na nivou pre zatvaranja rudnika.
Uvaavajui geoloke rezerve i teritorijalni poloaj rudnika Rembas i rudnika Jasenovac,
uz poznati kvalitet uglja koji rudnici poseduju, predlae se da ugalj plasira u Termoelektranu MoravaSvilajnac. Za realizaciju tog cilja neophodno je u rudniku Rembas uvesti mehanizovano
otkopavanje irokim elom u jami Strmosten, kako bi se postigla proizvodnja od 300.000 tona uglja
godinje za Rembas. U rudniku Jasenovac neophodno je ustaliti proizvodnju na 70.000 tona uglja
godinje. Za realizaciju navedenog neophodno je izvriti izradu jamskih prostorija u rudniku
Rembas jama Strmosten oko 2000 m
Uvaavajui geoloke rezerve i teritorijalni poloaj rudnika tavalj, uz poznati kvalitet uglja
koji rudnik poseduje, predlae se izgradnja termoelektrane-toplane u Sjenici, snage 300 MW. Za
realizaciju navedenog neophodno je poveanje proizvodnje (uvoenje mehnizovanog otkopavanja) i
otvaranje novih proizvodnih kapaciteta
Proizvodnja uglja iz Ibarskih rudnika, moe se plasirati u buduu TE-TO Sjenica, ili u
Energetiku Kragujevac ili u TE Morava. U Ibarskim rudnicima neophodno je u saradnji sa
dravnim institucijama izvriti konzervaciju jame Jarando, a kao zamenski kapacitet otvoriti
povrinski kop Progorelica.
Za rudnike Bogovina i Vrka uka, nophodno je u saradnji sa dravnim institucijama, prei u
fazu konzerviranja jama.
37
Navedeni pristup bi omoguio da se iz rudnika JPPEU, dostigne proizvodni kapacitet na nivou

od oko 1,5 miliona tona godinje.
Pored sada aktivnih leita rudnika uglja, postoje i druga brojna leita uglja u Srbiji koja
raspolau znaajnim istraenim rezervama uglja koja se mogu aktivirati i dati doprinos reavanju
problema u snabdevanju gorivom i toplotnom energijom u industriji u pojedinim gradovima i irokoj
potronji. Leita koja se ne eksploatiu predstavljaju znaajnu sirovinsku energetsku bazu, gde se
moe razviti povean kapacitet proizvodnje, to ukazuje na potrebu da se pristupi i otvaranju novih
rudnika posebno u leitima sa veim rezervama i povoljnim prirodno-geolokim uslovima kao to su
po optoj oceni leita: Poljana, Melnica, Despotovaki basen, Kosa-Zabela, Zapadno-moravski basen,
dublji delovi u velikim lignitskim basenima (Kolubara i Kostolac-irikovac) i brojna manja leita.
Ovde takoe treba raunati i na rezerve uljnih kriljaca Aleksinakog podruja, koje se procenjuju na
oko 2.000.000.000 t.
ZAKLJUAK
Sadanje stanje u podzemnoj eksploatciji uglja uslovljeno je nizom subjektivnih i objektivnih
okolnosti. Trenutno je u rudnicima JPPEU, vidljivo smanjenje radne snage uz postepeno poveanje
proizvodnje i stavranje uslova da se u narednom periodu povea proizvodnja i produktivnost.
Neosporno je da Drava mora prii podzemnoj eksploataciji uglja, kao stratekoj privrednoj grani i
omoguiti reorganizaciju postojeih rudnika i postepeno otvaranje novih.
Takoe, neosporno je da osavremenjavanje, racionalizacija i poveanje proizvodnje u
rudnicima uglja, kao i otvaranje novih rudnika sa podzemnom eksploatacijom uglja, namee i
izgradnju novih termoenergetskih kapaciteta, emu treba teiti u narednom periodu.
LITERATURA
(1) Strategija energetskog razvoja republike Srbije do 2015. godine
(2) Nacionalna strategija privrednog razvoja do 2012. godine
(3) Ivkovi M.: Pravci tehnikog, ekonomskog, trinog i drutvenog razvoja i prestrukturiranja
rudnika uglja sa podzemnom eksploatacijom za period 2001-2006 godina; Rudarski radovi
1/2001, str. 1-12, 2001.
(4) Dragosavljevi Z., Deni M., Ivkovi M.: Strategija razvoja podzemnih rudnika uglja u
Srbiji u okviru razvoja ugljenih basena sa povrinskom; Rudarski radovi 1/2005, 2005.
(5) Stjepanovi M.: Novi izazovi i vizije rudarstva u svetu sa osvrtom na rudarstvo u Srbiji;
Rudarski radovi 2/2007, str. 47-59, 2007.
(6) Ristovi I.: Restrukturiranje i privatizacija rudnika uglja sa podzemnom eksploatacijom u
SrbijiZbornik radova I Meunarodni simpozijum Energetsko rudarstvo 07, str. 15-21,
Vrnjaka banja 2007.
(7) Projektna dokumentacija JPPEU-Biro za projektovanje i razvoj Beograd
38
KONCEPT DUGORONOG RAZVOJA POVRINSKE

EKSPLOATACIJE U KOMPANIJI RTB BOR, SRBIJA
SURFACE MINING LONG TERM DEVELOPMENT CONCEPT
IN RTB-BOR COMPANY, SERBIA
Dima Jeni, Predrag Golubovi
RTB-Bor, Bor
IZVOD
Kompanija RTB-Bor iz Bora, Srbija, se ve preko sto godina bavi otkopavanjem rude i proizvodnjom
bakra u razliitim drutveno-politikim, ekonomskim i privrednim uslovima u zemlji. Pri novonastalim uslovima
na tritu metala, nametnula se sama po sebi potreba za izradom nove strategije poslovanja koja mora biti
usklaena sa nametnutim uslovima trinog poslovanja u ambijentu globalne ekonomske krize. Strateki razvoj
RTB- Bor u oblasti otkopavanja i proizvodnje bakra bazirae se na masovnoj eksploataciji rude bakra
povrinskim nainom otkopavanja na kopovima u Boru i to: Veliki Krivelj, Kraku Bugaresku ( leita Cerovo1 i
Cerovo 2), Cerovo primarno i na kopovima u rudniku bakra Majdanpek ( Juni i Severni revir ). Pomenuta
leita, zajedno sa izgradnjom nove topionice u Boru, kapaciteta oko 55000 do 60000 t katodnog bakra, treba da
funkcioniu kao jedna celina novog transformisanog preduzea, saglasno funkcionalnoj organizacionoj emi
poznatih svetskih kompanija, gde je kontrola kompletnog lanca proizvodnje dovedena do racionalnosti.
ABSTRACT
The main occupation of the mining and smelting company of RTB-Bor, in Bor, Serbia, is copper ore
excavation and production of copper concentrate, although those activities have been almost stopped in past due
to the political and economic situation of that time in Serbia. By the new conditions in the metal market today,
the need for different business strategy arised, so the new long term development concept for the company of
RTB-Bor was created. Strategic developement of RTB-Bor company in the field of the copper ore excavation
and production of the copper concentrate will be based on massive surface exploitation of the town of Bor`s
open pits: Veliki Krivelj, Kraku Bugaresku ( ore deposits Cerovo 1 and Cerovo 2), Cerovo primary and open
pit Majdanpek (Southern and Northern shaft ). Above mentioned open pits, along with new built autogenous
smeltery in Bor with 55.000-60.000 t of cathode copper capacity, should function like unique entity of the new
transformed company, in accordance with organisational schemes of world wide well known companies, where
the control of complete production chain is brought to optimal racionality.
UVOD
Strateki razvoj RTB-a Bor u oblasti otkopavanja rude i proizvodnje bakra u narednih 20
godina, bazirae se na masovnoj eksploataciji povrinskim nainom otkopavanja na kopovima u Boru
i to: Veliki Krivelj, Kraku Bugaresku ( leita Cerovo 1 i Cerovo 2), Cerovo primarno i na kopovima
u rudniku bakra Majdanpek ( Juni i Severni revir ).
Pomenuta leita, zajedno sa izgradnjom nove topionice u Boru, kapaciteta oko 55000 do
60000 t katodnog bakra, treba da funkcioniu kao jedna celina novog transformisanog preduzea, koje
e funkcionisati kao jedno preduzee saglasno funkcionalnoj organizacionoj emi poznatih svetskih
kompanija, ija je kontrola kompletnog lanca proizvodnje dovedena do optimalne racionalnosti.
I POTENCIJALNI MINERALNI RESURSI PROIZVODNJE RTB-a BOR
Osnovni inioci stratekog razvoja, oigledno treba da predstavljaju oni resursi koji
obezbedjuju osnovu za realno planiranje a to su: overene rudne rezerve, dokazana tehnologija,
profitabilna proizvodnja i obezbedjena investiciona sredstva.
39
Kompanija RTB Bor e svoju proizvodnju, u periodu srednjoronog i dugoronog razvoja,

bazirati na sadanjim aktivnim rudnicima sa povrinskom eksploatacijom, Veliki Krivelj i Majdanpek
kao i na rudnicima u kompleksu Cerovo koji su u planu za ponovno pokretanje proizvodnje ( Cerovo
1) i za otvaranje ( Cerovo 2 i Cerovo primarno ). Leita Cerovo 1 i Cerovo 2 obuhvaeni su celinom
pod nazivom leite Kraku Bugaresku.
Eksploataciono polje Rudnika bakra Bor sa navedenim lokalitetima i prostornim
ogranienjima dato je na slici 1.
Slika 1. - Eksploataciono polje Rudnika bakra Bor
40
Preradom rude sa povrinskog kopa Veliki Krivelj u kombinaciji sa kopovima u leitu Kraku
Bugarsku ( Cerovo 1 i Cerovo 2 ) i u leitu Cerovo primarno, tokom razmotrenog perioda od 10-20
godina moe da se dostigne godinji kapacitet u flotaciji Veliki Krivelj od 15,510 6 t rude sa
odlaganjem flotacijske jalovine u jalovite Veliki Krivelj.
Sva dalja prerada rude odvijae se u flotaciji Veliki Krivelj, a odlaganje u flotacijskom
jalovitu Veliki Krivelj.
Sa aspekta razvoja rudarstva i odrivog razvoja, odnosno ouvanja ivotne sredine, flotacijsko
jalovite Veliki Krivelj pobudjuje znaajnu panju i u narednom periodu treba da bude predmet
razmatranja o promeni tehnologije odlaganja. Oksidne rude bakra iz leita Kraku Bugaresku treba
planski odlagati i primeniti hemijske metode dobijanja bakra. Uz maksimalnu zatitu ivotne sredine
moe se dobiti oko 3000 t Cu godinje.
Rudnik bakra Majdanpek poseduje dva aktivna povrinska kopa u leitima Juni i Severni
Revir. Ostvaruju se izuzetno mali proizvodni kapaciteti, u odnosu na potencijalnost mineralnih
sirovina baze, zbog nedostka opreme, problema sa odvodnjavanjem i neispravnih transportnih sistema
za rudu i jalovinu.
Nakon izrade detaljne strategije razvoja ovog rudnika moe se pouzdanije govoriti o
profitabilnosti ovog rudnika. Na osnovu dosadanjih razmatranja, kapacitet prerade u ovom rudniku
moe biti 48106 t rude godinje.
U ovoj strategiji razvoja nije obradjivati leite Borska reka , koje e se eksploatisati
podzemnom eksploatacijom. Leite je na velikoj dubini, iziskuje velika investiciona ulaganja za
pripremne radove, razradu, odvodnjavanje i provetravanje. Kada se bude definitivno utvrdila metoda
otkopavanja, proizvodnja iz Borske reke e dopuniti ukupni bilans metala kompanije RTB Bor.
Uradjen je i overen Elaborat o rudnim rezervama leita Borske reke i one iznose
319.969,179 t rude u konturi 0,3% Cu sa prosenim sadrajem od 0,50%Cu. Leite e u perspektivi
predstavljati znaajan resurs za dobijanje bakra za kompaniju RTB - Bor.
II OVERENI RESURSI BAKARNE RUDE U RTB BOR
RUDNO LEITE VELIKI KRIVELJ
U narednim tabelama, dat je prikaz rezervi sa stanjem terena na dan 01.01.2007. godine za
leite bakra Veliki Krivelj.
TABELA 1 - Tabelarni prikaz bilansnih geolokih rudnih leita bakra Veliki Krivelj u konturi
graninog sadraja 0.2% Cu na dan 01.01.2007 godine ( do nivoa K40 m)
KATE RUDA
G.
VLAN H2O
REZE
A
(%)
RVI
(t)
A
84 208
476
3.0
271 638
184
3.0
C1
101 313
398
3.0
UKUP 457 158

NO
058
3.0
RUDA
SUVA
(t)
Cu
(%)
Cu
(t)
Au
Ag
Au
(gr/
(gr/t
(kg)
t)
)
Ag
(kg)
S
(%)
S (t)
81 680 282 0.344
280
684
0.07 5 718 0.4
32
672
3.96
7
3 240
257
18
444
0.4
105
396
5.30
5
13 978
093
0.07 6 879 0.4
39
310
6.96
8
6 847
732
31
041
177
378
5.24
0
23 243
460
263 489
038
0.353 930 116 0.07
98 273 996 0.282

443 443
316
0.336
277
133
1 487
933
41
0.07
0.4
Slika 2. Eksploataciono polje Rudnika bakra V.Krivelj
42
RUDNO LEITE KRAKU BUGARESKU

Cerovo Kraku Bugarsku podrazumeva leita Cerovo Cementaciju 1 i Cerovo Cementaciju 2.
U tabeli 2 su prikazane bilansne rezerve rudnog polja Kraku Bugaresku.
TABELA 2 - Bilansne rezerve rudnog polja Kraku Bugaresku
RUDN
SRE
SRE
KOLI
O
KA
D.
D. KOLI
KOL.
.
TELO T.
SAD
SAD
.
RUDE
BAK
SEG RE
R
R BAK
(t)
RA
MEN Z.
Cu(%
Cu RA (t)
(t)
T
)
(%)
SRE
SR.
SR.
D. KOLI SA
SA KOL.
SAD
.
D.
D.
Ag
R.
((Au
S
Ag (kg)
Au
(kg)
(g/t)
(g/t)
(%)
S
(t)
CER
OVO1
17.242.
1.31 22.69
3.23
0.291 50210 0.023 3.955
0,100 1 ,723
558.366
751
6
0
8
CER
OVO
2
28.557.
91.14
1.12 32.13
0,319
0.025 7.167
378
3
5
2
0,74
2,119
2.99
865.131
8
45.800.
141.3
11.12 1.19 54.82
0,309
0.024
129
53
1
7
2
0,84
0,084
3.08 1.414.4
8
97
UKUPNO B
RUDNO LEITE CEROVO PRIMARNO

Planirani kapacitet 5106 t godinje, sa faznom flotacijskom preradom rude na lokalitetu
Cerovo primarno drobljenje, mlevenje, kondiciranje, hidrotransport pulpe do flotacije Veliki Krivelj,
flotiranje u flotaciji Veliki Krivelj i odlaganje flotacijske jalovine na flotacijskom jalovitu Veliki
Krivelj.
TABELA 3 - Bilansne rezerve leita bakra Cerovo u konturi graninog
sadraja 0,2% Cu
Kategorija
Ruda (t)
Bakar (t)
Ag (kg)
Au ( kg)
S(t)
B kategorija
102.396.289
351.184
105.433,7
155.841,6
4.244.877
C1 kategorija
47.742.028
140.952
40.375,3
4.393,1
1.854.934
B+C1
150.138.317
492.136
145.809
20.234,7
6.099.811
43
Slika 3. Eksploataciono polje rudnika bakra Cerovo
44
RUDNO LEITE JUNI REVIR

U tabeli 6 dat je pregled rudnih rezervi sa koliinom metala.
TABELA 6 - Bilansne rezerve leita Juni revir- Madanpeku konturi graninog
sadraja 0,2% Cu
Kategorija
Ruda (t)
Bakar (t)
Ag (kg)
Au ( kg)
S(t)
A kategorija
82.576.199
348.425,6
136.518,7
B kategorija
38.254.540
133.926,8
52.000,7
12.720,7
424.426
C1 kategorija
125.252.049
399.551,6
17.708,0
2.646,7
1.711.734
A+B+C1
246.082.788
881.904
46.653,6
15.367,4
3.102.988
966.828
EKSPLOATACIONE RUDNE REZERVE

TABELA 7 Eksploatacione rudne rezerve
Leite
Ruda ( t)
Cu ( t )
Veliki Krivelj
163 878 810
511 849,70
Kraku Bugaresku
24 826 054
72 243,81
Cerovo primarno
88 749 963
319 669
Juni revir
92 720.000
359.753,00
UKUPNO:
370.172.827
943.846,51
III REALNO MOGUI KAPACITETI U SREDNJORONIM

PLANOVIMA U FUNKCIJI ODRIVOG RAZVOJA
DUGORONIM
Kapaciteti i dinamika razvoja rude i bakra u koncentratu dati su u tabeli 8 za Rudnik bakra
Bor a u tabeli br. 9 za rudnik bakra Majdanpek, kao i na dijagramima od 1-6.
45

TABELA 8 - PLANIRANA DINAMIKA PROIZVODNJE U RUDNICIMA BAKRA BOR
Godina proizvodnje >>>
Rudnik
bakra
Veliki
Krivelj
Rudnik
bakra
Cerovo
leite
Kraku
Bugaresku
Rudnik
bakra
Cerovo
leite
Cerovo
primarno
Godinji
kapacitet u
milionoma
tona
vlane
rude pri
sadraju
bakra
0,30%
106
[ t/god ]
Godinji
kapacitet
bakra u
koncentrat
u
[ t/god. ]
Godinji
kapacitet u
milionoma
tona
vlane
rude pri
sadraju
bakra
0,30%
106
[ t/god ]
Godinji
kapacitet
bakra u
koncentrat
u
[ t/god. ]
Godinji
kapacitet u
milionoma
tona
vlane
rude pri
sadraju
bakra
0,35%
106
[ t/god ]
Godinji
kapacitet
bakra u
koncentrat
u
[ t/god. ]
2010.
2011.
2012.
2013.
2014.
2015.
2016.
2017.
2018.
2019.
2020.
2021.
2022.
2023.
2024.
2025.
2026.
2027.
2028.
2029.
2030.
2031.
2032.
2033.
8,5
8,5
8,5
8,5
10,5
10,5
10,5
10,5
10,5
10,5
10,5
10,5
10,5
10,5
10,5
10,5
10,5
10,5
10,5
10,5
10,5
10,5
10,5
10,5
160
(244)
2100
0
2100
0
2100
0
2100
0
2600
0
2600
0
2600
0
2600
0
2600
0
2600
0
2600
0
2600
0
2600
0
2600
0
2600
0
2600
0
26000
26000
26000
26000
26000
26000
26000
26000
396000
(604000)
2,5
2,5
2,5
2,5
2,5
2,5
2,5
2,5
2,5
22,5
6000
6000
6000
6000
6000
6000
6000
6000
6000
54000
2,5
2,5
2,5
2,5
2,5
5,0
5,0
5,0
5,0
5,0
5,0
5,0
5,0
5,0
5,0
5,0
5,0
5,0
5,0
5,0
87,5
7000
7000
7000
7000
7000
1400
0
1400
0
1400
0
1400
0
1400
0
1400
0
1400
0
14000
14000
14000
14000
14000
14000
14000
14000
245000
46
UKUPN
O

Ukupna godinja
proizvodnja vlane rude
u milionima tona
106
[ t/god ]
Ukupna proizvodnja
bakra u koncentratu
[ t/god. ]
11,0
11,0
11,0
11,0
15,5
15,5
15,5
15,5
15,5
15,5
15,5
15,5
15,5
15,5
15,5
15,5
5,0
(15,5)
5,0
(15,5)
5,0
(15,5)
5,0
(15,5)
5,0
(15,5)
5,0
(15,5)
5,0
(15,5)
5,0
(15,5)
270
(354)
2700
0
2700
0
2700
0
2700
0
3900
0
3900
0
3900
0
3900
0
3900
0
4000
0
4000
0
4000
0
4000
0
4000
0
4000
0
4000
0
14000
(40000
)
14000
(40000
)
14000
(40000
)
14000
(40000
)
14000
(40000
)
14000
(40000
)
14000
(40000
)
14000
(40000
)
695000
(903000)
2030.
2031.
2032.
2033.
TABELA 9 - PLANIRANA DINAMIKA PROIZVODNJE U RUDNIKU BAKRA MAJDANPEK I UKUPNA PROIZVODNJA U RUDNICIMA BAKRA BOR I RUDNIKU BAKRA MAJDANPEK
Godina proizvodnje >>> 2010.
Godinji
kapacitet u
milionoma
tona
vlane
rude pri
sadraju
Rudnik
bakra
bakra
0,30%
Majdanpe
106
k
[ t/god ]
Godinji
kapacitet
bakra u
koncentrat
u
[ t/god. ]
Rudnici bakra Bor
ukupna godinja
u milionima tona
106
[ t/god ]
Rudnici bakra Bor
ukupna proizvodnja
bakra u koncentratu
[ t/god. ]
Ukupna godinja
u milionima tona
106
[ t/god ]
Ukupna proizvodnja
bakra u koncentratu
[ t/god. ]
2011.
2012.
2013.
2014.
2015.
2016.
2017.
2018.
2019.
2020.
2021.
2022.
2023.
2024.
2025.
2026.
2027.
2028.
1,5
3,2
3,2
3,2
5,0
5,0
5,0
5,0
5,0
5,5
5,5
5,5
5,5
5,5
5,5
4000
9000
9000
9000
1550
0
1550
0
1550
0
1550
0
1550
0
2050
0
2050
0
2050
0
2050
0
2050
0
11,0
11,0
11,0
11,0
15,5
15,5
15,5
15,5
15,5
15,5
15,5
15,5
15,5
2700
0
2700
0
2700
0
2700
0
3900
0
3900
0
3900
0
3900
0
3900
0
4000
0
4000
0
4000
0
12,5
14,2
14,2
14,2
20,5
20,5
20,5
20,5
20,5
21,0
21,0
3100
0
3600
0
3600
0
3600
0
5450
0
5450
0
5450
0
5450
0
5450
0
6050
0
6050
0
5,5
5,5
5,5
5,5
91,1
2050
0
2050
0
20500
20500
20500
313500
15,5
15,5
15,5
5,0
(15,5)
5,0
(15,5)
5,0
(15,5)
5,0
(15,5)
5,0
(15,5)
5,0
(15,5)
5,0
(15,5)
5,0
(15,5)
270
(354)
4000
0
4000
0
4000
0
4000
0
14000
(40000
)
14000
(40000
)
14000
(40000
)
14000
(40000
)
14000
(40000
)
14000
(40000
)
14000
(40000
)
14000
(40000
)
695000
(903000)
21,0
21,0
21,0
21,0
21,0
5,0
(21,0)
5,0
(21,0)
5,0
(21,0)
5,0
(21,0)
5,0
(21,0)
5,0
(21,0)
5,0
(21,0)
5,0
(21,0)
361
(445)
6050
0
6050
0
6050
0
6050
0
6050
0
34500
(60500
)
34500
(60500
)
34500
(60500
)
14000
(40000
)
14000
(40000
)
14000
(40000
)
14000
(40000
)
14000
(40000
)
1008500
(1216500
)
47
2029.
UKUPN
O
48
49
50
IV INVESTICIONA ULAGANJA
U tabeli 10 prikazana je dinamika procenjenih investicionih ulaganja. Procena investicionih
ulaganja izvrena je na osnovu postojee projektne dokumentacije i uvida u postojee stanje
opreme i objekata na terenu.
TABELA 10 Dinamika investicionih ulaganja ( u USD )
RUDNIK
VRSTA
ULAGANJA
2010 2013
2014 2028
mehanizacija za
kop
30.000.000
10.000.000
flotacija
10.000.000
10.000.000
Veliki Krivelj
flotacijsko
jalovita
5.000.000
mehanizacija za
kopove
Cerovo
Kraku
Bugaresku
Cerovoprimarno
15.000.000
7.400.000
10.000.000
eksproprijacija
2.000.000
mehanizacija za
kop
15.000.000
15.000.000
mehanizacija za
kop
21.700.000
15.800.000
drobljenje i
flotacija
10.000.000
17.000.000
118.700.000
75.200.000
flotacija i
hidrotransport
Rudnik
bakra Majdanpek
UKUPNO
193.900.000
51
V ZAKLJUAK
Ovim referatom prikazani su potencijali kompanije RTB-Bor i osnovna koncepcija dugoronog
razvoja ove rudarske kompanije. Evidentno je da uz pravilno koncipiranu dinamiku investicionih
ulaganja ova kompanija moe jo relativno dugo biti konkurentna na tritu obojenih i plemenitih metala.
Od esencijalnog je znaaja pridravanje principa minimalnih trokova proizvodnje i implementacije
savremenih reenja u svim aspektima tehnolokog procesa.
52
MODEL UPRAVLJANJA ZALIHAMA UGLJA

THE MODEL OF COAL PRODUCTION INVENTORY
MANAGEMENT
Omer Musi1, Ramiz Vugdali2, Sead Rei
1 - Univerzitet u Tuzli, Rudarsko-geoloko-graevinski fakultet u Tuzli; 2 - Prirodno matematiki fakultet u Tuzli
REZIME
Sve su vei zahtjevi u rudarskoj nauci, da se tehniki problemi kao to su: optimalno planiranje
investicionih ulaganja, optimalan izbor lokacije prostorija otvaranja, dinamika pripreme otkopnog polja, upravljanje
proizvedenim zalihama uglja, optimalan nain ostvarivanja dobiti i dr., rjeavaju u ukviru multidisciplinarnih nauka.
U ovom radu dat je model upravljanja zalihama uglja koji je rijeen preko operacionih istraivanja, tj. diferencijalnog
rauna, sa optimalnom proizvodnjom i deponovanjem uglja i ostvarenim mininimalnim trokovima i maksimalnom
dobiti .
Kljune rijei: proizvodnja, zalihe, trokovi, dobit, model.
SUMMARY
There are more and more requests in mining science to solve technical problems in frames of
multidisciplinary sciences, such as optimal investments planning, optimal choice of locations for openings, dynamics
of fields excavation preparation, coal production inventory management, optimal ways of gaining profit, etc. The
model of coal production inventory management, which is given in this work, is solved through operational
researches, i.e. differentials calculation, with optimal production and coal depot, and realized minimal expenses with
maximum profit.
Key words: production, inventories, expenses, profit, model.
1. UVOD
Operaciona istraivanja su jedna od obasti primijenjene matematike, a ujedno i multidisciplinarna
nauka, iji poetak i razvoj datira od etrdesetih godina XX stoljea. Cilj te nauke je odreivanje
optimalne organizacije tehniko-tehnolokih procesa, tj. planiranje tehnolokih operacija u proizvodnom
procesu.
Sutina matematikog model upravljanja zalihama uglja sa konstantnom potranjom je u tome da
treba organizovati proizvodnju uglja u ciklusima, tako da funkcija F(x) u ukupnim trokovima rudnika ima
minimalnu vrijednost. S matematikog stanovita gledano, tu primjenjujemo diferencijalni raun, tj. izvod
funkcije. Naime, funkcija e imati minimalnu vrijednost za onu vrijednost od x, za koju je prvi izvod
funkcije jednak nuli, a drugi izvod funkcije vei od nule.
Dakle, mora vrijediti: FI(x)=0, FII(x)>0
U modelu, varijabla x predstavlja maksimalnu vrijednost koliine zaliha uglja na depou.
Cilj rada je matematikim modelom odrediti optimalni plan proizvodnje i deponovanja uglja sa
ostvarenim minimalnim trokovima i maksimalnom dobiti.
53
2. MATEMATIKI MODEL
KONSTANTNOM POTRANJOM
UPRAVLJANJA
ZALIHAMA
UGLJA
SA
Ovaj model sadri poznate veliine (parametre) i nepoznate veliine (varijable). Poznate veliine
su: Cotrokovi proizvodnje po jedinici proizvoda, C1-trokovi uvanja i skladitenja jedinice proizvoda,
po jednom danu, C-fiksni trokovi organizovanja jednog proizvodnog ciklusa, T-ukupni posmatrani
vremenski period, najee 1 godina, p-koliina proizvedene robe u jednom danu,
q-konstantna koliina prodate (potraivane) robe u jednom danu.
Nepoznate veliine (varijable), tj. veliine modela koje treba odrediti, su: x-maksimalna koliina
zaliha u jednom ciklusu, y-koliina proizvedene robe u jednom ciklusu, n-broj ciklusa, t-vrijeme trajanja
jednog ciklusa, t1-vrijeme trajanja proizvodnje, t2-vrijeme troenja zaliha, bez zanavljanja. Tehnikotehnoloki proces treba organizovati u ciklusima koji se periodino ponavljaju, prema sljedeem grafiku
(slika 1.).
koliina
zaliha (x)
t1
t2
t1
t2
t1
t2
...
...
T n t
t1
t2
broj
dana (t)
slika 1.
Sa grafika vidimo da je sa x oznaena maksimalna vrijednost zaliha u jednom ciklusu, u

vremenskom periodu t1 se vri proizvodnja uglja, a u vremenskom periodu t2 se prekida sa proizvodnjom.
Meutim, prodaja uglja je kontinuirana. Srednja vrijednost zaliha u vremenskom periodu t=t1+t2
iznosi
, te su trokovi odravanja zaliha u jednom ciklusu jednaki:
Poto je prirataj zaliha u odreenom periodu srazmjeran razlici izmeu proizvodnje i potronje u
tom periodu, to je:
odnosno,
Kako se u toku vremena t2 zalihe troe bez zanavljanja, moemo rei da je:
, odnosno,
Prema tome, trokove odravanja zaliha u jednom ciklusu moemo predstaviti obrascem:
Ako se ovim trokovima dodaju fiksni trokovi organizovanja jednog proizvodnog ciklusa i
trokovi po jedinici proizvoda, dobie se trokovi obezbjeenja snadbijevanja u jednom ciklusu:
54
Kako u jednom ciklusu treba proizvoditi y=pt1, i
to se moe pisati da je:
a ukupni trokovi u jednom ciklusu su:
odnosno,
Ukupni godinji trokovi mogu se izraziti sljedeom relacijom:
gdje je n broj proizvodnih ciklusa definisan sljedeim izrazom:
Smjenom vrijednosti za n u izrazu za F(x) dobija se konani izraz za funkciju ukupnih trokova:
=
Optimalni obim zaliha x*, za koje se obezbjeuju minimalni godinji trokovi snadbijevanja,
odreuje se iz uslova minimuma funkcije F(x):
55
Kako je:
izjednaavanje ovog izvoda sa nulom dobija se da je:
Da bi ovako odreena vrijednost x* predstavljala vrijednost zaliha za koje su ukupni trokovi

snadbijevanja minimalni potrebno je da bude zadovoljen uslov:
Ovaj uslov je u vanosti za p q.

Optimalni broj ciklusa proizvodnje u toku godine definisan je izrazom:
Kako -broj ciklusa proizvodnje, izraunat posljednjom formulom, nee uvijek biti prirodan broj,
uvodimo novu veliinu
gdje
oznaava najvei cijeli broj koji nije vei od , prema tome ta u stvarnosti vie
odgovara. Tada moramo veliinu p, u skladu sa predhodno reenim korigovati tako da iz relacije
slijedi da je
Za tu vrijednost veliine p je
56
Optimalno vrijeme trajanja ciklusa proizvodnje je:
Optimalno vrijeme trajanja proizvodnje je definisano sljedeim izrazom:
a optimalno vrijeme troenja zaliha bez zanavljanja je:
Optimalni obim proizvodnje u toku jednog ciklusa utvruje se na osnovu izraza:
Optimalni obim proizvodnje u toku jedne godine utvruje se na osnovu izraza:
57
3. PRIMJENA MODELA UPRAVLJANJA ZALIHAMA UGLJA

Poslije izloenog teorijskog prikaza, predstavljamo primjenu modela upravljanja zalihama uglja
na uoptenom primjeru rudnika A.
Primjer: Rudnik A tritu dnevno isporuuje 1300 tona komercijalnog uglja. Uslijed nestabilnog
trita, mogueg zastoja tehniko-tehnolokog procesa, rudnik treba da obezbijedi odreene koliine
zaliha uglja koje e deponovati u svom industrijskom krugu. Uspostavljanjem stabilnog trita,
otklanjanjem zastoja i modernizacijom tehniko-tehnolokog procesa dobijanja uglja, rudnik bi mogao
dnevno isporuiti 1600 do 1800 tona komercijalnog uglja. Trokovi tehniko-tehnolokog procesa su:
trokovi proizvodnje komercijalnog uglja su 83,24 KM/toni ili 42,68 eura/toni, trokovi uvanja i
skladitenja uglja su 2,5 KM/toni ili 1,28 eura/toni na dan, fiksni trokovi organizovanja jednog
proizvodnog ciklusa (t1 i t2) su 64000 KM ili 32 820,5 eura. Organizovati i planirati proizvodnju, prodaju
i skladitenje zaliha uglja, u toku jedne godine, tj. 358 radnih dana. Srednja prodajna cijena komercijalnog
uglja iznosi 120,00 KM/toni ili 61,54 eura/toni. Matematikim modelom odrediti optimalni plan
proizvodnje i deponovanja zaliha uglja, tako da ukupni trokovi rudnika budu minimalni. Takoe, grafiki
prikazati i objasniti rezultate i odrediti godinju dobit rudnika. Poznate veliine su: C o=83,24 KM/t,
C1=2,5 KM/t/dan, C=64000 KM, T= 358 radnih dana, p=1600 do 1800 t/dan (poetna vrijednost), q=1300
t/dan. Treba odrediti varijable x, y, n, t, t1, t2:
Izraunajmo .
Vrijedi
Kako broj ciklusa treba da bude prirodan broj uvodimo da je broj ciklusa proizvodnje
ciklusa.
Organizacija proizvodnje se obavlja u 25 ciklusa. U skladu s tim korigovana vrijednost veliine p
je:
.
Optimalne vrijednosti tih varijabli, oznaene sa *, su:
58
4. REZULTATI ISTRAIVANJA
U ukupnom vremenskom periodu od T=358 radnih dana, treba organizovati
25 proizvodna
*
ciklusa, pri emu svaki ciklus traje t =14,32 radnih dana (114,5 radnih sati). Pri tome se u vremenskom
periodu t1*=11,57 radna dana (92,5 radnih sati) proizvodi i prodaje ugalj, a u periodu t 2*=2,75 radna dana
(22 radna sata) prekida se eksploatacija i vri prodaja zaliha uglja.
Optimalna koliina zaliha je x*=3575,4 tona uglja, tako da treba u industrijskom krugu obezbijediti
depo za proizvedene zalihe uglja, a obim proizvodnje uglja u jednom ciklusu je y*=18616,09 tona uglja,
to je prikazano na slici 2. (grafiko kretanje zaliha).
59
X=3575,40 tona
koliina
zaliha (x)
11,57 14,32
25,89 28,64 37,46 42,96
343,68
355,25 358
slika 2.
358
radnih
dana(t)
Vidimo da koliina zaliha x, linearno zavisi od broja radnih dana t. Koristimo analitiki izraz
(formulu) za jednainu prave kroz dvije poznate take (t1,x1) i (t2,x2). Prava kroz te dvije take je:
Konkretno, prava kroz take (0,0) i (11,57;3575,4) je:
Dobili smo formulu za izraunavanje zaliha uglja 0. do 11,57. radnog dana. Npr. u 3. radnom danu
koliina zaliha uglja je: x=309,02 3 = 927,06 tona.
Prava kroz taku (11,57;3575,4) i (14,32;0) je:
x 3575,4
0 3575,4
t 11,57 , tj
14,32 11,57
Dobili smo formulu za izraunavanje zaliha uglja od 11,57. do 14,32. radnog dana. Npr. u 13.
radnom danu koliina zaliha uglja je:
Funkcija x(t) je periodina, sa osnovnim periodom t*=14,32 radnih dana. Zato za dobijanje
formula u drugom ciklusu umjesto t treba pisati t-14,32 u treem ciklusu umjesto t treba pisati t-28,64, itd.
U i-tom ciklusu umjesto t treba pisati; t-(i-1)14,32 gdje i
, slika 3.
60
X*=3575,4 tona
X=18618,08-1300,14(t-14,32)
koliina
X=18618,08-1300,14(t-28,64)
zaliha X=18618,08-1300,14 t
0
X=143,18 t
11,57
14,32
25,89
28.64
33,94
42,96
358 radnih dana(t)
X=309,02 (t-14,32) t X=309,02(t-28,6)
slika 3.
U vremenskom periodu od 358 radnih dana, sa organizovanih 25 radnih ciklusa i obimom
proizvodnje od 18616,09 tona, imamo godinju proizvodnju 465402,25 tona uglja, tj.
Sa srednjom prodajnom cijena uglja od 120 KM/t ili 61,54 eura i godinjom proizvodnjom od
465402,25 t, ostvarujemo prihod rudnika:
Ukupni godinji trokovi proizvodnje i deponovanja zaliha uglja su:
Godinja dobit rudnika iznosi:
55848270 40340015,46 15508214,54 KM , ili 7952932,3 eura.
61
5. ZAKLJUAK
Dobiveni rezultati, pokazuju efikasnost i opravdanost primjene i koritenja teoretski postavljenog
modela upravljanja zalihama. Ovakav pristup rjeavanja zadataka, tj. primjena multidisciplinarnih nauka,
u ovom sluaju primijenjene matematike, omoguava kvalitetnije organizovanje i voenje tehnikotehnolokih procesa u rudnicima.
LITERATURA
1.GENI, B. Tehnoloki procesi podzemne eksploatacije slojevitih leita, otvaranje, priprema i
metode otkopavanja , Beograd, 1972
2. LETI, D. Operaciona istraivanja. Novi Sad: Univerzitet u Novom Sadu, 2001
3. MUSI, O. Istraivanje proizvodno-tehnikih uslova pri izboru uskoelnih metoda otkopavanja
za
debele slojeve uglja. Doktorska disertacija, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2005
4. MUSI, O., AHMETOVI, ., SLIJEPEVI, S. Dinamika pripreme otkopnog polja.Naunostruni asopis Rudarstvo 21-22, Tuzla 2001
5. PETRI, J., ARENAC, L., KOJI, Z. Operaciona istraivanja, zbirka rijeenih zadataka,
Beograd,
1978
6. PETRI, J. Operaciona istraivanja, Beograd, 1979.
7. VUGDALI, R., REI, S., MUSI, O. Operaciona istraivanja, Tuzla, 2010
62
ULJNI KRILJCI KAO ENERGETSKA SIROVINA SRBIJE ZA

DOBIJANJE SINTETIKE NAFTE
OIL SHALES AS ENERGY RAW MATERIAL OF SERBIAFOR
OBTAINING SYNTHETIC OIL
Miroslav Ignjatovi1, Radmilo Rajkovi1, Dragan Milanovi1, Miroslava Maksimovi1,
Daniela Uroevi1, Dragan Ignjatovi1, Dejan Miti1
1
Institut za Rudarsvo i Metalurgiju; Zeleni bulevar 33 Bor
Izvod:
Na svetskom tritu energenata dolo je do poremeaja i posebno visoke cene energenata to diktira potrebu
svestranog sagledavanja tehnikih, tehnolokih i ekonomskih parametara dobijanja sintetike nafte iz uljnih
kriljaca.U dananje vreme ukazuje se potreba da se maksimalno iskoriste vlastiti raspoloivi energetski resursi u
okviru kojih znaajno mesto zauzimaju alternativni izvori energije (uljni kriljci). Ocenie se potencijalnost
istraivanog podruja i izdvajanje prostora za dalja istraivanja. Nakon izvrene ocene potencijalnosti izvrilo bi se
projektovanje istranih radova sa ciljem dobijanja preliminarnih podataka o geolokoj grai, uslovima zaleganja i
kvalitetu uljnih kriljaca. Sve izraenija potreba za energetskim sirovinama u svetu i naoj zemlji, dovela je do
intenzivnijih istraivanja za iznalaenjem novih izvora energije. Ako se uzme u obzir, da se iz godine u godinu,
poveava potronja prirodnih energetskih potencijala (ugalj, nafta, gas), budua istraivanja su opravdano usmerena
u cilju mogueg korienja uljnih kriljaca, kao jedan od vanih izvora u proizvodnji sintetike nafte.
Ukoliko tehnoloki postupak dobijanja sintetike nafte iz uljnih kriljaca bude na tom nivou da je
ekonomski isplativ, moemo govoriti o zadovoljavajuem potencijalu. Kroz ova istraivanja jasno se eli prikazati
kontekst i koncept budueg rada na dobijanju sintetike nafte iz uljnih kriljaca uz jasnu prezentaciju njegove
programske i sadrajne celine. Pored toga, cilj istraivanja je i pribliiti koncept subjektima zainteresovanim za
njegovu realizaciju, potencijalnim korisnicima i dravnim i lokalnim strukturama vlasti.
Kljune rei: uljni kriljci, istraivanje, eksploatacija, dobijanje sintetike nafte
Summary:
Disturbance on the world energy market and especially the high cost of energy, dictates the need for
comprehensive consideration of technical, technological and economic parameters to obtain synthetic oil from oil
shale. Nowadays is needed to maximize their own available energy resources in which the important place occupied
alternative energy sources (oil shale). The potentiality area of research and allocation of space for further research
will be evaluated. After the evaluation of made potentiality, design surveys with the aim of obtaining preliminary
data on the geological material, conditions of diving and quality of oil shale will be performed. Rising needs for
energy and raw materials in the world and our country, has led to intensive research to discover new sources of
energy. If we take into account that from year to year, increasing consumption of natural energy resources (coal, oil,
gas), future studies are reasonably directed to the possibility of use oil shale as one of the most important sources in
the production of synthetic oil.
If the technological process of obtaining synthetic oil from oil shale will be at level that is cost-effective, we
speak of a satisfactory potential. Through this research clearly wants to show the context and the concept of future
work on getting synthetic oil from oil shale with a clear presentation of its programming and content sections. In
addition, the purpose of this study is to bring the concept to the subjects of interested for its implementation,
potential users and state and local authorities.
63
Keywords: oil shale, exploration, exploitation, obtaining synthetic oil
1. UVOD
Sve izraenije potrebe za energetskim sirovinama u svetu, i kod nas (2), podstiu fundamentalna i
razvojna istraivanja novih izvora energije. Geoloke rezerve i kvalitet fosilnih goriva (posebno uglja,
nafte i zemnog gasa) predstavljaju najznaajniji deo energetskog potencijala svake zemlje. U geolokom
pogledu, fosilna goriva su neobnovljivi energetski izvori , od izuzetnog stratekog znaaja. U dananjim
uslovima tehnolokog i industrijskog razvitka, potronja fosilnih goriva se neprestano poveava. Ocenjuje
se da e u narednih 100 godina, prirodni energetski izvori biti izuzetno skupi, jer i najvei optimisti
priznaju da je teko oekivati nova spektakularna otkria leita nafte, zemnog gasa i uglja. U strukturi
dosadanje potronje fosilnih goriva, s pravom ili ne, zanemareni su uljni kriljci, naftni peskovi i
bituminozne stene, iako predstavljaju znaajne potencijalne izvore sintetike nafte. Uljni kriljci,
istovremeno predstavljaju znaajnu sirovinu koja ima iroku primenu u graevinarstvu. To je dovoljan
razlog da se geoloka i hemijsko-tehnoloka istraivanja uljnih kriljaca, sve vie podstiu posebno u
zemljama koje raspolau njihovim znaajnim geolokim rezervama, dato na slici 1.
Slika 1 Geografski poloaj, sadraj kerogena i prinosi ulja uljnih kriljaca u Srbiji
Interesovanje za korienje uljnih kriljaca u svetu je postalo tradicionalno ve
od poetka XX veka, kada su tena i gasovita goriva poela sve vie da dobijaju na znaaju. Prva
korienja uljnih kriljaca vezana su za njihovo sagorevanje u industrijskim toplanama, potom u
saobraaju (parne lokomotive) i jo uvek se u nekim zemljama koristi za sagorevanje u kotlovskim
postrojenjima termoelektrana.
Srbija bi, u narednih stotinak godina, mogla da se oslobodi uvoza sirove nafte i svoje energetske
potrebe za tenim gorivima obezbedi iz uljnih kriljaca! Ova smela i gotovo neverovatna tvrdnja, nije bez
64
osnova. Naime, na osnovu dosadanjih geolokih istraivanja u vie regiona centralne i jugoistone Srbije,
procenjeno je da tamo lei nekoliko milijardi tona uljnih kriljaca iz kojih, odreenom tehnologijom, moe
da se dobije sintetika nafta, sirovine za petrohemijsku industriju, graevinski materijal i retki elementi.
Daljom rafinacijom sintetike nafte dobijaju se goriva za transport, mlazno i dizel godivo i primarni
benzin. Osim aleksinakog i delimino vranjskog basena, ostala leita unjnih kriljaca u Srbiji jo uvek
nisu svestrano ispitana, pa se vredi okrenuti Aleksinakom uljnom kriljcu. Polazei od procenjenih
rezervi koje su oko 2,5 milijardi tona, samo leite Aleksinakog kriljca na primer, predstavlja znaajnu
akumulaciju od priblino 500 miliona tona organskog materijala, ili, ako bi se raunalo na preradu u ulje,
sa prinosom od 50 odsto oko 250 miliona tona ulja, odnosno sintetike nafte. Za nau zemlju [10] to
predstavlja vrlo vaan energetski potencijal. Meutim, prerada uljnog kriljca u ulje, odnosno sintetiku
naftu je vrlo skup proces. Meutim, u uslovima cene konvencionalne nafte od preko 70 dolara za barel,
sintetika nafta iz uljnih kriljaca postaje isplativ energetski resurs, pod uslovom da tona uljnog kriljca
daje preko 40 l ulja. Poremeaji na svetskom tritu energenata i posebno visoke cene tenih energenata
nameu potrebu svestranog sagledavanja tehnoloko tehnikih i ekonomskih parametara dobijanja
sintetike nafte iz uljnih kriljaca. Radovi istraivanja mogunosti korienja uljnih kriljaca kao
energetske sirovine kod nas su do sada uglavnom vreni u aleksinakom podruju. Po svom sastavu uljni
kriljci u osnovi predstavljaju specifinu energetsku sirovinu, koja bi u odreenim uslovima mogla da
postane adekvatan alternativni izvor za dobijanje tenih goriva i drugih sirovina ili zamena za neke
njihove derivate. Njihov organski sastav je u osnovi veoma pomean sa neorganskom fazom, koju
uglavnom ine gline, pesak, krenjak, kvarcne tvorevine ili njihove meavine. Organski deo ini niz
organskih komponenata sa razliitim sadrajem ugljenika (C), vodonika (H), azota (N), sumpora () i
kiseonika (O2).
Uljni kriljci predstavljaju znaajne potencijalne izvore za dobijanje sintetike nafte. U
dananjim uslovima tehnolokog i industrijskog razvoja, potronja fosilnih goriva se neprestano poveava,
posebno uglja, nafte i zemnog gasa. S tim u vezi, treba sagledati i istraiti mogunost valorizacije gore
navedenih fosilnih goriva, prvenstveno uljnih kriljaca, iji se depoziti nalaze u Istonoj, Srednjoj i
Zapadnoj Srbiji.
Sa razvojem nauke i tehnologije i sa sniavanjem preostajuih rezervi prirodne nafte i gasa (ak
i uz uvoenje novih sekundarnih metoda, za poveanje iskorienja ovih rezervi) interes za racionalno
korienje bituminoznih tvorevina u budunosti sve vie raste [2] to ima uticaja i na postojea
istraivanja i ulaganja znaajnih sredstava u te svrhe. Tek u relativno skoroj budunosti, uz dalji razvoj i
primenu nauke i tehnologije, kada se uspenije ree problemi eksploatacije ovih sirovina (podzemna i
povrinska), eksploatacije kerogena i drugih korisnih organskih, pa i neorganskih sastojaka, zatim
problemi vezani za ekologiju, i kada iz vie razloga cene prirodne nafte i gasa budu trajno na viem nivou,
moe se raunati sa ekonomski opravdanim korienjem uljnih kriljaca. Do tada svakako treba obezbediti
jo neke pretpostavke, od kojih se istiu:
da su leita u dovoljnoj meri i svestrano istraena (geoloki, rudarski, tehnoloki i dr.);
da su uspeno i zadovoljavajue reena sva glavna pitanja vezana za zatitu ivotne sredine;
da su leita dovoljna za razvoj srazmerno veih kapaciteta;
da je definisana prerada i konverzija dobijenih organskih materijala u sintetiku naftu.
Dalja mogunost dobijanja sintetike nafte i eksploatacija kao i prerada prateih mineralnih
sirovina, sprovela bi se kroz pet faza:
1. Tehnologije povrinske eksploatacije uljnih kriljaca i prateih mineralnih sirovina;
2. Tehnologije podzemne eksploatacije uljnih kriljaca i prateih mineralnih sirovina;
65
3. Mogunosti pripreme uljnih kriljaca za potrebe pirolize i potpunu valorizaciju korisnih

komponenata;
4. Prerada tj. priprema (usitnjavanje i klasiranje), i valorizacija korisnih komponenata iz uljnih
kriljaca;
5. Tehnoloki postupak e obuhvatiti sledee:
5.1. Ex-situ i in-situ proces, njihovu komparativnu analizu i komparativnu analizu komercijalnih i
polu-komercijalnih procesa na osnovu dostupnih podataka (Kiviter, Galoter, Shell ICP itd.);
5.2. Komparativnu analizu postupaka prerade na lokaciji ekstrakcije uljnih kriljaca i prerade u
rafijnerijskim postrojenjima;
5.3. Definisanje optimalne rafinerijske konfiguracije za preradu uljnih kriljaca u sintetiku naftu
Uljni kriljci u tehnolokom pogledu, predstavljaju specifinu mineralnu sirovinu. Iskorienje
kerogena, vezano je uglavnom za zagrevanje kriljaca, usmereno na direktnom sagorevanju u
termoelektranama ili dobijanju sintetike nafte. Retortovanje uljnih kriljaca odvija se u procesima sa
indirektnim grejanjem retorte. Prilikom retortovanja uljnih kriljaca, na temperaturi od 500 0C, dolazi do
izdvajanja sirovog uglja i gasa, a jedan deo neisparljivog kerogena prelazi u polukoks. Sirovo ulje se zatim
tretira vodonikom, pri emu nastaje sintetika nafta. Iz nje se, daljom preradom dobijaju derivati nafte i
petrohemijske i hemijske sirovine. Pored razliitih tehnologija povrinskog retortovanja, ve due vreme
ispituju se mogunosti prerade uljnih kriljaca i u samom leitu. Ova metoda se zove" in situ".
Dosadanja iskustva pokazuju da je retortovanje u leitu vrlo sloen proces, a pre svega teko se
kontrolie.
Retortovanje " in situ" moe obuhvatiti jedan sloj ili vie slojeva kriljaca ili se primenjuje
modifikovan postupak, koji se sastoji od izrade podzemnih retorti. U tom sluaju se deo izvaenog kriljca
prerauje na povrini. Nema sumnje da je podzemno retortovanje, kad se radi o ouvanju ivotne sredine,
znatno povoljnije u odnosu na sve tehnologije povrinske prerade, jer se eliminiu mnogi problemi vezani
za ljaku i pepeo. Potrebno je izvriti dodatna, geoloko-rudarska istraivanja, svih lokaliteta uljnih
kriljaca irom Republike Srbije, jer oni predstavljaju budui potencijal zemlje za tehnikim gorivom.
Strunjake i nauku imamo. Ovo veliko prirodno i domae blago nam je na dohvat ruke. Za sada je
potpuno neizvesno da li e i kad neko krenuti u eksploataciju uljnih kriljaca. Glavni problem, je baziran
prvenstveno u izboru naina eksploatacije ove sirovine (povrinske i podzemne), eksploatacije glavne
organske komponente kerogena i drugih organskih i neorganskih komponenata prisutnih u uljnim
kriljcima, kao i na iznalaenju adekvatne tehnologije prerade uljnih kriljaca koja bi ujedno bila
ekonomski opravdana i ekoloki prihvatljiva. Po tom osnovu, treba pristupiti racionalno i svestrano u
reavanju gore navedenih problema, poev od najpovoljnije metode eksploatacije leita, ali istovremeno i
najisplativije, pa sve do pronalaenja odgovarajuih reenja za zatitu ivotne sredine i usvajanje
odgovarajue tehnologije valorizacije uljnih kriljaca.
Imajui u vidu visoki energetski potencijal ove sirovine, ona bi mogla da postane adekvatan
alternativni izvor za dobijanje sintetike nafte, te s toga, ne smemo ostati ravnoduni u sprovoenju i
ulaganju dodatnih sredstava za istraivanja, ve trebamo intenzivirati aktivnosti ka eksploataciji i
korienju uljnih kriljaca.
2. SADANJE STANJE I AKTUELNOST ENERGETSKE SIROVINE
Uljni kriljci su sedimentne stene, od finih zrnaca, sa promenljivim sadrajem organske materije
iz kojih se pirolizom (zagrevanjem) dobija ulje, odnosno sintetika nafta. Organski materijal se preteno
66
sastoji od kerogena. Kerogen je sloena smea jedinjenja sa velikim molekulima iji je sadraj, preteno,
vodonik i ugljenik, ali i kiseonik, azot i sumpor. Kerogen se ne rastvara u vodi, a zagrevanjem se razlae
na gasovite i tene supstance. Sadraj i tip kerogena odreuje genetski tip uljnih kriljaca i slui kao
osnovni parametar za odreivanje kvaliteta i mogunosti njihove prerade. To je dovoljan razlog da se
geoloka i hemijsko tehnoloka istraivanja uljnih kriljaca sve vie podstiu, posebno u zemljama koje
raspolau njihovim znaajnijim geolokim rezervama. Rezerve uljnih kriljaca u Srbiji su prema
procenama oko 8 10 milijardi tona. Osim aleksinakog i delimino vranjanskog podruja, ostala leita
uljnih kriljaca u Srbiji, nisu detaljnije istraena. U aleksinakom podruju procenjene rezerve uljnih
kriljaca iznose oko 2,5 milijarde tona, sa prosenim sadrajem sirovog ulja od oko 10%.
Zbog oekivanih visokih cena energije koje se oekuju na svetskom tritu, sve zemlje nastoje da
maksimalno iskoriste vlastite raspoloive energetske resurse, u okviru kojih znaajno mesto zauzimaju
alternativni izvori energije, meu koje se ubrajaju i uljni kriljci. U Srbiji je potrebno izvriti dodatna
geoloko-rudarska istraivanja svih lokaliteta uljnih kriljaca jer oni predstavljaju budui potencijal zemlje
za energetskim sirovinama. Uljni kriljci se u velikim koliinama mogu nai u Australiji, Brazilu, Kanadi,
Kini, Estoniji, Rusiji, kotskoj,Junoj Africi, paniji, vedskoj i SAD-u. Termin ''naftni (uljni) kriljci''
moe dovoditi u zabludu. U sutini, oni ne sadre naftu, niti su ''obini'' kriljci [10]. Organski materijal u
njima je prevashodno ''kerogen'', a kriljci su,zapravo,relativno vrste stene ''lapor''. Ukoliko se adekvatno
prerauje, kerogen moe biti upotrebljen za dobijanje supstace sline petroleumu. Za sada se jo nije
napravio dovoljan iskorak u smislu postizanja toplotnih uslova (pod kojima se nafta dobija na prirodan
nain) pa se pribegava izlaganju materijala visokim temperaturama. Prilikom tog procesa, organski
materijal se transformie u tenost koja se mora dalje preraivati u sintetsku naftu. Uljni kriljci e nai
svoje mesto u svetskoj ekonomiji, ali energetski zahtevi vezani za sagorevanje, transport, usitnjavanje,
zagrevanje, dodavanje vodonika, kao i itav jedan poseban problem proistekao iz pootrenih mera
bezbednosti,ekologije, opravdanih zahteva za ureenjem prostora i naina odlaganja otpada (u ovom
sluaju velikih koliina), ine ceo koncept izuzetno sloenim. Tokom 2007. i 2008. godine kada je cena
sirove nafte na svetskom tritu dostigla vrednosti i do 150 US$ po barelu, zabeleen je znaajan porast
interesovanja za proizvodnju i preradu uljnih kriljaca kao i za preradu sintetske nafte iz uljnog kriljca.
Verovatno je da je najznaaniji razlog za poveano interesovanje bilo obezbeenje sigurnosti snabdevanja
naftom kao stratekim energentom (SAD i Kanada). U tom periodu je bilo objavljeno od strane vodeih
naftnih kompanija (Exxon-Mobil, BP, Shell i Total) da e se investirati znaajna finansijska sredstva kako
u istraivanje i ekstrakciju nekonvencionalnih nafti ve i u njihovu rafinerijsku preradu.
3. GEOLOGIJA LEITA
Uljni kriljci Republike Srbije, predstavljaju budui potencijal zemlje za sirovinom iz koje se,
preradom, dobija sintetika nafta. Poznatija nalazita su u Istonoj, Srednjoj i Zapadnoj Srbiji, od kojih se
istiu leita Aleksinac, Mionica i itluk. Rezerve su nedovoljno istraene. U okviru realizacije Projekta
TR 17005 a osnovu studijskih istraivanja izvrena je analiza i sinteza rezultata dosadanjih geolokih
istraivanja i sagledavanja geolokih karakteristika Aleksinakog leita uglja i uljnih kriljaca.
Aleksinako leite uglja i uljnih kriljaca nalazi se, na listu Aleksinac K34-20 OGK, razmere 1:100 000
slika 2.
67
Slika 2 Geoloka karta ire okoline Aleksinakog leita uglja i bituminozni kriljaca
Teren ire okoline Aleksinakog leita uglja i uljnih kriljaca izgraen je od stena razliitih po
sastavu, starosti i nainu postanka, slika 2. Najstarije stene predstavljene su sericitskim, albit-sericitskim i
sericitsko-hloritskim kriljcima rifej-kambrijumske i kambrijumske starosti. Mlai paleozoik predstavljen
je devonskim sedimentima, otkrivenim u jezgrima veih antiklina. Predstavljen je marinskim klastinim i
karbonatnim sedimentima-liditima, pearima i argiloistima sa proslojcima konglomerata i soivima
krenjaka. Mlaem paleozoiku pripadaju i granitoidne stene koje probijaju rifej-kambrijumske kriljce.
Neogeni sedimenti zahvataju najvei prostor. Taloeni su u tektonskim potolinama ispunjenim jezerskim
ili kopnenim sedimentima. Uglavnom odgovaraju miocenu. Kvartarne tvorevine predstavljene su
aluvijalnim naslagama i renim terasama. Produktivna serija sa uljnim kriljcima i mrkim ugljem, stvarana
je u Aleksinakom tercijarnom basenu., koji se prostire izmeu Jastrepca i Poslonjske planine na zapadu, i
planine Baba, Ronja, Bukovika i Sedog vrha na istoku. Sedimenti Aleksinake serije odgovaraju donjem
miocenu. Ukupna debljina ove serije na prostoru izmeu Aleksinca i Mozgova procenjuje se na oko 900
m. Preko ove serije, na severu i jugu, transgresivno i diskordantno lee sedimenti gornjeg miocena,
predstavljenog crvenim, mrkim i utim konglomeratima i aglomeratima, koji se smenjuju sa glinovitolaporovitim sedimentima i proslojcima tufogenog materjala.
U okviru Aleksinake produktivne serije, prema osnovnim litolokim karekteristikama [1] i [3] i
superpoziciji slojeva, moe se izdvojiti:
1. Bazalni kompleks debljine od 50 do 300m. Predstavljen je crvenim i mrkim konglomeratima i
krupnozrnim pearima (crvena serija). Navie prelaze u ukaste i sive, krupno i srednjezrne peare,
alevritske gline i laporce.
68
2. Pearsko-glinoviti kompleks koji lei preko bazalnog i predstavlja podinu glavog ugljenog sloja. U
okviru ovog kompleksa javljaju se, osim peara i glinaca, podinski uljni kriljci, i u gornjim nivoima
ovog kompleksa proslojci uglja. Ukupna debljina ove serije iznosi 300 m
3. Glavni ugljeni sloj debljine od 2 do 6 m.
4. Glinovito-laporoviti kompleks, koji lei u povlati glavnog ugljenog sloja i koji je ekonomski
najinteresantniji u pogledu eksploatacije uljnih kriljaca. U okviru ovog kompleksa izdvojena su dva
horizonta:
4.1. Donji predstavljen uljnim kriljcima [5], koji po mineraloko-petrolokom sastavu
predstavljaju glinovito-laporovite stene sa povienim ostatkom bitumija (kerogena). Ove
stene izdanjuju na povrinu terena kod Subotinca. Srednja debljina uljnih kriljaca je oko 60
m.
4.2. Gornji predstavljen laporcima manje ili vie bituminoznim, i sa kojim se zavrava
Aleksinaka produktivna serija ,slike 3, 4 i 5.
Slika 3 Geoloki profil 1 Aleksinakog leita uljnih kriljaca (digitalizovani profil prikazan u Elaboratu o
rezervama uljnih kriljaca u Aleksinakom leitu, Ugaljprojekt Beograd, 1984. god,)
69
Rezerve uljnih kriljaca u Srbiji su, prema procenama, oko 8-10 milijardi tona. Osim
Aleksinakog i delimino Vranjanskog podruja, ostala leita uljnih kriljaca u Srbiji nisu detaljnije
istraena. U Aleksinakom podruju procenjene rezerve uljnih kriljaca iznose oko 2,5 milijarde tona, sa
prosenim sadrajem sirovog ulja od oko 10%. Ove rezerve svrstane su u kategoriju "vanbilansnih
rezervi" zbog nedostatka tehno-ekonomske ocene prerade (retortovanja) uljnih kriljaca, bazirane na
domaoj tehnologiji, kao i nedovoljno definisanih uslova zatite ivotne sredine.
3.1. Izrada geolokog modela programskih paketa Minex 5.2.3
Ovim softverom mogue je da se izradi geoloki model slojevitih leita, modeliraju rasedi, odredi
optimalna kontura povrinskog kopa, konstruie detaljan izgled povrinskog kopa i odlagalita jalovine,
determinie dinamika otkopavanja i odlaganja jalovine. Polazna osnova za rad u ovom programu su
situaciona karta, sa ucrtanom topografijom terena (topografija za nove kopove ili poetno stanje radova za
otvorene kopove) u digitalnom obliku (najee u AutoCAD formatu) i podaci iz istranih buotina o
njihovom prostornom poloaju, litologiji i kvalitativnim parametrima u Excel formatu. Na osnovu
podataka o buotinama kreira se geo model leita. Svaki sloj u geo modelu ima svoj grid (povrina
predstavljena mreom odreenih dimenzija) krovine, podine i monosti, kao i grid kvaliteta za svaku
posmatranu komponentu [11].
Geo model leita uljnih kriljaca napravljen je na osnovu podataka iz Elaborata o rezervama uljnih
kriljaca u Aleksinakom leitu, Ugaljprojekt Beograd, 1984. god. Iz ovog dokumenta su preuzeti podaci
o istranim buotinama. Obraeno je 20 buotina sa sledeim parametrima:
Prostroni poloaj X, Y i Z koordinata usta buotine; duina stuba buotine, azimut i pravac
pruanja; devijacija stuba buotine;
Litologija po stubu buotine:
Sadraj znaajnih parametrara (kvalitet) po stubu buotine sadraj ulja (ulj u modelu); sadraj
vode (H2O u modelu); sadraj koksa (pk u modelu); gasna komponenta sa gubicima (gg u
modelu).
Na lokalitetu Aleksinakog leita uljnih kriljaca definisana su dva S1 i S2 (povlatni i podinski
slojevi uljnih kriljaca, izmeu kojih se nalaze slojevi uglja i jalovine), s tim to je sloj S1 podeljen na dva
dela S1a i S1b jer se unutar sloja S1 nalaze proslojci jalovine znaajne monosti. Koliina jalovine iznad
slojeva, koliina uljnih kriljaca u slojevima i parametri kvaliteta prikazani su u tabeli 1. 3D model slojeva
uljnih kriljaca u programu Minex 5.2.3 prikazan je na slici 6.
70
Tabela 1 Koliine i kvalitet Aleksinakog leita uljnih kriljaca

UPPER SURFACE: Topo.grd; LOWER SURFACE: S2SF.grid
Waste
Oil shale
Strip
ratio
Volume
Tonnage
Tonnage
Tonnage
ulj
Seam
3
3
3
m
t
m
t
m /t
%
A
B
C
D
E
F
G
190 607
S1a
458 714 392 688 071 588 91 726 433
2,41 12,31
527
145 756
S1b
12 412 541 18 618 812 70 142 786
0,09 7,32
710
111 725
S2
73 220 337 109 830 506 53 765 704
0,66 11,59
133
448 089
TOTAL 544 347 270 816 520 905 215 634 923
1,21 10,51
370
Assay
gg
pk
%
%
H
I
H2O
%
J
5,17 76,65
6,03
3,38 82,54
6,76
5,88 76,66
5,58
4,76 78,57
6,15
Slika 6 3D model slojeva uljnih kriljaca u programu Minex 5.2.3

4. GEOMEHANIKA ISPITIVANJA
Serija uljnih kriljaca sistematski je istraena rudarskim radovima, istranim buenjem, i u
podreenom obimu geofizikim radovima. Obzirom da je leite istraeno istranim buenjem i rudarskim
radovima, primenjene metode oprobavanja svode se na oprobavanje rudarskih radova metodom brazde,
duine 1 m, kao i na oprobavanje jezgra iz istranih buotina. U okviru laboratorijskih ispitivanja uraene
su velne analize, kompletne hemijske analize, u laboratorijama Prirodno-matematikog fakulteta
Beograd, kao i u Institutu za hemiju, tehnologiju i metalurgiju iz Beograda. Osim studijskih istraivanja,
71
analize i sinteze rezultata dosadanjih geolokih istraivanja, na osnovu pribavljene dokumentacije,

izvreno je i laboratorijsko ispitivanje, iji su postignuti rezultati predmet ovog rada. Laboratorijska
ispitivanja vrena su na uzorcima uzetih sa izdanaka bitominoznih kriljaca i iz dva potkopa slika 7 a, b i
c.
a
Slika 7a Izdanak bituminoznog kriljca
b
Slika 7bc Ulaz u prvi potkop (b); ulaz u drugi potkop (c)
Uzorci su obraeni i ispitani u laboratoriji za geomehaniku i ispitivanje materijala Instituta za

rudarstvo i metalurgiju u Boru. Take uzorkovanja su: taka 1-etaa sa GPS kordinatama 7 555 040 4
metra i 4 828 572 4 metra; taka 2-potkopi. Izgled uzoraka u prirodnom obliku prikazan je na slici 8.
72
Slika 8 Izgled uzorka take 1 i take 2

Na uzorcima uljnih kriljaca odreena su, u laboratorijskim uslovima, sledei fiziki parametri:
vlaga
W [%],
zapreminska masa vrstih estica-specifina masa
s [g/cm3]
zapreminska masa sa porama i upljinama
[g/cm3]
brzina prostiranja longitudinalnih talasa
VL [m/s],
poroznost
n [%]
Pored mehanikih ispitani su i deformacioni parametri vrstih stena na uzorcima uljnih kriljaca:
vrstoa na pritisak
p [MPa]
kohezija
C [MPa]
ugao unutranjeg trenja
[]
tangetni modul elastinosti
Et [MPa]
sekantni modul elastinosti
Es [MPa]
Poasonov koeficijent
Izgled pripremljenih uzoraka za geomehanika ispitivanja prikazan je na slici 9.
Slika 9 Izgled pripremljenih ispitnih tela take 1 i take 2

Statistiki parametri fiziko-mehanikih svojstava uljnih kriljaca sa take 1dati su tabelom 2
73
Tabela 2 Statistiki parametri fiziko-mehanikih svojstava uljnih kriljaca sa take 1

Fiziko-mehaniki parametri
Zapreminska
Brzina
ugao
Statistiki
teina u
Vlaga
Poroznost longitudinalnih Kohezija
unutranjeg
parametri
prirodnom
W [%]
n [%]
talasa
C [MPa]
stanju
trenja
VL [m/s]
[kN/m3]
br.uzoraka
10
10
10
10
9
9
min.vrednost
18,87
18,86
18,48
1326
1,50
18
max.vrednost 22,87
srednja
20,103
vrednost
standardna
1,3342
devijacija
koeficijent
varijacija
6,6368
K [%]
19,98
22,15
1900
2,36
34
19,332
20,445
1678,9
1,914
27,556
0,4186
1,4104
162,6588
0,2949
6,0645
2,1654
6,8987
9,6884
15,4050
22,0082
Postojei podaci fiziko-mehanikih karakteristika uljnih kriljaca sa dodatnim istraivanjima koja e

upotpuniti sliku leita, omoguie da se to preciznije odrede rudne rezerve kao i odabir to ekonominije
i bolje metode za eksploataciju leita.
5. IZBOR OPTIMALNE KONTURE KOPA ZA POVRINSKU EKSPLOATACIJU
Tokom istraivanja optimalnog reenja tehnolokih procesa eksploatacije i prerade uljnih kriljaca
sa lokaliteta Aleksinakog leita i usvojenog tehnikog reenja eksploatacije uljnih kriljaca, iz projekta
TR 17005 pod nazivom Tehnoloki proces eksploatacije i prerade iz uljnih kriljaca sa ciljem dobijanja
sintetike nafte sa lokaliteta Aleksinakog leita, proizalo je tehniko reenje pod nazivom Odreivanje
optimalne konture novoprojektovanog povrinskog kopa pri eksploataciji uljnih kriljaca sa lokaliteta
Aleksinakog leita programom Minex 5.2.3, kojim je definisana optimalna kontura novoprojektovanog
povrinskog kopa kojim e se otkopavati deo Aleksinakog leita.
Odreivanje optimalne konture povrinskog kopa [11] je neophodan korak pri projektovanju u povrinskoj
eksploataciji. Osnovna karakteristika ove faze projektovanja jeste sloenost i veliki broj moguih reenja
koja odgovaraju tehniko tehnolokim zadatim uslovima ali se meusobno razlikuju prema
ekonomskom efektu. Zato je potrebno da se razliita reenja podvrgnu tehno ekonomskoj analizi
pojedinih varijanti i usvoji reenje koje e biti optimalno za date uslove. Ovaj zadatak moe da se reava
pomou razliitih metoda putem klasinih tehno ekonomskih analiza ili primenom savremene tehnike
matematikog programiranja. Tehno ekonomska analiza vri se uz primenu metoda za kvalitativnu i
kvantitativnu prognozu svih inilaca i uslova koji mogu da prue eljeni rezultat. Kvalitativna procena
obuhvata sledee pokazatelje: rudarsko geoloke i hidro geoloke uslove, organizacione i ekonomske
inioce. Kvantitativna procena obuhvata: utroak finansijskih sredstava za odreeni period vremena,
dinamiku investicionih ulaganja, cenu kotanja tone proizvoda, uinke, utroak normativnog materijala
itd.
74
Metode linearnog i dinamikog programiranja primenjuju se za reavanje problema sa velikim

brojem varijanata i moguih reenja. Za reavanje ovog zadatka postoji vie raunarskih programa za
obradu podataka i postavljanje modela. Primena matematikog modela je mogua ako je ustanovljena
odreena analogija i slinost izmeu matematikih formula i stvarnih radnih procesa koji se modeliraju U
svetu se problem izbora optimalne konture povrinskog kopa reava uz pomo raunarskih programa a to
je postao ustaljeni standard za brzo i kvalitetno reavanje ove problematike. Jedan od raunarskih
programa kojim se odreuje optimalna kontura povrinskih kopova je i program Minex 5.2.3, proizveden
u Australiji u firmi Surpac Minex Group Pty Ltd, koji se primenjuje u Institutu za rudarstvo i metalurgiju
Bor (br. licenci SSI 24765 i SSI 24766), a prema istraenim i ispitanim tehnikim i ekonomskim
parametrima.
Optimizacija povrinskog kopa u programu Minex 5.2.3, odnosno njegovom alatu Pit Design vri
se opcijom Pit Optimiser koja se bazira na Lerches and Grossman algoritmu. Lerches and Grossman
algoritam je postupak za odreivanje optimalnog kopa kao onog sa najveom vrednou za odgovarajui
set trokova i faktora povraaja. Ulazni parametri za Pit Optimiser su ekonomski i tehniki [11]. Polazni
podaci su uneti u Pit Optimiser to je prikazano na slici 10.
Slika 10 Ulazni podaci za Pit Optimiser u programu Minex 5.2.3

Optimizacijom su obraena 11 sluaja optimalne konture povrinskog kopa variranjem
diskontnog faktora prodajne cene nafte 50% od trine vrednosti, sa korakom od 10%. Primer rezultata
optimizacije prikazan je u tabeli 3. Vrednosti kopova dobijenih oprimizacijom date su u tabeli 4.
Tabela 4 Koliine i kvalitet za povrinski kop 6 pri diskontnom faktoru 1,0
PIT NAME: TRJ0100.grid; UPPER SURFACE: Topo.grd; LOWER SURFACE: TRJ0100.grid
Waste
Oil shale
Assay
Strip
ratio
Volume
Tonnage
Volume
Tonnage
ulj
gg
pk
H2O
Seam
m3
S1a
S1b
46 550
765
935 102
m3
69 826
148
1 402 653
23 031
712
8 375 012
t
47 859
898
17 403
75
m3/t
0,97 12,00 5,05 77,29
5,71
0,05
6,62
7,32 3,48 82,59
275
S2
TOTAL
9 104 509
56 590
376
13 656
764
84 885
564
2 970 218
6 172 114
1,48 12,78 6,88 75,23
5,10
34 376
943
71 435
287
0,79 10,93 4,82 78,40
5,88
Tabela 5 Pregled vrednosti kopova dobijenih optimizacijom

Pit
Waste, m3 Oil shale, t
ulj, %
Costs, $
1
14 675
614 187
12,12
8 979 087
2
7 706 361 20 645 318
11,97
337 888 916
3
14 278 668 31 629 406
11,57
530 019 727
4
24 832 123 47 888 215
10,91
818 539 733
5
42 466 823 61 831 959
10,90 1 108 897 521
6
56 590 376 71 435 287
10,93 1 318 763 542
7
63 271 172 76 311 156
10,97 1 422 867 622
8
66 586 563 78 446 918
10,97 1 470 413 126
9
70 261 820 80 521 890
10,98 1 518 876 505
10
82 139 231 84 694 538
10,99 1 638 766 956
11
88 051 255 87 042 451
11,01 1 702 371 815
Revenue, $
12 534 593
416 123 976
616 213 781
879 752 302
1 134 871 047
1 314 740 278
1 409 618 764
1 449 070 534
1 488 755 271
1 567 328 778
1 613 709 823
Profit, $
3 555 507
78 235 060
86 194 054
61 212 570
25 973 526
- 4 023 264
- 13 248 858
- 21 342 592
- 30 121 234
- 71 438 178
- 88 661 991
Prema postojeim i novim ispitanim tehnikim parametrima odreena je optimalna kontura

novoprojektovanog povrinskog kopa kojim se ostvaruje maksimalno mogui profit a prema procenjenim
ekonomskim parametrima. Na osnovu analize rezultata izbora optimalne konture povrinskog kopa za
eksploataciju uljnih kriljaca Aleksinakog leita, zakljuak je da je optimalna granica za otkopavanje
kop sa diskontnim faktorom 0,7 koji daje maksimalni profit u odnosu na ostale projektovane konture.
Optimalna kontura povrinskog kopa za eksploataciju uljnih kriljaca Aleksinakog leita zahvata 31 629
406 t uljnih kriljaca uz 14 278 668 m3 jalovine. Koeficijent raskrivke za optimalnu konturu iznosi K r =
0,45 m3/t. Dno kopa je na elevaciji K+25m. Maksimalna dubina kopa iznosi 200 m. Kop sa maksimalnim
profitom prikazan je na slici 11 i 12.
76
Slika 11 Optimalna kontura kopa za diskontni faktor 0,7 u programu Minex 5.2.3
6. IZBOR METODE I TEHNOLOGIJA PODZEMNOG OTKOPAVANJA
Analiza uticaja rudarsko-geolokih i tehnikih uslova eksploatacije nedvosmisleno je potvrdila
mogunost primene irokoelne metode otkopavanja uz kompleksno mehanizovani tehnoloki proces. Kao
komparativne, istaknute su tri mogue alternative i to:
irokoelno otkopavanje sa zaruavanjem krovine uljnog kriljca (vertikalna koncentracija);
Vieetano otkopavanje metodom irokog ela (2 do 3 etae), sa visinom otkopa od 2,2 do 3,8 m
(horizontalna koncentracija);
Kombinovano otkopavanje koje obuhvata prethodno otkopavanje dela uljnog kriljca ispod
krovine irokim elom visine 2,2 do 3,8m i nakon toga otkopavanje preostalog dela uljnog kriljca
na principu vertikalne koncentracije ( sa zaruavanjem krovine uljnog kriljca);
Primena iroko-elnog otkopavanja sa zaruavanjem uljnog kriljca u uslovima Aleksinakog leita ima
niz nedostataka od kojih su najznaajniji:
Velika debljina uljnog kriljca u pojedinim delovima (preko 70 m). U takvim uslovima operativno
je izuzetno teko kontrolisati proces pranjenja krovne ploe uljnog kriljca, a ne iskljuuje se
potreba miniranja krovne ploe, to bi takoe uzrokovalo operativne probleme i znatno produilo
trajanje proizvodnog ciklusa u otkopu.
Podinske gline sklone bujanju pri maloj brzini napredovanja sigurno bi bitno remetile uslove rada
na otkopu, a naroito deformacije prostorija pripreme (TH i VH). To bi neminovno zahtevalo
ostavljanje zatitne ploe pri podini.
Dosadanji stepen istraenosti leita ne prua sve potrebne podatke na osnovu kojih bi se moglo
sigurno projektovati vieetano otkopavanje sa irokoelnom metodom na principu horizontalne
koncentracije. Ostaje kao otvorena mogunost eventualno otkopavanje leita sa dva zahvata irokim
elom na principu horizontalne koncentracije. Kombinovano otkopavanje, pod kojim se podrazumeva
otkopavanje podkrovinskog (gornjeg) dela uljnog kriljca sa visinom otkopa od 2,2 do 3,8m, pa nakon
toga, otkopavanje preostalog dela uljnog kriljca metodom irokoelnog otkopavanja sa zaruavanjem
krovne ploe uljnog kriljca, predstavlja za ovaj stepen poznavanja strukturno geolokih svojstava leita,
najracionalniju varijantu.
Najbitnije prednosti ove metode otkopavanja ispoljavaju se u sledeem:
Moguda potpuna kontrola tehnolokog procesa u otkopu uz maksimalnu bezbednost rada
zaposlenih.
Udeo manuelnog rada u tehnolokom procesu svodi se na minimum.
Obezbeuju se uslovi za brzinu napredovanja otkopa kojom se eliminie opasnost od endogenih
poara u otkopanom prostoru i smanjuje negativno dejstvo podzemnog pritiska na otkop
prostorije pripreme.
Deo sloja koji ostaje u radu otkopa predstavlja povoljnu podlogu za pomeranje otkopne
mehanizacije i eliminie negativno dejstvo podinskih glina na konstrukciju otkopa.
Omogudava dodatno istraivanje strukturno-geolokih i tehnikih svojstava leita, odnosno
preostalog dela sloja u cilju konanog izbora metode otkopavanja tog dela sloja.
Na slici 12 ematski je dat popreni presek otkopa u fazi otkopavanja.
77
Slika 12 Popreni presek otkopa u fazi otkopavanja

6.1. Izbor otkopne mehanizacije
Efikasna primena metode otkopavanja irokim elom u slojevitom uljnom kriljcu srednje I velike
debljine usko je povezana sa primenom tehnologije otkopavanja kontinualnim rezanjem kombinovanim
otkopnim mainama uz podgraivanje otkopa mehanizovanom hidraulinom podgradom. To se problem
izbora otkopne mehanizacije svodi na izbor racionalne konstrukcije MHP i sistema otkopna mainaotkopni grabuljasti transporter. Analiza optih eksploatacionih uslova , nedvosmisleno upuuje na
zakljuak da se za uslove Aleksinakog leita, korenspondira MHP tipa tit. Razvoj titne podgrade u
svetu dostigao je visok stepen koji je proirio domen primene MHP tog tipa za otkopavanje uljnih
kriljaca. Pri tome se razvijaju slemenjae sa viestrukim mogunostima artikulisanja u ravni upravnoj na
pravac kretanja otkopa. Naime, pri projektovanoj visini otkopa od 2,2 do 3,8 m u uslovima Aleksinakog
leita, mogu se javiti dva problema. Jedan se vezuje za relativno mek uljni kriljac, sa im je povezana
opasnost od zaruavanja u prikrovinskom delu ela otkopa. Drugi problem se odnosi na mogue
proruavanje otvorene kroine, posle prolaska otkopne maine. Za uspeno operativno reavanje tih
problema nuno je koristiti tehniko reenje slemenjae koja ima dodatni elemenat za bno podupiranje
ela kao to je prikazano na slici 13.
Slika 13 Sekcija titne podgrade sa fiksnom slemenjaom i dodatnim elementom za pridravanjem boka
ela otkopa
78
Kao komparativna alternativa, prethodno navedenoj, je tehniko reenje tita, kod koga zglobno
vezani konzolni produetak slemenjae moe izvlaiti-uvlaitii po potrebi kretati u vertikalnoj ravni, kako
je prikazano na slici 15.
Slika 15 titna podgrada sa pokretnim konzolnim produetkom slemenjae i dodatnim elementom za

pridravanje boka ela otkopa
Konano, izbor MHP u funkciji je tehnikih karakteristika, uslova isporuke, garancija proizvoaa
u smislu funkcionalnosti i pouzdanosti u radu. Potrebna nosivost MHP odreena je po metodi Wilsona.
7.TEHNOLOGIJE PRERADE I DOBIJANJA SINTETIKE NAFTE
Po svojoj prirodi, uljni kriljci u tehnolokom pogledu predstavljaju specifinu mineralnu
sirovinu. Iskoriavanje kerogena je uglavnom vezano za za tehnologiju tretiranja uljnih kriljaca
usmereno ka dobijanju sintetike nafte a ree direktnom sagorvanju u termoeleelektranama.
Uproena ema prerade i korienja uljnih kriljaca prikazana je na slici 16.
79
Slika 16 Uproena ema tehnologija prerade uljnih kriljaca

Osnovni nain direktnog korienja uljnih kriljaca sastoji se u sagorevanju radi dobijanja
elektrine energije i tolote. Pri energetskom korienju uljnih kriljaca koriste se preteno sitnije klase
radi optimizacije samog tehnolokog procesa. Pri ovakvom korienju uljnih kriljaca stvaraju se
velike koliine pepela koje, takoe, predstavljaju znaajnu sirovinu, zavisno od hemijskog sastava i
ima raznovrsnu primenu (za klasifikaciju kiselih zemljita, za proizvodnju cementa i opeka za
dobijanje metala i slino). Poseban znaaj imaju uljni kriljci kao sirovina za dobijanje ugljovodonika
sintetika nafta i drugih jedinjenja koja predstavljaju veoma znaajnu sirovinu u hemijskoj industriji
benzen, toluen, rastvarai, i drugo.
7.1. Retortovanje uljnih kriljaca u retortama sa direktnim zagrevanjem (tehnologije prve
generacije)
Ovo je najstariji tehnoloki postupak pirolize uljnih kriljaca koji se primenjivao pre i posle II
svetskog rata u SAD, Zapadnoj Evropi i Rusiji. Piroliza je vrena u retprtama razliitih konstrukcija
(Pumpherston, Berg-Kvarntorp, NTU, Union A, Paraho, Kiviter, gas Combustion i drugi). Za sve ove
retorte je karakteristino da se piroliza odvija u procesu sa direktnim grejanjem. U retortama se, pored
pirolize, odvija proces sagorevanja koji obezbeuje potrebnu toplotnu energiju. Konstrukcija
pomenutih tipova retorti je takva da obezbeuje odvijanje razliitih procesa kao to su predgrevanje,
piroliza, sagorevanje i hlaenje kriljaca u odreenim delovima retorte. Sve ove retorte graene su po
ugledu na ureaje za gasifikaciju uglja. Ove retorte sa tzv. tehnologijama prve generacije imaju
mnogo nedostataka meu kojima su nemogunosti retortovanja sitnih frakcija kriljaca, mali kapacitet
i nizak procenat iskorienja, kao i nezadovoljavajui kvalitet proizvedenog ulja.
Da bi se postigli uspeni rezultati kod prerade uljnih kriljaca, postavljena su tri osnovna uslova.
80
1. Prerada mora biti dovoljno velika i izgraena na jednom mestu da se ne bi rasipale investicije i
izdaci na vei broj radne snage, ako bi se podizao vei broj manjih preduzea. Osnovne
produkcione jedinice moraju imati velike kapacitete i velike uinke . Smatra se da jedan pogon
preduzee treba da ima najmanji kapacitet 25-30.000 t kriljaca na dan.
2. Poto se pri preradi uljnih kriljaca oko 30% ukupne kalorine vrednosti organske materije kriljca
pretvara u gasove i ostatke u preraenom kriljcu- koliina ove toplote mora da bude dovoljna za
potrebe samog procesa.
3. Poto se naslage kriljaca nalaze u oblasti siromanijoj vodom- izabrani tehnoloki proces moe
troiti malo vode, prvenstveno za hlaenje gasova i kondenzaciju sirovog ulja, ili je uopte ne
upotrebljavati. Tehnoloki procesi mogu, na bazi njihovog zajednikog svojstva koje se sastoji u
nainu prenoenja toplote na kriljac za vreme destilacije, svrstati u pet sledeih grupa:
I. Posredno prenoenje toplote na kriljac kroz zid suda u kome se vri destilacija;
II. Neposredno zagrevanje kriljaca toplim gasovima nastalim sagorevanjem u samom
destilacionom susdu;
III. Direktan prenos toplote na kriljac preko vruih gasova koji su zagrejani ili sagoreli izvan
destilacionog suda;
IV. Neposredan prenos toplote na kriljac reciklinim gasovima koji su delom primili toplotu od
vrueg izdestilisanog kriljca (ljake), a delom od sopstvenog sagorevanja u retorti;
V. Zagrevanje elektrinom strujom.
Retorte prve grupe- uzane cevi od legiranog elika (Bergh-ova retorta u vedskoj i kotskaPumpherston-ova retorta) imaju vrlo mali uinak i slab prenos toplote, te su usled toga neekonomine.
Primena V grupe dolazi u obzir samo tamo gde je vrlo jeftina elektrina energija. Bureau of Mines je uzeo
u razmatranje samo predstavnike II, III i IV grupe, koje rade na principu direktnog prenosa toplote.
Sagraeno je vie eksperimentalnih-poluindustrijskih ureaja i prouen njihov tehnoloki i ekonomski
efekat.
7.2 Retortovanje uljnih kriljaca u retortama sa indirektnim zagrevanjem (tehnologija druge
generacije)
Retortovanje uljnih kriljaca odvija se u procesima sa indirektnim grejanjem retorte.
Konstrukcija je takva da omoguava sagorevanje proizvoda pirolize uljnih kriljaca izvan retorte u
zasebnim ureajima. U njima se zagreva nosilac toplote (uglavnom gas ili vrste estice) koji se uvodi
u retortu. razdvajanjem procesa sagorevanja, ostvaren je bolji uinak retorte. Tehnologije retortovanja
druge generacije imaju znatne prednosti koje se ogledaju u dobijanju gasa boljeg kvaliteta, u
poveanju preciznosti kontrole pirolize u retorti i poboljanju ukupnog energetskog bilansa retorte
(Jovanovi i saradnici, 1986). Ove tehnologije imaju znatne prednosti u odnosu na procese prve
generacije i stoga su danas su veoma aktuelne savremene tehnologije od posebnog ekonomskog
znaaja.
81
Slika 17 Postupak pirolize Union Oil (Burger, 1973)

Postupak Union Oil (Kalifornija, SAD). Postupak Union Oil (Kalifornija, SAD):
Tehnoloki postupak se odvija uz direktno zagrevanje gasa koji se prethodno greje izvan retorte.
Slian princip je primenjen i u postupku Paraho. U ovim postupcima se koristi kriljac slinog
granulometrijskog sastava kao i u postupku Gas Combustion.
Uljni kriljac se unosi u retortu sa donje strane; potiskuje se navie tako da prolazi razliite
temperaturne reime. Preraen kriljac se izbacuje na gornjem delu retorte. Osloboeno ulje se
sakuplja na dnu retorte, odakle odlazi na dalju preradu (slika 17). treba posebno istai da ovaj
postupak ne zahteva vodu za hlaenje, kao i da se njime mogu preraivati kriljci manjih dimenzija ali
bogatih sadrajem kerogena. Kapacitet prerade iznosio je 1.700 t kriljaca na dan, a prinos ulja je
iznosio oko 90%. Postrojenje se nalazi u Koloradu (Grand Valley).
7.3. Postupak prerade uljnih kriljaca korienjem vrelih gasovitih medijuma za prenos toplote
Veina razvijenih tehnolokih sistema prerade uljnih kriljaca je bazirana uglavno na sledeim
tehnolokim fazama. Izdrobljeni rovni uljni kriljac odvodi se u ureaj za predgrevanje u temperaturnom
intervalu: 200-3000C, pri emu dolazi do izdvajanja vlage i volatilija iz kriljaca. Za predgrevanje se
koristi gas dobijen sagorevanjem polukoksa, koji se dobija kao ostatak razlaganja kerogena. Osloboene
volatilije, vlaga i gasovi sagorevanja se odvode u ureaje za preiavanje gasova od vrstih estica, gde
se nakon preiavanja isputaju u atmosferu. Predgrejani uljni kriljac se dalje odvodi u pe, za
zagrevanje uljnih kriljaca u temperaturnom intervalu od 200-700 0C, pomou pregrejanog energetskog
gasa koji se dovodi iz izmenjivaa toplote. U ovoj pei se vri piroliza kerogena kada se oslobaaju
gasoviti ugljovodonici i sirovo ulje, u vidu uljnih para. Oni se odvode iz pei do izmenjivaa toplote u
kojem se vri kondenzacija uljnih para, pomou vazduha ili vode. Kada se uljne pare ohlade, smea
kapljica i energetskog gasa odvodi se u separator, u kome se vri odvajanje sirovog ulja od energetskog
82
gasa. Ovako dobijeni energetski gas se moe koristiti za: potroae, kao medijum za prenos toplote gde se
odvodi u izmenjiva toplote u kome se zagreva do temperature 800-1000 0C, i tako zagrejan koristi, kako
je ve napomenuto za zagrevanje uljnih kriljaca. Jedan deo dobijenog energetskog gasa se troi u
gorioniku. U gorionik se dovodi zagrejan vazduh dobijen hlaenjem pepela i vreli gasovi sagorevanja iz
pei za sagorevanje polukoksa. Gasovi gorionika se odvode u izmenjiva toplote radi zagrevanja
energetskog gasa, koji se dovodi u pe za zagrevanje uljnih kriljaca.
Iz pei za zagrevanje uljnih kriljaca, dobijeni polukoks se odvodi u pe gde se vri njegovo
sagorevanje, kako bi se dobili vreli gasovi za predgrevanje uljnih kriljaca i za izmenjiva toplote. Pepeo
kao produkt sagorevanja polukoksa odvodi se u ureaj za hlaenje pepela, gde se hladi dovoenjem sveeg
vazduha. Vazduh se kree u suprotnom pravcu od kretanja pepela. Zagrejani vazduh se zatim odvodi u pe
za sagorevanje polukoksa dobijenog od kriljaca, gde se koristi za zagrevanje istog. Ohlaen pepeo se
odvodi na jalovite ili se koristi kao graevinska sirovina za proizvodnju cementa i opeke. Jedan deo toplog
vazduha se odvodi u gorionik radi sagorevanja energetskog gasa. Kao to se vidi iz gore navedenog, toplota
dobijena sagorevanjem uljnih kriljaca je maksimalno iskoriena.
Opis reenja tehnikog problema; Polazei od drobljenja rovnog uljnog kriljca u granicama od
15-3 mm iz bunkera 1 preko dodavaa 2 i transportne trake 3 linijom 44, tako usitnjen uljni kriljac odvodi
se u ureaj 4, slika 18 u kojm se vri predgrevanje uljnog kriljca u protoku, tako da se isti zagreje u
granicama od 200-340 0C i vie. Tom prilikom se izdvaja vlaga i volatilije iz kriljaca. Predgrevanje se
izvodi pomou gasova sagorevanja u pei 10, koji se vode gasovodom 22. U ureaju za predgrevanje 4
oslobaa se vlaga i volatilije, koji se sa gasovima sagorevanja odvode pomou gasovoda 40. Gasovi se
preiavaju u ureajima 5, 6 i 7za preiavanje gasova od vrstih estica, pa se posle preiavanja
isputaju u atmosferu.
Uljni kriljac poto se zagreje do temperature 200-340 0C i vie, odvodi se u pe 9 po liniji 39. U
ovoj pei odrava se temperatura u granicama 200-700 0C. Zagrevanje uljnog kriljca u ovoj pei vri se
pomou pregrejanog energetskog gasa, koji se dovodi pomou gasovoda 23. U pei 9 vri se piroliza kerogena
kada dolazi do oslobaanja gasovitih ugljovodonika i sirovog ulja u vidu uljnih para. Gasoviti ugljovodonici
(energetski gas) i uljne pare odvode se iz pei pomou gasovoda 38 i odvode se u izmenjiva toplote 13 u
kojem se vri kondenzacija uljnih para. Hlaenje se moe izvesti pomou vazduha ili vode. Poto se uljne pare
ohlade dovoljno radi kondenzacije iste, smea kapljica ulja i energetskog gasa odvode se gasovodom 34 u
separator 15. U ovom separatoru vri se odvajanje sirovog ulja od energetskog gasa. Energetski gas se moe
deliti na tri dela. Viak energetskog gasa odvodi se gasovodom 32 do potroaa. Drugi deo gasa slui kao
medijum za prenos toplote, i on se odvodi gasovodom 31 u izmenjiva toplote 16 u kojem se zagreva do
temperature 800-1000 0C i tako zagrejan odvodi se gasovodom 23 u pe 9 u kojoj prenosi toplotu na uljni
kriljac. Trei deo energetskog gasa, prema potrebi, odvodi se gasovodom 28 u gorionik 17. U gorionik se
istovremeno dovodi zagrejan vazduh po liniji 27 radi sagorevanja energetskog gasa. U gorionik se prema
potrebi moe dovoditi i vreli gasovi sagorevanja iz pei 10 po liniji 25. Topli gasovi gorionika 17 odvode se po
liniji 29 u izmenjiva toplote 16 radi zagrevanja energetskog gasa koji se odvodi po liniji 23. Iz pei 9
polukoks kriljca odvodi se po liniji 24 u pe 10 u kojoj sagoreva polukoks kako bi se dobili vreli gasovi
za predgrevanje rovnog uljnog kriljca i za izmenjiva toplote, odnosno zagrevanje energetskog gasa kao
prenosnika toplote. Vreli gasovi sagorevanja polukoksa u pei 10 odvode se kroz dva gasovoda. Jedan deo
gasova odvodi se pomou gasovoda 22 u ureaj 4 radi predgrevanja uljnog kriljca, a drugi deo se odvodi
pomou gasovoda 25 u izmenjiva toplote 16. Ukoliko nema dovoljne koliine toplote vrelih gasova
sagorevanja koji se dovode po gasovodu 25 u izmenjiva toplote , onda se izvodi sagorevanje energetskog gasa
koji se dovodi po liniji 28 u gorionik 17 radi sagorevanja energetskog gasa.
83
Slika 18 Tehnologija prerade uljnih kriljaca
7.4. Podzemno retortovanje

Pored razliitih tehnologija povrinskog retortovanja ve due vremena ispituju se mogunosti
prerade uljnih kriljaca i u samom leitu in situ. Sva dosadanja iskustva ukazuju da je postupak
retortovanja u leitu veoma sloen jer zavisi od vie razliitih faktora koji se u uslovima podzemne
prerade znatno tee kontoliu u odnosu na one pod kojima se odvija ovaj proces u retortama na povrini.
Proces retortovanja in situ moe obuhvatati jedan sloj ili vie slojeva, ili se primenjuje tzv. modifikovani
postupak koji se sastoji od izrade podzemnih retorti. U tom sluaju se deo izvaenog kriljca prerauje na
povrini. Nema sumnje da je podzemno retortovanje sa aspekta ouvanja ivotne sredine znatno povoljnije
u odnosu na sve tehnologije povrinskog preraivanja jer se eliminiu mnogi problemi vezani za ljaku i
pepeo. Meutim, mnogi geologki i rudarski faktori znatno utiu na stepen iskorienja uljnih kriljaca pri
podzemnoj preradi. On je najee nezadovoljavajui iz nekoliko osnovnih razloga, a to su:
Koliina i tip kerogena, kao i nain pojavljivanja u osnovnoj mineralnoj osnovi kriljaca.
Neravnomerna raspodela kerogena u sloju, kao i dimenzije disperznog kerogena veoma nepovoljno
utiu na sam proces pirolize, a time i na stepen konverzije uljnih kriljaca.
Problem optimalnog usitnjavanja kriljaca u leitu je neprestano prisutan bez obzira da li se ono
vri pod pritiskom ili putem miniranja. Karakter i dimenzije pukotina i pora treba da omogue pristup
toplote disperznom kerogenu kako bi se proces mogao odvijati sa zadovoljavajuim uinkom.
Pokazalo se da je kriljac veoma krt i da sistem pukotina i pora, koje nastaju pri usitnjavanju, ne
zadovoljava tako da znatan deo kriljaca ostaje nepromenjen.
84
Geoloki i geotektonski nastanak leita, posebno petrofizike karakteristike povlatnih slojeva i

stepen njihove propustljivosti, kao i stepen rasedanja, takoe bitno utie na mogunost optimalnog
retortovanja in situ. Broj i debljina slojeva imaju takoe znaajan uticaj.
Na slici 19 je prikazan proces retortovanja in situ kako bi se u osnovi shvatio tehnoloki
postupak. Postoje odreena iskustva ovakvog retortovanja u svetu, posebno u Rusiji, vedskoj i SAD. Ona
potvruje da je stepen iskoriavanja uljnih kriljaca nezadovoljavajui. U SAD je posebno razraivan
postupak vertikalnog retortovanja uljnih kriljaca koji se nalaze na veoj dubini (Occidental Petroleum
Corp., Hepler i saradnici, 1979, Janji, 1986), kako je to prikazano na slici 20 Pri eksperimentalnom radu
vertikalne retorte, postignute su znatno vee temperature od onih u nadzemnim retortama do 850 0C.
Sistem takvog retortovanja obezbeuje zatitu podemnih voda od svih proizvoda pirolize. Pri izradi
ovakvih retorti, oko 30% kriljaca se prerauje na povrini. Obino radi vie retorti tako da proces tee
kontinuirano; posle zavrenog procesa u jednoj retorti, nastavlja se u drugoj. Znatne koliine kriljaca,
meutim, ostaju neiskoriene jer zatitni stubovi izmeu retorti moraju biti vei od 10 m zavisno od
genetskog tipa leita i fiziko mehanikih karakteristika posne sredine.
Slika 19 ematski dijagram horizontalnog retortovanja in situ Geokinetiks, SAD; Dinneen 1976
Dougan i saradnici (1970) ispitivali su mogunost retortovanja in situ leita uljnih kriljaca
Kolorado (Basen Piceance Creek). Injektiran je prirodni gas pod visokim pritiskom i zagrejan do 4800C. U
leitu su izbuene 1 injekciona i 4 eksploatacione buotine. Prema rezultatima ovog eksperimenta na
odabranoj lokaciji pomenutog leita zakljueno je da se ova tehnologija moe primenjivati i da je treba
smatrati kao potencijalni ekonomski postupak retortovanja uljnih kriljaca in situ.
85
Slika 20 ema vertikalnog retortovanja in situ Occidental Petroleum Corp, SAD

Na sici 21 prikazan je posebno razraeni postupak vertikalnog retortovanja uljnih kriljaca
in situ (Land Mana Gement SAD).
Slika 24 ematski prikaz eksploatacije uljnih kriljaca in situ

Na eksploatacionom polju dimenzije 6 x 9 m izbuena je serija buotina do dubine cca 180 m
na rastojanju oko 1,5 m kroz sedimentne stene bogate uljnim kriljcima i preko. Zagrevajue cevi
zagrevaju okolinu cca 400oC a proces traje od 8 meseci do 4 godine. Na molekularnom nivou toplota
izdvaja ugljenik, ulje i gas iz okolne stene i ulje i gas izvlae sa povrina kroz buotinu po-mou
pumpi na vrhu.
86
8. ZAKLJUAK
Poremeaji na svetskom tritu energenata i posebno visoke cene tenih energenata nameu
potrebu svestranog sagledavanja tehnoloki-tehnikih i ekonomskih parametara dobijanja sintetike nafte
iz uljnih kriljaca. Po svom sastavu uljni kriljci u osnovi predstavljaju specifinu energetsku sirovinu,
koja bi u odreenim uslovima mogla da postane i adekvatni alternativni izvor za dobijanje tenih goriva i
drugih sirovina ili zamena za neke njihove derivate. Uljni kriljci e verovatno nai svoje mesto u
domaoj ekonomiji, ali energetski zahtevi vezani za sagorevanje, transport, usitnjavanje, zagrevanje,
dodavanje vodonika, kao i jedan poseban problem koji je proistekao iz pootrenih mera bezbednosti
ekologije, opravdanim zahtevom za ureenje prostora i naina odlaganja otpada (u ovom sluaju velikih
koliina), ine ceo koncept korienja ovakvog resursa izuzetno sloenim.
Uljni kriljci u tehnolokom pogledu predstavljaju specifinu mineralnu sirovinu. Iskorienje
kerogena je vezano iskljuivo za zagrevanje kriljaca , usmereno na direktnom sagorevanju u
termoelektranama ili dobijanju sintetike nafte. Zato treba sprovesti detaljna istraivanja vezana za
iznalaenje najeadekvatnije i najisplativije metode za korienje ove sirovine. Potrebno je dobiti vie od
40 l ulja iz jedne tone uljnih kriljaca da bi eksploatacija bila ekonomski opravdana.
ZAHVALNOST
Realizatori istraivanja zahvalnost izraavaju Ministarstvu za nauku i tehnoloki razvoj Republike
Srbije, koje je finansijski podralo istraivaki projekat TR 17005 u sklopu koga su sprovedena
istraivanja.
LITERATURA
[1] RO za projektovanje i inenjering Ugaljprojekt Beograd, Elaborat o rezervama uljnih kriljaca u
Aleksinakom leitu polje Dubrava, Beograd, 1984.
[2] M.Ignjatovi, R.Rajkovi, M.Miki, M.Ljubojev: Mogunost eksploatacije uljnih kriljaca sa
lokaliteta Republike Srbije iz kojih e se dobijati sintetika nafta, II Meunarodni simpozijum Energetsko
rudarstvo 08, 15-18. Septembar, 2008, Tara
[3]. Miroslav Ignjatovi, Dragan Ignjatovi, Lidija urevac Ignjatovi: Uticaj granulacije na koliinu
pepela uljnog kriljca Aleksinakog basena, zbornik radova deponije pepela, ljake i jalovine u
termoelektranama i rudnicima, II Savetovanje sa meunarodnim ueem, Banja Vrujci 20-21. Oktobar
2009.
[4] T. Milovanovi, R. Trifunovi : Upotreba bituminoznih kriljaca u industrijskoj proizvodnji
cementnog klinkera, Cement br.1/86; Fabrika cementa Novi Popovac, Popovac
[5] M.Ignjatovi, M.Ljubojev, D.Miti, Z.Stojanovi: Uljni kriljci kao energetski potencijal Republike
Srbije, Rudarski radovi 1/2009, Bor, asopis strana 23-32.
[6] S.Krsti, M.Ignjatovi, V.Ljubojev, D.Ignjatovi: Uljni kriljci sela Vlako Polje i uljni kriljci u
Aleksinakom povrinskom kopu, asopis INOVACIJE I RAZVOJ, Bor, 2009. asopis strana 45-50.
[7] Ing. Dimitrije Mati : Pred etvrti Meunarodni kongres za naftu i Simpozijum za uljne kriljce,
Tehnika 1955, Beograd
[8] Yu-patent 2404/83: Milutin Grbovi, iva Markov, Rajko Jovanovi
87
OSETLJIVOST PROIZVODNJE POJEDINIH PROIZVODNIH

SEKTORA U PRIVREDNOM DRUTVU TE-KO "KOSTOLAC"
NA PROMENE TEHNIKIH KOEFICIJENATA
SENSITIVITY OF PRODUCTION OF CERTAIN SECTORS WITHIN THE
TPP-PM KOSTOLAC ON CHANGES IN TECHNICAL COEFFICIENTS
Svetomir Maksimovi1, Igor Miljanovi2, Stevko Boevski3, oma Benovi4
1 - EPS, Direkcija za proizvodnju energije, Beograd, 2 - Rudarsko geoloki fakultet, Beograd, 3 - "Rudproekt",
Skopje, Makedonija, 4 - "Rudnik i termoelektrana Ugljevik", Republika Srpska
Abstrakt:
U industriji uglja Srbije prvi put je bila konstruisana matrica tehnikih koeficijenata, kao osnovne podloge
input-output tabele, u sloenoj organizaciji udruenog rada REIK Kolubara, jo davne 1977.god. Nakon toga nije
bilo pokuaja primene input-output analize u industriji uglja Srbije. Slina situacija je i u industijama uglja velikih
svetskih proizvoaa.
Ovim radom autori ele da proire primenu input-output analize na primeru PD TE-KO "Kostolac" u cilju
stvaranja mogunosti za realnije sagledavanje meusobnih veoma sloenih proizvodnih zavisnosti i uticaja unutar
privrednog drutva.
Matrica tehnikih koeficijenata izvedena je za 2007.god. mada u principu se mogu analizirati proizvodne
meuzavisnosti za bilo koju prethodnu godinu ili uraditi prognoze za nastupajue godine.
Kljune rei: Rudarstvo, meusektorski bilans, input-output tabela, privredno drutvo, sektori, tehniki koeficijenti.
Abstract:
In the history of coal in Serbia, a matrix of technical coefficients as a general foundation of the input-output
table was first constructed in the MEIC Kolubara back in 1977. After that, there were no attempts of using the inputoutput analysis in the coal industry of Serbia. The same is true with coal industries of large producers of coal
worldwide.
With this paper, the authors are aiming to broaden the range of input-output analysis application for the
example of BA TPP-PM (Business Association Thermal Power Plant Pit Mines) Kostolac, in order to create
opportunities for more realistic review of mutually complex production dependencies and influences within the
Business Association.
The matrix of technical coefficients was formed for the year 2007, although production dependencies can be
analyzed for any given year, or even prognostics for the following years can be completed.
Key words: Mining, intersectoral balance, input-output table, Business Association, sectors, technical coefficients.
1.Uvod
Input-output tabele (I-O) prvi put su objavljene od strane nobelovca Vasilija Leontieva 1936.god. i
smatraju se jednim od najveih dostignua u ekonomiji 20. veka. Leontiev opisuje I-O analizu kao
88
"praktini nastavak klasine teorije generalne meuzavisnosti koja vodi celu ekonomiju jednog regiona,
zemlje ili ak celog sveta kao jedinstven sistem i interpertira sve njegove funkcije u vidu specifinih
merljivih osobina njegove strukture".
Od svog poetka I-O analiza naila je na iroko prihvatanje i postala osnovna grana kvantitativne
ekonomije. Umesto komplikovanih algebarskih formula ona omoguava da se jedan ekonomski sistem
analizira korienjem realnih brojeva.
Prva publikacija velikih I-O tabela bila je 1947.god. kada je Ameriki biro za statistiku primenio
I-O analizu u cilju spreavanja velike nezaposlenosti na kraju Drugog svetskog rata.
Istraivanje sprovedeno na katedri za rudarstvo Univerziteta u Witwatersrand-u pokazuje da I-O
analiza moe biti mono sredstvo upravljanja posebno velikim kompleksnim rudnicima sa znaajnim
benefitom. U Republici Srbiji ovim problemom bavi se Katedra za primenu raunara i sistemsko
inenjerstvo pod mentorstvom prof.dr Slobodana Vujia, na Rudarsko geolokom fakultetu.
Podruje primene I-O analize u javnim preduzeima i privrednim drutvima nedovoljno je
istraeno. Prvi rezultati dobijeni primenom ovog modela u rudarstvu ukazuju na mogunosti realnijeg
sagledavanja meusobnih veoma sloenih proizvodnih zavisnosti i uticaja.
U radu smo analizirali osetljivost pojedinih proizvodnih poslovnih jednica (sektora) u privrednom
drutvu TE-KO "Kostolac" na promene trehnikih koeficijenata.
2. Uvod u input-output analizu
Kod primene modela i I-O analize u privrednim drutvima polazi se od sledeih predpostavki:
- Da jedinice privrednog drutva (sektori) predstavljaju zaokruenu tehnoloku celinu u kojima se
proces proizvodnje odvija na jedan odreeni nain
- Da veliina svih vidova utroka za proizvodnju bilo koje poslovne jedinice (sektora) je u linearnoj
zavisnosti od nivoa proizvodnje odgovarajueg privrednog drutva.
Kod izrade input-output tabele privrednog drutva polo se od toga da se privredno drutvo sastoji
od vie sektora (x1, x2,...,xn) koji svaki za sebe predstavlja odreenu homogenu celinu u pogledu
tehnologije rada, privredne delatnosti.
Svaki sektor sa leve strane kolone obezbeuje input za svaki sektor u redu ukljuujui i samog
sebe. Na ovaj nain matrica koja se naziva transakciuona tabela pokazuje protok dobara i usluga ili
transakciju izmeu inputa-outputa izmeu svakog sektora u privrednom drutvu. Matrica je kvadratna i
ima isti broj kolona i redova.
Svi sektori su prikazani u koloni sa leve starne tabele i u redu na vrhu iste tabele.
Privredno drutvo TE-KO "Kostolac" ima tri sektora odnosno devet razliitih transakcija zabeleenih
izmeu postojeih sektora. Transakciona tabela je srce input-output analize.
3. Izraunavanje input-output tabela
Meuzavisnost izmeu sektora u PD TE-KO "Kostolac" proizilazi iz injenice da svaki sektor PD
koristi proizvode drugih sektora kao sirovinski materijal za dalju proizvodnju, a njeni proizvodi su
korieni od strane drugih sektora. Svaki red I-O tabele detaljno pokazuje prihvatanje jednog sektora od
strane drugih sektora. Ova tabela je poznata kao tabela transakcija.
Kada se kreemo kroz tabelu idemo od proizvodnje uglja u Sektoru uglja, pa preko sektora za
proizvodnju elektrine energije i eksterne realizacije do zadnje kolone, ukupno raspodeljena
proizvodnja.
89
Teoretski ukupni input mora biti jednak ukupnom outputu, ali se to u praksi retko ostvaruje usled
nepreciznosti u prikupljanju podataka.
Vrednosti transakcija za sektore PD TE-KO "Kostolac" prikazane su u kvadratnoj matrici od tri
reda i kolona i oznaene su sa malim ij gde su i i j u opsegu 1 do 3.
Ukupna koliina raspodeljene proizvodnje, odnosno bilansna jednaina proizvodnje za sektor x i
data je sledeim sistemom jednaina:
3
Xj = xij +Yi, i =1, 2, 3
j=1
3
Gde su: xij, (i j, i,j = 1, 2, 3) koliina proizvodnje sektora xi koja se troi u ostalim sektorima;
j=1
3
xij, (i = j, i,j = 1, 2, 3) koliina proizvodnje sektora koja se troi u istom sektoru;
j=1
Yi, (i =1, 2, 3) - preostale koliine raspodeljene proizvodnje sektora xi koje su namenjene eksternoj
realizaciji.
Jednaina trokova za isti sektor PD data je sledeim sistemom jednaina:
3
Xj = xij +Fj, (j =1, 2, 3)
i=1
3
Gde su: xij, (i,j =1, 2, 3) proizvodni (materijalni) trokovi nastali u internoj realizaciji,
i=1
Fj, (j =1, 2, 3) eksterni trokovi (svi trokovi i elementi proizvodnje, izuzev trokova nastalih u internoj
realizaciji, koji su potrebni za obavljanje procesa proizvodnje, kao i sastavni elementi ukupne
proizvodnje).
U eksterne trokove spadaju: trokovi materijala i usluga, elektrina energija, ostali trokovi,
amortizacija, dohodak (ugovorne obaveze, zakonske obaveze, bruto zarade).
Polazei od relacije koja predstavlja jednu od najvanijih osobina I-O modela, po kojoj je Xi = Xj,
dobijamo sledei oblik jednaina:
3
3
Xj = xij +Yi = xij +Fj,
j=1
i=1
ili za PD:
3 3
3
3 3
xij + Yi = xij + Fj,
i=1 j=1 i=1
i=1 j=1
i,j = 1, 2, 3
3
j=1
3
3
odnosno: Yi = Fj.
i=1
j=1
90
Prvi korak daljeg izraunavanja daje mogunost da se dinarska vrednost prevede u tehnike
koeficijente kako bi se dolo do ukupno raspodeljene proizvodnje za svaki sektor.
U tabeli 1 prikazana je transakcija sektora PD TE-KO "Kostolac" za 2007.god. koja ini osnovu
za dalje izraunavanje.
Tabela 1- Proizvodnja i raspodela po sektorima u PD TE-KO "Kostolac" u 2007.god. (x103din)

Ukupno
Sektor
Eksterna
Sektor-A Sektor-B
Ukupno
raspodeljena
uglja
realizacija
proizvodnja
Sektor uglja
3.147
2.000.000 4.567.853 6.571.000
446.000
7.017.000
Sektor-A
55.153
340.000
0
395.153
2.641.517
3.036.670
Sektor-B
178.445
0
992.000
1.170.445 7.748.027
8.918.472
Ukupno
236.745 2.340.000 5.559.853 8.136.598 10.835.544 18.972.142
Eksterni
6.853.311 696.670 3.358.619 10.835.544
trokovi
Ukupno
raspol.
7.017.000 3.036.670 8.918.472 18.972.142
proizvodnja
Za prvu poslovnu jedinicu Sektor uglja, obzirom na izvrena teorijska razmatranja i podatke
postavljene input-output tabele, jednaina namenske raspodele proizvodnje dotinog sektora e biti:
3.147.000 + 2.000.000.000 + 4.567.853.000 = 6.571.000.000
a jednaina vrednosne strukture njegove proizvodnje:
236.745 + Eksterni trokovi = Ukupna raspoloiva proizvodnja
236.745.000 + 6.853.311.000 = 7.017.000.000
Analogno se mogu opredeliti jednaine alokacije outputa i strukture inputa ostalih sektora. Za PD
TE-KO Kostolac kao celine, shodno ustanovljenim i razmatranim relacijama i podacima utvrene
input-output tabele, jednaina namenske raspodele proizvodnje imae oblik:
18.972.142.000 = 236.745.000 + 2.340.000.000 + 5.559.853.000+10.835.544.000
a jednaina vrednosne strukture proizvodnje PD e biti:
18.972.142.000 = 6.571.000.000 + 395.153.000 + 1.170.445.000 + 10.835.544.000
Na osnovu ovih dvaju jednakosti neposredno se dalje moe odrediti i rezultirajua jednaina opte
ravnotee PD TE-KO "Kostolac".
8.136.598.000+10.835.544.000 =10.835.544.000+8.136.598.000
91
kojom je neposredno pokazano da je ukupna finalna potronja eksterne realizacije razmatranog PD

TE-KO Kostolac opredeljena veliinom i strukturom materijalnih trokova intermedijarnih proizvoda
poreklom iz okruenja sistema, amortizacijom i zaradom ostvarenom, u PD u 2007.god.
Svaki sektor u okviru PD zahteva input produkta ili usluga na koji se onda dodaje odreena
vrednost kako bi generalisao sopstveni output. Dodavanje vrednosti na input bilo koje prirode je sutina
svakog poslovanja. Ako se to ne obezbedi, sektor samo troi input i postraje gubita. PD TE-KO
"Kostolac" u 2007.god. poslovalo je negativno bez obzira na pozitivne naturalne pokazatelje. Da bi se
mogla sprovesti meusektorska analiza, bilo je neophodno da se preuzmu podaci samo oni koji se odnose
na poslovni prihod i poslovni rashod.
Takoe je poslovni rashod umanjen za dupliranu vrednost amortizacije za koliko je ukupni
poslovni rashod vei od poslovnog prihoda. Amortizacija je umanjena za sve proizvodne jedinice.
4. Matrica tehnikih koeficijenata sa primerom ( = [ij] )
Matrica tehnikih koeficijenata izvodi se iz transkacione (absorpcione) matrice i pokazuje
koeficijente inputa ili direktne potrebe svakog sektora u odnosu na output sektora. Tehniki koeficijenti su
odnos svake osnovne vrednosti iz transakcione matrice i sume outputa svakog sektora. Oni pokazuju
neophodni input za dati sektor potreban da bi se proizvela jedna jedinica finalne potronje od tog sektora i
moe se prikazati sledeom jednainom:
n
xij/Xj + Dj/Xj = 1
i=1
Gde je: Xj celokupna ostvarena proizvodnja j-tog sektora u PD;
Dj komponenta drutvenog proizvoda.
Tehniki koeficijent se moe prikazati jednostavnom linearnom homogenom funkcijom oblika:
ij = xij/ Xj ili
xij = ij Xj.
Poto su tehniki koeficijenti bezdimenzioni dozvoljavaju poreenje izmeu raznih ekonomija
sektora i to je jo vanije omoguavaju izvoenje inverznih koeficijenata.
U tabeli 2 dati su tehniki koeficijenti izvedeni iz uproene transakcione tabele sektora PD TEKO "Kostolac" za 2007.god.
Tabela 2 - Tehniki koeficijenti sektora u PD TE-KO "Kostolac" za 2007.god.
Sektor uglja
Sektor-A
Sektor-B
Sektor uglja
0,00045
0,65862
0,51218
Sektor-A
0,00786
0,11196
0,00000
Sektor-B
0,02543
0,00000
0,11123
Ukupno
0,03374
0,77058
0,62341
Tehniki koeficijenti svih sektora formiraju matricu tehnikih koeficijenta = [ij] (3x3) u kojoj
su proizvoai prikazani po redovima, a preraivai po kolonama matrice.
92
Matrice tehnikih koeficijenata za ekonomski sistem sektora mogu se tumaiti samo po kolonama
i imaju sledee elemente:
0,00045
= 0,00786
0,02543
0,65862
0,11196
0,00000
0,51218
0,00000
0,11123
Gde je A matrica koeficijenata direktnih materijalnih trokova.

Koeficijenti direktnih materijalnih trokova mogu se dobiti na dva naina:
1. Statistiki na osnovu analiza bilansnih izvetaja za prole godine (primenjeno je i u ovom
radu);
2. Normativno, uz predpostavku da se sektori sastoje iz delova proizvodnje kod kojih su ve
razraeni normativi trokova.
Ako su poznati koeficijenti direktnih materijalnih trokova, to je za za datu finalnu potronju za
svaki sektor mogue odrediti neophodnu bruto produkciju sektora. U tome se sastoji osnovna ideja
korienja matrinih modela za planiranje proizvodnje.
Naglaavamo neka svojstva koeficjenta direktnih trokova:
- Da je aij 0 , i= 1,2, ... , n
n
- Zbir elemenata matrice A u bilo kojoj koloni je manji od jedinice aij < 1, i= 1,2, ..., n.
i=1
Posmatrajui elemente u prvoj koloni moe se ustanoviti da e Sektor uglja za ostvarivanje
sopstvene proizvodnje u vrednosti od jednog dinara biti prinuen da koristi sopstvene proizvode (ugalj) u
vrednosti od 0,045 pare, kupi elektrinu energiju od Sektora-A u vrednosti od 0,79 pare i od Sektora-B u
vrednosti od 2,54 pare. Proizvodna aktivnost Sektora uglja nalazi se u direktnoj proizvodnoj zavisnosti od
Sektora-B za 2,54%.
Posmatrajui elemente u drugoj koloni, Sektora-A, moe se uoiti da e Sektor-A za ostvarivanje
sopstvene proizvodnje u vrednosti od jednog dinara biti prinuen da koristi sopstvene proizvode (u ovom
sluaju elektrinu energiju) u vrednosti od 10,8 para, kupi ugalj od Sektora uglja u vrednosti od 65,9 para.
Proizvodna aktivnost drugog sektora nalazi se u direktnoj proizvodnoj zavisnosti od Sektora uglja za
65,9%.
U treoj koloni moe se uoiti da e Sektor-B za ostvarivanje sopstvene proizvodnje u vrednosti
od jednog dinara biti prinuen da koristi sopstveni proizvod (elektrinu energiju) u vrednosti od 11,1
parea, kupi ugalj od Sektora uglja u vrenosti od 51,2 pare. Proizvodna aktivnost Sektora-B nalazi se u
direktnoj zavisnosti od Sektora uglja za 51,2%.
Vrednost tehnikih koeficijenata mora da ispuni dva uslova:
0 ij < 1
n
ij < 1
i=1
i,j = 1, 2, ..., n
j = 1, 2, ..., n
Tehniki koeficijenti mogu biti, pored vrednosnih, iskazani i po odgovarajuim naturalnim

jedinicama mere. Tada bi, na primer, tehniki koeficijenat mogao biti iskazan relacijom:
93
ij = xij/ Xj = Qijxpi/Qjxpj = qijxpi/pj,
i,j=1, 2, ... , n
u kojoj je sadran tehniki koeficijent (qij) iskazan naturalnim merilima i cene po jedinici proizvodnje itog , odnosno j-tog sektora (pi,pj).
Primer:
Predpostavimo da je finalna potronja porasla i to u inputu uglja iz Sektora uglja (za potrebe
TEMorava) za 700.000(t/god.), u inputu elektrine energije iz Sektora-A za 200.000(MW/god.) i
Sektor-B za 200.000(MW/god.).
U odnosu na tabalu 1 u tabeli 3 date su vrednosti dodatne predpostavljene eksterne realizacije po
sektorima i sve izmene koje su zbog nje nastale u reprodukcionoj potronji i ukupno raspodeljenoj
proizvodnji. Predpostavljena promena eksterne realizacije u Sektoru uglja sa 700.000(t/god.) za potrebe
TE Morava. Dodatnih 200.000(MWh/god.) iz Sektora-A i Sektora-B, dovela je do promene
reprodukcione potronje u sektorima, a samim tim i do vrednosti ukupno raspodeljenih sredstava.
Tabela 3 - Vrednosti reprodukcione potronje i ukupno raspodeljene proizvodnje nastale uvoenjem
predpostavljene eksterne realizacije
Ukupno
raspodeljen
Eksterna
a
Sektor uglja
Sektor-A
Sektor-B
UKUPNO
potronja
proizvodnj
(dodatna)
a
(x103din)
260.000(t)
240.000(t)
500.000(t)
700.000(t)
Sektor
0
273.000x103di 252.000x103di
525.000
735.000x103di 1.260.000
uglja
n
n
x103din
n
3.885(MWh) 22.000(MWh)
25.885(MW 200.000(MWh
Sektor
h)
)
9.635
47.960x103din
0
553.595
-A
x103din
57.595
496.000x103di
3
x10 din
n
10.460(MW
20.000(MWh)
h)
43.600
34.996(MW 200.000(MWh
25.940
x103din
576.511
Sektor
0
h)
)
x103din
-B
950(MWh)
80.511
496.000x103di
3
3
3.586(MWh)
2.071x10 din
x10 din
n
3
8.900x10 din
Dopunom naturalnih pokazatelja iz tabele 1 sa pokazateljima iz tabele 3 dobie se tabela 4 sa
izmenjenim pokazateljima iz koje e se izvesti novi tehniki koeficijenti.
Prethodno izneto moe se interpretirati i na sledei nain:
Da bi se proizvelo novih 700.000(t/god.) u Sektoru uglja, potrebno je preuzeti od Sektora-A elektrinu
energiju u vrednosti od (3.885MWh/god.) odnosno 9.635.000 din i od Sektora-B (3.586MWh/god.),
odnosno 8.900.000din.
94
Tabela 4 - Vrednosti integrisane reprodukcione potronje i ukupno raspodeljene proizvodnje

nastale uvoenjem predpostavljene eksterne realizacije za 2007.god. (x103din)
Sektor
Eksterna
Ukupno rasp.
Sektor-A
Sektor-B
UKUPNO
uglja
realizacija
proizvodnja
Sektor
3.147
2.273.000 4.819.853 7.096.000
1.260.000
8.356.000
uglja
Sektor-A
64.788
387.960
0
452.748
3.137.517
3.590.265
Sektor-B
213.285
0
1.037.671 1.250.956
8.241.956
9.492.912
UKUPNO
281.220
2.660.960 5.857.524 8.799.704
12.639.473
21.439.177
Eksterni
8.074.780
929.305
3.635.388 12.639.473
tro.
Ukupno
8.356.000 3.590.265 9.492.912 21.439.177
rasp.proizv.
Tabela 5 - Tehniki koeficijenti sektora u PD TE-KO "Kostolac" za 2007. god.
nakon predpostavljene dopune eksterne realizacije
Sektor uglja
Sektor-A
Sektor-B
Sektor uglja
0,00038
0,63310
0,50773
Sektor-A
0,00775
0,10806
0,00000
Sektor-B
0,02552
0,00000
0,10931
Ukupno
0,03365
0,74116
0,61704
Da bi Sektor-A poveao eksternu realizaciju za 200.000(MWh/god.), potrebno je otkupiti od
Sektora uglja 260.000(t/god.) u vrednosti od 273.000.000 din. i poiveati sopstveni utroak elektrine
energije za 22.000(MWh/god.) u iznosu 47.960.000 din. I najzad da bi Sektor-B poveao eksternu
realizaciju za 200.000(MWh/god.), potrebno je da obezbedi iz Sektora uglja 240.000(t/god.) u iznosu od
252.000.000 din. i povea sopstveni utroak elektrine energije za 20.950(MWh/god.) u iznosu
45.671.000 din. Uporednom analizom tabela tehnikih koeficijenata 2 i 5 moe se uoiti da je sa
poveanjem eksterne realizacije u sva tri sektora, za predpostavljene vrednosti, dolo do smanjenja
trokova nabavke elektrine energije od strane Sektora uglja prema Sektoru-A i skoro ista vrednost
nabavke od Sektora-B. Kod nabavke uglja od Sektora uglja od strane Sektora-A i Sektora-B dolo je do
smanjenja trokova.
5. Zakljuak
Rezultati primene nekih modela input-output analize obraeni su u malom broju radova koji se
odnose na industriju uglja. I tako mali broj radova ukazuje na mogunost realnog sagledavanja
meusobnih vrlo sloenih zavisnosti i uticaja.
Iz datih input-output tabela proizilaze brojna, iroka i znaajna saznanja: o direktnim i povratnim
proizvodnim povezanostima podsistema u sistemu, dvosmernim meuzavisnostima sistema i okruenja, tj
prirodi i intezitetu zavisnosti proizvodnog sistema od nabavki iz, i isposruka okruenju, nainu formiranja
i raspodeli proizvodnje podsistema, tj. sistema i njihovoj vrednosnoj strukturi, veliini i strukturi finalne
potronje, tj. eksterne realizacije, nainu i stepenu delovanja njenih promena na proizvodnju sistema,
strukturi pojedinih kategorija trokova i cena ostvarene proizvodnje itd.
95
U radu su delom zahvaeni samo tehniki koeficijenti u input-output analizi, a to je samo jedna
karika u daljem spektru mogunosti kojima raspolae meusektorski model i meusektorske analize. Ne
postoje prepreke da se odreeni modeli input-output analize primene u EPS-u, u njegovim privrednim
drutvima, radnim jedinicama, pogonima.
6. Literatura
[1] R.Stanojevi, Meusektorski modeli, Ekonomski Institut, Beograd, 1998.
[2] S.Maksimovi, Z.Milanovi, I.Miljanovi, S.Boevski, M.Hudej, T.Benovi, Application of InputOutput Analysis in Corporate Enerprises of EPIS Thermal Power Sector, 3rd Balkan Mining Congress,
Izmir- Turkey, 2009.
[3] S.Maksimovi, Primena meusektorske analize u privrednim drutvima termoenergetskog sektora
Elektroprivrede Srbije, Elektroprivreda br.1 2009. str.85-92,Beograd
[4] S.Popovi, V.Nei, J.Petrovi, Primena input-output analize u sloenoj organizaciji udruenog rada
na primeru REIK "Kolubara", SYM-OP-IS 77, Herceg Novi, 1977. str. 439-460.
[5] L.C. Stilwell, R.C.A. Minnitt, INPUT-OUTPUT ANALYSIS: ITS POTENTIAL APPLICATION TO
THE MINING INDUSTRY, The Journal of The South African Institute of Mining and Metalurgy,
2000.(455-460)
[6] Izvetaj o poslovanju u periodu januar-decembar 2007.god., Kostolac, mart 2008.god.
96
KOMPLEKSNO ISKORIENJE MINERALNO-SIROVINSKOG

POTENCIJALA LEITA UGLJA VELIKI CRLJENI,
KOLUBARSKI UGLJONOSNI BASEN (MOGUI SCENARIO)
ALL-INCLUSIVE MINERAL RESOURCESSES EXPLOITATION,
VELIKI CRLJENI COAL DEPOSIT, KOLUBARA COAL BASIN,
(POSSIBLE SCENARIO)
Bogoljub Vukovi1, Duko Nei1, Vesna Bogdanovi1, Zoran Drako2, Klemi Goran2
1,2
JP EPS, PD RB Kolubara, Ogranak Projekt, Lazarevac;

3,4
Rudarsko-geoloki fakultet, Beograd
IZVOD
Leite Veliki Crljeni jedno je od brojnih leita uglja kolubarskog ugljonosnog basena. Tokom 2009.
godine realizovani su radovi na otvaranju povrinskog kopa i pripreme za otkopavanje uglja. Osim uglja, geolokim
istraivanjima utvreno je i prisustvo znaajnih masa kvartarnih aluvijalnih ljunkova u neposrednoj krovini
ugljenog sloja. Proraunom rudnih rezervi utvreno je prisustvo >18.000.000 m3 ljunka, od ega e se oko
10.000.000 m3 otkopati na buduem povrinskom kopu. Uz >30.000.000 t uglja, dodatne koliine ljunka u
znaajnoj meri poveavaju rentabilnost rudnike proizvodnje i opravdavaju sredstva uloena u geoloka istraivanja.
Prihod od uglja iznosi 400.000.000 ; dodatna dobit na ljunku iznosi oko 85.000.000 , odnosno predstavlja 25%
relativne dobiti sa leita.
KLJUNE REI : ugalj, ljunak, eksploatacija, rudnika rentabilnost
ABSTRACT
Veliki Crljeni is one of noumeruous coal deposits in Kolubara Coal Basin, Western Serbia. In 2009.
year, the deposit was under invetstment and opening phase. Geological exploration, performed earlier, show the
presence of alluvial unsorted gravels in roof coal sediments. Ore reserve calcullation gave >18.000.000 m3 of gravel,
which 10.000.000 m3 would be digged in open pit. With >30.000.000 t of row coal, those additional gravel quantities
increse the minning rent ability and improve the geological exploration costs. Possible income of row coal at the
deadline of digginig could reach 400.000.000 , additional end of life open pit income provided by solden gravel
reach at 85.000.000 , almost 25% of relative all-inclusive deposit income.
KEY WORDS: coal, gravel, exploitation, mining rent ability
1. UVOD
Kolubarski ugljonosni basen nalazi se u zapadnoj Srbiji na 50 km jugozapadno od Beograda.
Povrine je oko 600 km2. Rekom Kolubarom podeljen je na istoni i zapadni deo.
97
Slika 1. Pregledna karta kolubarskog ugljonosnog basena sa istrano-eksploatacionim poljima, polje Veliki
Crljeni rafirano (geoloka sluba Kolubare-Projekt)
U njegovom istonom delu nalaze se aktivni povrinski kopovi polje "B" i "D", zatim zatvoreni
povrinski kop polje "A" i istrana polja "C", "E", "G", "F", "opi-Lazarevac i "Veliki Crljeni". U
zapadnom delu basena nalaze se povrinski kopovi "Tamnava-Istono polje" i "Tamnava-Zapadno polje" ,
kao i istrano polje "Radljevo". Polje "Veliki Crljeni" nalazi se u istonom delu basena i obuhvata njegov
severni deo, povrine je 8,5 km2. (slika 1).
2. GEOLOKA GRAA
Geolokim istraivanjima utvreno je da geoloku grau leita ine neogeni miocenski
sedimenti, prekriveni kvartarnim pokrivaem (slika 2). Prema do sada poznatim podacima na polju Velki
Crljeni utvreno je kontinuirano taloenje sedimenata od srednjeg miocena do donjeg pliocena. Miocenski
sedimenti predstavljeni su badenskim, sarmatskim i panonskim katom, kao i pontskim katom u kojem se
nalaze ogromne naslage uglja.
Badenski kat (M22) je na najveoj dubini, sainjen je od litotamnijskih krenjaka, laporovitih i
peskovitih glina i glinaca, retko i sitnozrnim peskovima, krajnja debljina nije utvrena. Sarmat (M31) se
nalazi neposredno iznad badenskog kata, ine ga peskovite gline koje se lokalno smenjuju sa raznim
vrstama krenjaka i peskova, debljina im takoe nije precizno utvrena. Preko sarmata nalaze se sedimenti
panona (M32). Predstavljeni su peskovitim glinama i glinovitim peskovima. Ova serija sedimenata je
promenljive debljine, pojavljuje se ispod 150 m dubine.
Pontski kat (M32) predstavljen je serijom alevritskih, prainastih ili sitnozrnih peskova, lokalno se
zapaaju sivoute opekarske gline. Smatra se da poinje na oko 150 m od povrine terena pa navie. Skoro
sve istrane buotine na leitu su veoma plitke (30 do 50 m), cilj im je bio da nabue ugljeni sloj koji je
na maloj dubini ispod povrine terena, te je samo nekoliko buotina ostvarilo dubine od 100, 200 ili 300
metara.
U okviru pontskog kata nalazi se sloj uglja koji odreuje ekonomsku vrednost celog leita (slika
2).
98
Slika 2. Geoloki stub polja Veliki Crljeni (Marinkovi I., 2003.)
Na prostoru leita registruje se jeda ugljeni sloj jednostavne geoloke grae (slika 3). Ugljeni sloj
se u kontinuitetu prostire na celom prostoru leita. Predstavlja deo jednisrtvenih ugljenih slojeva
kolubarskog ugljonosnog basena. Prostorno nalazi se u njegovom centralnom delu.
99
Slika 3. Geoloki profili AB i CD; Legenda : 9. Sivo-paleozojski fundament podruja; 8,5,4,2.utomiocensko/pliocenski sedimenti; 3, 6, 7. Crno-Ugljeni slojevi 1. Svetlosivo-kvartarni sedimenti (Geoloka sluba
Povrinskih kopova uglja, Baroevac)
100
3. PRIKAZ USLOVA I MOGUNOSTI OTKOPAVANJA UGLJA I PRATEIH KORISNIH

NMS
Na polju Veliki Crljeni krajem 2008. godine zapoeli su radovi na otvaranju leita i priprema za
eksploataciju uglja. Za tri meseca 2008. otkopano je 1.900.000 m3 jalovine. Tokom 2009. godine radovi su
vreni na jalovini.
Slika 4. Izgled radne etae na uglju u krajnjem zapadnom delu leita, usek otvaranja neposredno uz TamnavuIstono polje, dec. 2009. (Geoloka sluba Tamnava-Istono polje)
Osim uglja, korisnu NMS na leitu predstavljaju i naslage ljunka. One su subhorizontalne i
konkordantno naleu preko sloja uglja.
Glavnim rudarskim projektom (2006) projektovana je selektivna eksploatacija uglja, ali i sloja
ljunka. U konturi projektovanog povrinskog kopa mogue je otkopati 30.000.000 t uglja. Tokom
otkopavanja uglja, neminovno e biti otkopane i znatne mase ljinka iz neposredne krovine ugljenog sloja.
Ovim nainom otkopavanja mogue je selektivno otkopati i odloiti na zasebno odlagalite oko
10.000.000 m3 ljunka.
Ovako projektovan i okonturen povrinski kop obezbeuje godinji kapacitet 4.000.000-5.000.000
t uglja, odnosno ukupno 30.000.000 t tokom celog perioda rada. Osim uglja bie otkopano i 10.000.000
m3 jalovine otkrivke, kao i oko 10.000.000 m3 ljunka. Iz prikazanih naturalnih pokazatelja uoava se da
se iz leita dobija oko 40.000.000 m3 korisnih mineralnih sirovina uz samo 10.000.000 m3 jalovine, ime
se dobija izuzetno povoljan koeficijent otkrivke od 0,25.
Uz obimna investiciona ulaganja od 103.000.000 i trokove proizvodnje od 9 /t uglja,
neophodna prodajna cena uglja iznosi 13,3 /t, odnosno 1,66 /GJ. Ovim se obezbedjuje interna stopa
rentabilnosti od 16,5% to je prihvatljivo. Prosena dobit iznosi >4 /t uglja. Ukupni prihodi od uglja za
period rada povrinskog kopa iznose oko 400.000.000 .
101
Glavnim rudarskim projektom (2006), Investicinim programom otvaranja povrinskog kopa i

ostalim planskim dokumentima, kao i ekonomskom analizom projekta usvojeno je da se osim uglja, za
korisnu mineralnu sirovinu pogodnu za prodaju, uvrste i odreene mase ljunka, odnosno skromnih 100
Km3 godinje. Za period rada povrinskog kopa ukupno 700.000 m3 prodatog ljunka. Pri prodajnoj ceni
(okvirno) od 10 /t franco separacija, mogui prihod iznosio bi oko 7.000.000 .
Za to vreme e na deponiji ljunka biti odloeno jo oko 8.500.000 m3 ljunka i predstavljae
mtrvi kapital preduzea. Uz mogunost mokre i suve separacije ljunka i sa gubicima na korisnoj
susptanci od 15%, mogue je proizvesti oko 7.500.000 m3 separisanog ljunka. Uz obimnu investicionu
izgradnju saobraajne infrastrukture u neposrednoj blizini leita, a pri prodajnoj ceni separisanog ljunka
od 10 /t franco separacija, mogui dodatni prihod rudnika iznosio bi oko 75.000.000 . Dinamika
plasmana separisanog ljunka, kao i koliine koje mogu biti isporuene potroaima, nisu detaljno
razraeni.
Prethodnim brojnim analizama (studije, projekti, programi...) u vie navrata dolo se do zakljuka
da je proizvodnja uglja iz ugljenokopa Kolubare sve skuplja i da se ostvaruje na granici rentabiliteta.
Ovim dodatnim prihodom iz prateih korisnih NMS pobiljala bi se rentabilnost rudnike proizvodnje, te
bi se u narednom periodu planiranja, projektovanja i izvoenja radova moglo slobodnije pristupiti razradi
geolokih istraivanja i rudnike proizvodnje.
Ukupni mogui prihodi/rashodi ovako predloene i organizovane proizvodnje mogli bi iznositi :
Prihod od uglja
Prihod od ljunka
Rashod na uglju
Investiciona ulaganja u NMS
Dobit
400.000.000 , 84,1% od ukupnog prihoda

75.000.000 , 16,9% od ukupnog prihoda
oko 270.000.000 , 99% rashoda
oko 1.000.000 , < 1% rashoda.
oko 273.000.000 .
Ova razmatranja vezana za NMS kompleks su geoloki i rudarski u velikoj meri pouzdano
obraena, a tehnoloki su razraena metodom analogije sa postojeim kapacitetima, uslovima i
rezultatima prerade. Ekonomska obrada (za deo NMS) je uslovna i preliminarnog je karaktera. U svakom
sluaju, rezultati ovog sagledavanja mogu da poslue daljim konkretnijim geolokim, rudarskim,
tehnolokim, ekonomskim i plansko-stratekim razmatranjima.
ZAKLJUAK
Osim uglja, koji je nesumnjivo glavna korisna mineralna sirovina i koji odreuje ekonomsku
vrednot leita, kao pretea korisna NMS pojavljuje se ljunak.
Znaajne mase ljunka mogu obezbediti dodatni prihod od cca 75.000.000 , i to bez znaajnijih
investicionih ulaganja.
Literatura :
1. VUKOVI B., BUKVI B., BELJI N., RADOVANOVI B., 2010. - Elaborat o rezervama
uglja leita Veliki Crljeni, stanje 31.12.2008. godine - str. 180, RB Kolubara, KolubaraProjekt, Lazarevac
2. NEI D., RADOVANOVI B., VUKOVI B., 2006. - Glavni rudarski projekat povrinskog
kopa Veliki Crljeni - str. 448, RB Kolubara, Kolubara-Projekt, Lazarevac
102
TRANSPORT BAGERA, REKONSTRUKCIJA I IZMETANJE

SISTEMA NA OTKRIVCI I UGLJENOG SISTEMA SA
POVRINSKOG KOPA "POLJE D" NA POVRINSKI KOP
"POLJE E"
TRANSPORTATION OF BUCKET WHEEL EXCAVATOR AND
RECONSTRUCTION AND RELOCATION OF OVERBURDEN AND
COAL SYSTEM FROM OPEN CAST MINE FIELD D TO OPEN CAST
MINE FIELD E
Ljiljana Ristovski, Vesna Jovii, Rua Nikoli, Svetlana Arsenijevi
PD RB Kolubara d.o.o., DP Kolubara -Povrinski kopovi, Lazarevac
Apstrakt:
Zbog nereenih imovinsko-pravnih odnosa sa Mesnom zajednicom Vreoci zaustavljen je razvoj povrinskog kopa
"Polje D" prema zapadu. Izvedeno je proirenje povrinskog kopa na njegovoj junoj strani, prema "Polju E" - "Juno krilo"
i na istonoj strani prema odlagalitu "Istona kipa". Iz bazne zone "Polja D" izmeteno je est sistema na otkrivci i jedan
ugljeni sistem. Do novih lokacija sistema uraene su trase za transport mehanizacije, gde se transportovalo osam rotornih
bagera i est odlagaa, to je sve obraeno u odgovarajuoj tehnikoj dokumentaciji i elaboratima. Na "Polju D" je ostao
jedan ugljeni sistem.
Kljune rei: povrinski kop, transport, rekonstrukcija
Abstract:
Dye to unsolved problems regarding private property and legal relations with local community Vreoci,
development of open cast mine Field D towards west stopped. Extension of open cast mine was performed on
south side towards Field E-South Wing and on east side towards dumping area East kippe. From base zone of
Field D six systems were relocated as well as one coal system. Transportation route for eight bucket wheel
excavators and six spreaders to their new positions was made and processed according appropriate elaborates and
technical characteristics. On open cast mine Field D only one coal system remained.
ey words: open cast mine, transportation, reconstruction
Uvod
Zbog poznatih problema sa Vreocima zaustavljen je razvoj ,,Polja D ka zapadu.
Krajem 2007.godine jedan od jalovinskih sistema izmeten je na prostor, ,,Juno krilo. Sledee
godine na tzv. ,,Istonu kipu premeten je jo jedan jalovinski sistem, a ove godine i preostala etiri
jalovinska i jedan ugljeni sistem, ime je zapoelo otvaranje novog povrinskog kopa, oznaenog kao
,,Polje E.
103
Proirenje povrinskog kopa ,,Polje D, u ovom trenutku, mogue je na lokaciji ,,Juno krilo. Sa
istoka prostor je ogranien usekom otvaranja povrinskog kopa ,,Polje D, sa zapada parcelama koje nisu
obuhvaene eksproprijacijom, a pravac napredovanja etaa je prema jugu, do ,,Pomone mehanizacije.
Razvoj odlagalita na junoj strani kopa, ogranien je zavrnim kosinama po vaeem
Dopunskom projektu.
Osnovne geoloke karakteristike june kosine povrinskog kopa Polje D
Prostor koji obuhvata juna zavrna kosina povrinskog kopa ,,Polje D izgrauju tvorevine:
paleozoika koje ine osnovu terena, ponta, iji su sedimenti ekonomski najznaajniji u okviru leita i
kvartara koji ini pokriva svim tvorevinama.
Fundament leita uglja u junoj zavrnoj kosini povrinskog kopa Polje D predstavljaju
tvorevine osnovnog gorja, odnosno paleozojski kriljci i daciti, koji su u potpunosti ili delimino
raspadnuti. Preko ovih tvorevina zaleu neogeni: peskovito-glinoviti sedimenti panona i donjepontski
sedimenti predstavljeni glinom, kvarcnim peskom i glinovitim peskom.
Donjepontski sedimenti su predstavljeni glinom, jae i slabije peskovitom, peskovima jae i
slabije zaglinjenim i kvarcnim peskovima, to je i potvreno buotinama, naroito dubljim, gde su
zastupljeni svi lanovi donjeg ponta.
Sloj kvarcnog peska javlja se u krajnjem severnom delu. Debljina srednjezrnih, sivih, sivo-belih i
belih kvarcnih peskova varira od nekoliko centimetara do vie desetine metara.
Najveim delom prostora koji obuhvata juna zavrna kosina povrinskog kopa ,,Polje D, superpoziciono
neposrednu podinu uglja predstavlja glina, koja se odlikuje visokim sadrajem alevritske komponente,
sivo-plave boje mestimino sa sadrajem ugljevite materije. Debljina ove gline se kree od 3-15m, esto i
vie.
Morfoloki glavni ugljeni sloj javlja se u obliku kontinuiranog sloja, generalnog pravca pruanja
zapad-istok. U severnom delu prostora koji obuhvata juna zavrna kosina povrinskog kopa ,,Polje D
glavni ugljeni sloj je subhorizontalan, sa blagim tonjenjem ka zapadu pod uglom 3-50, a u junom delu
glavni ugljeni sloj se povija, odnosno podvlai u Polje E pod uglom 20-250 .
Debljina glavnog ugljenog sloja ima promenljive vrednosti i raste od severa, gde iznosi oko 15m,
prema junom delu gde njegova debljina iznosi oko 50m. Glavni ugljeni sloj je ispresecan proslojcima
jalovine, odnosno gline i ugljevite gline, ija se debljina kree od nekoliko centimetara do par metara.
Glina je u proslojcima masna, plastina, maslinasto zelene boje.
Litoloko-petroloki ugalj je ksilitnog tipa (trakast, drvenast i dopleritski), mestimino proaran, odnosno
u smeni sa amorfnim (zemljastim) tipom uglja.
Povlatni ugljeni sloj je najveim delom prostora koji obuhvata juna zavrna kosina povrinskog
kopa ,,Polje D erodovan i javlja se samo u njegovom krajnjem junom delu (Polje E). Njegova debljina
je od nekoliko do 25m.
U podini glavnog ugljenog sloja nalazi se vie podinskih proslojaka uglja prosene debljine od
nekoliko centimetara do 2m. Ovi podinski proslojci uglja prate pruanje glavnog ugljenog sloja.
Povlatu ugljenog sloja ine gornjopontski sedimenti i to: peskovite gline, peskovi i kvartarne
gline, sa proslojcima ljunka i peska.
U severnom delu prostora koji obuhvata juna zavrna kosina povrinskog kopa ,,Polje D, glavni
ugljeni sloj je subhorizontalan i, u celini gledano, blago poremeen, tako da se ugalj nalazi u plitkoj
asimetrinoj sinklinali generalnog pruanja istok-zapad, sa blagim tonjenjem prema zapadu 3-50. Na
junom delu ovog prostora glavni ugljeni sloj se povija, odnosno podvlai u Polje E pod uglom 20-250.
Kvalitet uglja koji je prema uproenom rudarskom projektu predvien za otkopavanje na Polju
D odreen je na osnovu podataka dobijenih laboratoriskom analizom uzoraka iz istranih buotina. Treba
104
naglasiti da sve buotine koje su ule u prorau kvaliteta nisu u saglasnosti sa Pravilnikom o klasifikaciji i
kategorizaciji i proraunu rezervi mineralnih sirovina. Naime, buotine iz 1972. godine oprobavale su
ugalj u intervalu veem od 5m. Za proraun kvaliteta uglja korieni su podaci iz 6 buotina, sa 17
pojedinanih proba.
U uglju leita Polja D jasno je vidljiva drvenasta struktura (sa komadima drvenastog tkiva i
jasno ouvanom biljnom strukturom). Izraeno je prisustvo drvenastog uglja (ksilita). Boja uglja je uto
mrka, tamno mrka do crna. Ugalj je tvrd, krt, ree ilav. Na prelomu se uoavaju sjajne koljkaste
povrine. Pored ksilitnog uglja u maloj meri se javlja ugalj zemljastog habitusa (barski), uto mrke boje,
lako i brzo se pretvara u prainu.
Mehanizacija koja radi na otkopavanju i odlaganju otkrivke, tabela br.1
Mehanizacija koja radi na otkopavanju i odlaganju otkrivke

Sistem
Ia
Ib
Ic
II
IV
BTO
BTO
BTO
BTO
BTO
BTO
Rotorni bager
SRs 1200x22/2+VR, G-I
SRs 1200x24/4+VR, G-V
SRs 1200x24/4+VR, G-VI
SRs 1200x24/4+VR, G-III
SRs 1201x24/4+VR, G-II
SRs 1200x24/4+VR, G-IV
SRs 1301x24/2.5, G-X
Bager odlaga
A2 RsB3500x60+BRs, O-II
A2RsB 3500x60+BRs, O-III
AR1600(37+33+60)x18, O-V
A2RsB 3500x60+BRs, O-I
A2RsB 3500x60+BRs, O-IV
ARs 1800/( 14+33+60 )x20, O-VI
Uglovi radnih kosina etaa za sve etae otkrivke su 55, a generalni radni nagib je od 5 do 10.
Visine etae su promenljive i po sistemima a u okviru istog sistema. One zavise od geomehanikih
karakteristika radne sredine, konfiguracije terena i od dohvatne visine bagera.
Transport otkrivke se obavlja sa pet meusobno nezavisnih transportnih sistema sastavljena od
razliitog broja transportera sa gumenom trakom (u zavisnosti od duine transporta) ija je gumena traka
irine B=1400mm, brzine V=4,5m/sec. i teoretskim kapacitetom Q=3450m3/h; i jednim transportnim
sistemom ija je gumena traka irine B=1800mm, brzine V=4,5m/sec.
Otkopavanje uglja
Otkopavanje ugljenog sloja se vri sa dva sistema: BTS i BTU i odvoz uglja do separacije se vri
sistemom transportera sa trakom irine B=1400mm, brzine V=4,5m/sec, kapaciteta Q=3500m3/h,
Mehanizacija koja radi na otkopavanju uglja, tabela br.2
Sistem
Bager
BTU
SchRs - 630. 25 / 6, G-VII
BTS
SRs
- 1300. 26 / 5+VR, G-VIII
105
Transport mehanizacije po sistemima i rekonstrukcije sistema

Tokom 2007, 2008. i 2009.godine na povrinskom kopu ,,Polje D, izvreno je premetanje
sistema na nove lokacije, na kojima e nastaviti sa otkopavanjem jalovine i uglja, koji je neophodan za
potrebe termoelektrana i drugih potroaa. Otkopani ugalj se transportuje do utovarnog mesta, odnosno
pogona ,,Prerade.
Zbog nereenih imovinsko-pravnih odnosa u M.Z. Vreoci zaustavljen je razvoj Polja D ka
zapadu pa se pristupilo pronalasku alternativnih reenja.
Izmetanje sistema zahtevalo je velike radove, poev od formiranja novih trasa za postavljanje
transportera, do njihove demontae na starim pozicijama. Uz to na nove lokacije trebalo je transportovati
bagere i odlagae, za to je bila neohodna izrada odgovarajuih trasa.
Krajem 2007. godine je jedan od jalovinskih sistema izmeten je na prostor ,,Juno krilo. U
2008.-oj godini premeten je jo jedan jalovinski sistem na ,,Istonu kipu. U toku 2009. godine
premetena su preostala etiri jalovinska sistema i jedan ugljeni sistem. Time je praktino poelo otvaranje
novog povrinskog kopa polja ,,E.
Transport mehanizacije i izmetanje Ia BTO sistema
Krajem 2007. godine, Ia BTO sistem je prvi jalovinski sistem koji je izmeten je na novu lokaciju
prostor ,,Juno krilo. Pre transporta na etai Ia BTO sistema radio je rotorni bager SRs 1200x 24/4+VR
(G-IV), gde je u visinskom bloku ostavio rampu za izlazak na etau V BTO sistema. Za vreme I.O.
23.10.2007.god., izvrena je rekonstrukcija sistema i transport rotornog bagera SRs1200x22/2+VR (G-I)
sa V BTO sistema do nove lokacije Ia BTO sistema . G-I je radio na ienju povlate glavnog ugljenog
sloja u junoj zavrnoj kosini polja D,na severnom delu ,,Polja E. U datom prostoru gde sada otkopava
Ia BTO sistem, nalazi se materijal, koji je odloen pri otvaranju povrinskog kopa ,,Polja D.
Rotorni bager, slika br.1
106
Transport mehanizacije i izmetanje Ib BTO sistema

Transport rotornog bagera SRs1200x24/4+VR ( G-V ) sa pozicije transportera B.24 na poziciju
novog transportera B.17 odvijao se u dve faze do nove lokacije Ib BTO sistema. U I fazi, transport se
odvijao od transportera B.24 do placa za investicionu opravku. U II fazi od placa za investicionu opravku
do nove pozicije transportera B.17. Ukupna duina trase za transport bagera je 10176m sa nagibima do
8%. Transport rotornog bagera SRs1200x24/4+VR (G-V) je poeo 25.06.2009.god. I faza transporta do
placa za investicionu opravku je trajala do 02.07.2009.god..kada je rotorni bager SRs1200x24/4+VR (GV) poeo sa I.O. Po zavrenoj I.O. 01.08.2009.god.bager je u II fazi krenuo u transport do nove lokacije
na Ib BTO sistemu,. na poziciju novog transportera B.17. 09.08.2009.god., sistem je poeo sa radom.
Istog dana 25.06.2009. je poela I.O., odlagaa A2RsB3500x60+BRs (O-III). I.O. odlagaa raena
je u zoni pogonske stanice A.16 (stara pozicija sistema). Po zavrenoj I.O. 28.07.2009. odlaga je krenuo
u transport do novog poloaja odlagalinog transportera. Transport odlagaa (O-III), je trajao do
02.08.2009.god. Ukupna duina trase za transport bagera je 4 640m sa nagibima do 8%.Odlaga je
transportovan na novu poziciju sistema.
107
Transport mehanizacije i izmetanje Ic BTO sistema

Poetkom 2008.godine Ic je izmeten novu lokaciju tzv. Istonu kipu. Rotorni bager
SRs1200x24/4+VR (pogonski broj G-VI) je transportovan od placa za I.O. koji se nalazi izmeu
transportera na uglju B.23 i B.20 do novog poloaja do etanog transportera B.12 na "Istonoj kipi".
Ukupna duina trase je 5600m sa nagibima do 8%. Poetak trase je na placu za I.O., nivelete 13, a kraj
trase na niveleti 196. Do novog poloaja etanog transportera B.12 , deo trase je u padu, a deo u usponu sa
smerom pruanja ka istoku.
Plac za I.O. odlagaa ARs 1600(37+33+60)x18 (pogonski broj O-V) se nalazi kod povratne
stanice 1.1 sa dubinske strane. Po zavretku I.O. O-V je transportovan do novog poloaja odlagalinog
transportera C.5 na "Istonoj kipi".
Ukupna duina trase je 4500m sa nagibima do 8%.
Poetak trase je na placu za I.O., nivelete 92 , a kraj trase je nivelete 204. Najvei deo trase ima
nagib 5%, dok se na pojedinim deonicama poveava do 8% i na tim deonicama ne sme postojati popreni
nagib. Prilikom prolaska kroz prostor aktivnog dela povrinskog kopa "Polja D", trasa je prelazila preko
transportera: 1.1 na Ia BTO sistemu kao i preko novog poloaja etanog transportera B.12.
Transport mehanizacije i izmetanje II BTO sistema
Transport rotornog bagera SRs1200x24/4+VR ( G-III ) sa pozicije transportera A.6 na poziciju
novog transportera B.4 odvijao se u dve faze do nove lokacije II BTO sistema . U I-oj fazi bager se od
etanog transportera A.6 sa nivelete 40 transportuje do placa za investicionu opravku, koji se nalazi na
dubinskoj strani transportera B.20 nivelete 14. Duina trase za transport bagera je 3200m. Transport
rotornog bagera SRs1200x24/4+VR (G-III) je poeo 23.02.2009.god. Do 25.02.2009.god. bager je
istransportovan do placa za investicionu opravku. Po zavrenoj I.O. bager je 30.03.2009.god krenuo u
transport do nove lokacije na II BTO sistemu. 04.04.2009.god. bager je zavrio transport na poziciju
novog transportera B.4 nivelete 100. Duina trase za transport bagera je 2100m. Transport se odvijao po
ve postojeoj trasi koja je korigovana zbog bezbednosti bagera. Za vreme transporta rotornog bagera (
G-III ) na etai u aktivnom delu kopa radi rotorni bager ( G-II ), sa IV BTO sistema. Odlaga
A2RsB3500x60+BRs (O-IV) ostaje posle I.O. da radi na IV BTO sistemu.
Transport mehanizacije i izmetanje V BTO sistema
Transport rotornog bagera SRs1200x24/4+VR ( G-IV ) je poeo sa pozicije transportera A.17
nivelete 92 na poziciju novog etanog transportera A.20 na V BTO sistemu. Transport rotornog bagera
SRs1200x24/4+VR ( G-IV ) je poeo sa dubinske strane transportera A.17 sa platoa 300m od povratne
stanice, od 11.05.- 25.05.2009.god. . Duina trase za transport bagera je 9300m, sa nivelete 92 je
transportovan pored transportera ugljenog sistema, do nivelete 14 (BTS sistem) i nivelete 8 (BTU sistem)
iznad podine uglja.
Do nove lokacije na V BTO sistemu na poziciju etanog transportera A.20, stacionaa 9+300 i
(nivelete 171) trasa je bila u stalnom usponu. Najvei deo, trasa je imala nagib od 5%, dok se na
pojedinim deonicama poveavala do 8%. Na tim deonicama nije bilo poprenog nagiba.
Istog dana 11.05.2009. je poeo i transport odlagaa ARs1800/(14+33+60)x20 (O-VI), na dubinskoj
strani transportera C.15 (kod pogonske stanice). Ukupna duina trase za transport bagera je 4800m, a
maksimalni nagibitrase sudo 8%. Poetak transporta odlagaa je sa odlagalinog transportera C.15, sa
108
nivelete 182 do novog poloaja (nivelete 201). Transport odlagaa (O-VI), trajao je 4 dana, nakon ega je
odlaga uklopljen na novu poziciju odlagalinog transportera C.15. Po zaustavljanju V BTO sistema
sistem je rekonstruisan i pogonske stanice su transportovane i postavljene u novi poloaj. Sve povratne
stanice izvuene su sa pogonskim stanicama na pozicije novih transportera na V BTO sistemu.
Istransportovani su kompletno visiko-naponski kablovi i telefonski kablovi.
Transport mehanizacije i izmetanje IV BTO sistema
Transport rotornog bagera SRs1200x24/4+VR( G-II ) poinje sa pozicije transportera A.6 na
poziciju novog transportera B.20. Transport rotornog bagera ( G-II ) odvijao se u dve faze.
U I fazi: od transportera A.6, do placa za investicionu opravku.
U II fazi: od placa za investicionu opravku do nove pozicije transportera B.20 na IV BTO sistemu.
Investiciona opravka sistema poela je 24.09.2009. U I fazi duina trase za transport bagera je
3200m. Po zavrenoj I.O. 28.10.2009.god., .bager je u II fazi krenuo u transport do nove lokacije na IV
BTO sistemu, prema transporteru B.20.(02.11.2009.)
Kada je IV BTO sistem prekinuo sa radom u baznom delu kopa i rotorni bager G-II krenuo u
transport, prema placu za investicionu opravku, transportovan je i odlaga A2RsB 3500x60+BRs (O-IV).
Transport O-IV trajao je dva dana, od 30.09.2009. god. do 01.10.2009. god. Odlaga je uklopljen
na novi odlagalini transporter A.6 novog IV BTO sistema. Duina transporta je 1400m. Pogonske i
povratne stanice su transportovane i postavljene u novi poloaj. Pogonske stanice A.6, A.12 i 1.9.a,
postavljene su na IV BTO sistemu, a 2.6 na BTU sistem. Iseena je i transportovana gumena traka, lanci,
ine, pontoni, visoko-naponski kablovi, kablovi niskog napona i telefonski kablovi.
Transport mehanizacije i izmetanje BTS sistema
Krajem 2009.godine izvreno je izmetanje BTS sistema i transport rotornog bagera
G-VIII na
,,Polje E. U novembru rotorni bager SRs1300x26/5+VR(G-VIII), po zavrenom otkopavanju visinskog
bloka sa pozicije transportera 1.1 i R.1, transportovan je na novu lokaciju na ,,Polje E. Duina trase za
transport bagera je 4000m, sa nagibima do 7%. Prelazi preko etanog transportera (BTU), drugog
ugljenog sistema i prema jugu silazi na najniu taku niveletu na podine 0 glavnog ugljenog sloja
povrinskog kopa ,,Polja D. Trasa prelazi i preko cevovoda. Zatim se transport G-VIII odvijao po ve
postojeoj trasi koja je korigovana zbog bezbednosti bagera. Transport G-VIII je trajao 3 dana, od
15.11.2009. do 18.11.2009.godine. kada je sistem je poeo sa radom.
Na slici br. 2 data je dispozicija transportera sa trasama za transport mehanizacije.
109
,,POLJ E D "
163.9
A .16
B .17
A.18
113.0
133.2
B.9
156.4
A .20
O-II
131
O-
III
? ?? ?? ? ? ?? ? ??:
SR s 1200x24/4+VR ( ?-IV ?-V , ?-VI ?-III
SR s 1200x22/2( ?- )
SR s 1201x24/4+VR ( ?SRs 1300x26/5+VR ( ?-VIII
SRs 1301x24/2.5 ( ?-X
SchRs 630x25/6 ?-VII
BR s1600/(28+ 50)x15(BW
E 5/45 (21, 22, 23)
E 6/45 (27, 29, 31)
E10/70(10, 11)
A2R sB 3500x60+ BR s ( O-I, O-III, O-IV,O-II)
AR s 1600( 37+ 33+ 60 )x18( O-V )
AR s 1800/(14+ 33+ 60 )x20(O-VI)
1 81.2
49000
D ISPOZICIJA T RANSPORT ERA
A.4
48000
46000
44000
145.1
1.9
142.6
47000
POVRINSKI KOP
45000
23000
170.0
C .15
127.5
C .4
O-VI
122.6
B.24
A .17
G-IV
18
0
G-V
II+BW
I
O-
1.1
3
C.
B.2
3
.15
/
C.4
B.2
4
4 .0
1 .2
B.
A.167
102
G- II
III
116G- B.9
V II
I
B.1 0
179
116 G 12
6
171
.7
165
B.10
126
A.1
8
142
2.8
17 2
7
B .1V
G-
G- V
G- X
181
129
G- IV
200
188
181.9 18
4
B.1 2
B.2
B. 7
5.3 27
125
G
.6
A .1
A.1 7 G- IV 11
9
7
1.9
7
B.1
V BT O sistem
A.17=988 m
A.18= 810m
A.19= 512m
A.20= 452m
A.22= 399 m
A.21= 1305 m
C .15= 670 m
? .15 98
7
B.1
V
AG.4A.2
0
G 111.9
125 - X
12
208.2
B.20
A.22
111
108
G -V
90
91
107.7 B.14
223
221
2.
.1
O-III
0.
01
B.4
I
G - II
B.8
20000
IV BT O sistem
1.9= 328 m
B.20=719 m
A.12= 730 m
B.5= 619 m
A.6= 953m
A .2
98
60
II BT O sistem
B.4=511 m
A.7=440 m
B.6=475 m
1.2= 200m
C.3=1061m
OVI
? ?.
2.2
220
218.4
O- V
C
30
200.3 217
O-V
C.7
Ic BT O sistem
2.8=547m
B.12=759 m
B.7=361 m
C.5= 1123m
200
121
5,8
Ib BT O sistem
B.17=467 m
A.4= 243 m
A. 16=576 m
B.24= 999 m
C.4=321 m
203
116
C.14
Ia BT O sistem
B.10=847 m
B.27= 661 m
B.14= 265m
B.8=1189m
B.25= 1021m
A.15= 416m
A.5= 1083 m
C.1 C .1 5
5
A.
7
118
BT S sistem
B.9= 362 m
B.15=830 m
2.6=766 m
C .7=1013 m
B.11=1040m
B.19= 377m
C.9= 540m
C.10= 410m
220
.19
B .11
O-III C.4
B TS
16,5
B .19
B .13 15,1
220
C .8
65
B TU
1.
5
B .6
C. 10
15
O -I
16
26
B.2
1 23
119
202
128
OVI
G-V
III
20,7
21000
BTU sistem
B.23= 803m
PRET. T R.= 30m
B.13= 370m
C .8= 509m
2.2= 386m
C.14= 478m
136
0,7
21
116.8
93.6
G- V
22000
G-V
I
2.8
G- V
I
178
196
17 8.1
SLIKA BR.2
Zakljuak
Tokom rekonstrukcije montirano je 18km novih transportera i na nove lokacije premeteno 28
pogonskih stanica.
Za rukovanje i transport rotornih bagera odreena su struna lica, kao i za prelazak bagera preko
transportera bila je obezbeena koordinacija strunih lica odgovornih za transport i osoblja povrinskog
kopa ,,Polja D. Trase su bile uraene da zadovoljavaju tehnike karakteristike bagera, a kontrolu nagiba
izvrila je geodetska sluba.
Literatura:
Dokumentacija RB Kolubare
110
ANALIZA MOGUNOSTI UPOTREBE POGONSKIH STANICA

TRANIH TRANSPORTERA BEZ UDARNIH KLAPNI NA
PRESIPNIM MESTIMA
ANALISIS OF POSSIBILITY USES POWER STATIONS WITHOUT
DISCHARGING PLATES ON THE CONVEYOR BELTS
Milan Stojakovi, Mihailo Petrovi
PD RB Kolubara d.o.o
ABSTRAKT
Pogonske stanice su sastavni delovi tranih transportera na kojima se nalaze pogonske jedinice sa svom
prateom opremom. Pored toga pogonska stanica je mesto sa koga se transportovani materijal presipa na sledei
transporter. Materijal koji se presipa predhodno udara u presipnu klapnu, a onda pada na naredni transporter. U
uslovima kada se trake nalaze u osi mogue je demontirati klapnu tako da materijal ne gubi brzinu to smanjuje
potrebnu energiju za njegovo ponovno ubrzanje. Ovaj rad ima za cilj da ukae na mogunost demontae klapke i
utedu energije.
Kljune rei: pogonska stanica, pogonska jedinica, presipna klapna.
ABSTRACT
Power stations is composing element of conveyor belts. On the power stations are power units with all need
equipment.From the power station transporting material are discharged to the next conveyor belt privious strike on
the discharge plate.In position when conveyor belts are in the line there are possibility to remove the discharge plate.
That is min that we don't use energy for axelelation of material again.
Keywords: power station, power unit, discharce plate.
UVOD
Povrinska eksploatacija ugljeva lignita bazira svoju efikasnost na visokoj proizvodnji. Ligniti su
ugljevi niske toplotne vrednosti pa se uglavnom koriste za proizvodnju struje.
Visoka proizvodnja uglja zahteva otkopavanje velikih koliina otkrivke. Koliina otkopane
otkrivke, zavisi od koeficijenta otkrivke. Koeficijenti otkrivke su sve vei kako se otkopavaju sve dublja
leita pa je i ukupna masa materijala koju treba otkopati pa zatim transportovati vrlo velika. Pored toga
gabariti modernih povrinskih kopova su veliki to zahteva veu duinu transportnih traka.
Na povrinskim kopovima Kolubare otkopava se godinje oko 30mil. t uglja i i 70 mil. m3
otkrivke. Sav materijal se otkopava rotornim bagerima, a transportuje se transportnim trakama.
111
Planirana
proizvodnja
Ostvarena
proizvodnja
Ostvarenje
(m3m)
(m3m)
Polje B
Polje D
Tamnava - Istono polje"
,,Veliki Crljeni''
Tamnava - Zapadno polje
3 300 000
34 000 000
117,60
87,52
6 000 000
16 000 000
3 880 911
29 758 215
2 552 976
5 246 817
22 394 084
59 300 000
63 833 003
107,64
Povrinski kop
Povrinski kop
Polje B
Polje D
87,45
139,96
Planirana
proizvodnja
Ostvarena
proizvodnja
Ostvarenje
(tRu)
(tRu)
2 100 000
13 990 000
2 004 036
12 705 222
95,43
90,82
Tamnava - Istono polje i

,,Veliki Crljeni''
4 200 000
4 817 017
114,69
Tamnava - Zapadno polje
9 403 000
9 615 641
102,26
29 693 000
29 141 916
98,14
Kao primer sistema transporta data je dispozicija transportnih traka na najveem povrinskom
kopu Polje D data je na prilogu br. 1. Trake mogu biti mobilne pomerljive i stabilne. Mobilne trake su
uglavnom trake rotornih bagera, bagera vedriara samohodnih transportera i odlagaa. Ove trake vre
prijem materijala sa predhodnog elementa sistema. To moe biti radni element bagera ili predhodna traka.
Sve ove trake pomeraju se pri promeni poloaja bagera. Takoe se mogu samostalno pomerati kruei ili
menjajui visinu zavisno od potrebe.
Trake na etai mogu biti pomerljive kao ro su etane i odlagaline trake. Ali mogu biti i
stacionarne kao to su vezne trake. Utovar materijala se na traci rotornog bagera vri preko utovarnog
ureaja posebno konstruisanog za te svrhe. Dalje se materijal predaje sa trake na traku na presipnim
mestima. Utovar materijala na etanu traku vri se preko mobilnog utovarnog ureaja (utovarnih
kolica).Istovar materijala sa odlagaline trake vri se sa mobilnog pretovarnog ureaja (klizni voz). Prilog
br. 3.
Pored navedenih ureaja (sastavnih delova BTO sistema), postoje i specijalni ureaji kao to su
ureaji za selektivan rad, mobilne drobilice i sl. Presipno mesto je veza izmeu dva transportera. Tu se
vri presipanje materijala sa predajnog mesta predhodne trake na prijemno mesto sledee trake gledajui u
pravcu kretanja materijala. To je deo transportnog puta materijala, kada on nema kontakt sa trakom ve se
slobodno kree kroz vazduh. Zbog toga je pravilno podeen presip vrlo vaan za sistem transporta.
Ukoliko to nije sluaj moe doi do prosipanja materijala, zatrpavanja presipa sa svim potencijalnim
posledicama. ematski izgled presipnog mesta dat je na slici br. 1.
112
Skica br. 1: Presipno mesto

1 - isipni bubanj na pogonskoj stanici
2 - udarna klapna
3 - povratna stanica
4 - materijal
Presipno mesto treba da bude tako koncipirano da obezbedi presip materijala iz trake u traku bez
prosipanja. Pri tome meusobni ugao dve trake moe biti od 0, kada su u osi do vie od 90. Osnovni
element koji vri promenu pravca toka materijala je odbojna ploa (klapna), koja je montirana na
predajnoj traci .
Samo pravilno podeena klapna omoguava dobar rad. Ukoliko to nije sluaj doi e do
prosipanja materijala. Uzrok prosipanju moe biti zaguenje presipa ako je mali svetli otvor. Zatim moe
doi do beanja prijamne trake na mestu utovara i prosipanja materijala zbog loe trajektorije mlaza koji
pada na prijemnu traku.
Skica br.2: Trajektorija materijala na presipu kada su trake pod uglom 90
Uloga klapne je i u tome da prihvati mlaz materijala koji dolazi na presip kada traka menja profil i
od korita postaje ravna.
113
Skica br. 3: popreni preseci korita trake (A, B, C, D) na presipnom mestu pogonske stanice
M2
M1
Skica br. 4: irina trake na presipu, M1 irina materijala u koritu trake

M2 irina materijala na ravnoj traci na presipu
Kada se materijal odbije od klapne on pada u utovarni ureaj na povratnom bubnju. Ovaj ureaj
treba da prihvati materijal da onemogui prosipanje van korita trake sve dok materijal ne postigne stabilno
stanje kretanja bez turbulencije. Ureaj mora da ima bone stranice za prihvat dela mlaza i njegovo
usmeravanje ka koritu trake. Potrebno je da ispod bonih kosih stranica ima zaptivne gume koje
onemoguavaju prosipanje materijala za vreme turbulentnog kretanja mlaza materijala na mestu pada sa
predhodne trake. Pored toga duina povratne stanice treba da je dovoljna da prihvati materijal koji brisai
trake skidaju sa pogonskog (isipnog ) bubnja predhodne trake.
114
b=
b=
05
0,
B-
9
0,
0
-0,05
Crte br. 5: Dijagram iskorienja irine trake,b - proraunska irina trake

B - nazivna irina trake
Crte br. 6: Minimalna duina povratne stanice

1 trajektorija mlaza materijala na presipu,
2 - trajektorija materijala posle eonog brisaa na pogonskom bubnju
x minimalna duina povratne stanice
Klapna kao element sistema unosi probleme odravanja i dovodi do zastoja. Kao prvo njeno
odravanje je komplikovano obzirom da trpi stalno optereenje mlaza materijala. Najvei problem
odravanja je eonog gumenog umetka, kao rezultat dugogodinje prakse u Kolubari, ali se umetak se
izrauje od stare gumene trake. Ova praksa je usvojena u Kolubari, ali je poznato da se habajui delovi
klapne mogu praviti i od razliitih drugih materijala. Klapna koja ima oblogu od tvrdih materijala otpornih
na habanje je skuplja, znatno laksa i podlona lepljenju vlanih materijala. Obloga klapne od gume je
kraeg veka, ali je znatno tealaka i onemoguava intezivno lepljenje zbog svoje elestinosti. esto kako
je to ve reeno u rudnicima Kolubare obloga se pravi od stare gumene trake. Nju je mogue oblikovati u
polukruni oblik, to omoguava suavanje i usmeravanje mlaza. Pored toga ovakva konstrukcija
omoguava vrlo fleksibilan visei poloaj obloge koji smanjuje lepljenje. Obloga koja se pravi od stare
gumene trake je prilina uteda ako se uzme u obzir da na Kolubari imamo vie od 100 presipnih mesta.
Na kopovima Kolubare deavale su se havarije cepanja gumene trake tako to se komad drveta ili
metala zaglavi izmeu klapne i bubnja. Mehanizam cepanja dat je na prilogu br. 6.
Crte br. 7: Mehanizam cepanja trake
115
Pratee negativno delovanje klapne je to vri zaustavljanje mlaza materijala tako da sledea traka
troi energiju na njegovo ponovno ubrzavanje. Ako se poe od osnovne funkcije klapne da ona ima
funkciju u procesu promene pravca toka materijala sa trake na traku kada one nisu u osi.
Moe se postaviti pitanje da li se klapna moe ukloniti onda kada su trake u osi. Tako bi smanjili
potronju energije i izbegli sve ostale negativne efekte. Pre nego to se ovakav efekat u postojeim
uslovima proba potrebno je izvriti analizu novih uslova presipa pa ukoliko nema tehnikih prepreka
uporediti efekte oba reenja. Dakle ukoliko uklonimo klapnu mora se obezbediti da mlaz materijala u tom
sluaju ne udara u neki deo konstrukcije. esto to moe biti gazite ili neki popreni profil konstrukcije
stanice. Ako se ovaj uslov obezbedi analiziraemo ta su sledei negativni i pozitivni efekti. Energija
potrebna za ubrzavanje materijala moe se izraunati na sledei nain:
Wi
E k E ko Qh V 2 v02
N
V
7,2 V g
gde je Wi - otpor inercije

Ek - kinetika energija materijala pri brzini V
Ek0 - kinetika energija materijala pri brzini V0
Qh - kapacitet trake
V0 - brzina materijala u momentu pada na prijemnu traku
V - brzina materijala na prijemnoj traci posle presipa
Brzina materijala posle udara od klapnu i pada u presip nije ista za sve estice mlaza. On ima
najveu vrednost 0, a deo materijala ima i negativne brzine zbog efekta odbijanja materijala od klapnu to
je pontencirano oblaganjem klapne gumom.
- upadni ugao
materijala
v1- vektor brzine elementarne mase

materijala koji pada na klapnu
v2- vektor brzine elementarne mase
materijala posle odbijanja od klapne
v1h
v1
v1v
v2v
v1,2,h,v - komponente vektora

v1 i v2
v2
v2h
Crte br. 8: ema dobijanja materijala od klapne
Iz predhodnih skica i objanjenja vidi se da kada postoji klapna deo materijala ima negativnu
brzinu. Obzirom da se klapna u principu postavlja pod uglom od 90, brzina materijala u pravcu prijemne
trake moe maksimalno biti 0. Kada se ukloni klapana horizontalna kompletna brzina ostaje umanjena za
otpor trenja vazduha. Meutim problem nije jednostavan kao na emi zbog toga to se mlaz materijala na
presipnom bubnju iri. Kao to je ve objanjeno profil trake od oblika korita na presipu prelazi u ravan.
Prijemni deo prijemne trake je znatno ui prvo zbog koritastog oblika prijemne trake, a zatim i zbog
zaptivanja praznih prostora i mogunosti beanja trake ).
116
B
S1
S2
S3
Crte br. 9: Odnosi irine materijala na isipnom bubnju i raspoloive irine trake na presipnom delu
ovratne stanice
B nazivna irina trake
S1 - irina materijala na ravnoj traci isipnog nbubnja
S2 irina svetlog otvora na povratnoj stanici
S3 irina korita trake na presipnom bubnju
Sve ove veliine (irine) zavise od vrste materijala i pojedine konstrukcijeureaje kao i irina
trake. Meutim zajedniko im je da obzirom na parabolian oblik trajektorijematerijala na presipu manji
deo mase pada na bone strane prijemnog ureaja. materijal koji padne na bone strane odbija se i gubi
deo horizontalne komponente brzine. Meutim deo horizontalne komponente zadrava.
Vrlo je teko tano izraunati brzinu svih delova mlaza. Zbog toga bi uz aproksimaciju mogla
uzvriti procena. Ako procenimo da materijal koji se odbije ima 10% negativne brzine onda isto tako
moemo dati slobodu da procenimo da e 20% materijala pasti na strane pretovarnog ureaja i pri tom
izgubiti 50% brzine. Ovakva procena daje rezultat da pri presipu materijala ukoliko se ukloni klapna nema
otpora inercije. Uteda energije za jedan presip svela bi se prema ovakvim uslovima na proraun utroka
energije za ubrzavanje izabrane mase materijala od brzine V0= m/sec do brzine prijemne trake. Da bi se u
praksi realizovalo reenje presipa bez klapne kada su trake u osi potrebno je proveriti da li je duina
presipnog ureaja dovoljna. U praksi ovakvo reenje postoji najee kod odlagaa gde se sa meutrake
materijal bez klapne presipa na odlagalinu traku. Tako na odlagau ARs 1400/27+60x21 presipa se
materijal sa trake 1600 na odlonu traku 1400 bez klapne i bez posebnih problema.
v ~ vh
vh
v- vektor brzine trake na isipnom

bubnju
vh- horizontalna komponenta vektora
brzine v
vv- vertikalna komponenta vektora

brzine v
vv(g)
Crte br. 10: Trajektorija padanja materijala na presipu bez klapne
117
Na povrinskom kopu Tamnava Istono polje radile su dve trake irine 2m bez presipne klapne
dok su trake bile u osi. Kada se njihova konfiguracija promenila pa nisu bile u osi nametena je klapna.
Traka SU4 je konstruisana sa mogunou ugradnje i demontae klapane.
Ukoliko se ukloni klapna materijal e imati duu parabolinu putanju. Zbog toga je potrebno
proveriti da li povratna stanica ima dovoljno dugake stranice koje usmeravaju materijal i onemoguavaju
prosipanje.
L2
L1
Skica br. 11: Odreivanje potrebnog produetka povratne stanice bez klapne
L potrebno produenje povratne stanice kada se ukloni klapna
Ukoliko uzmemo primer da se radi o prosenoj proizvodnji sistema od recimo 6 10 3 t godinje

onda e potrebna energija za ubrzavanje materijala na presipu sa klapnom biti ekvivalentna kinetikoj
energiji koji se troi za ubrzanje i
m V 2
2
2
6 10 6 t 4,5m / sec
Ek
17000 KWh
2
Ek
Dakle dalja analogija I kombinatorika mogu da proire sliku o ovom predlogu. Dakle mogunost
skidanja klapne ima prema naem miljenju prednost nad reenjem sa klapnom u sluaju kada su trake u
osi.
LITERATURA:
1. Ranko Borovi: Transportne trake
2. Milo Gruji: Transport i izvoz u rudnicima
3. Dokumentacija: PD RB Kolubara
118
UTICAJ PERSONALA NA POUZDANOST BAGERSKIH

JEDINICA
PERSONNELS INPACT ON THE RELIABILITY OF EXCAVATING
UNITS
Milorad Panteli1, Ljubia Papi2, Sran Bonjak3
1 - Kolubara Metal, Vreoci, 2 - DQM Istraivaki centar, Prijevor aak,3 - Mainski fakultet, Beograd
Rezime
Analiza pouzdanosti personala je namenjena za kvalitativnu i kvantitativnu ocenu personala na pouzdanost
bagerskih jedinica pri normalnoj eksploataciji i za vreme havarije.
Kvalitativna analiza pouzdanosti vri se radi utvrivanja logiko-vremenske strukture postupka izvravanja svake
funkcije personala u odreenim uslovima njegove povezanosti sa sistemom upravljanja i moguih pogrenih
operacija personala.
Kvantitativna analiza pouzdanosti personala vri se radi prorauna brojnih vrednosti njegovih pokazatelja
pouzdanosti. Kao glavni pokazatelj pouzdanosti obino se odabira verovatnoa izvravanja funkcije bez greke
operatora ili verovatnoa greke personala. Ove ocene predstavljaju poetne podatke pri analizi intenziteta poetnih
dogaaja, a takoe se koriste pri proraunu verovatnoe realizacije pojedinih scenarija nastanka havarija na stablu
dogaaja.
Kljune rei: havarija, analiza pouzdanosti, pouzdanost personala, ljudski faktori.
Abstract
Personnel reliability analysis is used for qualitative and quantitative evaluation of the reliability of
excavating units personnel during normal operation and during accidents.
Qualitative reliability analysis is performed to determine the logical-time structure of the process of execution of
each function of personnel in certain circumstances, his relationship with the system management and possible
personnel operations error.
Quantitative analysis of the reliability of personnel is carried out calculations for various values of its indicators of
reliability. As the main indicator of reliability witch is usually selected, are probability performance of the functions
without error or operator error probability personnel. This evaluations represent the initial data of intensity analysis
of the initial event, and is also used to calculate the probability of realization of certain scenarios of accidents
occurrence in the event tree.
Key words: accident, reliability analysis, personnels reliability, human factors.
1. Uvod
Oblast ljudskih faktora postoji jer ljudi ine razne vrste greaka u korienju tehnikuh sistema.
Ljudska greka se definie kao neuspeh da se izvri odreeni zadatak (ili obavljanja zabranjene radnje)
koji bi mogao dovesti do naruavanja redovnog poslovanja ili oteenja opreme i imovine [5, 3].
119
Analiza pouzdanosti personala je namenjena za kvalitativnu i kvantitativnu ocenu pouzdanosti

personala pri normalnoj eksploataciji i za vreme havarije bagerskih jedinica. Pri analizi pouzdanosti
personala obino se prouavaju samo nenamerna pogrena dejstva personala [1].
Predmet analize je pouzdanost izvrenja odreenih funkcija personala u interakciji sa skupom tehnikih
sredstava sistema upravljanja.
Slika 1. Havarija katarke bagera dreglajna E 5/45, RB Kolubara, mart 2007. godine
2. Opte postavke
U statistikoj analizi sigurnosti bagerskih jedinica prouavaju se tri grupe zadataka personala [1]:
upravljanje bagerskim jedinicama pri normalnoj eksploataciji (ukljuujui poremeaj normalne
eksploatacije),
odravanje i remont bagerskih jedinica (ili njihovih celina),
upravljanje bagerskom jedinicom za vreme havarije.
Neizvrenje ili pogreno izvrenje funkcije personala moe imati sledee posledice:
nastanak poetnog dogaaja havarije, neraspoloivost celina bagerske jedinice u procesu
eksploatacije, to treba uzeti u obzir u analizi poetnih dogaaja pri konstrukciji stabla dogaaja,
neraspoloivost celina bagerske jedinice posle odravanja i remonta, to treba uzeti u obzir pri analizi
pouzdanosti sistema sigurne zatite,
realizacija scenarija nastanka havarija, koji prethodno nisu razmatrani i krajnjih stanja bagerske
jedinice sa tekim posledicama pri proticanju havarije, to se uzima u obzir pri konstrukciji stabla
dogaaja u okviru analize krajnjih stanja.
Uz ovu klasifikaciju, u tabeli 1 naveden je spisak funkcija personala koje se mogu prouavati u analizama
pouzdanosti personala pri vrenju statistike analize sigurnosti bagerskih jedinica [1]. Uzimajui u obzir
datu klasifikaciju funkcija personala pri vrenju statistike analize sigurnosti bagerskih jedinica razmatraju
se sledee vrste problema analize pouzdanosti personala:
ocena pokazatelja pouzdanosti personala pri eksploataciji, kada neizvrenje ili pogreno izvrenje
funkcija personala dovodi do nastanka poetnog dogaaja,
ocena pokazatelja pouzdanosti personala pri odravanju celina, kada neizvrenje ili pogreno izvrenje
funkcija personala dovodi do neraspoloivosti tih celina pri nastanku poetnog dogaaja,
120
ocena pokazatelja pouzdanosti personala pri havariji, kada neizvrenje ili pogreno izvrenje funkcija
personala dovodi do pojaavanja posledica havarije.
Uzrok neizvrenja ili pogrenog izvrenje funkcija personala su greke ili pogrean rad. Pri analizi uticaja
ljudskog faktora na sigurnost bagerske jedinice razmatraju se sledee greke personala [6]:
izostavljanje (proputanje) - ne izvravaju se, u skladu sa postupkom, potrebne operacije (na primer,
neke operacije kontrole tehnikog - pogonskog stanja),
nekvalitetno izvrenje operacija - potrebne, u skladu sa postupkom, operacije se izvravaju, ali rezultat
ne odgovara nekim kriterijumima kvaliteta (na primer, nedovoljno otvaranje ventila),
poremeaj odvijanja operacija - operacije se izvravaju u skladu sa postupkom, ali ne sa potrebnim
redosledom (ako je to vano),
zamena operacija - umesto potrebnih, u skladu sa postupkom, operacija izvravaju se druge, koje
imaju slina obeleja (na primer, umesto potrebnog dugmeta pritiska se drugi, iste boje),
izvrenje nepravilnih operacija - pogreno se izvravaju operacije kada za to ne postoji potreba,
pogrena ukljuivanja - slina nepravilnim operacijama, ali se dozvoljavaju pri izvravanju potrebnih
funkcija,
poremeaj blagovremenosti operacija - potrebne, u skladu sa postupkom, operacije se izvravaju ili
prevremeno ili sa kanjenjem.
Tabela 1. Pregled standardnih funkcija personala i uslova njihovog izvrenja kod bagerskih jedinica
USLOVI IZVRENJA FUNKCIJE

PERSONALA
1. Funkcije personala koje se izvravaju u procesu normalne eksploatacije bagerske jedinice
Raspored planskih remonata i
1.1 Priprema i uvoenje u eksploataciju bagerske jedinice
odravanja
1.2 Otkrivanje, kontrola i identifikacija poremeaja
normalne eksploatacije bagerske jedinice
1.3 Operativna ispravka i stabilizacija parametara u
Sluajni prelazni procesi
prelaznim reimima bagerske jedinice
1.4 Operativna regulacija parametara celina bagerske
jedinice posle njihovog ukljuivanja u rad
1.5 Operativno otklanjanje otkaza celina bagerske jedinice
Otkazi celina bagerske jedinice
(pri postojanju odgovarajuih mogunosti)
1.6 Povlaenje celina bagerske jedinice u rezervno stanje Raspored planskih remonata i
ili remont
odravanja
2. Funkcije personala, koje se izvravaju pri odravanju i remontu bagerske jedinice
Raspored planskih remonata i
2.1 Kontrola radne sposobnosti celina bagerske jedinice
odravanja
2.2 Obnavljanje stanja radne sposobnosti celina bagerske
jedinice, iji otkazi su otkriveni (dijagnostikovani) pri Otkazi celina bagerske jedinice
odravanju
3. Funkcije personala, koje se izvravaju pri upravljanju bagerskom jedinicom pri havariji
3.1 Otkrivanje, kontrola i identifikacija poetnih dogaaja Uputstva za otklanjanje havarija
3.2 Kontrola aktiviranja potrebnih sistema sigurne zatite
Uputstva za otklanjanje havarija
Sluajni prelazni procesi posle
3.3 Operativna regulacija parametara
poetnog dogaaja
FUNKCIJA PERSONALA
121
USLOVI IZVRENJA FUNKCIJE

PERSONALA
3.4 Operativno otklanjanje otkaza celina (pri postojanju Otkazi celina bagerske jedinice posle
odgovarajuih mogunosti)
poetnog dogaaja
FUNKCIJA PERSONALA
3. Kvalitativna analiza pouzdanosti personala

Kvalitativna analiza pouzdanosti vri se radi utvrivanja logiko-vremenske strukture postupka
(uputstva) izvravanja svake funkcije personala u odreenim uslovima njegove povezanosti sa sistemom
upravljanja i moguih pogrenih operacija personala [1].
Izvoenje kvalitativne analize pouzdanosti personala obuhvata sledee faze [6]:
1. Utvrivanje funkcija personala, ije izvravanje utie na nastanak odreene grupe posledica (poetnih
dogaaja havarija, krajnjih stanja sa tekim posledicama).
2. Odreivanje (isticanje, konstatovanje) mesta izdvojenih funkcija personala u konstruisanim stablima
otkaza ili stabilima dogaaja.
3. Analiza postupaka (uputstava) izvravanja razmatranih funkcija personala vodei rauna o
karakteristikama posla personala.
Prva faza utvruje funkcije personala koje utiu na nastanak odreene grupe poetnih dogaaja, na
pokazatelje raspoloivosti sistema sigurne zatite, ije izvravanje je potrebno pri pruavanju havarije, a
takoe funkcija ije izvravanje moe biti potrebno u procesu analize odreene havarije.
Druga faza sastoji se u odreivanju (povezanosti) greaka personala pri njegovom izvravanju funkcija sa
drugim dogaajima na bagerskoj jedinici u odreenoj situaciji radi utvrivanja mesta i uloge operatora u
njenoj realizaciji. Na funkcionalnom i sistemskom nivou razmatraju se funkcije personala, pri ijem
izvravanju greke direktno dovode do otkaza itavih bagerskih jedinica ili njihovih pojedinanih celina.
Na nivou celina razmatraju se takve funkcije personala pri ijem izvravanju pogrene operacije dovode
do nastanka otkaza u intervalu vremena koji prethodi odreenom zadatku odravanja.
Trea faza kvalitativne analize pouzdanosti personala sastoji se u analizi postupaka izvravanja odreene
funkcije personala vodei rauna o karakteristikama posla svih ukljuenih specijalista iz sastava personala.
Cilj ove faze je otkrivanje svih vanih faktora posla radi njihovog uzimanja u obzir pri kvantitativnoj
analizi pouzdanosti i eventualnoj izmeni postojeeg postupka.
Faktori posla su bilo koji uslovi koji utiu na kvalitet i pouzdanost operacija personala. Kvantitativna
analiza pouzdanosti personala takoe se zasniva na kombinaciji faktora posla koji predstavljaju osnovu za
odreivanje verovatnoe greaka personala.
Potreba postojanja resursa vremena za izvravanje upravljakog delovanja uslonjava posao operatora i
dovodi do dodatnih greaka u uslovima ogranienog vremena za izvravanje dodeljenih funkcija
upravljanja. U uslovima otrog limita vremena za izvravanje funkcije oveka - operatora prisutna je
sledea opta zakonitost: to je manje vremena na raspolaganju operatoru za izvravanje neke operacije,
tim vie njegove funkcije treba da budu tano propisane u odgovarajuim uputstvima [1].
Po pravilu, kod bagerskih jedinica prouavaju se tri vrste faktora posla, slika 2:
spoljanji faktori,
unutranji faktori i
faktori stresa.
122
Spoljanji (situacioni)
faktori posla
Unutranji (individualni)
faktori posla
Greke personala
Poetni dogaaj
Faktori stresa
Slika 2. Uticaj faktora posla na sigurnost bagerskih jedinica
Spoljanje faktore posla definiu uslovi rada personala, karakteristike funkcija koje se trae od personala
i potrebna uputstva pri izvravanju tih funkcija.
Unutranje (individualne) faktore posla definiu potencijalni nivo povienja kvaliteta i pouzdanosti
oveka, koji se poviava (unapreuje) pri osposobljavanju personala.
Faktori stresa, mada su unutranji, zbog svoje vanosti prouavaju se posebno. U zavisnosti od stepena
napora, psiholoki stres moe biti ili destruktivan ili mobiliui. Prvi od njih predstavlja rezultat takvog
nivoa stresa koji ugroava i plai oveka. Drugi - predstavlja rezultat bilo kog niovoa stresa, koji
uznemirava, podstie na akciju i razdrauje oveka.
Pri veoma visokim nivoima stresa posao oveka se znatno pogorava, dok pri niskim - on nee biti
optimalan zbog nedovoljne zainteresovanosti. Optimalni nivo stresa odgovara sluaju kada zadatak za
personal nije suvie dosadan, ali ni suvie naporan. Svi fizioloki faktori stresa su destruktivni.
123
Tabela 2. Faktori posla personala za analizu pouzdanosti personala pri vrenju statistike analize sigurnosti
1. Spoljanji faktori posla
2. Unutranji (individualni) faktori posla
1.1 Karakteristike situacija:
prethodna obuka (osposobljenost) i iskustvo,
vrsta (odlika) radnog prostora,
aktuelno stanje, iskustva, navika i klasifikacija,
kvalitet radne sredine (ambijenta),
individualne i intelektualne karakteristike,
radni sati i pauze,
poznavanje potrebnih standarda posla,
naizmeninost smena i noni rad,
motivacija za posao,
raspoloivost specijalne opreme i alata,
uticaj porodice i stranih (drugih) lica,
odlike popunjavanja deurstava,
grupni ujednaen postupak (stereotip).
organizaciona struktura i operacije pomonog 3. Faktori stresa
personala.
3.1 Psiholoki faktori stresa:
1.2 Karakteristike funkcija personala i opreme:
neoekivanost situacije,
zahtevi za opaanjem (percepcijom),
brzina izvravanja zadatka,
zahtevi za objanjenjem (tumaenjem),
funkcionalno optereenje,
zahtevi za donoenjem odluka,
monotonost posla,
zahtevi za pamenjem (memorijom, trajnom i
razdraujui faktori (buka, svetlost, vibracije,
operativnom),
kretanje),
zahtevi za motornim (pokretakim) reakcijama (brzina,
trajanje perioda oekivanja,

napor, tanost),
slaba psiholoka podrka,
zahtevi za obavetenou (informisanou),
visok rizik za ivot,
povezanost organa upravljanja i sredstava,
opasnost neuspeha,
povratne sprege (kontrola rezultata),
konflikti zbog posla,
obim (koliina i granice) zadataka,
trajanje stresa.
uestanost i ponovljivost zadatka,
3.2 Fizioloki faktori stresa
kritinost i sloenost zadatka,
zamor,
zahtevi za proraunima,
ogranienost kretanja,
karakteristike povezanosti (interakcije) oveka i maine.
nedovoljno fiziko optereenje,
1.3 Karakteristike uputstava za izvravanje funkcija
prekomerna fizika optereenja (statiki napori),
personala:
glad ili e,
propisana (odreena) i nepropisana uputstva,
pisana i usmena saoptenja (obavetenja), upozorenja i spoljanji uticajni faktori (temperatura, vibracije
i dr.),
opomene,
poremeaji dnevnog ritma

preporuke i pogonske naredbe.
Analiza pouzdanosti personala vri se uzimajui u obzir sledee karakteristike njegovog posla [6]:
personal izvrava svoje funkcije u skladu sa pisanim postupcima, koristei uputstva ili bez njih,
pojedinani operator izvrava posao samo redno, a grupa operatora (personal smene, deurni, koji
uestvuje u realizaciji svake konkretne funkcije - kako redno, tako i paralelno,
personal poseduje sposobnost samokontrole i otklanjanja svojih greaka i njihovih posledica,
personal i tehnika sredstva koja on koristi u trenutku nastanka potrebe (zahteva) za njihovim radom
mogu se nalaziti u stanju neraspoloivosti, usled ega nastaju zastoji i otkazi i, kao posledica, dogaaji
povezani sa neizvravanjem funkcija personala,
pouzdanost izvravanja pojedinih operacija personala zavisi od njihove vrste, uslova rada operatora,
vrste tehnikih sredstava koja se koriste i prihvatljivog vremena za izvrenje operacija,
pouzdanost izvravanja celokupne funkcije personala zavisi od njegove strukture (postupaka sa
uzimanjem u obzir uslova rada) i prihvatljivog (dozvoljenog) vremena za njeno izvravanje,
124
pouzdanost izvravanja operacija personala zavisi od faktora njegovog psihofizikog optereenja,

povezanog sa nivoom stresa, nedostatkom vremena, nedostatkom informacioja i dr.,
pri nedostatku vremena, operator gubi samokontrolu i odustaje od izvravanja neobaveznih operacija,
tei da skrati ukupno vreme izvravanja operacija, usled ega se moe povisiti verovatnoa njegovih
pogrenih operacija,
pri nedostatku informacija zbog neadekvatnog projektovanja sredstava kontrole poveava se vreme
izvravanja kontrole, verovatnoa pogrenih reenja, poremeaja normalne eksploatacije i drugih
dogaaja povezanih sa prelaznim procesima ili neprihvatljivih scenarija nastanka havarija.
Najvaniji faktori pri analizi pouzdanosti personala su: rezerva vremena, faktori stresa, sloenost i
kritinost zadataka, karakteristike pouzdanosti oveka i maina, uputstva za izvravanje funkcija
personala. Ovi faktori, se uzimaju u obzir pri kvantitativnoj analizi pouzdanosti personala.
4 Kvantitativna analiza pouzdanosti personala
Kvantitativna analiza pouzdanosti personala vri se radi prorauna brojnih vrednosti njegovih
pokazatelja pouzdanosti. Kao glavni pokazatelj pouzdanosti odabira se verovatnoa izvravanja funkcije
bez greke operatora ili verovatnoa greke personala. Ako se sa p i oznai verovatnoa izvravanja i-te
operacije, u sluaju pretpostavke da sve operacije koje ulaze u odgovarajuu funkciju izvravaju se redno,
oigledno da je verovatnoa P izvravanja funkcije bez greke:
n
P=
, i = 1, 2, ..., n,
gde je n - broj operacija.
i 1
Ova formula vai ako su pojedinane operacije, koje izvrava personal, nezavisne.
Za proraun verovatnoe izvravanja funkcije bez greke ili verovatnoe greke personala koriste se dve
osnovne metode: statistika i ekspertna.
Statistika metoda se sastoji u ispitivanju aktivnosti personala (u periodu stabilnog rada) i beleenju
ukupnog broja Mi operacija i-te vrste i pri tome prihvatljivih greaka mi. U tom sluaju, takasta ocena
verovatnoe izvravanja i-te operacije bez greke se izraunava prema sledeoj formuli:
p = (Mi - mi) / Mi.

i
Ova formula vai pod uslovom da je pri izvravanju jedne operacije mogua samo jedna greka personala.
Takasta ocena verovatnoe greke personala qi pri izvravanju i-te operacije se izraunava prema
sledeoj formuli:
q = 1 - p = mi / Mi.
i
U sluaju mi = 0, greka personala u toku i-te operacije nije se dogodila), izraunava se donja poverljiva
granica za verovatnou izvravanja i-te operacije bez greke p i pri nivou poverenja :
p i = (1 - )
1/Mi
Za dobijanje ukupne ocene verovatnoe izvravanja bez greke senzorsko-motornih funkcija

potrebno je pomnoiti pokazatelje pouzdanosti koji se odnose na ureaj.
Ekspertna metoda se zasniva na odreivanju verovatnoe izvravanja operacije bez greke putem
ekspertne ankete, koja se sprovodi po specijalnom programu ili putem odgovarajuih tabela, koje sadre
informacije o vrednostima pi u zavisnosti od jednog ili drugog faktora posla.
Uoptene vrednosti qi = 1 - pi za razliite aktivnosti (poslove), u zavisnosti od vremena za donoenje
odluka, navedene su u tabeli 3.
125
Tabela 3. Verovatnoe pogrenih operacija

Verovatnoa pogrenih operacija
kvalifikovanog personala
0,1
10-3
3 10-4
Vreme za donoenje odluke i izvravanje operacija

Veoma kratko (manje od 5 min)
Kratko (od 5 do 60 min)
Dugo (vie od 60 min)
Jedan od poznatih ekspertnih prilaza oceni verovatnoe greke pri izvravanju funkcije, povezan
je sa pripremom specijalnih skala. Jedna od najpoznatijih takvih skala navedena je u tabeli 4. U tom
smislu ovaj prilaz podsea na FMECA, koja se izvodi putem tabela.
Tabela 4. Skala mogunosti greaka
Verovatnoa greke
1,0
0,5
0,1
0,05
0,01
0,005
0,001
0,0005
0,0001
Broj greaka od broja moguih

1,0
1/2
1/10
1/20
1/100
1/200
1/1000
1/2000
1/10000
Kvalitativni opis
Greku dozvoljavaju svi
Izvravanje operacije nije veoma pouzdano
Izvravanje operacije je vie manje
pouzdano
Izvravanje operacije je pouzdano
Izvravanje operacije je veoma pouzdano
5. Projektovanje opreme u pogledu ljudskih faktora

Kako bi imali efektivnu i odgovarajuu opremu prilagoenu korisniku, neophodno je uzeti u obzir
relevantne ljudske faktore u fazi projektovanja opreme. U ovoj fazi osnovni cilj bi trebalo da bude
konstruisanje opreme, koja nee dovesti do izlaganja ljudi ekstremnom mentalnom ili fizikom stresu ili
opasnosti i omoguiti im da obavljaju rad na najefikasniji nain.
Tokom etiri faze projektovanja opreme koji su prikazani na slici 3, projektanti bi trebalo da
razmotre ljudske faktore iz razliitih perspektiva [2, 7]. U pre-konceptualnoj fazi, projektanti bi trebalo da
sistematski definiu stavke kao to su zadaci i operativni zahtevi, zatim funkcije potrebne za sprovoenje
svakog dogaaja u zadataku, kao i sve to je potrebno za izvoenje zadataka.
126
Slika 3. Faze projektovanja opreme
Tokom konceptualne faze, pored pre-konceptualne faze zadataka, projektanti takoe treba da
uzmu u obzir stavke kao to su preliminarno definisanje potreba za obukom; preliminarne opise poslova
korisnika, operatera i odravalaca; i analizu za definisanje najpogodnije projektne metode za ispunjavanje
funkcionalnih hardverskih zadataka.
6. Korisne smernice u vezi optih ljudskih faktora za primenu u projektovanju rudarske opreme
Razmotriti ciljeve za opremu/sistem u odnosu na ljudski faktor.

Pribavliti odgovarajua uputstva i referentna dokumenta vezana za ljudski faktor u projektovanju.
Sastaviti liste zadataka vezanih za ljudski faktor u projektovanju, koji se primenjuju u projektnoj i
proizvodnoj fazi.
Koristiti usluge specijalista za ljudski faktor kad se za to ukae potreba.
Proveriti da li je, gore navedena, lista zadataka vezanih za ljudski faktor u projektovanju efektivno
koriena tokom projektne i proizvodne faze.
Koristiti odgovarajue modele za testiranje efikasnosti projektovanog korisnikog interfejsa.
Razmotriti finalne verzije crtea za proizvodnju opreme na osnovu ljudskih faktora.
Izraditi prototip hardvera (ako je mogue) za procenjivanje njegovog rada u realnim okolnostima.
Izvriti odgovarajue eksperimente, u sluajevima kada referentna uputstva ne pruaju
zadovaljavajue informacije za donoenje odluka vezanih za projektovanje.
Sprovesti odgovarajua terenska ispitivanja projektovane opreme i sistema, pre konanog odobrenja
za isporuku kupcu.
7. Klasifikacija i uzroci ljudskih greaka koje su dovele do fatalnih nesrea u rudnicima

Studija od 794 ljudskih greaka koje su rezultirale fatalnim nesreama u rudnicima razvrstava ove
greke u est razliitih klasifikacija, kao to je prikazano na slici 4 [4]. Uzroci neuspeha u opaanju
upozorenja su neadekvatne kontrolne tehnike, zanemarivanje kontrolisanja, opstrukcije na licu mesta,
nepanja i ometanje, maskiranje uma, i sl. Tri glavna uzroka neuspeha u opaanju upozorenja su
neadekvatne informacije, nedostatak obuke, kao i nedostatak iskustva. Glavni razlog neuspeha u opaanju
upozorenja je potcenjivanje opasnosti.
127
Slika 4. Klasifikacije ljudskih greaka koje su dovele do fatalnih nesrea u rudnicima
Tri uzroka za neefikasno reagovanje na upozorenja su nepanja ili nemar, neodgovarajua

standardna praksa, i dobronamerna, ali neefikasna direktna reakcija. Razlozi za podcenjivanje opasnosti i
za neodgovarajua sekundarna upozorenja nisu identifikovani u ovoj studiji [4].
Literatura
[1] Aleksandrovskaya L. N., Aronov I. Z., Elizarov A. I.: Statisticheskie metody analiza bezopasnosti
slozhnykh tekhnicheskikh sistem, Logos, Moskva (2001)
[2] Dhillon, B.S.: Advanced Design Concepts for Engineers, Technomic, Lancaster, PA (1998)
[3] Dhillon, B.S.: Human Reliability: With Human Factors. Pergamon, New York (1986)
[4] Lawrence, A.C.: Human error as a cause of accidents in gold mining. J. Safety Res. (1974)
[5] Meister, D.: Human factors in reliability. Reliability Handbook. McGraw-Hill, New York, (1966)
[6] Panteli M.: Unapreenje koncepcije odravanja putem operativnog upravljanja sigurnou bagerskih
jedinica na povrinskim kopovima, Doktorska disertacija, aak (2009)
[7] Woodson, W.E., Tillman, P.: Human Factors Design Handbook. McGraw-Hill, New York (1981)
128
BEZBEDNOST I ZDRAVLJE NA RADU U TEHNOLOKOM

PROCESU EKSPLOATACIJE UGLJA NA POVRINSKIM
KOPOVIMA
SAFETY AND HEALTH AT WORK IN PROCESS TECHNOLOGY
EXPLOITATION OF COAL OPENCAST MINES
Sneana Vukovi, Dragica Jagodi Kruni, Nenad Jovanovi
PD RB Kolubara d.o.o.
REZIME:
Tehnoloki proces povrinske eksploatacije uglja na kopovima Kolubare. Opte karakteristike povrinskog
kopa. Karakteristike ugljenog sloja. Kvalitet uglja i hemijski sastav pepela. tetnosti i opasnosti koje se mogu
pojaviti u tehnolokom procesu. Fiziko hemijske tetnosti. Opasnost od poara. Opasnost od havarijskih stanja.
Opasnost od kolektivnog i pojedinanog povreivanja radnika. Opte i kolektivne mere zatite. Posebne mere
zatite. Smernice za izradu Akta o proceni rizika.
UVOD
Opasnosti i tetnosti kojima su izloeni radnici Kolubare su raznovrsne i zavise od uticaja radne
sredine, tehnolokog procesa, kao i specifinog radnog procesa vezanog za pojedinca. S obzirom na
tehnologiju rada, prisustvo velikog broja i raznovrsnosti rudarskih maina i opreme, automatizaciju
procesa, stalnog pomeranja postojeih i izrade novih puteva, uz prisustvo graevinskih maina, velikog
broja obrtnih delova, a sve u prostoru pojaane zapraenosti, uz smenski rad, kao i rad na otvorenom,
povean je rizik kod veeg broja radnih mesta. Rudarske maine, bageri i pogonske stanice za trane
transportere na kopu se napajaju visokim naponom, a na samom bageru ima vie naponskih nivoa, to sve
zajedno predstavlja dodatnu opasnost sa aspekta bezbednosti i zdravlja na radu , kao i opasnosti od poara
i havarijskih stanja. U radu je data mogua klasifikacija opasnosti i tetnosti, po vie razliitih kriterijuma.
TEHNOLOKI PROCES POVRINSKE EKSPLOATACIJE UGLJA
Kolubarski ugljenosni basen prostire se na oko 600 km2 u centralnom delu Srbije zahvatajui i
zapadni deo umadije od Rudovaca i Prkosave na istoku, do Koceljeve na istoku, Slovca i Lajkovca na
jugu i Stepojevca na severu. Basen obuhvata srednji i donji tok reke Kolubare i njenih glavnih pritoka:
Lukavice, Petana, Turije i Beljanice na istonoj strani, i reke Tamnave sa pritokama Ubom i Kladnicom
na zapadnoj strani. U pravcu zapad istok duina basena iznosi oko 50 kilometara, dok je u pravcu sever
jug i irina basena oko 15 kilometra.
Karakteristika ugljenog sloja je uglavnom kontinualno raspostiranje, dosta prosta graa i homogen
sastav. Debljina sloja uglja zavisi od poloaja u leitu i kree se najee oko 30-40 metara. Da bi se
vrila eksploatacija uglja mora se najpre ukloniti povrinski sloj- povlata koja ini jalovinski, nekorisni
deo iskopane mase. Povlata ugljenog sloja je sainjena od gline-masne, peskovite i plastine, kao i peska
razliite granulacije prainasti, sitnozrni, srednjezrni i ljunkoviti. Takoe se moe nai i ugljevita glina,
129
smee boje, koja se nalazi u direktnoj povlati ugljenog sloja. Debljina jalovinskog sloja varira od kopa do
kopa i iznosi 5 do 20 metara.
Za hidrogeoloke uslove radne sredine RB Kolubara karakteristino je da se basen nalazi u slivu
reke Kolubare i ona svojim pritokama znatno utie na hidrogeoloke prilike, Dosadanjim istranim
radovima utvreno je prisustvo podzemnih voda u svim delovima basena, ije se potpuno odvodnjavanje
ne moe postii
Navedene injenice navode na zakljuak da e osnovna mehanizacija u RB Kolubara imati za
radnu sredinu i sedimente iz kojih je voda delimino odstranjena. Ovo je veoma vano u postupku
odreivanja njenih parametara. Mehanizacija mora biti dimenzionisana za takve uslove, bez obzira to e
delimino raditi i u odvodnjenoj radnoj sredini.
TETNOSTI RADNE SREDINE
Kvalitet uglja i hemijski sastav pepela
Kvalitet uglja je proraunat na osnovu podataka iz 225 buotina rasporeenih u mrei
125h125metara, odn. 250h250 metara u zapadnom delu. Srednje vrednosti parametara u leitu su:
Elementarna analiza uglja:
Ugljenik
Vodonik
C sagoriv
Azot + kiseonik
26,00 %
2,50 %
0,20 %
11,30%
Tehnika analiza uglja

Vlaga
Pepeo
Sumpor ukupan
Sumpor u pepelu
Sumpor sagoriv
Koks
C-fih
Isparljive materije
Sagorljive materije
Gornji toplotni efekat
Donji toplotni efekat
Zapreminska masa
52 %
13 %
0,62 %
0,32 %
0,29 %
30,88 %
16,17 %
22,62 %
38,79 %
10.300,00 kJ/kg
7.518,00 kJ/kg
1,14 t/m3
Hemijska analiza pepela

SiO2
Fe2O3
Al2O3
CaO
MgO
CO3
58 %
6,80 %
22,00 %
5,60 %
1,80 %
2,80 %
Poetak sinterovanja
Taka omekavanja
Taka polulopte
Taka razlivanja
130
9100C
11200C
12950C
13200C
P2O5
TiO2
H2O3
0,13 %
0,70 %
0,50 %
Iz navedenog se vidi da najvei negativan efekat po sigurnost radne sredine ini sadraj slobodnog
silicijum dioksida (SiO2 ) u lebdeoj praini. Ovaj sadraj se kree u irokom dijapazonu i zavisi od mesta
rada, tj. da li je sistem jalovinski ili ugljeni. Za sisteme na uglju sadraj slobodnog SiO2 se kree od 5,6%
do 10,8% , dok za sisteme na jalovini iznosi od 5,1 % do visokih 21,6%. (l.1.)
Uticaj atmosferskih prilika
S obzirom da je rad zaposlenih u povrinskoj eksploataciji mineralnih sirovina u velikoj meri
vezan za spoljnu radnu okolinu, klimatske karakteristike ueg lokaliteta imaju veliku ulogu sa stanovita
bezbednosti i zdravlja na radu. Na posmatranom podruju klima je umereno-kontinentalna. Na osnovu
statistikih podataka za petnaestogodinji period (od 1972.-1986. godine ) posmatramo apsolutne godinje
minimalne i maksimalne temperature (0S):
Mesec 1.
Min
20,0
Mah
+18
2.
18,8
22,5
3.
-9,5
4.
-4,0
5.
0,5
6.
3,0
7.
5,0
8.
6,0
9.
0,0
10.
-3,5
12.
12,5
20,2
Godina
-20,0
29,4
11.
11,5
25,6
28.0
30,0
32,0
37,5
38,0
37,6
34,5
10.
11.
12.
11,7
1,5
3,5
6,0
Godina
25,9
143,9
29,7
38,0
Broj dana sa maksimalnom temperaturom vazduha 300S , 200S , 00S

Mesec 1.
300S
200S
11,5
00S
2.
3.
2,4
4.
1,0
8,9
5.
1,7
21,5
6.
3,8
23,7
7.
7,5
26,7
8,7
8.
7,9
24,5
9.
4,0
23,0
Na osnovu priloenog, mogu se izdvojiti odreene karakteristine vrednosti za napred prikazane

temperature vazduha.:
Srednja dnevna temperatura vazduha
prolee 11,80S
o
leto
20,20 S
o
jesen
11,60 S
o
zima
1,80 S
o
apsolutna minimalna temperatura vazduha je registrovana u januaru 1980. godine i iznosila je -20
0
S,
apsolutna
maksimalna temperatura vazduha je registrovana u julu 1985 godine i iznosila je
0
38.0 S,
razlika izmeu minimalne i maksimalne apsolutne mesene temperature bila je u januaru 1980
godine i iznosila je 35.80S,

apsolutno godinje kolebanje temperature vazduha je 56.80S,
u godini ima svega 29.7 dana sa srednjim dnevnim temperaturama ispod 0.00S.
131
iznosi 73.8 dana

srednji broj ledenih dana sa registrovanom maksimalnom dnevnom temperaturom ispod nula
stepeni celzijusa u godini je 29.7 dana
Analizirajui prosean broj dana sa padavinama (kia i sneg) u toku godine, kao i prosean broj
dana sa snenim pokrivaem (iznad 1 cm iznosi 43,4 dana godinje), kad se izuzmu dani sa maglom, i
preteranom vlanou vazduha, vetroviti dani sa Severcem i Koavom, dani smanjene vlanosti vazduha, i
temperaturom preko 400S , ostaje vrlo malo dana sa optimalnim uslovima za rad i postaje sve jasnija slika
tekog rada rudara na kopovima Kolubare.
OPASNOSTI
U skladu sa procesom rada, znaajan je i broj i vrsta opasnosti kojima su izloeni radnici.
1) Mehanike opasnosti:koje se pojavljuju korienjenjem opreme za rad:
- nedovoljna bezbednost zbog rotirajuih ili pokretnih delova,
- slobodno kretanje delova ili materijala koji mogu naneti povredu zaposlenom,
- unutranji transport i kretanje radnih maina ili vozila, kao i pomeranja odreene opreme za rad,
- korienje opasnih sredstava za rad, koja mogu proizvesti eksplozije ili poar,
- nemogunost ili ogranienost pravovremenog uklanjanja sa mesta rada, izloenost zatvaranju,
mehanikom udaru, poklapanju, i sl.,
- drugi faktori koji mogu da se pojave kao mehaniki izvori opasnosti;
2) Opasnosti koje se pojavljuju u vezi sa karakteristikama radnog mesta:
- opasne povrine (podovi i sve vrste gazita, povrine sa kojima zaposleni dolaze u dodir, a koje
imaju otre ivice rubove, iljke, grube povrine, izboene delove, i sl.).
- rad na visini, u smislu propisa o bezbednosti i zdravlju na radu,
- rad u skuenom, ogranienom ili opasnom prostoru (izmeu dva ili vie fiksiranih delova, izmeu
pokretnih delova ili vozila, rad u zatvorenom prostoru koji je nedovoljno osvetljen ili provetravan, i
sl.).
- mogunost klizanja ili spoticanja (mokre ili klizave povrine),
- fizika nestabilnost radnog mesta,
- mogue posledice usled obavezne upotrebe sredstava ili opreme za linu zatitu na radu,
- uticaji usled obavljanja procesa rada korienjem neodgovarajuih, neprilagoenih metoda rada,
- druge opasnosti koje se mogu pojaviti u vezi sa karakteristikama radnog mesta i nainom rada
(korienje sredstava i opreme za linu zatitu na radu koja optereuju zaposlenog, i sl.);
3) Opasnosti koje se pojavljuju korienjem elektrine energije, kao to su:
- opasnost od direktnog dodira sa delovima elektrine instalacije i opreme pod naponom,
- opasnost od indirektnog dodira,
- opasnost od toplotnog dejstva koje razvijaju elektrina oprema i instalacije (pregrevanje, poar,
eksplozija, elektrini luk ili varnienje, i dr.).
- opasnosti usled udara groma i posledica atmosferskog pranjenja,
- opasnost od tetnog uticaja elektrostatikog naelektrisanja,
- druge opasnosti koje se mogu pojaviti u vezi sa korienjem elektrine energije.
132
tetnosti se grupiu u:
1) tetnosti koje nastaju ili se pojavljuju u procesu rada, kao to su:
- hemijske tetnosti, praina i dimovi (udisanje, guenje, unoenje u organizam, prodor u telo kroz
kou, opekotine, trovanje, i sl.).
- fizike tetnosti (buka i vibracije),
- tetni uticaji mikroklime (visoka ili niska temperatura, vlanost i brzina strujanja vazduha),
- neodgovarajua nedovoljna osvetljenost,
- tetni uticaji zraenja (toplotnog, jonizujueg ili nejonizujueg, laserskog, ultrazvunog),
- tetni klimatski uticaji (rad na otvorenom),
- tetnosti koje nastaju korienjem opasnih materija u proizvodnji, transportu, pakovanju,
skladitenju ili unitavanju,
- druge tetnosti koje se pojavljuju u radnom procesu, a koje mogu da budu uzrok povrede na radu
zaposlenog, profesionalnog oboljenja ili oboljenja u vezi sa radom;
2) tetnosti koje proistiu iz psihikih i psihofiziolokih napora koji se
uzrono vezuju za radno mesto i poslove koje zaposleni obavlja:
- napori ili telesna naprezanja (runo prenoenje tereta, guranje ili vuenje tereta, razne dugotrajne
poveane telesne aktivnosti i sl.).
- nefizioloki poloaj tela (dugotrajno stanje, sedenje, uanje, kleanje i sl.),
- napori pri obavljanju odreenih poslova koji prouzrokuju psiholoka optereenja (stres, monotonija
i sl.),
- odgovornost u primanju i prenoenju informacija, korienje odgovarajueg znanja i sposobnosti
odgovornost u pravilima ponaanja, odgovornost za brze izmene radnih procedura, intenzitet u radu,
prostorna uslovljenost radnog mesta, konfliktne situacije, rad sa strankama i novcem, nedovoljna
motivacija za rad, odgovornost u rukovoenju, i sl.;
3) tetnosti vezane za organizaciju rada:
- rad dui od punog radnog vremena (prekovremeni rad), rad u smenama, skraeno radno vreme, rad
nou, pripravnost za sluaj intervencija, i sl.
133
POLITIKA BERZBEDNOSTI
1.

2.
1.
2.
3.

4.

1.

( 5%
)
2.

( )
3.

4.

-
-
Slika1: Definisanje ciljeva u oblasti bezbednosti i zdravlja na radu

Politika zdravlja i bezbednosti na radu, koju usvaja najvie rukovodstvo, treba da sadri jasno
izraene ciljeve vezane za zdravlje i bezbednost na radu kao i obavezu stalnog poboljavanja zdravstvenih
i bezbednosnih uslova. Na Slici 1, dat je primer mogue kvantifikacije ciljeva. Za uspostavljanje i
preispitivanje ciljeva potrebno je izvriti detaljnu analizu uzroka povreivanja u statistiki znaajnom
periodu, preduzeti mere za otklanjanje to veeg broja remetilakih faktora (neusaglaenosti), pritom
sagledavajui opasnosti, rizike , tehnoloke mogunosti, finansijske, radne i poslovne potrebe, a svakako i
planirani fiziki obim proizvodnje, broj i stepen obuenosti radnika.
Zacrtani ciljevi moraju biti dokumentovani programom mera i aktivnosti, koji e na svim nivoima,
i u svim relevantnim funkcijama, predvideti i omoguiti sprovoenje aktivnosti i kontrolu izvrenja
usvojenih planova. Pristup ostvarenju ciljeva mora biti sistemski, sveobuhvatan, proaktivan, i u
aktivnostima moraju uestvovati svi zaposleni.
ULOGA I ZNAAJ SLUBE BEZBEDNOSTI I ZDRAVLJA NA RADU
Da bi se ostvarila funkcija kontinualnog poboljanja stanja bezbednosti i zdravlja na radu u
Kolubari, potrebno je u potpunosti ovladati svim informacijama iz oblasti bezbednosti i zdravlja na radu
134
uspostavljajui automatizam izmeu deavanja koja se tiu bezbednosti radnika i rada, i informacija koje
se prosleuju u slube koje treba da ih analiziraju i aktivno uestvuju na otklanjanju uzroka svakog
pojedinanog deavanja, kao i spreavanja ponovne tetne radnje, incidenta i akcidenta. Organizacija
mora da uspostavi i odrava procedure za identifikaciju opasnosti, procenu rizika i primenu potrebnih
mera za upravljanje rizicima. Ove mere moraju obuhvatiti:
1. Sve aktivnosti
- Sve rutinske (uobiajene ) aktivnosti
- Sve povremene aktivnosti, koje se vre pri poslovima otklanjanja kvara ili uzroka neispravnosti,
- Servisi i investicione opravke
2. Sve zaposlene i celokupno osoblje koje ima pristup radnom mestu:
- Zaposleni
- Radnici pod privremenim ugovorom
- Posetioci
- Studenti i aci na praksi
3. Sva orua, maine, opremu i ureaje na radnom mestu bez obzira da li pripadaju
Kolubari ili su angaovana privremenim ugovorima
Sluba bezbednosti i zdravlja na radu, koja upoljava dovoljan broj osposobljenih strunih lica,
ima znaajan zadatak unapreenja bezbednosti i zdravlja na radu. Za tu aktivnost mora da postoji
metodologija koja, osim obaveza propisanih Zakonom o rudarstvu i Zakonom o bezbednosti i zdravlju na
radu, stalno vri preispitivanje postojeih procedura, tehnologije radnih aktivnosti i njihovog
prilagoavanja radniku, auriranje uputstava, informacija i upozorenja .
ZAKLJUAK
Bezbednost i zatita radnika na radu imaju znaajan uticaj kako na produktivnost rada, tako
posredno i neposredno i na trokove poslovanja. Zadovoljan, motivisan radnik, onaj za koga poslodavac
brine, daje najbolje rezultate rada i ne odsustvuje sa posla. Briga o radniku je ne samo humana, ve i
ekonomska kategorija. Uklanjanjem opasnosti i smanjenjem tetnosti na minimum, spreavamo bolovanja
i odsustvovanja zbog povreda i bolesti. Bez obzira koliko se mi trudili da optim, kolektivnim,
organizacionim i posebnim merama predupredimo sve opasnosti i tetnosti, i mogunost njihovog
ispoljavanja svedemo na najmanju moguu meru, nije mogue sasvim eliminisati uticaje sredine, ali cilj
mora da bude smanjenje broja povreda za odreeni procenat svake godine. Stalnim unapreenjem
primenjenih mera bezbednosti, pravilnim sagledavanjem rizika radnog procesa kod postojeih i novih
tehnologija i doslednom primenom akta o proceni rizika taj cilj bi morao biti dostignut.
Literatura:
M.Ivanovi: Mineralna praina-metode i rezultati ispitivanja SiO2 i azbesta. Beograd, 2002
135
PROGRAM PRAENJA UTICAJA EKSPLOATACIJE LIGNITA

NA PK POLJE D NA IVOTNU SREDINU, KOLUBARSKI
UGLJONOSNI BASEN, SRBIJA
ENVIRONMENTAL MONITORING ON D COALFIELD OPEN PIT,
KOLUBARA COAL MINES, SERBIA
Marina Vukovi, Vesna Krsti, Sneana orevi
PD RB Kolubara, Lazarevac
IZVOD
Eksploatacijom lignita na povrinskom kopu polje D ostvaruje se nepovoljan uticaj na ivotnu sredinu u
njegovom neposrednom okruenju. Uticaj zagaivaa ogleda se poveanju nivoa buke, vibracija, zapraenosti i
zagaenju povrinskih i podzemnih vodotokova. U cilju pravovremenog otkrivanja nepovoljnog uticaja eksploatacije
lignita na ivotnu sredinu, neophodno je uspostaviti monitoring sistem za podruje neposredno oko povrinskog
kopa. Ovaj vid kontinualnog osmatranja i merenja nivoa zagaenosti omoguie pouzdanu ocenu veliine i
intenziteta zagaenja. Takoe, utvrdie moguu tetu, na osnovu koje se mogu planirati pravovremene mere u cilju
spreavanja ireg, odnosno radi uspenog saniranja uoenog i zabeleenog zagaenja. Monitoringom ivotne sredine
pratie se svi znaajni izvori zagaenja koji nastaju kao rezultat postojeih rudarskih aktivnosti na povrinskom kopu
u proirenim granicama. Postupak monitoringa realizovae se u okviru postojeih zakonskih i institucionalnih okvira
u Srbiji, a u sluajevima gde ne postoji zakonska regulativa, bie potovani meunarodni propisi i preporuke (EU,
Svetska banka, EPA, WHO).
ABSTRACT
Lignite open pit exploitation on ore field D cause an significant environmental pollution in the nearest
neiboroughod. The increasement of noise, bad vibrations, dustiness and underground and water flow pollution is the
bad open pit digging results. In a realtime defining of bad lignite digging influnecess, it is necessary to establish an
environmental monitoring in a nearest suburban of open pit. This type of continiously envorinmental measuring
should provide a respective estimation of open pit nearest neigboruogh pollution. In addition, yearsly measuring
should provide elements for damage estimations, due it wiil be planed a sucssesfull measures healing the
widespreaded pollution. Environmental pollution monitoring should notify all the pollution sources, which are the
result of open pit activities. Monitoring will be realised according to a Serbian government legislation, also taking
care of all inclusive and additional legality rules of Serbia and/or European Union Community regulations and
recommendations (EU, World Bank, EPA, WHO).
UVOD
U cilju pravovremenog otkrivanja nepovoljnog uticaja eksploatacije lignita na ivotnu sredinu
potrebno je razviti monitoring sistema za podruje povrinskog kopa Polje D. Ovaj sistem omoguie
pouzdanu procenu veliine i inteziteta zagaenja, mogue tete, pravovremeno preduzimanje mera radi
spreavanja ireg zagaenja, odnosno radi uspenog saniranja uoenog i zabeleenog zagaenja.
136
Merenje i procene postignutih efekata na polju zatite ivotne sredine su, u prvom redu, predmet
angaovanja radnika. Nadleni dravni, regionalni i lokalni organi te efekte prate, procenjuju i potvruju
njihovu prihvatljivost ili trae poboljanja uspostavljenog sistema.
U sklopu RB "Kolubara" nije uraen generalni program kojim bi monitoring bio sveobuhvatno
planiran i razraen. Poslednjih godina Rudarski institut-Beograd i jo neke institucije vre povremena i
periodina merenja (3 do 4 puta godinje) nekih parametara vazduha (SO2 , NO2, a, suspendovane
estice, talone materije i fenoli), vode i buke. Dobijeni rezultati se dostavljaju povrinskim kopovima u
obliku pisanih elaborata.
Monitoring sistemom bie praena emisija zagaujuih materija na podruju izvoenja rudarskih
aktivnosti:
kvalitet podzemnih voda i pojavu potencijalnih toksinih materija,

kvalitet povrinskih voda i pojavu potencijalnih toksinih materija,
kvalitet zemljita, korienje i rehabilitacija zemljita,
vrsti otpad (sa odlaganjem na povrini i nastalim ispiranjem i biogasom),
kvalitet vazduha emisije,
nivo buke.
Sistem za monitoring ivotne sredine, koji se predvia ovim radom bie u mogunosti da izvri
analizu izvora zagaenja u skladu sa njihovim doprinosom ukupnom zagaenju ivotne sredine uz
sagledavanje efikasnosti primenjenih mera zatite ivotne sredine. Postupak monitoringa e uzeti u obzir
postojei zakonski i institucijalni okvir u Srbiji, a u sluajevima gde ne postoji zakonska regulativa u
Srbiji, bie potovani meunarodni propisi i preporuke (EU, Svetska banka, EPA,NJHO).
Osnivanje slube za monitoring povrinskog kopa "Polja D" koja e predstavljati posebnu slubu
integrisanu u postojeu organizaciju povrinskih kopova, odnosno koja e se kasnije integrisati u slubu
monitoringa na nivou RB Kolubara.
Odgovornost navedene slube bie sprovoenje i organizovanje potrebnih merenja i analiziranja,
dalja elaboracija rezultata, uspostavljanje i razvoj baze podataka, izvetavanje o monitoringu podruja i dr.
Predloenim monitoringom bie praena emisija zagaujuih materija na podruju izvoenja
aktivnosti projekta uz pokrivanje sledeih inilaca ivotne sredine:
Kvalitet vazduha-emisije i imisije,

povrinske vode odvedene sa predmetnog industrijskog kompleksa,
podzemne vode-zatita kopa od podzemnih voda,
vrsti otpad (sa odlaganjem na povrini),
nivoi buke,
kvalitet zemljita,
kvalitet flore i faune
praenje zdrastvenog stanja stanovnitva.
U naem sluaju izbor parametara monitoringa se vezuje samo za konkretne izvore zagaenja i
gde svaki privredni subjekt ima zakonske obaveze da prati obim emisije.
137
MESTA, NAIN I UESTALOST MERENJA UTVRENIH PARAMETARA

Rezultati merenja koncentracija zagaujuih materija porede se sa graninim vrednostima imisija
(GVI), te se na osnovu obavljenih analiza utvruje stanje i trendovi, na osnovu kojih se preduzimaju
odgovarajue mere zatite.
Za merenje stepena aerozagaenja, u poetnoj fazi njenog utvrivanja, kontinualna ili
diskontinualna merenja imisije talonih i suspendovanih materija jednom godinje, saglasno Zakonu o
zatiti ivotne sredine i Pravilnikom o graninim vrednostima, metodama merenja imisije, kriterijumima
za uspostavljanje mernih mesta i evidencije podataka ("Sl. glasnik RS", br. 54/92).
Pri postavljanju mree mernih stanica mora se uzeti u obzir vrste emitujuih materija, visina
emitera ili nekog drugog posmatranog objekta koji je izvor zagaenja, meteoroloki parametri (pravac
kretanja preovalaujuih vetrova i sl.), otvorenost prostora i dr.
Merna mesta odabrana su tako da se, koliko je to mogue u uslovima predmetne lokacije, izbegne
uticaj drugih potencijalnih zagaivaa, u cilju dobijanja meritornih rezultata.U sluaju da izmerene
vrednosti imisije nisu u skladu sa navedenim pravilnikom, radovi na kopu moraju se zaustaviti dok se ne
otklone uzroci nedozvoljene imisije zagaujuih materija.
Merenje i nain uzorkovanja odreuje struna organizacija registrovana za merenje imisije
zagaujuih materija.
Obaveze Nosioca Projekta su:
Obaveza nosioca projekta je da izvri garancijsko merenje imisije ukupnih talonih materija i imisije
suspendovanih estica u ivotnoj sredini, radi dobijanja dozvole za rad. Garancijsko merenje obavlja
se po zavrenoj izgradnji i postizanja ustaljenog rada postrojenja i ureaja. Ukoliko merenjima ne
mogu da se dokau dozvoljene imisione norme shodno Pravilniku o graninim vrednostima,
metodama merenja imisije, kriterijumima za uspostavljanje mernih mesta i evidencije podataka ("Sl.
glasnik RS", br. 54/92), radovi na kopu moraju se odmah zaustaviti dok se ne otklone uoeni
nedostaci.
Obaveza nosioca projekta je, da godinje u toku redovnog rada, izvri merenje imisije ukupnih
talonih materija i imisije suspendovanih estica u ivotnoj sredini shodno Pravilniku o graninim
vrednostima, metodama merenja imisije, kriterijumima za uspostavljanje mernih mesta i evidencije
podataka ("Sl glasnik RS", br. 54/92). Ukoliko merenjima ne mogu da se dokau dozvoljene imisione
norme, radovi na kopu moraju se odmah zaustaviti dok se ne otklone uoeni nedostaci.
138
160
140
120
100
140
130
115
135
A . 19
120
100
80
60
40
65
50
25
80
A kt i v na eta` a unutr a{ weg

odl agal i { ta
20
Vz
15
25
49
64
40
60
80
15
62
25
74
47
89
55
90
75
0
25
35
25
45
88
73
60
50
Moni t or i ng kval i t et avazduha
70
Moni t or i ng ni voabuke
90
110
Moni t or i ng zemq i { t a
70
50
100
25
43
58
88
73
110
90
110
110
30
20
50
70
90
43
25
30
71
10
57/ 50
20
67
35
50
15
30
43
20
C.9
C.6
54/ 50
45
0
48
B .18
53/ 50
C. 10
-10
25
49
51/ 50
10
50
30
15
30
36
-10
B .27
10
8
12
C. 14
Slika br: 1. Situaciona karta Polja D u proirenim granicama sa ucrtanim mernim mestima
139
MONITORING KVALITETA VAZDUHA

Predloeni sistem za monitoring vazduha treba da omogui registrovanje kvaliteta vazduha na
povrinskom kopu "Polja D" u proirenim granicama, kao i okruenju, u cilju procene rizika po zdravlje
ljudi koji su izloeni zagaenju vazduha.
Sprovodie se tri vrste merenja:
1. Kontinualno (na stanicama),
2. Diskontinualno (sa prekidima),
3. Merenje u pokretnim laboratorijama (na odabranim lokacijama).
Zajedno sa ovim merenjima obezbediti i paralelno praenje meteorolokih parametara na
posmatranom podruju. Mesta merenja imisije zagaenja vazduha izabrana su na lokacijama gde je rizik
za prekoraenje graninih vrednosti veliki.
Generalno, broj i raspored mernih mesta zavisi od rasporeda znaajnih receptorskih taaka u
okolnom podruju. Tako je, u cilju odreivanja uticaja pojedinih izvora zagaenja, merna mesta
postavljaju se u njihovoj neposrednoj blizini (tj. u blizini bagera, odlagaa, transportnih traka, i sl.). Ova
merenja se obavljaju pokretnim mernim stanicama po definisanom programu.
Uticaj pomenutih izvora pratiti na radnim mestima u okviru samog podruja na kome se odvijaju
rudarske aktivnosti. Uestalost merenja bie dva puta meseno u poetnom periodu a kasnije i ree, kada
se ustanove zavisnosti emisionih i imisionih vrednosti. Imajui u vidu da su rezultati prorauna prostiranja
estica u okolini izvora emisija u okviru kopa pokazali da se ne oekuje da podruje van kopa bude
ugroeno esticama sa kopa, kao i da se stalno naseljena mesta u blizini kopa nalaze sa june i zapadne
strane istog.
Na podruju u okolini kopa bie postavljena po jedna stacionarna merna stanica za merenje
kvaliteta vazduha (Tabela br. 1)
Tabela 1. Merenje kvaliteta vazduha
Uestalost merenja
Oznaka
mesta
Naziv mernog mesta
Vz1
Pokrov Sv. Bogorodice
Vz2
Dom kulture Vreoci
Vz3
Stara Toplana
Vz4
Aktivna radna etaa "Polja

D"
Vz5
Aktivna etaa unutranjeg

odlagalita "Polja D"
Parametri koji se prate

2 puta meseno
Lebdee estice praine

Talone estice praine
a
Emisija gasova(SO, NOx,
CO2)
2 puta meseno
2 puta meseno
2 puta meseno
2 puta meseno
140
Monitoring zagaenja vazduha vri e se i pokretnom laboratorijom, koja se upuuje na ciljane

take da bi se izvela merenja u toku epizodnih zagaenja vazduha. Podaci koje sakuplja laboratorija
uvrtavaju se u centralnu bazu podataka.Merenje nataloenih estica vri se pomou posebnih ureaja
poznatih pod imenom Bergerhoff merni ureaji za nataloenu prainu. Jedan ovakav aparat postavi e se
na povrinskom kopu "Polje D", a po tri aparata na izabranim mestima u Vreocima. Uzimanje uzoraka
praine, SO2 i NO2 vri e se povremeno, dva puta meseno. Svako merenje trajae tri dana, a pokretnom
laboratorijom kontrolisae se naseljeno mesto Vreoci (ukupno pet mesta). U zavisnosti od konkretnih
rezultata merenja, frekfencija uzorkovanja moe se poveati ili smanjiti, ime se ograniava ili proiruje
prostor za kontrolu.
Vano je napomenuti da je PK "Polje D" u neposrednoj blizini povrinskog kopa
"Polje B", monitoring vazduha treba organizovati kao jedinstven sistem za celo podruje.
MONITORING KVALITETA VODA
Monitoring voda obuhvata praenje kvaliteta:
povrinskih voda,
podzemnih voda i
formiranih akumulacija.
Studija predvia na "Polju D" da e postojati est mernih mesta za praenje kvaliteta voda na
razliitim lokacijama. Mesta, parametri i uestalost su prikazana i oznaena (V1-6) u tabeli br: 2.
Tabela 2. Merenje kvaliteta vode
Ozn.
mesta
Merno mesto
Parametetri
V1
Vodovod Vreoci
V2
Postojea akumulacija vode

(A)
V3
Vodosabirnik (talonik)
V4
Uliv u reku Petan

(Odvodni kanal)
V5
Reka Petan uzvodno od

kopa
V6
Reka Petan
nizvodno od kopa
Uestalost merenja
Saglasno Pravilniku o kvalitetu vode

za pie,
nivo,
koliinu.
svakodnevno
P, N, BPK5, RK,
teki metali (Zn, Cu, Cr , Pb ukupn,
Cd, Hg,)
sulfidi,
nivo,
koliina,
acidifikacija i
eutrofizacija.
Jedanput godinje
Boja, miris i temparatura vode,

suspendovane vrste estice,
rastvorne materije vidljive,
otpadne materije,
Ph vrednost,
elektroprovodljivost,
amonijum jon, nitrati,
kvartalno
141
nitriti,Ca,Mg, hloridi, sulfati, Fe, Mn,

Zn, Cu, Cr-ukupni, Pb, Cd, Hg,
rastv.O2,procenat
zasienja
kiseonikom, BP5, HPK5, fenoli,
specifini pokazatelji (masti i ulja),
proticaj.
Osnovni zadaci ovog monitoringa su sledei:
Monitoring kvaliteta i kvantiteta povrinskih tokova;

Monitoring emisije tenih efluenata (kvalitativni i kvantitativni) u povrinske tokove;
Monitoring nivoa podzemnih voda;
Monitoring kvaliteta podzemnih voda;
Monitoring kvaliteta vode za pie;
Monitoring kvaliteta vode iz akumulacija.
Parametri povrinskih voda i otpadnih voda meriti standardizovanom postojeom regulativom (Sl.
Glasnik RS br.31/82) koja definie:
klasifikaciju povrinskih voda prema maksimalno dozvoljenim neorganskim i organskim neistoama,

zahteve za preiavanjem otpadnih voda,
uslove isputanja otpadnih voda u povrinske vode,
metodologiju i periodinost sistematskih analiza i dr.
Merno mesto uzorkovanja vode (V6 ) obezbeuje praenje uticaja povrinskog kopa, odnosno da
omogue praenje promene kvaliteta voda posle ulivanja otpadnih voda.
"Polje D" potencijalno ugroava reku Petan, tako da su merna mesta postavljena na:
uzvodno od kopa (V5),

na mestima uliva otpadnih voda u izlivnom kanalu (V4),
nizvodno od kopa na vodotoku(V6).
Uestalost merenja bie kvartalna.Ovaj se program merenja ve sprovodi na postojeem PK

"Polja D", tako da ga u narednom periodu treba usaglasiti sa razvojem kopa.Montoring nivoa podzemnih
voda vri se u okviru mera za odbranu kopa od podzemnih voda. Kao to je u Poglavlju 3 opisano, izdani
koje su od neposrednog znaaja za odbranu kopa od podzemnih voda su krovinska i meuslojna izdan.
Parametri na osnovu kojih se prati kvalitet podzemnih voda definisani su regulativom (SL. Glasnik RS br
6/78, kao i pravilnik o kvalitetu vode za pie Sl. Glasnik RS br 42/98).
Procena pada nivoa podzemnih voda vri e se jedanput godinje, merenjem dubine u razliitim
buotinama. Monitoring postojee vode za pie, kojom se snabdevaju sela, obavljae se svakog dana u
skladu sa uobiajenom praksom. Monitoring voda u nastalim akumulacijama (merno mesto V2 i V3) vri
se u cilju prevencije moguih higijensko ekolokih nepravilnosti, kao i u cilju definisanja mogunosti
korienja ovih voda u budunosti. Osnovni parametri u tom smislu vezani su za pojave:
Eutrofikacije (pratiti fosfor, azot. BPK5 i HPK),

Acidifikacija (pratiti pH-vrednost, teke metale, fenol i sulfide)
142
Takoe pratiti bilanse ovih voda. Mesta za uzimanja uzoraka odreena su u dnu povrinskog kopa.
Postojei monitoring na povrinskom kopu "Polja D" zadovoljava postavljene zahteve u pogledu
karakteristika otpadnih voda, povrinskih i podzemnih voda. U programu monitoringa integrisati i
praenje koliine voda koja se isputaju u reku Petan.
MONITORING NIVOA BUKE

Praenje buke treba sprovoditi u odgovarajuim intervalima kako na radnim mestima, kako bi se
procenila izloenost radnika buci odreenog inteziteta, tako i na karakteristinim takama u okolini kopa
posebno pored naseljenih podruja koje se nalaze u blizini pruge za transport uglja i saobraajnica za
kamionski saobraaj.
Sam povrinski kop i maine smetene unutar povrinskog kopa "Polja D" bukom bitno nee
ugroavati najblia naselja u okruenju. Osnovni problem, u pogledu buke lei u transportnom sistemu
kojima se ugalj transportuje iz kopa. U tu svrhu treba uvesti kontinualno praenje nivoa buke naroito
pored naseljenog mesta-Vreoci. Potrebno je 5-7 meraa ispred i u kuama najbliim granici kopa, meriti
nivo buke u dnevnim i nonim uslovima. Merenje vriti 12 puta godinje, a saglasno rezultatima
projektovati i preduzeti mere zatite od buke.
Mesta gde e se pratiti nivo buke sa oznakama B1-4 .prikazano je u tabeli br: 3.
Tabela br.3. Merenje nivoa buke
Oznaka
mesta
Merno mesto
Parametri
Uestalost
merenja
B1
nivo
Meseno
B2
Dom kulture Vreoci
nivo
-II-
B3
Stara Toplana
nivo
-II-
B4
Aktivna radna etaa "Polja

D"
nivo
-II-
B5
Aktivna etaa unutranjeg

odlagalita "Polja D"
nivo
-II-
Takoe pri merenju nivoa buke na svakom mernom mestu meriti punih 24 asa, jedanput
meseno, ime je mogue meriti varijacije u toku 24 asa. Cilj praenja buke je predvianje i prevencija
rizika po zdravlje zaposlenih a takoe i prevencija uticaja buke na lokalnu zajednicu, preduzimanjem
odgovarajuih mera za njihovo ublaavanje. Merenje nivoa buke vriti na osnovu Pravilnika o
dozvoljenom nivou buke u ivotnoj sredini ("Sl. glasnik RS", br. 54/92). Ako se u toku monitoringa
pojavi sluaj prekoraenja dozvoljenih vrednosti nivoa buke, rad na proizvodnom kompleksu se mora
obustaviti i sprovesti mere za smanjenje nivoa buke u dozvoljene granice.
143
MONITORING ZEMLJITA
Monitoring zemljita se vri u cilju poboljanja uslova korienja zemljita i obuhvata uzimanje
uzoraka, merenje i obradu podataka o faktorima plodnosti i toksinosti zemljita, naroito sadraja tekih
metala. Merenje faktora plodnosti zemljita i faktora toksinosti vriti barem jedanput godinje.
Mesta gde e se pratiti kvalitet zemljita oznake (Z1-3) prikazana su u tabeli br. 4.
Tabela br.4. Odreivanje kvaliteta zemljita
Oznaka
mesta
Naziv mernog mesta
Parametri koji se prate
Z1
Z2
Dom kulture Vreoci
Z3
Stara Toplana
pH, CaCO3,
sadraj humusa,
mikro elementi,
teki metali (Zn, Cu, Cr
ukup., Pb , Cd, Hg,Fe, Mn)
Uestalost merenja
Jedanput godinje
Uzimanje uzoraka obavlja osoblje slube za monitoring. Prikupljene informacije omoguavaju

izradu izvetaja o prostornim i vremenskim trendovima praenih parametara.
Osnovne komponente sistema monitoringa zemljita su monitoring kupovine i zauzimanje
zemljita i monitoring korienja i rekultivacije zemljita.U vezi sa praenjem rekultivacije zemljita vri
se procena kopova iz spoljanjih odlagalita devet meseci posle rekultivacije, merenjem gustine domaih
biljnih vrsta koje su se razvile na rekultivisanom zemljitu. Osim toga, 15 meseci posle rekultivacije
procenjuje se i raznolikost biljnih vrsta.
MONITORING ZDRAVSTVENOG STANJA STANOVNITVA
Zdravlje stanovnitva pratiti redovnim pregledima u nadlenim medicinskim ustanovama, iji
specijalizovani lekari treba da utvrde obim i sadraj potrebnih analiza i pregleda, kao i da saine detaljni
izvetaj o rezultatima i trendovima analiza.
Tabela 5. Monitoring zdravstvenog stanja stanovnitva
Mesto
Vrste i broj oboljenja koje se prate
Radna
sredina
Radnici PK "Polja
D"
Naselje
Vreoci
Stanovnitvo
Vreoca
Obolenja disajnih puteva,

Sluh,
Maligna obolenja,
Obolenja bubrega ,
Praenje i voenje evidencije svih
vrsta obolenja
144
Uestalost lekarskih
pregleda
Jedanput godinje
MONITORING FLORE I FAUNE

Prilikom rada povrinskog kopa neophodno je sprovoditi bioloki monitoring koji podrazumeva
praenje akumulacije zagaujuih materija ili njihovih tetnih sastojaka u tkivima i organima, kao i
odgovarajuih biohemijskih, morfolokih fiziolokih i patolokih promena kod jedinki, odnosno
populaciono ekolokih promena kod biljaka i ivotinja. Taan broj mernih mesta zavisie od konkretnih i
dominantnih uslova rada na predmetnom podruju i u zaviznosti od dinamike rudarskih radova. Poloaj
planiranih mernih mesta bie konano definisan od strane rukovodstva rudnika u saradnji sa slubom koja
e da prati rezultate i zapaene trendove.
ZAKLJUAK
Razmatranje, kontrola i usvajanje dobijenih rezultata je vaan deo procesa monitoringa, jer se
njime praktino, verifikuju snimljeni podaci i uoene pojave, definiu trendovi i vri stalna korelacija
parametara koji se prate. Da bi se to ostvarilo, razmatranje kontrola i usvajanje dobijenih rezultata, treba
raditi najmanje jednom godinje. Materijale priprema Sluba osmatranja u saradnji sa kompanijama koje
su obavljale poslove monitoringa. Ista sluba treba da na bazi postignutih rezultata i uoenih trendova
predloi korigovanja plana monitoringa.
LITERATURA:
1. Studija o proceni uticaja na ivotnu sredinu zateenog stanja eksploatacije uglja na povrinskom
kopu "Polje D" RGF-Beograd, 2006.god.
2. Strateka procena uticaja plana generalne regulacije za podruja naselja Vreoci - Institut za
arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd, 2008.god.
3. Plan generalne regulacije za podruje naselja Vreoci - Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije,
Beograd 2008.god.
4. Idejni projekat sa studijom opravdanosti proirenja granica povrinskog kopa "Polje D", Kolubara
Projekt, Lazarevac, 2005.god.
5. Dopunski rudarski projekat povrinskog kopa "Polje D", Kolubara Projekt, Lazarevac, 2009.god.
6. Elaborat o rezervama uglja u leitu "Polje D", Kolubarski basen, J.P. "Rudarski basen Kolubara" sa
p.o., D.P. "Kolubara - Povrinski kopovi" - Baroevac, 2003.god.
7. Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, "Prostorni plan podruja eksplotacije kolubarskog
lignitskog basena", Beograd, 2007.g.
8. Energoprojekt Entel a.d., Analiza uticaja povrinskog kopa "Polje B" na ivotnu sredinu", Idejni
projekat sa studijom opravdanosti proirenja povrinskog kopa "Polje B" za kapacitet od tri miliona
tona uglja godinje, Beograd, 2003.
9. Rudarsko-geoloki fakultet- Beograd, "Periodina ispitivanja hemijskih i fizikih tetnosti,
mikroklime i osvetljenosti u radnim sredinama povrinskog kopa "Polje D", Beograd, zimski period,
2002.godina.
10. Gradski zavod za zatitu zdravlja, "Analize otpadnih voda povrinskih kopova "Polje B", "Polje D" i
"Tamnava Istono Polje" za 2002. i 2003. godinu", Beograd, 2004.
145
POVEANJE ENERGETSKE EFIKASNOSTI U SISTEMU

PROIZVODNJE UGLJA NA KOPOVIMA KOLUBARE I
PROIZVODNJI ELEKTRINE ENERGIJE U ELEKTRANAMA
NIKOLA TESLA
AN OPPORTUNITY TO IMPROVE THE PRODUCTION EFFICIENCIES
AT KOLUBARA COALFIELDS AND NIKOLA TESLA POWER PLANTS
Jelenko Mii,1 Miroslav Spasojevi,2 Miloljub Grbovi 3
1)
Rudarski basen Kolubara d.d.o., Lazarevac ,2)Termoelektrane Nikola Tesla, Obrenovac

3)
Borovac International Pty Ltd, Beograd
REZIME
Rezerve kvalitetnog uglja sa Istonih polja Kolubare dobrim delom su iscrpljene i kao posledica ovakvog
stanja kao glavne tekoe javljaju su: pad iskorienja raspoloivih geolokih rezervi sa raslojenih delova leita i
pad iskorienja nominalno instalisane snage blokova u elektranama. Pratee tekoe su: pad iskorienja kapaciteta
raspoloive opreme na kopu, habanje opreme i poveano zagaenje okoline usled velike mase balastnih materija u
uglju.
U radu se daje analiza postojeeg stanja i dosadanjih napora da se u uslovima otkopavanja raslojenih
leita povea energetska efikasnost u sistemu Kolubara-TENT sa ciljem da se obezbedi visok kvalitet uglja za
postojee i nove blokove elektrana.
Kljucne rei: Ugalj, Jalovina, Energija, Ekologija, iscenje
ABSTRACT
In recent times Kolubara Mines were incapable of supplying sufficient quantities of good quality coal. The
mining has moved from good-quality Eastern coalfields, which are pretty much exhausted now, to Western parts,
which contain significant quantities of interlayer waste. This move has resulted in significant operational difficulties
and inefficiencies at both mine and power plants, including: low recovery of existing low quality coal reserves and
inability to utilize full capacities of installed equipment at power plants. Associated difficulties in operation of the
open pit equipment, mine and power plant equipment wear and increased environmental pollution are equally
recognized.
The paper will present current status of mine development and efforts to improve efficiencies of the mine
and power plant systems by incorporation of the coal cleaning process to provide a quality coal feed to existing and
new power plant units.
Key words: Coal, Waste, Power, Environment, Beneficiation
Tehniki problem
Visok kvalitet uglja na poljima Istonog dela Kolubarskog basena utvren geolokim istranim
radovima sredinom prolog veka, posluio je kao osnova za otvaranje povrinskih kopova u Kolubari i za
gradnju termoelektrana Nikola Tesla (TENT) u Obrenovcu. Moni kvalitetni homogeni slojevi uglja u
istonom delu basena su otkopavani sa rotornim bagerima ija visina radnog toka iznosi 10,2 m. Poto
146
na Istonim poljima u ugljenim naslagama nema znaajnijih proslojaka meuslojne jalovine, bageri su
kopali punim rezom i ostvarivali projektovane uinke. Otkopavan je visoko kvalitetnj ugalj (VKU) i
direktno isporuivan elektranama na sagorevanje.
Rezerve sa Istonih polja dobrim delom su iscrpljene i elektrane sada dobijaju ugalj sa:
Polja D, gde su homogeni slojevi uglja Sistem Vreoci; i
Polja Tamnava Zapad, gde su raslojene naslage uglja - Sistem Tamnava u koji je ukljuen i
VKU sa kopa Veliki Crljeni.
Sa poetkom proizvodnje niskokvalitetnog uglja (NKU) sa raslojenog zapadnog polja Tamnava
pogorani su uslovi rada kako u proizvodnji uglja na kopu, tako i u korienju tamnavskog uglja u
proizvodnji elektroenergije.
Tabela 1 Kvalitet rezervi uglja Veliki Crljeni i Tamnava Zapad
Niskokvalitetni ugalj
DTE 5.800 kJ/kg
Otkopno polje
Veliki Crljeni
Tamnava Zapad
Visokokvalitetni ugalj
DTE 5.800 kJ/kg
DTE pri zahvatu

jalovine, kJ/kg
Tona
milion
Masa
%
kJ/kg
Tona
milion
Masa
%
kJ/kg
0,5 m
1,0 m
0,4
1,07
5.670
37,09
98,93
7.795
7.793
7.793
190,5
30,26
5.275
431,4
69,78
7.126
6.559
6.286
1.1. Tekoe u proizvodnji uglja sa kopa Tamnava Zapad

Iskorienje raspoloivih rezervi uglja
Garantovani kvalitet jedininih isporuka sa rudnika je definisan toplotnom moci DTE 5.280
kJ/kg. Isporuke ispod ovog kvaliteta elektrane ne plaaju. Postojeim rotornim bagerima teko se moe
istovremeno obezbediti garantovani kvalitet isporuke i zadovoljavajue iskorienje rezervi uglja iz
leita. Pri odstranjenju meuslojne jalovine bagerom se zahvataju i tanki slojevi uglja do 1m debljine i
odbacuju na jalovite. Sadanji izgled unutranjeg odlagalita (Slika 1) vidljivo govori o gubitku uglja na
ovaj nain. U cilju poboljanja kvaliteta isporuka u sistem isporuke uglja Tamnava prikljuena je i
proizvodnja VKU sa leita Veliki Crljeni. Ovo pomae da se obezbedi donji garantovani kvalitet
isporuke koji je plativ od strane elektrana. Meutim, sav bagerom zahvaeni ugalj sa DTE ispod gore
naznaene granice, nekoristan je za elektranu. Toplota koju u sebi nosi ovakako zahvaen ugalj utroi se u
procesu suenja u mlinu i u zagrejanom pepelu koji odlazi na pepelite.
147
Slika 1 - Unutranje odlagalite na kopu Tamnava Zapad

Smanjeno iskorienje kapaciteta instalirane opreme na kopu Tamnava Zapad
Veoma je sloen sistem otkopavanja raslojenih delova leita Tamnava Zapad (Slika 2). U
odnosu na ranije stanje na kopovima Kolubare kada su etane trake u monim homogenim slojevima
uglavnom sluile samo za transport otkopanog uglja, sada se dve od tri ove trake (M1 i M2) koriste
naizmenino ili za transport i odlaganje meuslojne jalovine, ili za transport boljih partija uglja ka
drobilinom postrojenju. Ovo dovodi do manjeg iskorienja kako bagera, tako i transportnih etanih i
sabirnih traka od bagera do drobilinog postrojenja.
M1
M2
U6
Unutranje.
odlagalite
jalovine
SU3
SU2
SU1
BI
VKU sa kopa
V. Crljeni
Novi objekti
Jalovina
ienje
NKU
Oien krupan VKU
Drobljenje
NKU
Drobljenje
VKU
Oien sitan VK ugalj

VKU za elektrane
148
Slika 2 - Etane trake za NKU i meuslojnu jalovinu na kopu Tamnava Zapad
1.2. Pogorani uslovi za korienje tamnavskog uglja u proizvodnji elektroenergije

Transport uglja od rudnika do elektrana TENT
Sa leita Tamnava Zapad godinja prizvodnja uglja za elektrane dostie oko dvanaest (12)
miliona tona. U ovoj masi je oko tri (3) miluona tona NKU uglja. U odnosu na ranije stanje kada se sa
celog basena isporuivao kvalitetniji ugalj, transport ovakvog NKU uglja je znatno otean. Potrebna su
ulaganja u opremu i rad, to poskupljuje trokove prevoza do elektrane.
Poveano habanje opreme
Jalove neorganske mineralne balastne materije u niskokvalitetnom uglju najveim delom se
sastoje od gline i peska. Pesak je vrlo abrazivan to se nepovoljno odraava na opremi pri usitnjavanju
uglja (drobljenje i mlevenje), kao i na elektrofilterima i pumpama za transport pulpe pepela ka
deponijama. Habanje delova mlinskog postrojenja je skoro etiri puta uveano, pa mlinovi moraju da se
zaustave kako bi se izveli remontni radovi i zamenili pohabani delovi.
Otpornost ksilitskog uglja na usitnjavanje
U raslojenim delovima kolubarskih leita izraenija je ksilitska struktura nego kod homogenih
leinih naslaga. Dobar deo NKU posle mlevenja je nedovoljno usitnjen i ne moe da sagori u kotlu.
Nesagoreli ugalj stvara mehanike probleme na rostu, a nakon odlaganja na pepelite poveava i
zagaenje okoline.
Iskorienje insstalirane snage blokova u elektranama TENT
Sastav NKU kao goriva je u velikom procentu jalovina u obliku vode, gline i peska. To zahteva
veliku potronju energije kroz recirkulacione kanale mlinova. Oduzima se toplota iz loista i zagreva
postrojenje mlinova i sav ugalj u procesu loenja. Da bi se ostvarila dobra meljava uglja i jalovine koja ga
prati, potrebno je ispariti vlagu iz ukupne mase koja ulazi u mlin, sto i energetski i zapreminski pretstavlja
teskou.
Posledice sagorevanja uglja sa veim udelom jalovine su da utie da loite bude stalno
podhlaeno, da vatra bei po visini ili po okovima loita, to sve stvara probleme u odravanju
simetrinih temperatura i dilatacija , a samim tim i neravnomernosti u toplotnom fluksu, te se tako
pojedine zone previe optereuju.
Kada je ugalj niskog kvaliteta i poinje da opada temperatura loita i rastu visine naslaga na
rostovima, mora se dozvoliti podrka vatre dodatkom tenog goriva.
Nia toplotna mo i ksilitska struktura uglja iz raslojenih delova Zapadnih polja kolubarskog
leita osnovni su uzroci to postojei blokovi TENT ne mogu da rade sa punom instalisanom snagom.
Zadnjih godina energetiari elektrana su detaljnim snimanjima u pogonu utvrdili da snieni kvalitet uglja
(DTE) obara iskorienje snage za oko 10%.
149
Ksilitska struktura uglja utie na jo vee snienje iskorienja snage blokova. Veliki su napori
uinjeni da se rekonstrukcijama i adaptacijama u procesu mlevenja popravi stanje, ali rezultati nisu
adekvatni ulozenom trudu.
Zatita okoline rudnika i elektrana
Poveana masa balastnih materija u rovnom uglju je uzrok poveanja zagaenja okoline produktima
sagorevanja. Poveane koliine nesagorelog uglja na rostu i uveana masa pepela usled balastnih materija
u ulaznom uglju, odlae se na deponiju pepela. Velike povrine, odnosno mase odloenog pepela, dostigle
su takve razmera da se stalno moraju poveavati napori i trokovi da bi se postrojenja drala pod
kontrolom. Neke od deponija se blie kraju upotrebe i sledi zauzimanje novih prostora plodnog zemljita.
2. Process ienja uglja - reenje tehnikog problema
U poslednje dve decenije prolog veka, u elektroprivredi Srbije raspravljalo se o problemu
ienja uglja od balastnih masa i njegovom obogaivanju. Savezno Ministarstvo nauke Srbije i Crne Gore
ugovorilo je studiju otkopavanja i ienja uglja iz raslojenih lignitskih leita. U uslovima raspada
drave, rad je prekinut. Rudnici Kolubare i Termoelektrana TENT su i pored otkaza finansiranja projekta
od strane drave, pokazali interesovanje za ovaj problem i operativno pomogli istraivaima da nastave
dogovoreni posao i obave tehnoloka istraivanja ienja kolubarskog niskokvalitetnog uglja sa kopa
Tamnava. Inenjeri operativci sa kopa su podesili da bager radi sa plitkim rezom, pa su otkopali 6,5 tona
uglja i dopremili u Beograd na poluindustrijsko postrojenja za ienje. Sve analize produkata ienja su
uraene u laboratorijama Kolubare (Tabela 2).
Razlike u fizikim osobinama izmeu istog uglja i balastnih neorganskih materija u rovnom
niskokvalitetnom uglju otkopanom iz sloenih slojeva sa Tamnave, posluile su kao osnova primenjenog
hidraulikog procesa ienja uglja od jalovine.
Postoje dve vrste balastnih materija koje utiu na smanjenje toplotne moi lignita, a to su:
Unutranje mineralne materije koje su nastale od neorganskih jedinjenja pramaterije u vremenu
kada se stvarao i sam ugalj. Udeo ovih materija je neznatan, veza sa istim ugljem je stabilna i ne
otklanjaju se iz rovnog uglja.
Spoljanje mineralne materije koje su nastajale u periodima prekida formiranja istih slojeva
uglja. Udeo ovakvih materija u raslojenim delovima leita je veliki. U leite su dospele preteno
mehanikim putem kao glina i/ili pesak. Njihova veza sa istim ugljem je labilna, jer nisu
konsolidovane kao vrsta stena. Hidraulikom metodom ribanja ove materije se mogu osloboditi
veze sa istim ugljem i kasnije odstraniti iz rovnog uglja.
Istraivanja su pokazala da se primenjenom hidraulikom metodom prerade rovnog uglja
spoljanje balastne mineralne materije, koje su u leite dospele mehanikim putem, mogu uspeno
odstraniti iz uglja.
Tabela 2 Bilans ienja uglja
Produkt
Rovni ugalj
Kvalitet
Raspodela, %
DTE, kJ/kg
Pepeo, %
Masa
Toplota
Pepeo
4,960
30.1
100.0
100.0
100.0
150
Oien ugalj
8,200
16.4
52.0
85.9
30.0
Jalovina
1,460
43.8
48.0
14.1
70.0
3. Proces iscenja uglja

Uvodjenjem procesa ciscenja uglja, omoguava se rudarima da efikasnije koriste postojeu
mehanizaciju pri otkopavanju sloenih slojeva. Bagerom se uz ugalj moe zahvatati i meuslojna jalovina
do 1,0 m monosti. Na ovaj nain se vie niskovrednog uglja zahvata i otprema u skladite drobilinog
postrojenja, odakle ide na dalju preradu u postrojenje ienja.
Postojea krupna visokoproduktivna oprema otkopavanja i dalje se koristi sa zadatkom da
obezbedi koliinski dovoljno uglja za elektrane, a kvalitet ukupno isporuenog uglja elektranama, uz
poveano iskorienje raspoloivih geolokih rezervi leita, popravlja se ienjem. Ugalj se kao i do
sada, drobi u drobilinom postrojenju i deponuje u skladite. Krupnoa drobljenja se podeava prema
potrebi potroaa oienog uglja, ali ne iznad gornje granine krupnoe (ggk) koja iznosi 150mm. Iz
skladita izdrobljeni ugalj se otprema u postrojenje za ienje.
U procesu ienja NKU koristi se standardna oprema iz oblasti pripreme mineralnih sirovina. U
postrojenju ienja se najpre obavlja oslobaanje mehanike veze istog uglja sa jalovinom. Ovaj proces
oslobaanja labilne veze krupnih komada i estica istog uglja od jalovine obavlja se trljanjem (scrubbing)
hidromeavine rovnog uglja i vode u rotirajuem bubnju.
Primarno ienje i pranje se obavlja na situ ciji se otvor mree odreuje prema potrebi i zahtevu
energetiara da u oienom sitnom uglju ne bude vie od 5% krupnijeg uglja od 30mm. Kao nadreetni
proizvod se dobija krupan oien ksilitski ugalj namenjen domainstvima i industriji.
Podreetni proizvod primarnog ienja, mulj sitnog uglja i jalovine, transportuje se pumpama na
sekundarno ienje, pri cemu se vri dodatno oslobaanje veze istog uglja od jalovine.
Na sekundarnom ienju rovnog NKU, kao podreetni proizvod na sitima se odstranjuje velika
masa jalovine u obliku mulja. Ova jalovina se odlae samostalno ili sa pepelom iz elektrana u zajedniko
odlagalite otkopanog prostora na povrinskom kopu. Kao nadreetni proizvod dobija se sitan oien
ugalj za potrebe termoelektrana.
Preradom NKU po ovom postupku obezbeuje se:
krupan visokokvalitetan ugalj za domainstva i industriju
sitan visokokvalitetan ugalj za elektrane - glavni produkt prerade NKU; i
jalovina u obliku mulja gline sa peskom.
4. Tehnike mogunosti za industrijsku primenu i koristi koje donosi uvoenje postupka ienja
niskokvalitetnog uglja za REIK Kolubaru i TENT
Industrijsko ienja uglja tehniki je mogue realizovati na kopu Tamnava Zapad u koordinaciji
sa gradnjom TE-TO Kolubara B.
4.1
Proizvodnja uglja na kopu Tamnava Zapad
Tehnika mogunost primene procesa ienja na kopu Tamnava:

Postojei proces i oprema otkopavanja raskrivke, meuslojne jalovine i uglja se ne menja, ve se i
dalje koristi (Slika 2). Tehnika izmena se sastoji u dogradnji jedne sabirne trake (Poz. BI) koja
151
prima NKU sa etanih transportera M1, M2 i U6, pa ga dalje transportuje do drobilinog

postrojenja (Dogradnja ove trake je inae predviena u glavnom projektu kopa Tamnava).
Korist od primene procesa ienja je:
Omoguuje se poveanje korienja instalisanih kapaciteta opreme ne kopu. Iako rad bagera i
otpreme trakama M1 i M2 i U6 nee dostii efekte kao kada se radilo u homogenim slojevima
Istonog dela basena, u svakom slucaju e biti bolje od sadanjeg stanja.
Problem iskorienja raspoloivih rezervi uglja iz leita se prebacuja na pogon ienja uglja i na
elektrane, jer oni dobijaju adekvatnu tehnologiju i uslove da ga ree.
Otvara se mogunost da se odloi, a time i ublai, pritisak na izmetaj naselja i industrijskih
objekata koji pokrivaju kvalitetne homogene naslage uglja na polju Veliki Crljeni i drugim
poljima Istonog dela basena.
4.2
Transport otkopanog uglja od rudnika do elektrana TENT
Tehnika mogunost primene procesa

Odbacivanjem meuslojne jalovine iz rovnog niskokvalitetnog uglja u procesu ienja, rudnici
Kolubare uspevaju da obezbede kvalitet ukupnih isporuka TENT-u kao kada su otkopavana samo
homogena polja Istonog dela basena.
Nema potrebe da se angauju vea transportna sredstva za transport uglja od rudnika do elektrana
dok se ne puste u rad novi blokovi. Trokovi transporta se ne poveavaju.
4.3
Proizvodnja elektroenergije u elektranama TENT

ienjem NKU odbacuju se balastne neorganske mineralne materije iz uglja. Elektranama se
isporuuje visokokvalitetan ugalj sa raslojenih Zapadnih polja. Nema nikakvih tehnikih tekoa u
primeni procesa.
Najvei deo gline i peska je ienjem uklonjen iz rovnog uglja. Ovo olakava protok pri
transportu i umanjuje habanje opreme, tj. zastoje i trokove odravanja.
Ksilitske krupnije frakcije rovnog NKU, posle usitnjavanja u postojeem drobljenju idu na
primarno ienje. U procesu primarnog ienja izdvaja se krupan, oien VKU, koristan za
direktnu prodaju domainstvima i industriji. Dopunskim drobljenjem ovaj VKU se moe (ako je
nuzan u datom periodu elektrani) sa ostalim VKU isporuivati elektranama. Na ovaj nain se
omoguava da se sa postojeim mlinovima obezbedi finoa mlina za potpunije sagorevanje u
kotlu pri punom kapacitetu.
Stvoreni su uslovi da se ostvare velike utede u potronji mazuta.
ienjem NKU stvaraju se uslovi da se mazut opravdano troi samo u situaciji:
o Kada se kotao odrava u radu na snienom teretu proporcijalno snienom kvalitetu uglja
da bi se zatitili delovi postrojenja koji bi u sluaju ispada bili ugroeni, a ponovno
kretanje bi zahtevalo posebne intervencije ienja i uklanjanja takvog materijala,
o U fazi potpale vatre u kotlu dok se ne pree u potpunosti na reim uglja, i
o Kada Dispeer ima potrebe za punim teretom generatora ili veom snagom uopte, a
trenutno kotao to ne moe da obezbedi.
152
Istraivanja su pokazala da se iz NVU sa DTE = 4.960 kJ/kg, hidraulikim ienjem moe

proizvesti kvalitetan ugalj sa DTE = 8.200 kJ/kg, uz iskorienje toplote od 85%. Ovo omogucuje
da se industrijskim ienjem NVU sa polja Tamnave Zapad moe proizvoditi prosean kvalitet
uglja za elektrane od oko 7.800 kJ/kg; Sa ovakvim kvalitetom postojei blokovi e raditi punom
snagom, a za nove blokove e biti potrebna manja ulaganja.
Konano, na svim Zapadnim poljima Kolubarskog basena ima jo neotkopanih oko 350.000.000
tona niskokvalitetnog uglja iz koga se preradom moe proizvesti oko 175 miliona tona
visokokvalitetnog uglja sa DTE oko 8.000 kJ/kg.
Vrednost ovakvog uglja iznosi: 175.000.000 x 12 Euro/t= 2.100.000.000 Eura.
100
90
Rovni ugalj
80
Cist ugalj
70
M,
%
60
50
40
30
20
10
0
2.5
3.9
4.3
4.7
5.1
5.5
5.9
6.3
6.7
7.1
7.5
7.9
DTE, MJ/kg
Slika 3 - Masa i kvalitet uglja za termoelektrane sa kopa Tamnava-Zapad

(kriva 1 - bez ienja; kriva 2 - sa ienjem)
4.4
Zatita okoline rudnika i elektrana

Balastne neorganske materije iz rovnog uglja su najveim delom otklonjene u procesu ienja
uglja, ime se smanjuje ukupno zagaenje i olakava posao uredjaja za kontrole zagaenja okoline
produktima sagorevanja uglja.
Korist od primene procesa:
Zatita okoline je jedan od najteih problema u proizvodnji i sagorevanju uglja. Ako se ne
odstrani balastna neorganska materija iz rovnog uglja, situacija e biti jo tea, jer sledi
otkopavanje sve raslojenijih Zapadnih polja. Industrijska primena procesa poboljae stanje zatite
okoline:
o Na rudniku, jer se znatno smanjuje masa NKU odbaenog uglja na unutranje odlagalite
kopa
o Na elektrani, jer elektrofilteri sa smanjenom masom pepela efikasnije rade
o Stvara se tehnika mogunost da se pepeo iz elektrana TENT bezbedno deponuje u
otkopani prostor rudnika Kolubare, odakle je i doao u elektranu.
153
5.
Drava Srbija ima meunarodnu obavezu da u odreenom roku smanjuje emisiju dimnih gasova,
a jedan od najveih emitera su upravo elektrane TENT. ienje uglja doprinee da se lake
reava i ovaj problem.
Postupnost u reavanju tehnikog problema
Svaka industrijska promena u tehnolokom procesu otkopavanja velikih masa, a to je sluaj na

kopu Tamnava, po pravilu je teka i nosi odredjene rizike, to dovodi to toga da se odluke o inovacijama
jako sporo donose. Uvoenje industrijskog ienja niskokvalitetnog uglja na kopu Tamnava predstavlja
vrlo znacajnu promenu i eventualna greka pri izboru i realizaciji nove tehnologije moe da izazove
neugodne posledicama. Sa ciljem da se izbegnu greke i da se uz to manje trokove doe do sigurnih
tehniko-ekonomskih pokazatelja o neophodnosti ienja uglja, potrebno je da se uradi sledece:
- Prethodna Studija opravdanosti koja treba da prui: Prikaz tehnolokog procesa ienje NKU na bazi
rezultata izvedenih tehnolokih istraivanja; Koncepcijsko tehniko reenje postrojenja ienja uglja; i
Procenu investicionog ulaganja i trokova ienja uglja.
- Opit industrijske provere postupka ienja uglja, koji se radi ako Prethodna Studija pokae da treba
istiti NKU. Izvodi se na jednom od postrojenja u Kolubari ili TENT-u. Opitom treba da se dobije potvrda
(ili korekcija) tehnolokih rezultata dobijenih tokom laboratorijsko-poluindustrijskih tehnolokih
istraivanja.
- Feasibility Studija i Idejni projekat postrojenja ienja uglja
Feasibility Studija se radi na bazi podataka iz Prethodne Studije opravdanosti i podataka dobivenih iz
industrijske provere postupka. Koriste se industrijskog iskustva u proizvodnji uglja na kopovima i
proizvodnji elektroenergije u TENT-u.
154
RAZVOJ SISTEMA ZA PRAENJE UTICAJA NA IVOTNU

SREDINU POVRINSKOG KOPA ,,TAMNAVA ZAPADNO
POLJE
DEVELOPMENT OF SYSTEM FOR ENVIROMENT IMPACT
MONITORING FROM OPEN CAST MINE
TAMNAVA WEST FIELD
Nadica Drljevi
PD RB ,,KOLUBARA d.o.o.
REZIME
Osnovni cilj zatite ivotne sredine koja je pod direktnim uticajem razvoja i rada povrinskog kopa je da se
obezbede normalni uslovi za ispunjenje planirane proizvodnje, a istovremeno kontrolie degradacija i zagaenje
ugroenog podruja.
Kroz definisanje ciljeva zatite ivotne sredine i mera za njihovo sprovoenje preduzimaju se odreene
aktivnosti koje omoguavaju pravilnu implementaciju usvojenih reenja. U tom smislu od velikog znaaja je i
pravilan program praenja uticaja pre, za vreme i nakon sprovoenja usvojenih mera zatite ivotne sredine.
Kljune rei: ivotna sredina, uticaj povrinskog kopa, mere zatite
ABSTRACT
The main objective of environmental protection, which is under the direct influence of the development and
operation of open cast mine is to ensure normal conditions for fulfilling the planned production, while controlling
pollution and degradation of vulnerable areas.
By defining the goals of environmental protection and measures for their implementation certain activities
are undertaken that allow proper implementation of adopted solutions. In that sense, of great importance is regular
program of monitoring the impact before, during and after implementation of the adopted environmental protection
measures.
Key words: enviroment, open cast mine influence, protective measures
1. Opis i lokacija povrinskog kopa Tamnava-Zapadno polje

Povrinski kop Tamnava-Zapadno polje pripada zapadnom delu Kolubarskog ugljenog basena.
Ovaj prostor karakterie ravniarski i blago zatalasani teren ispresecan renim vodotokovima od kojih je
najznaajniji tok reke Kolubare. Sama reka deli basen na istoni deo ( sa poljima B, D, C, E, F,
G. opi i Veliki Crljeni) i na zapadni deo sa poljima Tamnava-Zapadno polje i Radlljevo.
Pored kopa Tamnava-Zapadno polje aktivni kopovi su jo poljeB, D i polje Veliki
Crljeni, dok e se ostala polja u budunosti sukcesivno otvarati.
Na slici 1.1. dat je prikaz Kolubarskog ugljenog basena sa definisanim otkopnim poljima.
155
Slika 1.1 - Kolubarski ugljeni basena sa definisanim otkopnim poljima.
Na povrinskom kopu "Tamnava - Zapadno polje" prve aktivnosti zapoeli su 1985.god.

izgradnjom useka otvaranja sa severne i severozapadne strane kopa.
Radovi na otkopavanju otkrivke I BTO sistemom su zapoeli 1994 godine, a 1999 godine
ukljuen je u rad II BTO sistem.
Eksploatacija uglja je zapoela 1995 godine formiranjem I BTU sistema, a od septembra 2006 u
radu je druga linija na eksploataciji uglja tj. II BTU sistem.
Projektovana proizvodnja kopa je 22x106 m3 jalovine i 12x106 tona uglja godinje, koji bi se
koristio za dobijanje elktrine energije u TENikola Tesla i u TE-TO KolubaraB nakon zavretka njene
izgradnje.
2. Prisustvo karakteristinih zona i objekata uticaja
Povrinski kop je objekat za koji se ni prema kom parametru, zahtevu ili zakonskoj odredbi ne
moe definisati udaljenosti od objekata namenjenih za korienje lokalne populacije kao to su to
saobraajnice, vodotokovi, poljoprivredna i druga dobra, turistike lokacije i dr.. Kako od vrste i
prostiranja rudnog rela zavisi utvrivanje eksploatacionih granica povrinskog kopa, prisustvo
karakteristinih objekata podlonih uticaju u zoni radova je velik i raznovrstan. I na prostoru povrinskog
kopa Tamnava-Zapadno polje evidentirane su oblasti i objekti pod uticajem rudarskih radova i za njih je
potrebno utvrditi stepen uticaja i propisati mere zatite.
2.1. Podruja zatienih dobara
U okviru ove grupe evidentiran je znatan broj arhelokokih lokaliteta razliite starosti. Takoe, u
skladu sa terminom graevine sa elementima tradicionalne kulture tj.tradicionalne kue na ovom
prostoru se nalazi vie objekta od etnografske vanosti.
2.2. Blizina vodotokova i izvora vodosnabdevanja
Vodotokovi prisutni na prostoru kopa pripadaju slivu reke Kolubare. Stalni tok je reka Kladnica,
dok lokalni potoci imaju vee koliine vode samo u kinom periodu.
Na prostoru p.k.Tamnava-Zapadno polje postoji postrojenje za pripremu vode Kaleni izgraeno za
potrebe vodosnabdevanja TE-TO Kolubara B i okolnih naselja tehnikom i pitkom vodom. Takoe, u
cilju odbrane kopa od voda reke Kladnice izgraena je nasuta brana Kladnica i formirano vetako
jezero.
156
2.3 Naselja
Aktivna zona rada kopa se nalazi u atarima sela Kaleni, Radljevo (SO Ub) i Mali Borak, Skobalj
i Jabuje (SO Lajkovac). Evidentirana su manja seoska imanja poljoprivrednog i stoarskog karaktera, sa
stanovnitvom koje se usled prisustva industrijskih objekata i mogunosti zapoljavanja u istima sve
manje bavi izvornim delatnostima. Izraena je migracija prema veim mestima.
2.4. Postojanje objekata infrastrukture
U blizini povrinskoh kopa Tamnava-Zapadno polje od veih saobraajnica se nalazi
magistralni put Beograd-aak, dok su ostali putevi lokalnog karaktera. Takoe u blizini je i pruga
Beograd-Bar, kao i trase dalekovoda 35kW Istok I,II, i III. Za potrebe snabdevanja TE Nikola Tesla
zgljem izgraen je krak industrijske pruge.
2.5. Prirodni resursi
Pored uglja koji je najznaajniji prirodni resurs, na prostoru povrinskoj kopa zemljite se, u
zavisnosti od kvaliteta koristi u razliite poljoprivredne svrhe. Evidentirane su ume sa razliitim vrstama
flore i faune, movare sa tresetitima i livade. Za potrebe vodosnabdevanja postoje vodotokovi i izvorita.
2.6. Klimatske uslovi i promene
Prostor povrinskog kopa Tamnava-Zapadno polje definie umerena kontinentalna klima sa
umereno hladnim zimama i relativno toplim letima. Merenjima su utvrene srednje vrednosti prosenih
temperatura, padavina, isparavanja i uestalosti pojave vetrova.
2.7. Objekti od javnog znaaja
Kako se kop nalazi na prostoru nekoliko sela, evidentiran ze znatan broj kola, lokalnih radnji,
zdravstveni objekti, crkvi i grobalja.
3. Prethodno snimanje (nulto stanje) uticaja
U cilju to jasnijeg i boljeg praenja uticaja rudarskih aktivnosti na ivotnu sredinu neophodno je
izvriti prethodno snimanje na objekatima i u prostoru pod dejstvom radova. U prethodnom periodu
razvoja industrije na prostoru povrinskog kopa Tamnava-Zapadno polje nije bilo detaljniji praenja
uticaja na ivotnu sredinu, a evidentirani su odreeni negativni ospekti, pre svega na prirodne ekosisteme
kao i na poljoprivredna i umska podruja, koji su se manifestovali kroz unitavanje zemljita, promenu
pejzaa i morfologije terena, izmetanje prirodnih stanita, unitavanje vegetacije, promenu tokova i
reima voda, zagaenje tla i vode usled neadekvarnog odlaganja otpadnih materija, zagaenje vazduha
prainom i pepelom, poveanje izvora buke i vibracija i dr.
Zbog toga je potrebno izvriti snimanje stanja (nulto) kvaliteta vode, vazduha, zemljita i ostalih
parametara u zoni dejstva rudarskih radova da bi se na osnovu toga nastavilo sa kontrolom uticaja i
propisivanjem adekvatnih mera zatite.
Pri utvrivanju stanja voda prate se hidrogeoloki parametri (prihranjivanje, koeficijent filtracije,
pranjenje); hemizam vode i sadraj karakteristinih elemenata; kvalitet vode prema uslovu mogunosti
njene prerade u odgovarajuim postrojenjima za potrebe vodosnabdevanja; kvalitet vode u renim
tokovima posebno onima koji slue kao recipijenti voda (povrinskih i podzemnih) koje se dreniraju iz
aktivne zone kopa. Ova merenja se vre na aktivnim bunarima i izvoritima u zoni dejstva rudarskih
aktivnosti sa posebnim osvrtom na periode u kojima se javlja opasnost od izlivanja prisutnih renih
tokova.
Kada se posmatra stanje zemljita na prostoru povrinskog kopa Tamnava-zapadno polje
evidentirano je nekoliko tipova tla sa odreenim karaketristikama sa aspekta sadraja mineralnih
elemenata, posebno N,P,K; uestalost pojavljivanja odreenih tipova tla; mogunost uzgoja odreenih
kultura; podela prema obradivosti; utvrivanje vrste i stepena kontaminacije usled deponovanja estica
157
aero-zagaenja, upotrebe vetakih ubriva, poveanog sadraja organskog ugljenika u odvodnim vodama
sa polja i farmi, smanjenje kvaliteta povrinskog sloja tla usled neadekvatnog meanja sa ostalom
jalovinom i zatrpavanje na odlagalitima ime se gubi i genetski sadraj i naslage semenki.
Kvalitet vazduha se prati kroz sadraj SO2 i koncentraciju suspendovanih estica sa SiO2 u
ukupnoj praini kao posledicu rudarskih aktivnosti. Evidentirano je, pri definisanju nultog stanja, da je
povean sadraj SO2 (posebno u zimskim uslovima) kao i koncentracija suspendovanih estica u odnosu
na zakonom dozvoljenu.
Pored ovih parametara potrebno je definisati nulto stanje i za buku (koja uglavnom potie od
rudarske mehanizacije), radijaciju, stanje flore i faune i ekosistema u zoni dejstva kopa, objekte zagaenja
u blizini (drobilana), stanje u postojeim naseljima i demografse aspekte, morfologiju terena i pejza,
klimatske aspekte i dr.
4. Sistem praenja uticaja na ivotnu sredinu
Razvoj sistema praenja uticaja na ivotnu sredinu ima za cilj da obezbedi pouzdane pokazatelje i
vrednosti zagaenja, moguu tetu i odgovarajue mere zatite za spreavanje odnosno saniranje nastalih
negativnih posledica.
Pravovremenim i tanim definisanjem moguih nepovoljnih uticaja povrinskog kopa TamnavaZapadno polje na ivotnu sredinu mogue ih je u daljem razvoju kopa, prema odgovarajuim usvojenim
reenjima, adekvatno kontrolisati odnosno minimizirati bez ugroavanja osnovne namene objekata i
prostora. U ovom procesu ne neophodna saradnja svih zainteresovanih strana kako rukovodstva
preduzea, tako i dravnih, regionalnih i organa lokalne samouprave.
Svetska dostignua na temu monitoringa uticaja na ivotnu sredinu su razvila blok dijagram kroz koji se
tano definiu svi potrebni aspekti.
Pokazati nadlenim vlastima i organima da su radovi na razvoju kopa i pratee aktivnosti na
proizvodnji uglja usklaeni sa ciljevima zatite ivotne sredine odreeni Studijom o proceni
uticaja na ivotnu sredinu i da se u toj oblasti postiu dobri rezultati
Standardi Republike Srbije i standardi Evropske Unije zasnovani na meunarodnim
Standardi
standardima ISO 1400
utvrditi kratkorone i dugorone trendove , prepoznati promene u ivotnoj sredini i
Secifini
analizirati uzroke , meriti uticaj i rezultate porediti sa predvianjima , unapreivati
ciljevi
monitoring sistem , unapreivati praksu i postupke zatite ivotne sredine
MONITORING
Zahtevi monitoringa
Problemi u okruenju
Specifini zahtevi monitoringa koji su
Procenom uticaja na ivotnu sredinu treba
razvijeni u Programu monitoringa:
definisati:
ta se meri
vrednosti ivotne sredine koje treba tititi
gde se meri
potencijalne opasnosti
<=>
kad se meri
potencijalne uticaje
kako se meri
nivo prihvatljivih promena
ocena koriene metode
nivo privatljivog rizika
potrebne dodatne informacije
putevi i mesta uticaja
OCENA VREDNOSTI
Iz sistema monitoringa odrediti trendove
Iz slube praenja i ocenjivanja izmeniti praksu i
uzoraka, oceniti uticaje i usaglasiti dobijene
postupaka zatite ivotne sredine i uvrstiti
vrednosti
izmene u sistem monitoringa
Cilj
158
Tabela 4.1. Blok dijagram sistema monitoringa
4.1. Parametri uticaja

Veoma je vano da se kroz razvoj sistema praenja uticaja povrinskog kopa Tamnava-Zapadno
polje na ivotnu sredinu utvrde parametri kroz koje se mogu prepoznati negativni uticaju na okruenje.
Takoe potrebno je sprovesti neke aktivnosti kroz koje e se odrediti:
- identifikovanje izvora i parametara zagaenja,
- izbor parametara ivotne sredine za koje e se vriti merenja,
- odreivanje kritihih oblasti moguih zagaenja,
- prikupljanje, analiza i obrada dobijenih podataka merenja
Parametara uticaja preko kojih se vri praenje negativnih uticaja na ivotnu sredinu su : kvalitet
vazduha, kvalitet povrinskih voda i voda iz akumuklacija na kopu, kvalitet i nivo podzemnih voda,
kvalitet zemljita, buka.
4.2. Praenje i merenje parametara
Praenjem i merenjem parametara uticaja na ivotnu sredinu definiu se promene koje se odnose
na promenu kvaliteta, pojavu tetnih aspekata, kao i mesto i nain merenja.
U tabeli 4.2.1. dat je prikaz parametara preko kojih se meri negativan uticaj na ivotnu sredinu, a
daljom razradom e se definisati i ostale aktivnosti i nain njihovog sprovoenja.
Kvalitet vazduha
Kvalitet povrinskih
voda
Kvalitet i nivo
podzemnih voda
Kvalitet i nivo voda iz
akumulacija u kopu
Kvalitet zemljita
Buka
taloene estice praine

a
emisije gasova
sumpor dioksid
sumpor dioksida
azotnih oksida
ugljen monoksida
boja, miris i temperatura vode, suspenodvane vrste estice, rastvorene
materije, vidljive otpadne materije, pH vrednsot, elektroprovodljivost,
amonijum jon, nitrati, nitriti, kalcijum, magnezijum, hloridi, sulfati, gvoe,
mangan cink, bakar, hrom ukupni, olovo, kadmium, iva, rastvoreni kiseonik,
procenat zasienja kiseonikom, BPK5, HPK5, fenoli
Saglasno pravilniku o kvalitetu vode za pie
nivo
fosfor, azot, BPK5 RK, teki metali (cink, bakar, nivo,koliina,acidifikacija

hrom ukupni, olovo kadmijum, iva) i sulfidi
i eutrofikacija
pH, CaC03 sadraj humusa, mikro elementi, teki metali
(gvoe, mangan, cink, bakar, hrom ukupni, olovo, kadmijum, iva)
Jaina, dnevna merenja
Jaina, nona merenja
Tabela 4.2.1. Praenje negativnih uticaja na ivotnu sredinu
Kod praenja kvaliteta vode (povrinskih i podzemnih) kao i voda iz akumulacija u kopu i
recipijenata kao to se vidi iz tabele 4.2.1. prati se veliki broj parametara pri emu se merenja vre na
stacionarnim objetkima (mostovima, pumpnim stanicama, ispustima, bunarima za vodosnbdevanje i dr.).
Veoma je vano odreivanje dovoljnog broja uzoraka, pravilno rukovanje uzorcima, definisanje potrebnog
broja merenja, a sve to u skladu sa zakonskom regulativom koja tretira predmetnu oblast.
159
Praenje kvaliteta zemljita se obavlja u cilju utvrivanja i poboljanja uslova tla kao i definisanja
budue namene. U tabeli 4.2.1. su dati paramentri za praenje uz poseban osvrt na sadraj faktora
plodnosti odn. toksinosti zemljita. Merenja se vre na rekultivisanim povrinama, karakteristinim
mestima na kopu koja mogu biti ili su ugroena od zagaenja, zemljitu ispred ili oko povrinskog kopa.
Potrebno je definisati broj merenja tla na godinjem nivou, mesenih prikupljanja podataka u cilju
upravljanja zemljitem (kontrola erozije, zatita pejzaa), sadraj domaih biljnih vrsta i njihovu gustinu
pojavljivanja i raznolikost u vremenskom intervalu koji se odnosi na posmatranu rekultivisanu povrinu.
Rezultati praenja i merenja ovih parametara se implementiraju u budue projekte razvoja i napredovanja
na povrinskom kopu u cilju poveanja efikasnosti na samoj eksploataciji i odlaganju otkrivke i uglja, kao
i na daljoj rekultivaciji i buduem korienju zemljita.
Merenje kvaliteta vazduha podrazumeva dobijanje podataka o parametrima koji su dati u tabeli
4.2.1., pri emu je potrebno kontrolisati i odreene meteoroloke faktore koji direktno doprinose emisiji
zagaenja vazduha. Raspored mernih mesta odreuje se zavisno od podruja na kome se ispituje kvalitet
vazduha, od rasporeda i vrste izvora zagaivanja, gustine naseljenosti, orografije terena i meteorolokih
uslova. Merenjem se prati zagaenosti vazduha u blizini pojedinanog izvora, u blizini optereenih
saobraajnica i u blizini razuenih objekata zagaenja po itavoj povrini kopa. Za merenje imisije
zagaenja vazduha definiu se mesta gde je povean rizik prekoraenja graninih vrednosti. Merenje se
moe obavljati kontinualno (na stanicama), sa prekidima (na mernim mestima) i u pokretnim
laboratorijama. Uestalosti merenja zavisi od parametara koji se mere, pa se na taj nain i propisuje broj,
interval, prostor i drugi uslovi u cilju dobijanja potrebnih podataka. U zavisnosti od konkretnih okolnosti,
uestalost merenja moe se poveati ili smanjiti, ime se ograniava ili proiruje prostor za kontrolu.
Rezultati sistematskog merenja imisije evidentiraju se, obrauju, analiziraju i prikazuju kao: srednja
koncentracija, karakteristina vrednost, frekvencija visokih koncentracija i medijana. Pokazatelji se
moraju zasnivati na najmanje 75% propisanih podataka.
Izvori buke na povrinskom kopu su rudarske maine za otkopavanje, transport i pomone radove:
bageri, utovarai, buldozeri, transporteri sa trakom, kamioni,autocisterne. Merenje jaine buke se vri na
nekoliko mernih taaka u zavisnosti od konkretnih i dominantnih uslova rada na prostoru povrinskog
kopa. Kao i pri merenju kvaliteta vazduha, i kod merenja nivo buke vani su klimatski podaci i uslovi na
terenu. Uestalost merenja moe biti velika jer je vreme potrebno za merenje jako kratko, tako da se
preporuuje meseno merenje, a jednom godinje u trajanju od 24 asa merenje buke na svim mernim
mestima.
4.3. Rezultati merenja
Nako izvrenih merenja stanja prostora i objekata u zoni povrinskog kopa u nultom merenju i
kontrolnim merenjima, rezultati i dobijeni podaci treba da proizvedu odreeni zakljuak na osnovu koga
se propisuju mere atite. U zavisnosti od specifinosti posmatranih objekata, mere koje se propisuju i
koje treba da se u daljem radu sprovode su osnov za dalje planiranje radova kroz projektnu dokumentaciju
za posmatrani kop. odnosno prostor na kome se javlja njegov uticaj.
Za sve posmatrane i merene parametre propisuju se mere koje mogu biti predviene zakonom i
drugim propisima; mere koje se sprovodu u sluaju udesa; mere koje se sprovode kroz planove i tehnika
reenja zatite ivotne sredine; mere rekultivacije i sanacije i druge mere koje spreavaju ili smanjuju
uticaj rada povrinskog kopa Tamnava-Zapadno polje
160
5. Zakljuak
U toku procesa planiranja rada povrinskog kopa da bi se postigla projektovana proizvodnja a
istovremeno zadovoljili uslovi zatite ivotne sredine potrebno je na vreme obrzbediti dovoljan broj
pokazatelja stanja parametara koji se posmatraju i koji utiu na nain izvoenja radova. Vrsta i broj
parametara zavisi od raznovrsnosti pojava i objekata na prostoru povrinskog kopa, a razvoj i korienje
sistema za praenje njihovog uticaja osnovu za usvajanje reenja i propisivanje mera atite.
Pri razvoju ovog sistema mora se usvojiti pravilan nain merenja, uestalost merenja, prikupljanja
dobijenih podataka i njihovog daljeg korienja, to e omoguiti jednostavnije dobijanja potrebnog
reenja za spreavanje ili smanjenje uticaja povrinskog kopa Tamnava-Zapadno polje na ivotnu
sredinu.
6. Literatura:
1. Glavni Plan Rekultivacije p.k.Tamnava-Zapadno polje - EPS, LMBV, WISMUT - Beograd, mart
2007 god.
2. Studija o proceni uticaja na ivotnu sredinu projekta: Dopunskoi rudarski projekat p.k.TamnavaZapadno polje - Kolubara Projekt Lazarevac- 2009 god.
161
OGRANIAVAJUI FAKTORI
ZA OTKOPAVANJE PODINSKOG UGLJENOG SLOJA
POVRINSKOG KOPA ,,JUNO POLJE
LIMITATION FACTORS OF FLOOR COAL BED
EXPLOITATION IN SOUTH FIELD
Zoran Ili
PD RB ,,KOLUBARA d.o.o.
REZIME
Otvaranje i izgradnja novih rudnika uglja, izgradnja novih termoblokova je veliki investicioni poduhvat i
predstavlja imperativ i prekretnicu u razvoju Elektroprivrede Srbije. Uslov za odravanje postojeeg nivoa
proizvodnje uglja i poveanje kapaciteta za nove termoblokove je otvaranje i izgradnja povrinskih kopova ,,Veliki
Crljeni, ,,Polje E, ,,Juno Polje i ,,Radljevo. Budui povrinski kopovi imae znatno iru i kompleksniju
problematiku otvaranja i izgradnje od svih dosadanjih povrinskih kopova u kolubarskom ugljonosnom basenu. Pre
svega raslojenost ugljonosnih serija, velike dubine zaleganja, znaajne hidrogeoloke izdani, zaposednutost prostora
vanim infrastrukturnim objektima su samo osnovni parametri koji govore o problematici novih povrinskih kopova.
Svakako da povrinski kop ,,Juno Polje sa svojom sveukupnom problematikom predstavlja najvei izazov i za
projektante i za izvoae radova.
Ogranienje povrinskog kopa ,,Juno Polje je izvreno na osnovu sagledavanja kompletnog leita uglja (
geoloka polja E, F, G, opi, Veliki Crljeni i Tamnava Istono polje ), na osnovu poloaja znaajnih
infrastrukturnih objekata i koliina uglja potrebnih za snabdevanje termolelektrana. Analizama razvoja frontova
radova na otkrivci i uglju, kao i smetajnog prostora za jalovinu u dve varijante vertikalne podele, usvojeno je
otkopavanje samo povlatnog i glavnog ugljenog sloja, dok se podinski ugljeni sloj ne otkopava. Osnovni razlog za
ovakvo definisanje granine dubine povrinskog kopa je deficit smetajnog prostora za odlaganje jalovine.
Kljune rei: Ogranienje I granina dubina povrinskog kopa, analiza smetajnog prostora
ABSTRACT
Opening and building up of the new coal mines, construction of the new thermo blocks is a big investment
project and represents an imperative and turn over in the development of Electric power industry of Serbia.The
condition for the maintenance of the present level of coal production and capacity enlargement of the new thermo
blocks is opening and building up open cast mines Veliki Crljeni, Field E, South Field and Radljevo. The future open
cast mines will have considerably bigger and more complex problems for opening and building up in comparison to
all the other open pit mines which have been opened in Kolubara open mines up to now. First of all, bed separation
of coal seams series, great depth of occurrence, significant hydro geologic ground water,with the important
infrastructure object which occupy the area, are the only basic parameters which show the real problems of new open
162
pit mines. Open pit mine South Field itself with all the problems it comprises, is the biggest challenge for the
designers and the executors of work.
The limitation of open pit mine South Field has been carried out based on the consideration of the complete coal
layer ( geological fields E, F, G, opi, Veliki Crljeni and Tamnava East Field ), and also based on the position of the
important infrastructure objects and coal quantities required for the supplying of electric power plant. By analyzing
of the front development on the overburden and coal, as well as stockpile capacity for waste in two variants of
vertical division, it has been is decided to excavate only overlaying and coal groundmass, while the substratum is not
going to be dug out. The main reason for defining of the open pit boundary depth in such a way is the lack of
stockpile capacity for overburden dumping.
Key words: THE LIMITATION OF OPEN PIT , OVERBURDEN DUMPING
OGRANIENJE POVRINSKOG KOPA I ANALIZA SMETAJNOG PROSTORA

Usvojeno ogranienje povrinskog kopa ,,Juno polje bilo je uslovljeno nizom faktora:
- strukturnim karakteristikama leita uglja
- poloajem znaajnih infrastrukturnih objekata
- buduim konanim poloajem izmetene reke Kolubare
- potrebnim koliinama uglja za rad termoelektrana
- projekcijama dinamike proizvodnje uglja u rudarskom basenu
Novi povrinski kop je ogranien :
- sa severa - povrinskom kopom ,,Tamnava Istono polje i neproduktivnim
delom ugljonosnog basena tzv. horstom
- sa istoka - eleznikom prugom Beograd - Bar
- sa juga - isklinjenjem i raslojavanjem ugljonosne serije
- sa zapada - raslojavanjem ugljonosne serije, poveanjem koeficijenta
otkrivke i konanim poloajem reke Kolubare
163
p.k. VELI KI CRQ ENI
23 000
kV
DV 110
kV
DV 110
TA N
PE[
KO
LU
BA
RA
VODOSI STEM PE[ TAN
VAC - BEOGRAD
MP - 22 G. MI LANO
P. K. JU@NO POQ E
p.k. POQ E D
- BAR
PRUGA BEOGRAD
@ELEZNI ^ KA
p.k. TAMNAVA I STO^ NO POQ E
22 000
21000
kV
35
DV
LUKAVI
CA
20 000
Crte br. 1
43 000
42 000
41000
40 000
39 000
19 000
Ogranienje povrinskog kopa
U zavisnosti od monosti otkrivke i ugljonosne serije, geotehnikih karakteristika otkrivke i uglja,

kao i tehnolokih mogunosti zastupljene opreme za masovnu eksploataciju izvrena je vertikalna podela
leita u zavrnim konturama povrinskog kopa.
U okviru okonturenja povrinskog kopa sa ostavljanjem zatitnog koridora za elezniku prugu
Beograd - Bar, sa generalnim uglovima zavrnih kosina od 13o, izvrena je vertikalna podela u dve
varijante. U obe varijante etae su 20 m , za rad rotornih bagera u visinskom bloku, odnosno 10 m za rad
bagera u dubinskom bloku.
U prvoj varijanti je zahvaen povlatni i glavni ugljeni sloj, od kote - 113 u severnom delu kopa, do
kote - 44 u junom delu kopa. Najvea dubina kopa je u severnom delu i iznosi 210 m , dok je u
jugozapadnom delu dubina kopa 140 m . U ovoj varijanti potrebno je otkopati oko 1.00 x 109 m3 jalovih
masa, sa koeficijentom otkrivke od 3.44 m3/ t.
U drugoj varijanti je zahvaen i podinski ugljeni sloj. Otkopavanje podinskog ugljenog sloja u
severnom delu je do kote - 190, dok je u junom delu do kote - 148. Dubina kopa u ovoj varijanti se kree
od 287 m u severnom delu do 245 m u junom delu. U ovoj varijanti potrebno je otkopati oko 1.07 x 109
m3 jalovih masa, sa koeficijentom otkrivke od 3.27 m3/ t. Otkopavanjem i podinskog ugljenog sloja
dodatno se zahvata oko 35 x 106 t uglja i oko 65 x 106 m3 jalovih masa, uz koeficijent otkrivke od 1.84
m3/ t .
164
23 000
22 000
21000
20 000
Crte br. 2
43 000
42 000
41000
40 000
39 000
19 000
Varijanta 1 otkopavanje povlatnog i glavnog ugljenog sloja

23 000
22 000
21000
20 000
Crte br. 3
43 000
42 000
41000
40 000
39 000
19 000
Varijanta 2 otkopavanje i podinskog ugljenog sloja
165
Povrinski kop se otvara sa severne strane izradom unutranjeg useka otvaranja, dok koncepcija
otkopavanja otkrivke i uglja na ovom povrinskom kopu podrazumeva rad pet BTO sistema i dva BTD
sistema. I BTO sistem odlagae mase na odlagalite ,,Veliki Crljeni, II i III BTO sistem odlagae mase
na odlagalite ,,Tamnava Istono polje, dok e IV i V BTO sistem odlagati mase na odlagalite
,,Jabuje. Ovo je inae jedini raspoloiv prostor za odlaganje masa sa novog povrinskog kopa. Prostor
odlagalita ,,Tamnava Istono poljepredstavlja unutranje odlagalite istoimenog kopa na kome je
zavrena eksploatacije, dok e se na prostoru budueg povrinskog kopa ,,Veliki Crljeni nakon zavrene
eksploatacije uglja formirati spoljno odlagalite za novi povinski kop ,,Juno polje. Istono od konture
,,Junog polja je zona budueg povrinskog kopa ,,Polje E. Odlaganje jalovih masa juno od novog
kopa zahtevalo bi komplikovan i dug transport sa dva prelaza preko reke Kolubare, a tu je i gusto
naseljeno podruje. Jedini prostor koji je mogue zauzeti za spoljno odlagalite je retko naseljen deo
naselja Jabuje juno od povrinskog kopa ,,Tamnava Zapadno polje, a severozapadno od kopa ,,Juno
polje. Moe se rei da su ograniene mogunosti odlaganja jalovine na spoljna odlagalita budueg
povrinskog kopa.
Ukupan smetajni prostor na spoljnim odlagalitima povrinskog kopa ,,Juno polje iznosi :
Smetajni prostor za odlaganje jalovine
Tabela 1
Odlagalite
TAMNAVA ISTONO POLJE
VELIKI CRLJENI
JABUJE
UKUPNO
Zapremina ( m3)
280 183 440
169 108 780
139 125 512
588 417 732
Na odlagalitu ,,Tamnava Istono polje odlagae se mase od kote 115 do 185, na odlagalitu
,,Veliki Crljeni od dna budueg kopa na koti 60 do kote 150 i na odlagalitu ,,Jabujeod kote 120 do
kote 195.
Kubatura odloenih masa ( x 106 rm3)
Tabela 2
God.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
I
BTO
2.4
6.6
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
II
BTO
III
BTO
IV
BTO
V
BTO
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
2.4
3.0
3.0
6.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
5.4
5.4
3.0
5.4
6.6
9.0
9.0
9.0
9.0
5.4
5.4
4.2
7.8
9.0
9.0
9.0
166
5.4
7.2
7.2
9.0
9.0
Ukupno
odloeno
( r m3 )
2.4
6.6
9.0
11.4
12.0
17.4
20.4
26.4
28.8
34.2
42.0
43.2
45.0
45.0
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
5.0
/
/
/
171.0
104.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
6.0
/
/
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
158.4
87.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
6.0
/
/
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
5.2
/
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
9.0
6.0
124.8
105.0
85.8
140.2
55.8
168.0
45.0
45.0
45.0
45.0
45.0
45.0
45.0
45.0
45.0
45.0
45.0
45.0
45.0
45.0
45.0
45.0
45.0
41.0
30.0
14.2
6.0
595.8
604.2
1 200.0
Po predloenoj dinamici eksploatacije otkrivke i uglja, u varijanti kada se otkopava samo povlatni
i glavni ugljeni sloj, posle esnaest godina od poetka otvaranja povrinskog kopa mogue je zapoeti
formiranje unutranjeg odlagalita. V BTO sistem posle sedam godina odlaganja masa na spoljno
odlagalite, poinje da formira unutranje odlagalite. U toku ovog perioda V BTO sistem bi otkopao 46.5
x 106 m3 masa i na spoljno odlagalite ,,Jabuje odloio oko 56.0 x 106 rm3 masa. Naredni sistem koji
osamanaest godina posle otvaranja kopa ulazi na unutranje odlagalite je IV BTO sistem. Ovaj sistem bi
za jedanaest godina otkopao oko 69.0 x 106 m3 jalovine i odloio oko 83.0 x 106 rm3 . Sa ovako
definisanom dinamikom radova, IV i V BTO sistem bi popunili smetajni prostor spoljnog odlagalita
,,Jabuje i zapoeli formiranje unutranjeg odlagalita.
Raspored odloenih masa ( x 106 rm3)
Tabela 3
Odlagalite
VELIKI
CRLJENI
Odloene mase
Smetajni prostor
171.0
169.1
SPOLJNO
TAMNAVA
ISTOK
JABUJE
283.2
280.2
141.6
139.1
UKUPNO
595.8
588.4
UNUTRANJE UKUPNO
604.2
1 200.0
U periodu od osamnaest godina od poetka otvaranja povinskog kopa I , II i III BTO sistem bi
otkopali oko 303 x 106 m3 jalovine i odloili oko 364 x 106 rm3 na spoljna odlagalita ,,Tamnava
Istono polje i ,,Veliki Crljeni. Na ovim odlagalitima tada bi na raspolaganju bilo jo oko 85.0 x 106
m3 smetajnog prostora. Preostali smetajni prostor na spoljnim odlagalitima omoguava da I BTO
167
sistem pree na unutranje odlagalite posle dvadeset godina od otvaranja kopa, III BTO posle
dvadesetjedne godine i II BTO sistem posle dvadeset tri godine od poetka otvaranja kopa.
II BTD sistem treba da se ukljui u rad posle deset godina od otvaranja kopa i da za est godina
otkopa oko 33 x 106 t uglja. U ovom periodu BTD sistem ne moe sa frontom radova da odmake dovoljno
ka jugu, da bi omoguio izradu silazne rampe za dodatni VI BTO sistem. Znai novi BTO sistem bi
mogao da se ukljui u rad posle osamnaest godina od otvaranja kopa i da otkopava meuslojnu jalovinu
izmeu glavnog i podinskog ugljenog sloja. VI BTO sistem treba da napreduje ka jugu, da otkriva
podinski ugljeni sloj i da tako omogui rad III BTD sistemu. Meutim, za ovo vreme bi bio popunjen
smetajni prostor svih spoljnih odlagalita.
Po predloenoj dinamici proizvodnje otkrivke i uglja za devetnaest godina rada povrinskog kopa
svi sistemi bi otkopali oko 475 x 106 m3 jalovine ( po prvoj varijanti vertikalne podele, sa pet BTO
sistema ). Ove mase odgovaraju odloenim masama od 570 x 106 rm3 . Sa ovim masama bi bila popunjena
sva tri spoljna odlagalita, a nije mogue da svi BTO sistemi istovremeno preu u unutranje odlagalite.
Oigledno je da je smetajni prostor za odlaganje jalovine na spoljnim odlagalitima
ograniavajui faktor za zahvatanje i podinskog ugljenog sloja.
ZAKLJUAK
Po drugoj varijanti vertikalne podele leita zahvata se dodatnih 35 x 106 t uglja iz podinskog
ugljenog sloja, sa izuzetno povoljnim ko = 1.84 m3 / t . Meutim, ne moe se govoriti samo o dodatnih
64.6 x 106 m3 jalovine, odnosno o smetajnom prostoru za dodatnih 77.5 x 106 rm3 . Sa uvoenjem novog
VI BTO sistema, kao i III BTD sistema, problem je to se znatno odlae poetak formiranja unutranjeg
odlagalita, tako da je deficit smetajnog prostora neprihvatljivo veliki. V BTO sistem u ovom sluaju ne
bi mogao posle esnaest godina od poetka otvaranja kopa da pree na unutranje odlagalite, kao ni IV
BTO sistem posle osamnaest godina. Ovo vai za sve BTO sisteme, dok je oigledno da je predloena
dinamika radova (sa otkopavanjem samo povlatnog i glavnog sloja) ve dosta vremenski ograniena. Sa
odlaganjem prelaska u unutranje odlagalite pojavio bi se deficit smetajnog prostora za sve BTO
sisteme, bez mogunosti za iznalaenje novih spoljnih odlagalita i zauzimanja dodatnih povrina. Analiza
dinamike razvoja BTO i BTD sistema i smetajnog prostora na odlagalitima, u dve varijante vertikalne
podele povrinskog kopa, odredile su izbor konstrukcije povrinskog kopa ,,Juno polje sa zahvatanjem
samo povlatnog i glavnog ugljenog sloja. Time je definisana granina dubina povrinskog kopa.
168
SISTEM DALJINSKOG NADZORA I UPRAVLJANJA

BUNARSKIM PUMPAMA PRI ODVODNJAVANJU
POVRINSKOG OTKOPA DRMNO KOSTOLAC
REMOTE MANAGEMENT AND MONITORING OF DRAINAGE PUMPS
AT DRMNO KOSTOLAC OPEN PIT MINE
Veljko Vuurevi1, Ivan Gojkovi1, Milan Pavlovi2, Kosta Zori2, Dragan Milisavljevi2,
Miroslav Crnevi1
1 - IMP Automatika, Beograd, 2 PD TEKO Kostolac
Rezime:
U ovom radu je predstavljena realizacija SCADA sistema za proizvodni podsistem odvodnjavanja
bunarskim pumpama u PO Drmno, kao dela informaciono-upravljakog sistema u PK Kostolac. Sistem
karakterie prostorna razuenost, to je razlog za korienje MODBUS protokola preko wireless linka za prenos
podataka. Dat je prikaz ugraene opreme kao i prvi rezultati primene.
Kljune rei: bunarske pumpe; upravljanje odvodnjavanjem; scada
Abstract:
Realization of SCADA system for the drainage subsystem at Drmno open pit mine as the first phase of
information-managemant system at the TPPM Kostolac is presented in the paper. The system is distinct for its
spatial distribution over a large area, which was the reason for the use of Modbus over wireless for data
transmission. Paper contains description of installed equipment and first results of system usage.
Key words: drainage pumps; drainage management; scada
UVOD
Eksploatacioni radovi na povrinskom kopu Drmno Kostolac odvijaju se u sloenim
hidrogeolokim uslovima. Severna i zapadna granica otkopnog polja su u neposrednoj blizini reka Dunav i
Mlava, pa postoji direktana hidraulika veza izmeu reka i otkopnog prostora kroz aluvijalne naslage.
Otkopavalje uglja se vri ispod nivoa Dunava, to uzrokuje prisustvo znatnih koliina podzemnih voda .
Zbog ovakve konfiguracije terena zatita od podzemnih voda je uslov za izvodjenje eksploatacinih radova
na kopu.
Zatita od podzemnih voda se ostvaruje vodonepropusnim ekranom i drenanim bunarima
opremljenim bunarskim pumpama, rasporedjenim na vie od 100 lokacija oko povrinskog kopa.
Efikasanost rada drenanog sistema zavisi od konstantnog praenja stanja u bunarima i rada bunarskih
pumpi. Iz tog razloga je uvoenje aktuelnih tehnologija za nadzor i upravljanje u ovaj proces pretstavljalo
neophodan korak u modernizaciji sistema.
169
ARHITEKTURA SISTEMA
Izabrana arhitektura sistema predstavlja reenje problema prostorne rasporeenosti vie od 100
bunara u krugu od 5km. Na slici 1. je prikazana arhitektura instaliranog sistema.
Slika 1. Arhitektura instaliranog sistema
Veliki broj bunara rasporeenih na prostoru oko povrinskog kopa uslovili su korienje beine
veze velikog kapaciteta za komunikaciju ureaja smetenih na samim bunarima sa ostalim delovima
sistema. Konkretna realizacja podrazumeva upotrebu wireless prenosne tehnike. Svaki od bunara
opremljena je ormanom u koji je smeten primopredajni sistem, koji ine access point i antena dobitka
16dBi, usmerena ka voristu koje se nalazu na glavnom pogonskom objektu elektrane.
Na objektu elektrane je postavljena bazna stanica velikog kapaciteta povezana sa antenom irokog ugla
pokrivanja (120).
SCADA server i arhivski server se nalaze u prostorijama dispeerskog centra povrinskog kopa
Drmno. Wireless linkom, su povezani sa voritem na objektu elektrane.
U objektu PD Georad u selu Drmno smetena je radna stanica (HMI raunar) koji je wireless
linkom, preko sabirnike antene, povezan sa SCADA i arhivskim serverima sa kojih dohvata vrednosti za
prikaz.
OSOBINE INSTALIRANOG VIEW2 SISTEMA
Instaliran VIEW2 SCADA sistem zasnovan je na industrijskim standardima koji omoguuju visok
stepen fleksibilnosti:
170
UNIX sistem (CentOS 4.4)

X Windows sistem i MOTIF grafiki interfejs
Relacioni server baza podataka (SQL)
TCP/IP LAN i WAN mree
Korienje VIEW2 sistema uz standardna reenja prua mogunost za laku proirivost sistema
uvoenjem vie servera i radnih stanica, kojih moe biti i vie stotina. Takoe je ostvarena mogunost za
lako ukljuivanje novih elemenata u postojei sistem, kao i za povezivanje sa drugim aplikacijama na
svim tehnolokim nivoima.
HMI (RADNA STANICA)
Korienjem X Windows sitema i MOTIF interfejsa na radnoj stanici omoguen je dimaniki
prikaz sistema u realnom vremenu, prikaz arhiviranih podataka i dijagrama, kao i zadavanje komandnih
akcija i regulacionih parametara za udaljene stanice kroz komandne dijaloge.
Slika 2. Dinamiki prikaz cele linije
Dinamiki prikaz cele linije (Slika 2) omoguuje trenutni uvid u stanje linije bunara uz grafiki
prikaz nivoa vode u pojedinanim bunarima.
Za detaljniji uvid stanja bunara, selekcijom sa glavne slike se otvoraju dinamiki prikazi
pojedinanih bunara (Slika 3). Pored detaljnog uvida u trenutne parametre (tekue vrednosti protoka,
visine vodenog stuba, struja motora, reim rada, alarmnih stanja...), kroz prikaz pojedinanog bunara
mogu se poslati komande (START/STOP frekfentnog regulatora, reset alrma...) ili zadati regulacioni
parametri (protok, minimalna visina vodenog stuba...) koji se prosleuju daljinskoj stanici...
171
Slika 3. Prikaz jednog bunara
Mogue je pozvati dve vrste pisaa:
Tekui Prikazuju trend merene veliine u realnom vremenu.

Arhivski Na osnovu arhiviranih vrednosti merene veliine, u odabranom vremenskom
periodu, iscrtavaju trend (Slika 4).
Slika 4. Prikaz pisaa
172
SERVERI
Serverski raunari, switch i terminal za lokalni pristup serverima su smeteni u serverski ormar
koji je opremljen UPS-om koji omoguuje rad i u situacijama kraih nestanka napajanja elektrinom
energijom. Preko switch-a, raunari su povezani sa lokalnom mreom i wireless antenom.
SCADA server vri obradu podataka koje dobija od komunikacionog softvera i skladiti ih
lokalno za dalje korienje. Arhivskom serveru se alju vrednosti merenja sa oderenom vremenskom
preiodom odabira i prispeli dogaaji u vidu signala i alarma. Vrednosti se arhiviraju sa vremenskim tagom
prispea. Na taj nain je omogueno skladitenje pristiglih podataka na godinjem ili duem nivou radi
naknadnog prikaza (sa sauvanim redosledom) i analize.
KOMUNIKACIJA
Kao najpogodniji komunikacioni protokol za odabranu arhitekturu izabran je MODBUS RTU
kojeg karakteriu jednostavne i kratke poruke. Za svaku udaljenu stanicu je pokrenut poseban
komunikacioni pravac sa sopstvenim UDP portom, ime je ostvarena zadovoljavajua brzina osveavanja
vrednosti. Za komunikaciju SCADA servera sa HMI raunarom izdvojena je posebna linija ka voritu,
kako ta komunikacija ne bi bila optereena razmenom poruka sa bunarima.
Za ostvarivanje beinih linkova koriena je 5.475 5.725 GHz wireless oprema.
BUNARI
Svaki od bunara je opremljen bunarskim pumpama, potapajuom sondom za merenje visine
vodenog stuba (sa linearnim izlazom 4-20mA), induktivnim protokomerom (sa linearnim izlazom 4-20mA
i mogunou oitavanja trenutnog i kumulativnog protoka), i neophodnom regulacionom tehnikom (Slika
5).
Osnov napajanja pumpi su trafostanice 6/0.4kV, 250 kVA . Iz jedne trafostanice napojeno je 14
do 24 pumpi. Trafostanice 6/0.4 kV su radijalno povezane sa glavnim trafostanicama na kopu 110/6 kV i
35/6kV pomou 6kV gumenih kablova tipa ERN preseka 35. Ovakvim nainom napajanja obezbeuje se
preglednost eme, kvalitetno odravanje napona, kao i pouzdano i selektivno podeavanje relejne zatite ,
to omoguava rad jednom delu bunara i u sluaju kvara na delu srednje naponske mree.
Rad pumpe kontrolie lokalni PLC, na osnovu zadatih parametara i vrednosti koje dobija sa
lokalnih ureaja (Slika 7.). PLC pored automatske regulacije ima i ulogu zatite sistema od rizinih
situacija kao i ostvarivanja maksimalne ekonominosti rada.
Radom motora pumpe upravlja frekfentni regulator na osnovu vrednosti koje mu zadaje PLC.
Na vratima panela postoji preklopka kojom se bira reim upravljanja regulatorom:
Lokalno parametri i komande se zadaju lokalno, sa postojeeg panela.
Daljinski parametri i komande se zadaju iz upravljakog centra, preko HMI raunara.
Stop PLC je zaustavljen.
U toku rada smenjuju se dva reima regulacije:
Regulacija po protoku.
Regulacija po nivou.
173
Slika 5. Logika instalirana pored bunara
Slika 6. Nivo vode i izbor regulacije
Nakon prijema START signala frekfentni regulator ispituje ispunjenje uslova za pokretanje
pumpe. Ako visina vodenog stuba ne premauje minimalnu zadatu vrednost h1 regulator nee pokrenuti
pumpu, ime se ona titi od rada bez vode.
Ispumpavanje vode iz bunara se u poetku vri po zadatom protoku. U tom periodu, frekventnom
regulatoru PLC prosledjuje vrednost zadatog protoka i vrednost tekueg protoka (Slike 6, 7 i 8). Kada
174
nivo vode u bunaru opadne na vrednost h min prelazi se na regulaciju po nivou. PLC tada frekventnom
regulatoru prosleuje tekuu i zadatu vrednost visine vodenog stuba.
Slika 7. PLC
Slika 8. Funkcija SVCU usteda energije
175
PLC se napaja sa 24VDC i opremljen je sa dva komunikaciona porta (RS485 i Eternet 10/100),
digitalnim ulazima (napona 24VDC), mernim ulazima (4-20mA) i relejnim izlazima.
Tehnike karakteristike frekfentnog regulatora:
Napajanje u opsegu 380VAC do 500VAC ( -15% do +10%)
Kratkotrajno preoptereenje momentna od 170 do 200%
Kratkotrajno strujno preoptereenje 150%
Mogunost nesmetanog rada i sa gubitkom jedne faze u napajanju
6 logikih i 3 analogna ulaza
Logikih izlaza 1 logiki, 2 relejna i 1 analogni izlaz
Ugraen komunikacioni port RS485, (opcija komunikacije Ethernet TCP/IP, Modbus, Device
Net)
Mogunost prikljuenja dislociranog displej terminala sa navigacionim tasterima
Prekidna frekvencija (za generisanje sinusoide) podesiva od 2kHz do 16kHz
Radna temperatura -100C do +600C
Tehnike karakteristike protokomera:
Nema pokretnih delova (induktivni protokomer)
Izlazni signal: struja 4 20mA DC
Prenik odgovara preniku cevi
ZAKLJUAK
Ovakva koncepcija upravljako-nadzornog sistema, stvorila je bazu podataka sa informacijama o
stanju i radu bunarske linije. Nakon poetnog perioda eksploatacije sistema daljinskog nadzora i
upravljanja bunarskim pumpama na kopu Drmno u Kostolcu dolo se do sledeih zakljuaka:
1. U dosadanjem radu sistema za daljinski nadzor i upravljanje bunarskim pumpama dokazane su
sve projektovane karakteristike ugraene opreme i prednosti i pogodnosti koje ovaj moderan
sistem omoguava.
2. Informacije u realnom vremenu omoguile su dispeeru da stalno ima uvid u rad linije i u sluaju
zastoja, donese odluku da li da poniti uzrok zastoja i ponovo pokrene bunarsku pumpu ili da
poalje na teren ekipu odravanja. Ovakvim delovanjem smanjen je broj intervencija na terenu.
3. Na osnovu baze podataka, generisani su dijagrami o protoku i nivou vode u bunarima, koji su
otkrili da jedna grupa bunara nema oekivani dotok vode. Takvim bunarima zadati su parametri
rada koji odgovaraju njihovim stvarnom stanju, tako da je ovim bunarima produen eksplotacioni
vek.
4. Automatsko upravljanje radom pumpama u zadatim reimima rada (zadati konstantan protok ili
odravanje nivoa vode u bunarima prema zadatom nivou), tehnoloka zatita motora i pumpi
smanjuju trokove utroka elektrine energije za rad pumpi, omoguuju preventivno odravanje i
smanjenje trokova nadzora, upravljanja i odravanja itavog sistema.
5. Na osnovu baze podataka stvoren je i hidro-dinamiki model koji e posluiti kao podloga za
projektovanje novih bunarskih linija.
176
SAVREMEN PRISTUP ZATITI VODE, ZEMLJITA I

VAZDUHA PRI DEPONOVANJU PEPELA U OTKOPANOM
PROSTORU PK IRIKOVAC
MODERN CONCEPT IN PROTECTION OF WATER, SOIL AND AIR ON
ASH DISPOSAL SITE IN FORMER OPEN MINE CIRIKOVAC
Jovan Toi 1, ivko Stevi1, Pavle Stjepanovi2, Dejan Lazi2, Klara Konc Jankovi2
1 - PD Termoelektrane i kopovi Kostolac , Kostolac, 2 Rudarski institute, Zemun
REZIME
U otkopanom prostoru Povrinskog kopa irikovac traju aktivnosti na ureenju terena i izradi
infrastrukturnih objekata za formiranje deponije pepela, ime se po prvi put kod nas pristupa konceptu da se u
otkopanim prostorima rudnika uglja vri deponovanje nuz-proizvoda sagorevanja u termo-elektrinoj proizvodnji,
odnosno pepela. Ujedno prilikom projektovanja i pripremnih radova preduzimaju se savremene metode za zatitu
vode, zemljita i vazduha.Prikom zatite podzemnih voda i zemljita posebno se odvajaju prirodne podzemne vode
koje imaju nezavisan drenani sistem od tehnolokih voda, izmeu kojih se postavlja vodonepropusna barijera.
Izdvojene tehnoloke vode se kao procesne vode ponovo vraaju u termoelektranu i koriste u procesu hidraulikog
transporta pepela.Preduzete su i maksimalno mogue mere zatite od meanja atmosferskih voda sa tehnolokim
vodama putem sakupljanja i preusmeravanja padavina obodnim kanalima i daljom evekuacijom do prirodnih
recipijenata. Zatita vazduha se vri preko sistema za oroavanje, gde se takoe koriste tehnoloke vode, kao i
izradom umsko-zatitnog pojasa oko deponije.
Kljune rei : zatita vode, deponija pepela, drenaa.
ABSTRACT
In the area of open pit mine Cirikovac , there are many activities on making configuration of therein and
building infrastructure objects for new disposal ash site. It is the first time in Serbia, that implements modern concept
depositing ash in former open pit mine. In the same time during designing and frame works there are taken modern
methods in protection of natural waters, soil and air. In protection of natural underground waters and soil , there is
benthonic and plastic PEHD barrier dividing natural and processing waters where each of them has itself drainage
system. Processing water is returning and again using in making of hydraulic transport of ash. There are taken and
measures for protection of mixing of atmospheric and processing waters using by collection channel , which is role
to evacuate rain off in the nearest river. Protection of air is with rain-system which using processing waters
Key words: protection of water, disposal ash, drainage.
UVOD
Povrinski kop irikovac je otvoren 1974. godine po zatvaranju istoimene jame i
povrinskom eksplaoatcijom u toku od 35 godina iz ovog rudnika je iskorieno oko 44.000.000 t
lignitaskog uglja i tom prilikom je otkopano preko 150.000.000 m3 jalovine.Tokom 2009. godine
povrinski kop lignita irikovac je praktino prestao sa radom i zapoete su aktivnosti na ureenju
terena i izradi infrastrukturnih objekata za formiranje deponije pepela, ime se po prvi put kod nas
pristupa konceptu da se u otkopanim prostorima rudnika uglja vri deponovanje nuz-proizvoda
177
sagorevanja u termo-elektrinoj proizvodnji, odnosno pepela. Ujedno prilikom projektovanja i pripremnih

radova preduzimaju se savremene metode za zatitu vode, zemljita i vazduha.Prikom zatite podzemnih
voda i zemljita posebno se odvajaju prirodne podzemne vode koje imaju nezavisan drenani sistem od
tehnolokih voda. Izmeu prorodnih i tehnolokih voda se postavlja vodonepropusna barijera a tehnoloke
vode kao procesne vode, se posebno prikupljaju i ponovo vraaju u termelektranu Kostolac B gde se
koriste za hidrauliki transport pepela.
ZATITA PODZEMNIH VODA

Posebna panja je posveena zatiti podzemnih voda i u tom cilju je predviena ugradnja
vodonepropusne barijere koja odvaja prirodne podzemne vode od tehnolkih voda u telu deponije pepela.
Vodonepropusna barijera se satoji iz dva sloja. Prvi sloj je bentonitna zaptivka koja treba da zadovolji
tehniki uslov da svojim karakteristikama zamanjuje prirodni sloj gline debljine 5,0 m , odnosno nabijene
i uvaljane gline debljine 0,5 m ( zakonom propisn stepen hidraulike konduktivnosti ).Ova zaptivka treba
da zadovolji i jo niz drugih tehnikih uslova kao to su postojanost na viestruko zamrzavanje i
odmrzavanje, zatim postojanost na viestruko vlaenje i suenje, elastinost i sl. Drugi sloj koji se stavlja
preko bentonitne zaptivke je PEHD geomemebrana, koja isto mora da zadovolji niz tehnikih uslova a
jedan od najvanijih je postojanost PEHD folije na UV zraenje od minimum 10 godina. Obe folije treba
da zadovoljavaju ISO standarde kao i vaee standarde i direktive EU za deponije opasnih otpada.
Radi eliminisanja nepoeljnog uzgona na vodonepropusnu memebranu ispod membrane je
izveden poseban drenani sistem, koji ima funkciju prikupljanja prirodnih podzemnih voda i transport do
crpne stanice CS1 odakle se ove vode prepumpavaju u Glavni vodosabirnik GVS zapremine 2.500 m3 i
dalje preko pontonske pumpe prepumpavaju do prirodnog recipijenta reke Mlave. Na ovaj nain izvrena
je potupna izloacija prirodnih podzemnih voda od tehnolokih voda. Drenani sistem prirodnih podzemnih
voda se sastoji od glavnog drenanog kolektora ( CRTE 1 i SLIKA 1) koji je trasiran po duoj osovini
deponije i u koji se uliva niz sekundarnih drenaa.
GEOTEKSTIL TIP 800
DRENANE CEVI 2 x 250 mm
Krupan lomljeni
kamen 100
300 mm
Sitan lomljeni kamen 80 150
mm
IBERLAUF
PESAK
SLOJ ZA PAD
1.00
00
2.00
178
1.00
00
CRTE 1 : KONSTRUKCIJA GLAVNOG DRENANOG KOLEKTORA

Krupan lomljeni kamen 100 300 mm
Sitan lomljeni kamen 80 150 mm
Iberlauf
Drenane cevi
SLIKA 1 : GLAVNI DRENANI KOLEKTOR U FAZI IZVOENJA RADOVA
TEHNOLOKE VODE
Po izradi osnovne drenae preko celog , prethodno ureenog terena se postavlja vodonepropusna
barijera a preko vodonepropusne barijere drenaa tehnolokih voda. Porcesne, tehnloke vode se
prikuplaju na dva naina : kao filtrat iz tela deponije pepela preko drenae thnoloke vode ( CRTE 2 )
koja se uvodi u crpnu stanicu CS2 ( SLIKA 2 ) i preko prelivnih organa, gde se slobodna voda zahvata i
posebnim kolektorom odvodi, takoe do crpne stanice CS2. Iz CS2 tehnoloke vode se prepumpavaju do
poviivaa pritiska, odnosno do prepumpne stanice PS, odakle se transportuju do termoelektrane gde se
179
ponovo koriste pri spravljanju hidromeavine za hidrauliki transport pepela. Na ovaj nain se vri uteda
potrebne tehnoloke vode i ista voda se vrti u ciklusima u procesu transporta i deponovanja pepela.
GEOMEMBRANA
Sloj za pad
PESAK
Geotekstil TIP 300
TELO DEPONIJE
PEPELA
Drenana cev 315
Transportni
cevovod prelivnih
voda 500
Agregat 8 16 mm
CRTE 2 : KONSTRUKCIJA DRENAE TEHNOLOKIH VODA
Kapacitet pumpi u crpnoj stanici tehnolokih voda CS2 je izbalansiran sa kapacitetom prepumpne
stanice PS, koja radi kao poviiva pritiska, i iznosi 42 l/s. Poviiva pritiska je postavljen neposredno uz
Glavni vodosabirnik i iz njega se elinim cevovodom DN 200 procesna voda alje nazad u termelktranu.
180
SLIKA2 : CS1 ( PRIRODNIH ) I CS2 ( TEHNOLOKIH ) VODA
ATMOSFERSKE VODE
Vodilo se rauna o tome da se maksimalno onemogui meanje atmosferskih voda sa tehnolokim
vodama. U tom smislu projektovan je niz obodnih kanala koji imaju funkciju da prime atmosfreske vode i
evakuiu ih u najblii recipijent reku Mlavu. Iznad kote 55.00 m.n.m. po junoj kosini projektovan je
obodni kanal OK1 duine 1700 m koji prikuplja vode sa viih kota a zatim ih uvodi u pomoni
vodosabirnik, odakle se voda prepumpava u Glavni vodosabirnik ( GVS ). Na severnoj kosini takoe je
projektvan kanal sakulja EK koji gravitaciono dovodi atmosferske vode do GVS-a, dok je sa zapadne
strane projektovan kanal OK2 koji gravitaciono uvodi vodu u GVS. Takoe je projektovan i obodni kanal
OK3 na viim kotama koji gravitaciono odvodi vodu u reku Mlavu. Iz GVS-a putem pontonske crpne
stanice se voda prepumpava do noajvie kote, odakle se gravitacionim cevovodom odvodi do reke Mlave.
Glavni vodosabirnik je projektovan tako da se otvoreni kanali ulivaju prvo u talonik, kako bi istaloio
nanos a onda preko preliva u GVS. Ispod kote 55.00 m.n.m. atmosferske vode se slivaju u telo deponije i
uraen je bilans voda gde su uzete u obzir prosene mesene padavine i prosena
transpiracia.Konstatvanao je da postoji suficit vode, gde se usled padavina formira podzemna akumulacija.
Podzemna akumulacija se formira jer vodonepropusna barijera ne dozvoljava gubitke u podzemlje a sa
druge strane sve atmosferilije brzu prodoriru kroz porozan materijal kakav je pepeo i ne postoji mogunost
isparavanja u letnjim mesecima, dok je transpiracija veoma mala i nedovoljna za bilansiranje. Kako bi se
reio ovaj problem bilo je potrebno da se projektuje i sistem za oroavanje, koji bi koristio tehnoloke
vode, gde bi se u letnjim mesecima kada je i najpotrebniji sistem, vetaki poveala kontaktna povrina
vode i vazduha preko rasprskivaa i ubrzalo isparavanje i transpiracija. Ujedno sistem za oroavanje ima
ulogu i zatite vazduha od aerozagaenja pri duvanju vetrova.
181
ZATITA TLA
Osnovna mera za zatitu tla je postavljanje vodonepropusne berijere, ime se titi, kako tlo tako i
podzemna voda od unoenja zagaujuih materija. Ureenje prostora biveg povrinskog kopa
podrazumeva dovoenje kosina u potrebnu geometriju, odnosno ravnanje i ubalaavanje kosina etaa koje
su posledica tehnologije rada u kopu . Kosine su ublaavane i dovedene u nagib od 14 0 , ime je
obezbeena geomehanika stabilnost. Ujedno je raeno i fino planiranje i valjanje povrina kao priprema
za postavljanje folije. Prlikom dovoenja kopa u potrebnu geometriju poseban problem je predstavljao
bivi kopvski vodosabirnik koji je bio zatrpan muljevima koji su slabonosivi. Ovaj problem reen tako to
se u muljeve ograivao kamen krupnoe do 300 mm , ime se poboljala nosivost i omoguio ulaazak
graevinske mehanizacije.Kako se folija sukcesivno polae od najnie take navie fazno, u ranim fazama
veliki deo ureenih povrina ostaje bez folije ( u kasnijim fazama e se ivriti pokrivanje ) pa su ove
povrine podlone pluvijalnoj eroziji. Radi zatite zemljita od pluvijalne erozije mora se pristupiti setvi
travnih smea po poseboj recepturi, kao i privremenim zasasdima bunastog rastinja. U cilju praenja
kvaliteta tla i podzemnih voda ispod folije potrebno je ugraditi niz piezometarskih profila po obodu
deponije, kako bi se vrilo redovno uzorkovanje i laboratorijske analize. Preko generalnog toka
podzemnih voda moe se utvrditi da li postoji uticaj deponije na tlo i podzemnu vodu.
ZATITA VAZDUHA
Sa deponije pepela ne postoje znaajna isparenja nepoeljnih mikroelemenata, meutim usled
isuivanja povrina i duvanja vetrova mogue je aero-zagaenje usled izdizanja praine sa deponije. Ovaj
problem je znaajno ublaen na taj nain to se kao prvo, odvajanjem pepela od ljake u tremoelektrani
postigla bolja homogenost i komaktnost pepela za odlaganje, pa samim tim je i razvejavanje ovog
materijala manje, nego po staroj tehnologiji transporta i deponovanja pepela. Sa druge strane projektovan
je i sitem oroavanja povrina pod pepelom, gde se koristi deponijska tahnoloka voda u cilju poveanja
vlanosti povrinskog sloja. Napokon, kao poslednja mera se pristupilo zasadu vetro-zatitnih pojaseva po
obodu deponije. Svesni smo da nije mogua apsolutna zatita kvaliteta vazduha, kao to je to sluaj sa
zatitom podzemnih voda i tla, meutim, primenjene mere veoma utiu na zatitu kvaliteta vazduha a
efikasnost ovih mera e se pratiti adekvatnim monitoringom preko mree hvataa praina u okruenju
deponije.
182
DEPONOVANJE PEPELA U VIDU PASTE, IENJE

UGLJA I REKULTIVACIJA DEPONIJE
THE ASH DEPOSITING IN THE FORM OF PASTE, THE COAL
CLEANING AND THE DUMP RECULTIVATION
Mioljub Stankovi1, Boidar Brankovi, Stanislav Kora1, Nenad Nikoli2
1 Invest Import, 2 Lokalna agenda 21, Kostolac
Rezime
Nae termoelektrane sagore godinje 35 000 000 tona uglja,niske toplotne vrednosti i proizvedu 6 000 000
tona pepela, koji se odlae hidrauliki kao retka hidrosmea i tkao formiraju jezera na visini 15-20 m iznad kote
terena, to je izaziva prodor zagaenih voda u podzemne vode i reke i prainu sa deponije.
Ovim radom je prikazana mogunost deponovanja pepela u vidu paste i rekultivacija deponije uz korienje
jalovine koji se izdvaja ienjem uglja, ime poboljava kvalitet uglja i smanjuju trokovi za teno gorivo,
trnasport i mlevenja uglja kao i koliine pepela.
Kljune rei: pepeo, jalovina, deponija, rekultivacija
Abstract
Our power plants burn 35 000 000 tons of a low coal calorific value a year, and produce 6 000 000 tons of
ash, which is deposited as a thin hydraulic mixture. In this way the lakes are formed at the altitude of 15-20 m
which cause polluted water to go into underwater and rivers and dust rising from the dump. This paper presents the
possibility of depositing the ash in the form of paste and the possibility of recultivating the dump using waste matter
that separates from coal. This improves the quality of coal and reduces the cost of liquid fuel, trnasport and crushing
of coal as well as the quantity of ash.
Key words: fly ash, waste matter, dump, recultivation
UVOD
Potronja uglja u naim termoelektranama se malo menja zadnjih 20 godina jer nema novih ni
ugaenih tako da je godinja proizvodnja pepela oko 6 000 000 tona tj. 8 500 000 m3. Glavna koliina
pepela, preko 95% se odlae na deponije koje su pored termoelktrana jer je potronja pepela u
cemnetarama i ciglanama relativno mala a u putogradnji se jo ne koristi.
Postupak hidraulinog prikupljanja, transporta i deponovanja pepela i ljake je bio jedini koji se
primenjivao u naim termoelektranama , sa mnogo vode. Maseni odnos voda: pepeo je oko 12:1, deponije
su visine 15 do 20 metara , na ukupnoj povrini od 1 200 ha , sa kojih se pepeo raznosi vetrom po okolini
a zagaene vode u velikoj koliini odlaze u podzemne vode i reke.
Da bi se ublaio nepovoljan uticaj deponija na okolinu ova brda pepela treba da se urede, da
postanu pristupana, obrasla travom i drveem i da slue neemu. Treba ih kontinualno ozelenjavati dok
su elektrane u pogonu i dok imaju obavezu prema deponijama. Postojei hidraulini postupak prilagoditi
tako da se u deponiju isputa pepeo u vidu paste , koja bi se odlagala do konane visine deponije, preko 30
m., i te konane povrine prelivati meavinom vode , zemlje i peska i tako spreiti podizanje praine i
183
omoguiti razvoj biljaka i rekultivaciju. Zemlja i pesqk se mogu dovoziti iz pozajmita ili se koristiti deo
jalovine izdvojen iz uglja u postupku ienja uglja
U tabeli 1 su prikazani osnovni parametri odpepeljivanja u naim termoelektranama.
Tabela 1 Proizvodnja pepela, otpadnih voda i povrine deponija
Naziv
termoelektrane
Snaga
MW
Proizvod
pepela
t/h
Povrina
deponije
ha
Otpadna
Voda
(m3/h)
Proizvod.
pepela
m3/god.
Otpadna
voda
m 3 /god.
TE Kolubara
TENT-A
TENT-B
TE Kostolac
TE Morava
Ukupno
240
1 600
1 200
1 000
110
4 160
84
420
320
340
30
1 194
80
380
400
260
35
1 165
1 000
4 500
3 500
3 800
360
13 160
9 000 000
78 000 000
PRIKUPLJANJE, TRANSPORT I DEPONOVANJE U VIDU RETKE MEAVINE

Postojei hidraulini postupak prikupljanja, transporta i deponovanja pepela i ljake sa retkom
meavinom funkcionie sada tako, slika 1, to se ljaka iz odvajaa ljake A2 spira istom vodom iz
pumpa A1 kao i pepeo koji se u ejektoru 5 mea sa vodom i dovodi u bazen A6, odakle muljna pumpa
A7 cevovodom A8 potiskuje na deponiju, gde se isputa preko istakaa po obodu aktivne kasete,
ograene obodnim nasipom A9. Pepeo i ljaka se taloe a viak vode se preko drenanog sistema i
prelivne ahte A10 odvodi kanalom otpadne vode u reku. Deo vode iz deponije A11 se infiltrira u
podzemne vode. Sistemom za zalivanje A12 kvasi se deponija vodom iz kanala otpadne vode.
Na ovaj nain se prikuplja i deponuje pepeo od 1970 godine, kada je poela sa radom TENT-A1.
U to vreme se pepeo u TE Kolubara prikupljao pneumatski u silos , meao sa mokrom ljakom i vodom i
iarom transportovao na deponiju.Pneumatsko prikupljanje i transport pepela u TE Kolubara je bilo
praeno sa dosta praine u pogonu , pa je prelazak na hidraulino prikupljanje i transport 1978 godine
bilo veliko olakanje .
Hidraulino prikupljanje i transport pepela u samim termoelektranama
dobro
funkcionie.Problemi su na deponijama pa je u TENT-B , TE Kolubara i TE Kostolac-B hidraulino
prikupljanje pepela zamenjeno pneumatskim ali nisu postignuti projektovani parametri niti su deponije
bolje i pored velikih ulaganja.
184
12:1
A12
A9
A8
A2
A3
A5
A1
A4
A6
A7
A10
A11
Reka
Slika 1, Prikupljanja, transporta i deponovanja pepela i ljake u vidu retke meavine

Ovakvo stanje zahteva reavanje problema daljeg deponovanja pepela i rekultivacije postojeih
deponija. Ukoliko se zadri postojei postupak prikupljanje i deponovanja pepela retkom meavinom treba
formirati nove deponije a postojee rekultivisati ili uvesti drugi postupak , koji e omoguiti deponovanje
pepela na veim visinama na postojeim deponijama ali sa manje vode. Postupak zgunjavanja retke
meavine ,odvodnjavanje zgusnute meavine i odlaganje pepela u vidu paste smatra se najpovoljnijim.
ODLAGANJE PEPELA I LJAKE U VIDU PASTE
Primena postupak odlaganja pepela u vidu paste prikazan je na primeru adaptacije postrojenja u
TE Kolubara , slika 2. Prva faza zgunjavanja retke meavine se izvodi recirkulacijom iste preko ureaja
za recirkulaciju B1. Tako se deo meavine koristi za spiranje pepela u meaima A1 i odvajau ljake A2
a ostatak meavine se uvodi u talonik B3 sa odnosom voda:pepeo 6:1.Talonik B3 se moe postaviti u
elektrani ili na deponiji. U ovom sluaju je na deponiji. U taloniku se pepeo izdvaja u donjoj zoni a
mutna voda odlazi u gornju zonu , odakle se preliva I cevovodom A7 vraa u elektranu na ponovno
spiranje pepela preko pumpe B2.
6:1
B1
A1
1:2
B8
B2
B10
B7
A7
A6
A2
A4
A3
B9
B3
A5
B7
B4
A1
B9
B6
B1
B12
B2
B5
A6
A2
A3
A4
A5
B11
Slika 2 Odlaganje pepela i ljake u vidu paste
185
B13
Gusta meavina sa dna talonika sa masenom ueem vode od 50 -60% se uvodi u

postrojenje za odvodnjavanje B4 gde se viak vode odsisava vakum pumpom kroz filter traku
tako da u meavini ostaje 30-40% vode i to je pasta. Ona se klipnom pumpom B5 preko
cevovoda B6 potiskuje na deponiju i od nje se formira deponija B7 pogodnim istakanjem preko
postojeeg pepela. Nova deponija B7 ima spoljni nagib 1:6 i visinu 15 m i kada se dostigne ta
visina spoljna kosina se preliva meavinom vode, zemlje i peska u vidu kore B9 iz postrojenja
B10. Tom korom se preliva i ravni deo deponije na kome e se nekada odlagati pepeo i tako se
spreava podizanje praine sa cele deponije. Sistem za zalivanje B8 slui za vlaenje cele
deponije a posebno za razvoj biljaka.
Ovako formirana deponija je bezbedna jer nema vika vode koja moe da ugrozi
podzemne vode a razvejavanje pepela je spreeno korom od zemlje i peska. Ovakva deponija se
moe koristiti za izgradnju sportskih terena, poumljavanje, groblja za ivotinje, izgradnju
privrednih objekata itd.
Koristei pepeo u vidu paste B12 mogu se rudnika jalovita B11 ravnjati i rekultivisati
i na tim povrinama formirati obradljivo zemljite uz pomo humusa B13 , koji se skida pre
otkopavanja uglja. Ovo je razlig vie da se termoelektrane grade iskljuivo pored rudnika uglja
Za ovakav postupak ne treba posebna priprema. Pepeo u vidu paste se iz cevi isputa preko
jalovine i formira ravna povrina preko koje se nanosi sloj humusa i zemljite je spremno za
obradu. Iz pepela u vidu paste ne izlazi voda jer je nema u viku a zatita od atmosferskih voda
se moe izvesti folijom preko pepela . Ukoliko je sloj humusa dovoljno debeo zadrao bi glavnu
koliinu atmosferske vode tako da se eventualni viak nebi negativno odrazio na podzemne vode.
To bi trebalo analizirati uz merenja.
IENJE UGLJA I REKULTIVACIJA DEPONIJE PEPELA
ienje uglja i rekultivacija deponije je prikazano na primeru TE Kolubara, koja za to
ima pogodne uslove obzirom da sagoreva najgori ugalj i da je deponija pepela pogodna za
rekultivaciju, slika 3
186
T2
K1
K2
K3
K4
K5
K6
EF1
EF2
EF3
EF4
EF5
EF6
BS2
BS1
SP
Stara dep.
KH
Kaseta A
ND
KM
T1
P1
U
PM
Kaseta B
Deponija uglja
Reka Turija
T1
KI
Slika 3. ienje uglja i rekultivacija deponije pepela

Ugalj za TE Kolubaru je uglavnom podreetni proizvod iz Kolubara Prerade, Vreoci, i dovozi se
eleznicom P vagonima iz kojih se bono istovaruje u dva rov za istivar RI. Iz rova se ugalj podie
elevatorom na trakasti transporter na pretovarnom mostuPM i odlae na pogodno mesto na deponiji uglja.
Sa deponije se uzima drgim pretovarnim mostom a moe i prvim direkno iz istovarnog kanala i dozira na
horizontalni trakasti transporterT1 koji ga dovozi do kosog mostu KM , kojim se doprema u nadbunkerski
prostor i horizontalnim transporterom T2 se pune u bunkeri za ugalj iz kojih se uvodi u kotlove K1-K6..
Ugalj se moe istiti preko postrojenja za ienje uglja U tako to e se sa transportera T1 skinuti ugalj
koji sadri veliku koliinu jalovine i uvesti u postrojenje za ienje uglja. ienje uglja se sastoji od
prosejavanja i pranja. Detaljnom analizom bi se odredila tehnologija i oprema za ienje. Oieni ugalj
se vraa na transporter T1 i transportuje u bunkere kotla a izdvojena jalovina se moe dodati u bazen
hidrosmee BS1 i transportovati na deponiju zajedno sa pepelom ili se moe posebnim sistemom
transportovati direkno na deponiju i odlagati kao zavrni sloj na konano formirane povrine pepela. To bi
bio zavrni sloj zemlje , pogodne za rekultivaciju, uz eventualni dodoatak humusa.
Procenjuje se da bi trebalo istiti 30% uglja od godinje potronje od 2 000 000 tona tj. 600 000 tona. Iz
tog uglja bi se izdvajalo 35% prisutne jalovine pa ako je ona proseno 20% znai da bi se od ienog
uglja izdvajalo 600 000x0,2x0,35= 42 000 tona. Obzirom da je sadanja proizvodnja pepela 350 000 tona
godinje znai da bi se koliina pepela smanjila 308 000 tona godinje tj. jalovine bi bilo 12% u ukupnij
zapremini deponije a prosena debljna sloja jalovine preko pepela prek 1, 5m u sluaju odlaganja pepela
za jo 15 m. iznad postojeeg pepela. Ovaj sloj bi bio fdobra zatita od razvejavanja pepela i prodiranja
atmosferskih voda do pepela.
187
Jalovina od ienja uglja

Nova deponija formirana od paste
Postojea deponija
Slika 4. Formiranje deponije od pepela i jaloviine

U poreenju sa sadanjim odlaganja pepela ovaj nain ima svakako tehnoekonomske i ekoloke
prednosti..
ZAKLJUAK
Na osnovu izloenog moe se zakljuiti da je deponovanje pepela u vidu paste pouzdano i jeftino
jer se moe primeniti u postojeim uslovima hidraulinog transporta retkom meavinom adaptacijom
postojee opreme uz uvoenje postupka taloenja i odvodnjavanja.
Glavne adaptacije i uvoenje nove opreme se izvode na deponiji tako da u elektrani ima malo
promena.
Poslove odlaganja pepela i rekultivacije izvodi posebna radna grupa iji rad nema uticaja na rad elektrane.
Uvoenjem postupka ienja uglja smanjuju se trokovi proizvodnje el.energije a rekultivacija deponije
se izvodi u krugu elektrane od strane radne grupe za ureivanje deponije u ienja uglja.
U ekolokom smislu je veoma povoljno je se eliminie viak vode iz deponije pepela kao ozbiljan
zagaiva podzemnih voda kao i praina sa deponije, koja se prekriva slojem jalovine
Ovakp ureena deponja se moe privesti nekoj nameni i ukljuiti u neke privredne delatnosti kao
to je recimo proizvodnja elektrine energije iz bio mase , koja bi se proizvodila na deponiji i okolini i
dobijala elektrina energija, ija je cena kao energija iz obnovljivih izvora prema usvojenim uredbama
160 evra/MWh dok je sadanja cena el.enrgija iz uglja oko 20 evra/MWh.
LITERATURA
1.M.Stankovi, S.Kora. N.Nikoli, ADAPTACIJA POSTROJENJA ZA HIDRAULINO
ODPEPELJIVANJE ZGUNJAVANJEM MEAVINE I REKULTIVACIJA DEPONIJE,
Savetovanje ,
Deponije pepela , ljake i jalovine u termoelektranama i rudnicima, Banja Vrujci oktobar 2009
2. M.Stankovi, Patent 47716 i Prijava patenta P-2010/0137
188
II
HIDRODINAMIKI MODEL POVRINSKOG RUDNIKA

UGLJA DRMNO SRBIJA
HYDRODYNAMIC MODEL OF THE COAL STRIP MINE
"DRMNO" SERBIA
Avramovi Aleksandar, Marinkovi Vladislav
,,Georad''doo Drmno
REZIME
Povrinski kop uglja Drmno predstavlja jedan od bitnih inilaca elektroenergetskog sistema Srbije.
Povrinska eksploatacija uglja traje ve preko 20 godina (od 1987. godine), sa eksploatacijom od skoro 910 6 tona u
2009. godini. Eksploataciju uglja oteava vodonosnost povlatnih sedimenata, koja je posledica blizine reka Dunava i
Mlave. Odbrana od podzemnih voda realizuje se radom bunara, postavljenih u vielinijskom rasporedu (oko 290
bunara). Dosadanja reenja su pravljena ili bez valjane hidrodinamike analize, ili su bazirana na ad hoc
matematikim modelima podzemnih voda, nedovoljne pouzdanosti za potrebe projektovanja.
Razvojem kopa prema reci Dunav sve vie se intenzivira problem odvodnjavanja rudnika i postavlja pitanje
njegove dalje koncepcije. Do 2005. godine praktino nije postojao kvalitetan hidrogeoloki monitoring. Od tada,
uspostavljanjem kvalitetnog monitoringa podzemnih voda, ispunjeni su uslovi za izradu kvalitetnog hidrodinamikog
modela rudnika. Model je zavren krajem 2008. godine. Njegovoj izradi je prethodio geoloki i hidrogeoloki
modela sedimenata rudnika, kao i analiza svih inilaca toka podzemnih voda. Model se permanentno dopunjava
novim podacima monitoringa. Sada se ovaj model koristi za tekue praenje eksploatacije uglja, analizu rada sistema
za odvodnjavanje, simulaciju moguih situacija na terenu, kao i dugorone prognoze razvoja rudnika.
Kljune rei: povrinski kop uglja, monitoring, hidrogeoloki model, hidrodinamiki model
ABSTRACT
The "Drmno" coal strip mine is one of the most important factors of the electro-power system of Serbia.
The coal exploitation has taken place over 20 years (since 987), with the exploitation of almost 910 6 tons in 2009.
The coal exploitation is complicated by the water-bearing character of the roof sediments, which is the consequence
of the vicinity of the rivers Danube and Mlava. Groundwater protection is performed using the wells distributed in
several lines (about 200 wells). Current solutions were formed either without the proper hydrodynamic analysis or
based on "ad hoc" mathematical groundwater models of insufficient reliability for the design purposes.
As the mine progressed towards the river Danube, the problem of mine dewatering is intensifying and the
question of its future concept is raised. Up to 2005, there was no proper hydrogeological monitoring. Since then, the
establishment of a quality groundwater monitoring enabled creation of quality hydrodynamic model of the mine. The
model was finished by the end of 2008. Before its completion, geological and hydrogeological models of the mine
sediments were formed, and the analysis of all the factors of the groundwater flow. The model is permanently
updated with new monitoring data. At this moment, this model is used for the current coal exploitation
monitoring, analysis of the dewatering system operation, simulation of possible situations in the
field, and long-term prognosis for the mine development.
Key words: coal strip mine, monitoring, hydrogeological model, hydrodynamic model
189
UVOD
Rudnik uglja lignita "Drmno" nalazi se na desnoj strani reke Dunav, izmeu Poarevake grede i
naselja Klievac, pored sela Drmno, slika 1. Leite uglja zahvata povrinu od oko 60 km2. Projektovana
povrina kopa, zajedno sa radnom i jalovinskim etaama je oko 20 km2. Ukupno procenjene rezerve
iznose oko 608106 tona. Ugalj se eksploatie metodom povrinskog iskopa treeg ugljenog sloja, koji se
prostire i izvan definisanih kontura kopa.
Eksploatisani 3. ugljeni sloj, koji je prosene debljine oko 16 m, sa povrine terena na istoku
leita, relativno ravnomerno tone prema zapadu i severu, sa prosenim nagibom od oko 6 0. U krajnjoj
istonoj taki fronta napredovanja, dubina do uglja je oko 35 m, a u zapadnoj taki fronta, oko 100 m.
Debljina uglja je promenljiva, manja ili vea od prosene, a najvea i do 40 m.
Povlatne sedimente ugljenog sloja predstavlja serija sitnozrnih i prainastih peskova, iznad kojih se
diskordantno nalaze ljunkovi, peskovi i gline. Preko ovih sedimenata se u srednjem, junom i istonom
delu rudnika nalazi les.
Slika 1: Rudnik uglja "Drmno"

EKSPLOATACIJA UGLJA I ODVODNJAVANJE RUDNIKA
Povrinski kop "Drmno" je otvoren krajem 1987. godine. Krajem 2009. godine je iskopano
SKORO 9*106 t/god. Dananja glavna kontura fronta napredovanja rudnika, u duini od 2,5 km, prua se
pravcem istok zapad. Dalja eksploatacija je usmerena na sever, prema reci Dunav.
190
Eksploataciju uglja oteava vodonosnost povlatnih sedimenata. Pri povrini terena se nalaze
ljunkovi, veoma bogati vodom. Ispod njih su preteno sitnozrni i prainasti peskovi, debljine i do 100 m.
Ovi peskovi sadre velike koliine vode (poroznost oko 40%) i sporo se oceuju.
Blizina reka Dunava i Mlave znaajno utiu na dotok podzemnih voda u radne etae rudnika.
Osnovu odbrane od podzemnih voda predstavlja sistem bunara, postavljenih du vie linija, slika 2.
Bunara ima oko 290, od kojih je veliki broj u neprekidnom radu. U rudniku postoji i sistem za
odvodnjavanje povrinskih voda, koji se sastoji od kanala postavljenih du radnih etaa i sabirnih jama, iz
kojih se voda cevovodom prebacuje u reke Mlavu i Dunav.
Slika 2: Sistem za odvodnjavanje podzemnih voda leita uglja "Drmno": linije bunara i glavne
linije potisnih cevovoda
Vaniji problemi u odvodnjavanju rudnika, su: nedovoljno i neodgovarajue angaovanje rudnika
u izradi prognoza rada sistema u narednom periodu i teko ostvarivo postizanje zadatih kriterijuma
odravanja nivoa podzemnih voda u okviru etaa rudnika, naroito u delovima dubljeg poloaja ugljenog
sloja. Kako planirani razvoj rudnika ide u pravcu iskopa uglja sa sve veih dubina, uz istovremeno
pribliavanje reci Dunav, problem odvodnjavanja je sve vei.
Nagli napredak je postignut posle 2005. godine, kada je zapoeta izgradnja monitoring sistema
rudnika. U poslednje etri godine je izgraena osmatraka (pijezometarska) mrea i formirana baza
registrovanih podataka koja se stalno dopunjava. Podaci se analiziraju i interpretiraju na odgovarajui
nain, grafiki (karte, profili, dijagrami) i tekstualno (tabele). Ceo sistem podataka je geografski
koordinatno defnisan, to ga ini pogodnim za kompleksnu kompjutersku obradu.
OPIS HIDRODINAMIKOG MODEL LEITA DRMNO
Kao sastavni deo monitoring sistema rudnika izraen je konceptualni hidrogeoloki 3D model.
Model se sukcesivno dopunjuje podacima rezultata novih buenja, o geometriji rudnika (prate se promene
191
etaa u prostoru tokom vremena), nivoima podzemnih voda, kapacitetima bunara i drugim elementima
reima podzemnih voda. U toku 2008. godine je na osnovu ovog modela je izvrena reinterpretacija svih
raspoloivih podataka i, praktino ispoetka, izraen hidrodinamiki model leita uglja.
Ovim je zaokruena tehnoloka ema praenja, upravljanja i planiranja odvodnjavanja podzemnih
voda povrinskog kopa uglja "Drmno". Zamiljeno je da hidrodinamiki model leita "Drmno" ima
iroku primenu, od praenja tekueg rada rudnika, do varijantne analize rezultata odvodnjavanja u
prognozi eksploatacije uglja. Namera je da se kroz ovaj model uvede princip optimizacije rada sistema za
odvodnjavanje kako u tekuoj proizvodnji, tako i u planiranju daljeg razvoja kopa.
ematizacija, dimenzije, filtracione karakteristike
Model se sastoji od pet ematizovanih slojeva, posmatrano u vertikalnom profilu, sa vie tipova
graninih uslova promenljivih po prostoru i vremenu. Svaki od ovih slojeva odgovara odreenom realnom
sloju ili slojevima, izdvojenom na osnovu poznavanja terena i rezultata sprovedenih analiza. Posmatrano
od povrine terena slojevi modela i terena su, slika 3:
prvi vodonosni sloj - povlatni aluvijalni i lesni sedimenti (koeficijent filtracije, K = 1x10-9
3x10-5 m/s),
drugi vodonosni sloj - preteno ljunkoviti vodonosni sloj (K = 2x10-4 4x10-3 m/s),
trei vodonosni sloj - peskoviti i glinoviti sloj u povlati drugog ugljenog sloja, koji bono
(istono) prelazi u povlatni peskoviti sloj treeg ugljenog sloja (K = 3x10 -6 5x10-5 m/s), slika
2,
etvrti, kombinovani izolatorsko vodonosni sloj - drugi ugljeni sloj (izolator), koji bono
(istono) prelazi u povlatni peskoviti sloj treeg ugljenog sloja,
peti, vodonosni sloj peskoviti i prainasti sloj koji lei u povlati treeg ugljenog sloja. U
zapadnom delu terena on lei preko treeg ugljenog sloja (K = 1x10-6 5x10-5 m/s),
Slika 3: Profil preko kopa sa prikazom ematizovanih slojeva

Osnovne dimenzije matrice modela, kojom je obuhvaen izuavani teren su 6400 m x 6400 m, to
ini 40.96km2. Diskretizacija strujnog polja u planu je sa osnovnom poetnom veliinom polja 16 m x 16
m.
192
Granini uslovi
Granini uslovi modela su spoljanji, definisani prostiranjem ugljene serije, ili usvojeni kao
ematizovane hidrodinamike konture, ili su unutranji, odreeni konturama iskopa uglja i unutranjeg
odlagalita.
Konture sa zadatim pijezometarskim nivoom - povrinski tokovi - Od veih otvorenih povrinskih
tokova, na terenu su zastupljeni reke Dunav i Mlava i naputeni rukavac Dunava (Dunavac), slika 1. U
niem delu terena, aluvijalnoj ravni Dunava, postoji kanalski drenani sistem, kojim se regulie reim
podzemnih voda u ovom podruju. Neophodnost ovog sistema je posledica postojanja i rada HE
erdap, ija je izgradnja izazvala formiranje akumulacije u ovom delu toka Dunava.
Konture iskopa - Unutranja kontura iskopa povlatnih jalovinskih naslaga kopa predstavlja
hidrodinamiku najznaajniju konturu PK Drmno. Viegodinjom eksplotacijom treeg ugljenog sloja,
uz rad bunarskog sistema odvodnjavanja, formirana je regionalna depresija podzemnih voda, ije najnie
kote odgovaraju upravo najniim kotama konture iskopa. Oceivanje dela podzemnih voda se odvija kroz
kosine iskopa, pri emu se one prikupljaju i odvode izvan kopa u reku Mlavu.
Granice rasprostranjenja porozne sredine - Za razliku od severne i zapadne granice modela, ije su
konture definisane preko otvorenih renih tokova, rasprostranjenje istone granice modela je prirodno
definisano konturom isklinjavanja pojedinih slojeva. Definisanje ovakve vrste granice je na osnovu
viegodinjih merenja na terenu. Treba naglasiti da je zapadna kontura modela ispod drugog ugljenog
sloja (slika 3), hidrauliki i fiziki odvojena od renog toka reke Mlave. Ova granica je ematizovana i
usvojena na osnovu rezultata analize terenskih podataka.
Drenani sistem bunari - Koncepcija odvodnjavanja rudnika povrinskog kopa "Drmno" zasnovana je
na radu drenanog sistema koji predstavlja kombinaciju aktivnog crpenja podzemnih voda i prikupljanja
oceenih voda u iskop. Obaranje nivoa podzemnih voda aktivnim crpenjem odvija se preko drenanih
bunara organizovanih u linije. Na modelu su kao ulazni podaci zadavani registrovani proticaji, dok su
izmereni nivoi iskorieni za verifikaciju u procesu etaloniranja modela.
Efektivna infiltracija - Efektivna infiltracija je suma od padavina, isparavanja sa nivoa podzemnih voda i
evapotranspiracija. Od velikog su znaaja dubina do nivoa podzemnih voda, stanje vlage, kao i litoloki
sastav akvifera. Na modelu je zadan ovaj parametar, u iznosu od oko 9% od prosenih viegodinjih
padavina.
REZULTATI I PROBLEMI KALIBRACIJE MODELA
Kalibracija modela raena je i za stacionarne i za nestacionarne uslove strujanja tako to su
menjani hidrogeoloki parametri i uporeivani sa izmerenim nivoom podzemnih voda i poznatim
proticajima. Stres period je jedan mesec. Poseban problem izrade hidrodinamikog modela povrinskog
kopa je promena geometrije slojeva u stujnom polju po vremenu.
Promena geometrije sloja morala je da se izvri na adekvatan nain, kao posledica eksploatacije
uglja i jalovine, sa strane napredovanja i poveavanje zapremine unutranjeg odlagalita sa druge strane
kopa. Takoe, posebna panja je posveena koeficijentu isticanja na etaama, gde se tokom kalibracije
modela konstantno vri uporeivanje nivoa podzemnih voda i koliini vode koja se ispumpa van kontura
kopa. Unutranje odlagalite je definisano geometrijom i koeficijentom filtracije razliitim od okolne
sredine. Samo unutranje odlagalite, ozirom na stepen istraenosti, definisano je kao homogeno u
filtracionom smislu.
Za potrebe uporeivanja izraunatih i izmerenih nivoa podzemnih voda korieno je 48
pijezometara, koji mere nivo u drugom i petom modelskom sloju, slika 4. Takoe, poseba problem tokom
193
kalibracije modela je zapadni deo, gde imamo veoma sloen reim podzemnih voda: u povlati 2. ugljenog
sloja imamo strujanje podzemnih voda sa slobodnim nivoom, a u podini strujanje pod pritiskom, dok u
zoni isklinjenja 2. ugljenog sloja nastaje jedinstvena izdan slika 5.
Veliina isticanje podzemnih voda u rudnik sa kosina radnih etaa je takoe dobijena kalibracijom
modela. Ove vrednosti, koje se menjaju tokom vremena, verifikovane su na osnovu posredno dobijenih
koliina sa terena, kao rezultat prorauna rada sistema za evakuaciju voda izvan konture rudnika. Na slici
5 je prikazan jedan odabrani vremenski presek kalibracije modela (mart 2010): pijezometarski nivoi u
treem i petom sloju, sa elementima bilansa podzemnih voda .
SLika 5: Sraunati nivo podzemnih voda za jedan stres period (mart 2010)
Slika 4: Korelacije sraunatog i izmerenog nivoa

podzemnih voda
194
PRAKTINA NAMENA MODELA

Ovakav model prvenstveno omoguava:
analizu stanja, efekata rada postojeeg sistema bunara, uticaj rudarskih radova na nivo i bilans
podzemnih voda,
kratkorone i dugorone prognoze efekata rada sistema bunara,
optimizaciju sistema za odvodnjavanje,
analizu urgentnih problema kao to su havarije, nestanak elektrine energije na sistemu
odvodnjavanja, promene dinamike rudarskih radova,
analizu i reavanje problema podzemnih voda u iroj okolini rudnika, izazvanih upravo
njegovim postojanjem i radom, interakcijom sa drugim korisnicima podzemnih voda na ovom
prostoru,
nauni razvoj
PLANIRANI RAZVOJ MODELA
Kao i kod svakog hidrodinamikog modela neophodno je stalno odravanje modela, odnosno,
valorizovanje svih podataka sa terena. Svaki novi podatak, da li je merenje nivoa podzemnih voda ili nova
buotina sa geolokim profilom, treba da nae mesto u hidrodinamikom modelu.
Da bi sam model dobijao na kvalitetu neophodno je stalno usavravanje i poboljavanje
monitoringa. Poboljanje monitoringa ima svoja dva osnovna pravca:
automatizacija merenja proticaja na bunarima i nivoa podzemnih voda na bunarima i
pijezometrima, gde bi se softverski filtrirali i pripremali podaci za unos u model, kao i
poguavanje osmatrake mree u zonama gde je nii stepen istraenosti,
razvijanje i usavravanje metodologije merenja doticaja voda u kop, kao vanog elementa
bilansa na osnovu koga moe da se proverava stepen pouzdanosti modela;
Zbog potrebe poveanja eksploatacije uglja na PK ,,Drmno'' sa 9106 t/god na 12106 t/god
neophodno je proirenje modela ka severu do reke Dunav. Proirivanjem rudnika, ali i pogoravanjem
hidrogeolokih karakteristika severno od sadanje konture, bie neophodno redefinisanje koncepta
odvodnjavanja, u emu modelske analize predstavljaju osnovu. Novim konceptom e morati da se
redefinie metodologija odvodnjavanja, u cilju obezbeivanja nesmetanog napretka rudarskih radova, ali i
njihove ekonomske opravdanosti. Razvoj ovog modela u irim granicama nego sada, imae primenu u
zatiti ivotne sredine u najirem smislu kako u periodu rada, a isto tako i po prestanku rada rudnika.
ZAKLJUAK
Posle mnogo pokuaja, tokom 2008. godine formiran je ovaj hidrodinamiki model povrinskog
kopa ,,Drmno''. Kvalitet ovog modela je kontinualno auriranje podataka sa istranog buenja, unoenje
podataka promena radnih etaa po vremenu, nivoa podzemnih voda, kapaciteta bunara i svih ostalih
elemenata reima podzemnih voda. Svi ovi elementi predstavljaju deo tehnoloke eme monitoringa,
upravljanja i planiranja odvodnjavanja povrinskog kopa ,,Drmno''. Hidrodinamiki model povrinskog
kopa ,,Drmno'' ima iroku primenu, od praenja tekuih radova na rudniku do varijantne analize
odovdnjavanja. Namera je da se uvede, koristei ovaj model, princip optimizacije odvodnjavanja, kako
tekue proizvodnje tako i planirane budue proizvodnje.
195
HIDROGEOLOKI MONITORING POVRINSKOG KOPA

UGLJA NA PRIMERU PK "DRMNO"
HYDROGEOLOGICAL MONITORING OF COAL STRIP MINE, PK
DRMNO CASE STUDY
Vladislav Marinkovi, Aleksandar Avramovi
"Georad", Drmno
APSTRAKT
Leite uglja "Drmno" zahvata povrinu od oko 60 km2 , a ukupno procenjene rezerve iznose oko 608106
tona. Ugljeni sloj, je prosene debljine oko 16 m, dubina do uglja se kree od 35 m, do oko 120 m. Eksploataciju
uglja oteava vodonosnost povlatnih sedimenata. Problem prisutnih podzemnih voda se reava sistemom nizova
bunara dok se provirne vode iz kosina etaa rudnika evakuiu sistemom plitkih kanala. Uvoenjem monitoringa
stvaraju se uslovi za efikasnije upravljanje i projektovanje sistema odvodnjavanja. Za potrebe praenja, prikaza i
analize ovodnjenosti rudnika formiran je i hidrogeoloki 3D model leita. Registrovani podaci se interpretiraju i
prikazuju u formi karata, profila i 3D prikaza, sa vremenskim intervalom od mesec dana.
Kljune rei: povrinski kop, monitoring, 3D hidrogeoloki model
ABSTRACT
Coal bed Drmno encompasses the area of 60 km2, and total reserves are estimated to 60810 6 tons. Coal
layer, with average thickness of 16 m, coal depth ranges from 35 m, up to 120 m. Coal exploitation is impeded by
water-bearing character of roof sediments. The problem of the present groundwater is dealt by the system of well
lines , while the water exiting from the slopes of mine floors is evacuated by the system of shallow channels.
Introduction of ground water monitorin acquire conditions for optimal maneging and planning of dewatering sistem.
For the purpose of monitoring, presentation and analysis of mine water content, a hydrogeological 3D mine model is
formed. Registered data are interpreted and presented in the form of maps, profiles and 3D presentations with time
interval of one month.
Key words: strip mine, monitoring, 3D hydrogeological model
UVOD
Znaaj kvalitetnog monitoringa u uslovima prisustva podzemnih voda u povrinskom kopu
rudnika je nesumnjiv. Bez odgovarajuih podataka, praktino je nemogue racionalno ostvariti i odravati
projektom zadane uslove nivoa podzemnih voda u radnim etaama rudnika. Bez podrke monitoringa,
projektovani sistem za odvodnjavanje podzemnih voda je nedovoljan ili predimenzioniran, a njegovo
funkcionisanje na udaru "ad hoc" reenja. Rudnik lignita "Drmno" nalazi se na desnoj strani reke Dunav,
izmeu Poarevake grede i naselja Klievac, pored sela Drmno, slika 1. Leite uglja zahvata povrinu
od oko 60 km2. Projektovana povrina kopa, zajedno sa radnom i jalovinskim etaama je oko 20 km2.
Ukupno procenjene rezerve iznose oko 608106 tona. Ugalj se eksploatie metodom povrinskog iskopa iz
tzv. treeg ugljenog sloja, koji se prostire i izvan definisanih kontura kopa.
196
Slika 1: Rudnik uglja "Drmno"

GEOLOKI PREGLED
Produktivna ugljena serija pripada gornjem pontu i obuhvata naslage od podine 3. ugljenog sloja
(posmatrano od povrine terena) pa navie, najee do podine kvartarnih naslaga. Sedimenti gornjeg
ponta lee konkordantno preko donjopontskih i panonskih sedimenata. Preko produktivne gornjopontske
serije lee sedimenti pleistocena i holocena.Eksploatisani 3. ugljeni sloj, koji je prosene debljine oko 16
m, sa povrine terena na istoku leita, relativno ravnomerno tone prema zapadu i severu, sa prosenim
nagibom od oko 60. Dubina do uglja je od 35 m, u krajnjoj istonoj taki fronta napredovanja, do oko 120
m, u zapadnoj taki fronta. Lokalno su debljine uglja manje ili vee od prosene, sve do 30 do 40 m.
Povlatne sedimente u konturi kopa predstavlja serija sitnozrnih i prainastih peskova, iznad kojih se
diskordantno nalaze ljunkovi, peskovi i gline. Preko ovih sedimenata se u srednjem, junom i istonom
delu rudnika nalazi les, slika 2.
197
Slika 2: a) Pregledna geoloka karta leita uglja "Drmno", b) A A, ematizovani litoloki profil
preko leita, c) ematizovani litostratigrafski stub leita "Drmno"
EKPLOATACIJA UGLJA
Sa eksploatacijom uglja u Kostolakom bazenu, kome pripada i rudnik "Drmno", zapoeto je jo
1870. godine. Jamska eskploatacije je trajala sve do 1973. godine, kada je zapoeta povrinska
eksploatacija na kopu "Klenovnik", a na kopu "irikovac" 1976. godine.
Povrinski kop (PK) "Drmno" je otvoren krajem 1987. godine. Ovaj rudnik snabdeva ugljem
termoelektranu "Kostolac B", ukupne snage 695 MW, koja je putena rad 1988. godine. Do kraja 2009.
godine je iskopano 97,3 miliona tona uglja. Prosena godinja proizvodnja u ovom periodu iznosila je 4,2
miliona tona uglja. Pri tome je maksimalna godinja proizvodnja ostvarena 2009. godine (8.339.474 t).
Dananja glavna kontura fronta napredovanja rudnika, u duini od 2,5 km, prua se pravcem istok
zapad, sa smerom irenja rudnika prema severu, slika 3, sa kapacitetom od 9106 tona u 2009. godini.
PROBLEM PODZEMNIH VODA I SISTEM ZA ODVODNJAVANJE
Eksploataciju uglja oteava vodonosnost povlatnih sedimenata. Blizina reka Dunava i Mlave
znaajno utiu na veliinu priliva podzemnih voda u radnu konturu kopa.
Dodatni problem predstavlja karakter stratifikacije slojeva iznad eksploatisanog ugljenog sloja: pri
povrini terena se nalaze ljunkovi, koji obezbeuju znaajnu filtraciju podzemnih voda iz pravaca reka,
dok se ispod njih nalaze preteno sitnozrni i prainasti peskovi, debljine i preko 100 m. Ovi peskovi,
sitnozrni do prainasti, sadre velike koliine vode (ukupna poroznost oko 40%) i imaju osobinu da se
teko oceuju.
Neki od istaknutih problema, koji su prisutni u odvodnjavanju ovog rudnika, su:
manuelno upravljanje radom dela bunara,
drastino opadanje izdanosti bunara u relativno kratkom roku, uz istovremeno
teko ostvarivo postizanje zadatih kriterijuma odravanja nivoa podzemnih voda u okviru etaa
rudnika, naroito u delovima dubljeg poloaja ugljenog sloja,
nedovoljno angaovanje u izradi prognoza rada sistema u narednom periodu.
198
Koeficijent ovodnjenosti leita iznosio je 2009. godine 3.1 m3/t, to ga svrstava u jako ovodnjena
leita. Treba imati u vidu da e se u narednom periodu koeficijent ovodnjenosti poveavati, obzirom na
injenicu da je razvoj kopa planiran u pravcu Dunava i u uslovima eksploatacije sve vee dubine.
Odbrana od podzemnih voda, odnosno obezbeenje radnih uslova, kao i stabilnosti kosina etaa,
realizuje se radom bunara, postavljenih du vie drenanih linija. U sistemu odvodnjavanja postoji vie od
260 bunara, slika 3, od kojih je veliki broj u neprekidnom radu.
Slika 3: Sistem za odvodnjavanje podzemnih voda leita uglja "Drmno": linije bunara i glavne
linije potisnih cevovoda, stanje mart 2010
Procenat iskorienosti drenanog sistema bunara u 2009. godini je bio oko 80%, a izdanost
bunara bila je u intervalu od 0.25 do 15 l/s. Godinja koliina podzemnih voda koja se ispumpava
sistemom drenanih bunara iznosila je oko 3x107 m3 (ili oko 750 l/s).
Glavne posledice nedovoljne iskorienosti sistema za odvodnjavanje, bile su:
visoki nivoi podzemnih voda, iznad zadatih kriterijuma u zadatim zonama,
nedovoljan tempo snienja nivoa podzemnih voda i
formiranje izdani u telu unutranjeg odlagalita.
Osim toga, nedostatak kvalitetnog monitoringa podzemnih voda je, sa jedne strane, onemoguio
neophodno praenje i upravljanje sistema za odvodnjavanje, a sa druge strane, omoguio pojavu i
intenziviranje pomenutih, a i drugih problema, vezanih za podzemne vode.
199
Pored sistema za odvodnjavanje podzemnih voda, u rudniku postoji i sistem za odvodnjavanje

povrinskih voda, koji se sastoji od obodnih etanih kanala i sabirnih jama, iz kojih se voda cevovodom
prebacuje u reku Mlavu i Dunav.
HIDROGEOLOKI MONITORING RUDNIKA "DRMNO"
Nagli napredak je postignut posle 2005. godine, kada je izraena projektna dokumentacija [1], na
osnovu koje je zapoeta izgradnja monitoring sistema rudnika. U poslednjih pet godine je formirana
osmatraka (pijezometarska) mrea u zoni celokupnog leita uglja, slika 4.
Reim rada bunara, nivoi i elementi bilansa podzemnih voda se sistematski registruju, jednom
nedeljno. Belee se vodostaji reka, a na novoj stanici u Drmnu se svakodnevno mere padavine. Redovno
se geodetski snimaju etae fronta napredovanja kopa. Pored toga, na mesenom nivou se vri
kvantifikacija i analiza voda, odvedenih iz konture kopa, sistemom za odvodnjavanje povrinskih voda.
Postojea sluba osmatranja je reorganizovana: pored grupe terenskih meraa i dispeara koji
automatski prate deo bunara, osnovana je i grupa za kabinetsku obradu podataka, sa neophodnim
raunarima i odgovarajuim softverom.
Formirana je baza registrovanih podataka koja se stalno dopunjava. Podaci se analiziraju i
interpretiraju na odgovarajui nain, grafiki (karte, profili, dijagrami) i tekstualno (tabele). Ceo sistem
podataka je geografski koordinatno defnisan, to ga ini pogodnim za kompleksnu kompjutersku obradu.
Slika 4: Osmatraki objekti monitoring sistema podzemnih voda leita "Drmno"
200
PRIKAZ REZULTATA MERENJA NA TERENU HIDROGEOLOKI MODEL LEITA

Za potrebe praenja, prikaza i analize ovodnjenosti rudnika formiran je hidrogeoloki 3D model
leita, slika 5. Prethodno je izvrena detaljna analiza opisa preko 200 litolokih stubova, praenih
odgovarajuim analizama granulometrijskog sastava (proseno oko 15 po buotini). U iterativnom
postupku, poetnih preko 800 razliitih opisa litolokih jedinica je svedeno na 14 standardizovanih opisa.
U sledeem koraku je izvrena hidrogeoloka ematizacija litolokih lanova i usvojen je reprezentativni
hidrogeoloki litostratigrafski stub, u kome se nalazi 10 ematizovanih slojeva (slika 2). Na osnovu toga je
izvrena ematizacija litolokih lanova leita i njihovo prostorno povezivanje u slojeve, sa
odgovarajuom hidrogeolokom funkcijom.
Slika 5: 3D hidrogeoloki model leita i rudnika uglja "Drmno"

Model se sukcesivno dopunjuje podacima rezultata novih buenja, o geometriji etaa rudnika
(kako se pomera front napredovanja), nivoima podzemnih voda, kapacitetima bunara i drugim elementima
reima podzemnih voda. Registrovani podaci se interpretiraju i prikazuju u formi karata, profila,
dijagrama i 3D prikaza, sa vremenskim intervalom od mesec dana, slike 4, 6 i 7.
201
100
90
80
head (mps)
70
60
Top
50
Coal top
40
8.01.2008
30
15.01.2008
22.01.2008
20
31.01.2008
PLC-IX-14
PLC-IX-13
PLC-IX-12
PLC-IX-11
PLC-IX-9
PLC-IX-10
LC-IX-9
NO-245
PLC-IX-8
LC-IX-8
PLC-IX-7
LC-IX-7
PLC-IX-6
P-17/05
LC-IX-6
ND-235
PLC-IX-5
LC-IX-5
PLC-IX-4
LC-IX-4
PLC-IX-3
M-232
LC-IX-3
PLC-IX-2
LC-IX-2
PLC-IX-1
LC-IX-1
10
head (mps)
140
120
8.01.2008
100
15.01.2008
80
22.01.2008
60
31.01.2008
40
Top
20
Coal top
OD-170
P-23
Oj
- 190
P-22/05/1
SLC-X-10
PLC-X-10
ND-235
LC-IX-5
PLC-IX-5
Mine
Slika 6: Poloaj nivoa podzemnih voda du dva odabrana profila: a) A-A, profil du linije bunara
LC-IX, b) B-B, profil upravno na liniju bunara LC-IX
SLB-V-20
60.00
12.00
50.00
10.00
40.00
8.00
30.00
6.00
20.00
4.00
10.00
Q(lit/s)
H(mps)
Rp-7 = 240 m
2.00
H(mps)
H(mps) p-7
Q(lit/s)
0.00
29.11.2006
0.00
9.3.2007
17.6.2007
25.9.2007
3.1.2008
12.4.2008
Slik
a 7: Dijagram izdanosti i oscilacija nivoa podzemnih voda bunara drenane linije: bunar LB-V-20
i pijezometar P-7
date
Ovakav koncept prikupljanja i prikaza stanja ovodnjenosti rudnika ima nekoliko prednosti:
1) stalan uvid u realno stanje podzemnih voda u rudniku, ime se omoguava uporeenje sa
projektantskim zahtevima,
2) u sluaju potrebe, mogue je urgentno intervenisati na postojeem sistemu za odvodnjavanje,
3) mogue je analizirati postojei sistem i vriti korekcije u pravcu njegove racionalizacije i optimizacije.
Postojei monitoring sistem je dopunjen sa odgovarajuim hidrodinamikim modelom, ime je
zaokruena tehnoloka ema praenja, upravljanja i planiranja odvodnjavanja podzemnih voda
povrinskog kopa uglja "Drmno" [2, 3]. Zamiljeno je da hidrodinamiki model leita "Drmno" ima
iroku primenu. Ovaj model se koristi za simulaciju strujanja podzemnih voda leita i kvantifikaciju
elemenata reima podzemnih voda. Osim toga, njegova primena je nezaobilazna u analizi prognoze rada
rudnika. Namera je da se kroz ovaj model uvede princip optimizacije rada sistema za odvodnjavanje kako
u tekuoj proizvodnji, tako i u planiranju daljeg razvoja kopa.
202
ZAKLJUAK
Nedostatak kvalitetnog monitoringa reima podzemnih voda u prethodnom periodu, objektivno je
onemoguavao racionalno projektovanje sistema za odvodnjavanje povrinskog kopa rudnika uglja
"Drmno". Rezultat toga je bio mali procenat iskorienosti izgraenih bunara (ispod 50%), nedovoljan
tempo obaranja nivoa podzemnih voda i nezadovoljavajui stepen ostvarivanja projektima traenih uslova
nivoa podzemnih voda u radnim etaama. Sve ovo je inilo odvodnjavanje rudnika dosta neracionalnim.
Situacija se znaajno promenila od 2005. godine. Na osnovu izraene projektne dokumentacije,
formiran je savremeni monitoring sistem i reorganizovana postojea sluba osmatranja, u skladu sa
postojeim tehnoekonomskim mogunostima. Uvedeno je sistematsko i stalno praenje elemenata reima
podzemnih voda leita, kao i rada objekata sistema za odvodnjavanje. Osnovana je baza registrovanih i
interpretiranih podataka. Formiran je hidrogeoloki model leita, kao osnova za prikaz merenih podataka
i kao podloga za hidrodinamiki model, koji je takoe u slubi monitoringa.
Ovakav koncept monitoringa ovodnjenosti rudnika ima nekoliko sledeih karakteristika:
1) stalan uvid u realno stanje podzemnih voda u rudniku, ime se omoguava uporeenje sa
projektantskim zahtevima,
2) u sluaju potrebe, mogue je urgentno intervenisati na postojeem sistemu za odvodnjavanje,
3) mogue je analizirati postojei sistem i vriti korekcije u pravcu njegove racionalizacije i optimizacije.
Hidrodinamiki model, koji je izraen na osnovu hidrogeolokog modela i koji koristi rezultate
monitoringa, ima nezamenljivu ulogu, kako u praenju tekue eksploatacije rudnika, tako i za izradu
projetne dokumentacije daljeg razvoja rudnika.
LITERATURA
[1] Blei N., Lokin P., Pui M., Lili N., Stankovi R.: "Projekat geolokih istraivanja leita uglja
"Drmno", Rudarsko geoloki fakultet, Beograd, Srbija, 2005.
[2] Pui M.: "Studija matematikog modela izdani PK Drmno, kao podloga za izradu projektne
dokumentacije odvodnjavanja severozapadne otkopne zone fronta rudarskih radova do granice od 6.5
miliona tona godinje", Rudarsko geoloki fakultet, Beograd, Srbija, 2007.
[3] Pui M., Milivojevi M.: "Hydrodynamic Groundwater Analysis of the "Drmno" Strip Mine
Dewatering Project Basis (Case Study Of Drainage Lice LC-10)", Regional IWA Conference On
Groundwater Management In The Danube River Basin And Other Large River Basins, Proceedings,
p.451-458, , Belgrade, Serbia, 7-9 June 2007.
203
MERE ZATITE PRI ODLAGANJU PEPELA U OTKOPANI

PROSTOR POVRINSKOG KOPA
PROTECTION MEASURES DURING ASH DISPOSAL AT THE
EXPLOITED AREA OF OPEN PIT MINE
Miljana oli Zekonja, Emilija Boti Raievi, Dragan Draovi
Rudarski institut d.o.o, Beograd
Rezime:
Pepeo je glavni nus produkt procesa sagorevanja uglja. Koliina proizvedenog pepela zavisi od kvaliteta
sagorelog uglja odnosno to je ugalj kvalitetniji to je koliina pepela manja.
Pri masovnom sagorevanju uglja, u procesu proizvodnje elektrine i toplotne energije koliina dobijenog pepela
kree se od nekoliko desetina hiljada do nekoliko miliona tona godinje u zavisnosti od kvaliteta uglja i kapaciteta
postrojenja u kome se sagoreva.
Odlaganje i skladitenje ovako nastalog pepela, na ekoloki prihvatljiv nain i u skladu sa domaom i EU
zakonskom regulativom, predstavlja ozbiljan problem.
U cilju smanjenja negativnog uticaja na okolinu najbolje je za odlaganje pepela, tamo gde je to mogue,
koristititi ve degradirano zemljite, kao na primer depresije koje su ostale posle eksploatacije mineralnih sirovina
povrinskom eksploatacijom istih. Za ekoloki bezbedno korienje ovog prostora potrebno je preduzeti niz mera
koje e biti opisane u ovom radu.
Kljune rei: odlaganje pepela, ivotna sredina, propisi
Abstract:
Ash is a main by-product of coal combustion process. Generated ash amounts depends of quality of
combustion coal, namely coal of higher quality produce littlest ash amount. During the massive coal combustion
within the process of production of electricity and thermal energy generated amounts of ash is in range from couple
of tenth thousand to several millions of tons per year depending on coal quality and capacity of the facility. Ash
disposal and storage in ecological acceptable manner and in accordance with domestic and EU regulations represent
serious problem. In order to mitigate adverse impacts on environment the best solution for ash disposal, where is
possible, is utilization of already degraded terrain such as depressions remain after ore exploitation at open pits. For
ecological safely utilization of such terrain, series of measures should be undertake. In this paper a brief overview is
given on these protection measures.
Key words: ash disposal, environment, regulations
UVOD
U procesu proizvodnje elektrine energije u termoenergetskim objektima termoelektranama,
koje kao osnovno gorivo koriste ugalj, kao nuz proizvod (ostatak sagorevanja) nastaje pepeo.Koliina
proizvedenog pepela zavisi kako od vrste uglja koji se sagoreva (kameni, mrki ili lignit) tako i od
instalisane snage termoenergetskog objekta.
Dobijeni pepeo moe da se koristi kao sekundarna sirovina (u putogradnji, graevinskoj industriji
i dr.) ali i pored toga, znaajne koliine, naroito kod termoenergetskih objekata koji sagorevaju ugljeve
slabijeg kvaliteta (lignit u prvom redu), preostaju, koje treba odloiti na ekoloki prihvatljiv nain.
204
Odlaganje pepela se moe vriti na povrinu zemlje ili se moe koristiti prostor koji je nastao
eksploatacijom mineralnih sirovina, bilo povrinskom bilo podzemnom eksploatacijom. Kako se
termoenergetski objekti, uglavnom nalaze pored rudnika uglja, normalno je koristiti prostor koji je
preostao nakon eksploatacije uglja.
Termoenergetski objekti u Srbiji, nalaze se u neposrednoj blizini povrinsih kopova uglja, te je sa
tog stanovita celishodno koristititi prostor koji je zaostao nakon ekploatacije uglja na tim kopovima.
Prednost odlaganja pepela u eksploatisani prostor povrinskih kopova je, u prvom redu, to se koristi
prostor koji je ve degradiran usled otkopavanja uglja i koji ionako treba rekultivisati odnosno privesti
novoj nameni nakon zavretka eksploatacije.
Da bi taj prostor mogao da se koristi za odlaganje pepela potrebno ga je pripremiti i preduzeti sve
neophodne mere zatite da bi se uticaj tako odloenog pepela na ivotnu sredinu sveo na minimum.
ZAKONSKA REGULATIVA
Pepeo nastao sagorevanjem uglja tretira se kao otpadna materija koja se moe koristiti kao
sekundarna sirovina. Prema tome, odlaganje pepela treba vriti u skladu sa zakonskom regulativom koja
regulie nain odlaganja otpadnih materija.
Zakonska regulativa Republike Srbije
Osnovni zakon je Ustav Republike Srbije (Sl. Glasnik RS, br.83/06) kojim se utvruje pravo
graana na zdravu ivotnu sredinu, kao i dunost graana da tite i unapreuju ivotnu sredinu u skladu sa
Zakonom. lanom 87 utvrene su odredbe koje se odnose na prirodne resurse:Prirodna bogatstva, dobra
za koje je zakonom odreeno da su od opteg interesa i imovina koju koriste organi Republike Srbije u
dravnoj su imovini. Prirodna bogatstva koriste se pod uslovima i na nain predvien zakonom. Prema
lanu 97, Republika Srbija ureuje i obezbeuje: odrivi razvoj, sistem zatite i unapreenja ivotne
sredine, zatitu i unapreivanje biljnog i ivotinjskog sveta, proizvodnju, promet i prevoz otrovnih,
zapaljivih eksplozivnih, radioaktivnih i drugih opasnih materija.
Zakon o zatitit ivotne sredine (Sl. Glasnik RS, br.135/04 i 36/09) regulie naroito uspostavljanje
integralnog sistema zatite ivotne sredine kojim se obezbeuje uravnoteen odnos privrednog razvoja i
ivotne sredine u Republici.
Upravljanje otpadom regulisano je Zakonom o upravljanju otpadom (Sl. Glasnik RS, br.36/09)
kao i podzakonskim aktima ukljuujui one koji su ostali na snazi do donoenja odgovarajuih novih
akata. Ovim zakonom se ureuju vrste i klasifikacija otpada, planiranje upravljanja otpadom, subjekti
upravljanja otpadom, odgovornosti i obaveze u upravljanju otpadom, organizovanje upravljanja otpadom,
upravljanje posebnim tokovima otpada, uslovi i postupak izdavanja dozvola, prekogranino kretanje
otpada, izvetavanje o otpadu i baza podataka, finansiranje upravljanja otpadom, nadzor kao i druga
pitanja vezana za upravljanje otpadom.
Vrste otpada u smislu ovog zakona su: industrijski, komercijalni i komunalni otpad.
U zavisnosti od karakteristika koje utiu na zdravlje ljudi i ivotnu sredinu otpad moe biti: inertan,
neopasan i opasan.
Vlasnik otpada, odnosno operater, duan je da klasifikuje otpad na propisan nain. Klasifikacija
otpada, do donoenja novih propisa vri se prema Pravilniku o uslovima i nainu razvrstavanja, pakovanja
i uvanja sekundarnih sirovina (Sl. Glasnik RS, br.55/01).
U lanu 26 ovog zakona, izmeu ostalog propisano je da je operater duan da sakuplja otpad odvojeno u
skladu sa potrebom budueg tretmana. Pored toga, obaveza operatera je da obezbedi rekultivaciju
205
deponije posle njenog zatvaranja i vrenje strunog nadzora nad deponijom, odnosno lokacijom u periodu
od najmanje 30 godina, sa ciljem smanjenja rizika po zdravlje ljudi i ivotnu sredinu (lan 30, taka 6)
U lanu 42 ovog zakona propisano je da se odlaganje otpada na deponiji vri samo u sluaju ako
ne postoji drugo odgovarajue reenje. Pored toga, nije dozvoljeno ni zajedniko odlaganje opasnog
otpada sa drugim vrstama otpada na istoj lokaciji.
Pored napred navedene zakonske regulative potrebno je navesti i vaeu podzakonsku regulativu:
Pravilnik o obrascu Dokumenta o kretanju otpada i uputstvo za njegovo popunjavanje (Sl. Glasnik RS,
br.72/09), Pravilnik o obrascu Dokumenta o kretanju opasnog otpada i uputstvo za njegovo popunjavanje
(Sl. Glasnik RS, br.72/09), Pravilnik o obrascu zahteva za izdavanje dozvole za skladitenje, tretmani
odlaganje otpada (Sl. Glasnik RS, br.72/09), Pravilnik o kriterijumima za odreivanje lokacije i ureenje
deponije otpadnih materijala (Sl. Glasnik RS, br.54/92) i Pravilnik o nainu postupanja sa otpacima koji
imaju svojstva opasnih materija (Sl. Glasnik RS, br.12/95).
Zakonska regulativa Evropske Unije
Politika upravljanja otpadom u EU definisana je rezolucijom Vea Evrope o tematskoj strategiji
upravljanja otpadom, koja se zasniva na okvirnoj Direktivi o otpadu, (75/442/ES), novoj direktivi o otpadu
(2008/98/ES) i ostalim propisima o upravljanju otpadom.
Ciljevi politike upravljanja otpadom EU su:
Smanjivanje stepena rasta novih koliina otpada u odnosu na stepen rasta drutvenog proizvoda i
postizanje znaajnog sveukupnog smanjenja zapremine nastalog otpada
Ponovno uvoenje nastalog otpada u ekonomski ciklus recikliranjem, kompostiranjem i drugim
metodama
Bezbedno konano odlaganje otpada i
Tretman otpada to je vie mogue blizu mesta nastajanja.
Cilj Okvirne direktive o otpadu (75/442/ES) je uspostavljanje sistema za koordinisano upravljanje

otpadom u EU a u cilju ogranienja stvaranja otpada. Ovom Direktivom je izmeu ostalog uveden
jedinstven sistem klasifikacije otpada u zemljama EU (evropski katalog otpada). Direktiva Saveta
2008/98/ES zamenjuje i dopunjuje Okvirnu direktivu 75/442/EES i Direktivu 2006/12/ES. Ovom
direktivom se uspostavlja legislativni okvir za postupanje sa otpadom, definiu kljuni koncepti kao to su
otpad, iskorienje/povraaj i odlaganje otpada, postavlja zahteve za upravljanje otpadom, obavezu
izdavanja dozvole ili registracije operacija za obavljanje upravljanje otpadom kao i obavezu izrade
planova upravljanja otpadom.
Sistem upravljanja, iskorienja i pravilnog odlaganja opasnog otpada propisan je Direktivom o
opasnom otpadu (91/689/EES) koja je dopunjena Direktivama 94/31/ES i 166/2006/ES.
Direktivom se utvruje lista opasnih otpada (94/904/EES), odreuje ko je odgovoran za izradu i
objavljivanje planova upravljanja opasnim otpadom, zabranjuje meanje razliitih kategorija opasnog
otpada odnosno, meanje opasnog i neopasnog otpada, nalae voenje evidencije i identifikacije opasnog
otpada i dr.
Sa aspekta odlaganja otpada odnosno pepela najznaajnija je direktiva o deponijama (99/31/ES)
Cilj ove direktive je da se uvoenjem strogih tehnikih zahteva redukuju negativni efekti deponovanja
otpada na okolinu, naroito na zemljite, podzemne i povrinske vode, kao i na zdravlje stanovnitva.
Direktivom se definiu razliite kategorije otpada:
Komunalni
206
Opasan
Neopasan i
Inertan,
kao i klase deponija kao mesta za odlaganje otpada na ili u zemlju i to:
Deponije za opasan otpad
Deponije za neopasan otpad
Deponije za inertan otpad
Direktiva sadri i niz kriterijuma za odreivanje mera zatite voda, zemljita i vazduha kroz
primenu sakupljanja i preiavanja procednih voda, postavljanja nepropusnih slojeva (prirodne i vetake
barijere) na dno deponije i dr.
UTICAJ ODLOENOG PEPELA NA IVOTNU SREDINU
Uticaj odloenog pepela na ivotnu sredinu zavisi u prvom redu od naina njegovog odlaganja
kao i od karakteristika samog pepela
Uticaj pripreme i odlaganja pepela na ivotnu sredinu
U principu postoje tri tehnoloka postupka za odlaganje pepela:
Priprema i odlaganje pepela u obliku retke hidromeavine
Priprema i odlaganje pepela u obliku guste hidromeavine
Priprema i odlaganje pepela ovlaenog sa vodom
Priprema i odlaganje pepela u obliku retke hidromeavine
Ovaj postupak se sastoji u tome to se pepeo mea sa vodom u odnosu 1:10 do 1:15 i hidraulikim
putem transportuje na deponiju pepela.
Postupak je bio masovno u primeni u prolom veku (sve nae termoelektrane koriste ovo
tehnoloko reenje za odlaganje pepela) ali se zbog znaajnog negativnog dejstva na ivotnu sredinu ovaj
postupak u novim termoenergetskim objektima ne primenjuje, dok se na starim postrojenjima vri zamena
istog sa ekoloki povoljnijim tehnolokim reenjima.
Glavni nedostaci ovog tehnolokog postupka su:
Negativan uticaj na kvalitet vazduha
Negativan uticaj na vode (podzemne i povrinske)
Negativan uticaj na zemljite
Zatita vazduha odnosno spreavanje rasejavanja pepela sa povrine deponije predviena je
dranjem velike povrine deponije pod vodom vodeno ogledalo. Meutim, zbog stabilnosti deponije,
voda mora da bude udaljena od nasipa deponije najmanje 20-30 m. Sa ovih suvih plaa deponije dolazi
do razvejavanja sitnih frakcija pepela u nepovoljnim meteorolokim uslovima (suni period i odreena
brzina vetra).
Merenja kvaliteta vazduha u blizini deponija pokazala su znaajna prekoraenja u odnosu na
dozvoljene vrednosti ukupnih talonih materija i suspendovanih estica.
Viak vode, koja se koristi za transport pepela, obino se putem preliva isputa u najblii
recipijent. Prelivne vode se odlikuju visokim sadrajem rastvorenih soli i tekih metala, te kao takve mogu
207
da utiu na pogoranje kvaliteta recipijenta.Kako deponije pepela uglavnom na dnu nisu obloene
nepropusnim materijalom, to jedan deo vode, koja je koriena za transport pepela, prolazi kroz deponiju
u podzemlje i na taj nain zagauje podzemne vode.
Pepeo odloen u obliku retke hidromeavine zauzima znaajnu povrinu zemljita, na koju se ova
suspenzija odlae, a pored toga zagaenje okolnog zemljita moe da bude i posledica razvejavanja sitnih
frakcija pepela.
Priprema i odlaganje pepela u obliku guste hidromeavine
Priprema i odlaganje pepela ovim tehnolokim postupkom, sastoji se u tome to se pepeo mea sa
vodom do sadraja vrstog u meavini od 50-70 %, i hidraulikim putem transportuje do mesta odlagalita
odnosno deponije.
Ovakva suspenzija, bilo u obliku guste hidromeavine ili paste nema svojstvo razvejavanja
odnosno u ovim uslovima ne dolazi do segregacije estica i taloenja krupnih frakcija pepela, te kao takva
nije podlona eolskoj eroziji (raznoenju sitnih frakcija pepela u nepovoljnim meteorolokim uslovima
suni period, odreena brzina vetra).
Prostor koji zauzima ovako pripremljeni pepeo u odnosu na pepeo transportovan retkom
hidromeavinom je znatno manji za istu koliinu pepela. Dno deponije, najee je obloeno nepropusnim
materijalom te se na taj nain spreava prodor vode u podzemlje odnosno zagaenje podzemnih voda.
Nevezana voda (voda preostala od transporta pepela i atmosferska voda) se drenanim sistemom
sakuplja i vraa ponovo u proces i koristi za pripremu hidromeavine.
Negativan uticaj na zemljite je znaajno manji, nego pri procesu sa retkom hidromeavinom,
kako zbog manje potrebnog prostora tako i zbog toga to ne dolazi do eolske erozije deponije.
Priprema i odlaganje pepela ovlaenog pepela sa vodom
Tehnoloki postupak pripreme pepela vlaenjem sa vodom sastoji se u tome to se pepeo vlai sa
vodom u koliini od 20-25% vode. Ovlaeni pepeo se mehanikim putem,zatvorenim tranim
transporterima ili pipe conveyor-ima transportuje do odlagalita-deponije pepela. Na deponiji se pepeo
graevinskim mainama rasprostire i sabija. Povrina na koju se odlae pepeo znaajno je manja u odnosu
na prethodna dva postupka odlaganja pepela.
Razvejavanje pepela usled eolske erozije je znaajno, naroito kod silikatnih pepela.
Uticaj karakteristika pepela na ivotnu sredinu
Po svom hemijskom sastavu pepeli su uglavnom sastoje od oksida silicijuma, aluminijuma,
kalcijuma, gvoa i magnezijuma. Pored toga u pepelu je prisutan i veliki broj tekih metala u mikro
koliinama (Pb, Zn, As, Ba, Sb, B i dr). Zbog prisustva tekih metala u rastvornom obliku, u prvom redu
arsena, pepeo se sve ee karakterie kao opasan otpad.
U zavisnosti od sadraja oksida silicijuma odnosno kalcijuma pepeli se dele na silikatne i kalcitne
pepele. Kalcitni pepeli koji sadre aktivni CaO, moglo bi se rei da su laki za zbrinjavanje jer zbog
reakcije sa CaO sa vodom i ugljendioksidom iz vazduha ovi pepeli su manje podloni razvejavanju usled
eolske erozije.
U svakom sluaju u zavisnosti od hemijskog sastava pepeli se klasifikuju kao opasan ili neopasan
otpad pa je samim tim njihovo zbrizavanje definisano ovom karakterizacijom. Naravno da pepeli koji su
okarakterisani kao neopasan otpad znatno manje negativno utiu na ivotnu sredinu.
208
ODLAGANJE PEPELA U OTKOPANI PROSTOR POVRINSKOG KOPA

Termoelektrane na ugalj pogotovu ako se koristi ugalj slabog kvaliteta lignit, najee su
locirane u blizini povrinskih kopova lignita. Prirodno je da se prostor koji ostaje nakon otkopavanja
lignita (degradirani prostor) koristi za odlaganje pepela nastalog sagorevanjem tog istog lignita. Na ovaj
nain se koristi ve degradirani prostor, pepeo se odlae u stvorenu depresiju, pa su i same bone povrine
kopa prirodna brana eventualnom razvejavanju pepela usled eolske erozije. Odlaganjem pepela na ovaj
nain poboljavaju se i pejzane karakteristike lokacije.
Za odlaganje pepela u eksploatisani prostor povrinskog kopa prednosti imaju tehnologije koje
koriste to je mogue manju koliinu vode u procesu pripreme i odlaganja pepela.
Naravno lokacija na koju e se odlagati pepeo mora biti pripremljena kako na nain koji e tititi
deponiju pepela od okruenja (u prvom redu od podzemnih i povrinskih voda) tako i od uticaja deponije
na okruenje.
Priprema lokacije za odlaganje pepela
Lokacija na kojoj e se odlagati pepeo, eksploatisani prostor povrinskog kopa, mora da se
zatititi od uticaja budue deponije od podzemnih i povrinskih voda.
Zatita deponije pepela od podzemnih voda
Zatita deponije od podzmnih voda vri se izradom objekata za odvodnjavanje i to:
Drenani tepih
Drenani kanali
Bunar kolektor
Drenani tepih ima funkciju kolektora sprovodnika podzemnih voda izdreniranih iz podloge
deponije. Drenani tepih se postavlja ispod vodonepropusne podloge (folije) koja se postavlja ispod
odloenog pepela da bi se spreio prodor zagaenih procednih voda sa deponije u podzemlje. Drenani
tepih se oblae geotekstilom i zapunjava lomljenim kamenom. U tepih se ugrauju perforirane drenane
cevi. Ispod drenanog tepiha za potrebe nivelisanja podloge, ostavlja se sloj prirodne meavine renog
peska odreene debljine. Prikupljena drenana voda iz drenanog tepiha odvodi se u bunar kolektor.
Pored toga za dreniranje podloge budue deponije izrauju se i drenani kanali u koje se
postavljaju perforirane drenane cevi. Kanali se oblau geotekstilom a zatim se postavljaju drenane cevi
oko kojih postoji filter od kamena. Drenani kanali prate pad deponije i zavravaju se u drenanom tepihu.
Zatita deponije od povrinskih voda
Za potrebe zatite deponije od povrinskih voda izrauju se:
Obodni kanali
Etani kanali
Obodni kanali se izrauju radi prikupljanja i odvoenja povrinskih voda sa slivnih podruja oko
deponije dok se etani kanali izrauju na etai povrinskog kopa.
Na slici 1 data je zatita deponije na PK irikovac od podzemnih i povrinskih voda.
209
120
140
13
0
155
150
159.2
156.9
16
0
155.4
159.5
140.7
142.5
145
159.7
140
14
151.6
138.3
15
138.6
150.0
149.9
146.9
146.15
134.8
135
136.0
138.77
130
137.45
137.4
139.91
130.90
130.30
120
120.7
121.50
121.8
124.20
119.9
133.29
121.0
119.63
120.40
121.47
120.51 120.7
131.33
120.9
123.60 124.1
129.00
120.90
120.50
110.9
108.3
101.6
101.6
122.5
123.2
109.40
109.4
96.8
96.14
72.72 71.3
76.50
74.80
74.8
102.30
104.20
104.2
114.20
102.50
91.70
91.7
93.10
96.90
76.0
90.40
68.7
95.30
36.8
90.20
46.5
89.50
78.30
79.5
71.03
74.11
77.30
54.1
52.90
65.57
63.82
55.04
55.0
54.6
57.35
57.3
58.2
56.0
56.72
D1
3
57.7
58.81
74.00
73.61
74.42
72.26
75.55
73.6
73.9
74.4
71.5
67.30
68.26
68.3
79.7
75.1
75.9
74.24
80.0
73.73
73.7
73.70
73.7
72.4
70.16
64.29
71.8
,46
173
72.44
72.4
71.62
71.6
76.9
77.53
77.5
71.1571.5
74.25
74.2
76.94
76.9
78.7
78.68
79.1
80.6
79.9
78.29
78.3
82.6
87.00
87.0
86.6
83.5
82.5
112.3
97.7
81.5
92.1
80.7
79.2
76.3
87.1
86.5
88.6
88.0
82.3
84.4
91.1
84.6
86.0
88.8
89.9
91.6
87.3
91.2
91.0
93.3
86.0
96.5
122.8
123.4
94.2
108.7
119.4
119.1
118.0
91.7
104.6
130.3
119.7
106.8
108.6
123.1
121.5
108.0
114.6
122.6
124.2
107.0
104.0
91.7
94.4
124.5
120.0
117.0
92.1
120.7
90.6
90.0
129.7
122.3
118.2
95.1
93.4
89.4
83.3
128.3
120.8
113.0
118.4
91.8
102.6
84.4
86.4
122.9
105.0
86.6
90.9
91.0
94.2
122.3
122.1
120.0
113.1
114.2
106.4
121.9
96.1
88.0
85.1
87.9
89.7
90.5
109.6
111.3
119.3
113.0
111.6
119.0
109.4
101.9
91.7
122.1
113.1
105.1
115.7
110.2
104.1
102.1
90.8
103.7
101.3
104.4
95.1
90.1
90.2
119.0
102.6
100.1
84.9
84.8
91.7
86.1
87.3
86.7
89.2
121.2
120.5
112.7
117.2
94.7
83.7
81.3
88.8
82.2
115.9
112.1
106.9
109.8
118.6
105.0
84.1
85.9
89.6
115.4
90.9
82.4
82.1
84.3
86.4
89.5
88.0
110.7
100.8
108.8
91.7
89.7
88.7
84.2
86.1
82.2
86.6
84.0
81.0
82.5
83.5
84.9
89.2
88.7
86.2
84.5
77.8
81.5
85.7
120.1
101.2
85.9
92.6
75.8
85.3
87.9
88.8
117.5
111.1
90.3
87.9
91.3
83.8
94.0
112.6
106.0
100.6
101.1
89.3
93.3
82.1
79.0
88.6
93.3
116.5
118.6
111.4
109.5
118.7
97.6
91.1
110.3
119.5
113.7
112.5
112.5
117.5
108.5
112.1
88.6
112.2
119.8
111.9
108.0
101.8
101.5
88.0
113.9
111.7
119.7
112.4
103.3
106.9
87.9
107.8
110.6
111.5
107.7
108.3
90.8
93.5
87.5
79.3
83.3
113.4
95.3
107.5
111.0
114.6
89.1
97.8
98.3
105.0
93.8
82.9
110.3
114.3
115.1
108.6
116.9
113.2
91.0
86.9
86.3
86.1
109.7
88.8
91.2
117.5
111.0
110.8
92.1
97.2
98.3
84.2
112.6
95.5
105.7
114.9
112.0
110.6
111.2
89.9
87.3
76.1
79.9
92.7
113.9
105.1
118.3
K-1
107.1
105.3
90.3
75.3
115.9
115.5
90.3
92.0
90.0
90.0
100.2
102.2
95.6
104.8
97.0
75.4
90.7
100.3
103.4
103.1
96.7
83.7
99.6
104.1
89.2
88.1
92.7
95.6
103.9
101.9
90
97.2
89.0
95.3
104.1
95.3
85.6
87.0
95.51
101.6
103.4
87.5
86.1
86.2
88.5
96.0
93.0
118.4
85.5
91.1
94.50
94.5
105.5
105.7
90.0
93.9
83.9
83.2
72.8
87.4
88.5
90.9
95.45
99.2
103.0
104.2
96.9
83.1
82.8
86.1
72.6
80.9
87.5
88.4
93.30
93.34
94.2
98.4
99.1
106.3
93.3
75.9
83.7
82.5
85.9
90.1
94.80
85.4
87,88
85.3
85.7
88.07
91.0
91.17
91.47
100.8
87.2
92.5
85.0
89.4
87.92
91.38
91.4
93.00
94.7
103.1
92.3
90.4
86.3
86.8
95.3
100.4
90.1
88.4
87.2
85.81
85.68
102.5
86.4
86.2
85.0
86.45
91.28
91.85
91.82
94.60
86.11
90.1
89.79
94.5
85.3
82.2
85.13
85.17
87.6
91.21
90.95
91.34
91.4
95.0
93.81
92.9
97.6
86.8
84.8
88.6
88.8
91.14
91.14
91.31
91.30
91.14 91.8
92.42
83.4
85.7
90.96
91.08
90.96
92.03
86.4
94.27
94.3
86.2
84.5
86.0
89.6
89.0
83.2
75.9
80.6
94.50
94.5
98.7
95.0
82.4
81.2
86.1
199,7
1
93.1
91.5
93.60
92.35
92.69
91.16
90.98
91.85
91.4 91.30
91.47
89.9
93.14
93.30
93.3
93.00 93.0
95.7
89.69
89.7
91.25
91.0
91.26
91.4
90.8 89.64
90.92
91.00
100.5
98.81
99.1
91.1
91.65
90.4
88.0
85.8
101.55
101.6
90.82
90.9
91.19
99.74
91.35
99.0
92.00
92.66
87.9
86.5
84.7
83.4
86.3
85.5
101.17
101.1
100.70
100.6
99.9
98.51
71.8
93.90
96.06
94.3
97.3397.0
90.8
92.0
77.4
85.7
83.0
96.49
98.76
83.62
93.6
95.5
97.6
96.97
98.7
101.7
91.55
91.70
91.77
84.6
91.10
92.3
99.8
101.5
98.5
90.2
91.8
91.7
86.3
84.0
89.8
94.10
96.3
97.36
99.0
100.5
101.42
73.5
76.5
75.2
88.00
90.50
90.0
91.5
101.88
92.60
81.92
74.4
90.2
90.56
94.10
101.2
85.3
85.3
80.3
85.7
91.3
82.2
78.1
82.5
80.8
100.2
98.62
74.1
72.6
75.2
82.09
87.80
83.5
92.3
100.1
97.24
99.4
98.8
97.01
97.0
96.5
93.37
82.35
86.2
88.2
90.32
91.0
100.2
96.2
90.7
91.80
91.8
88.1
78.8
85.2
81.7
81.4
83.2
78.3
90.090.00
89.8
89.35
94.30 94.9
100.4
99.98
96.7
90.2
91.40
90
77.9
77.3
95.6
95.62
92.3
92.4
92.00
87.90
88.8 88.96
90.8
92.2
98.4
98.26
73.8
85.50
85.9
86.3
95.2
95.20
101.9
84.2
78.9
90.7
84.0 89.5
87.1
98.0
97.91
98.2
87.65
88.2
87.70
91.5 91.17
92.13
96.68
97.01
97.79
97.6
108.6
73.4
87.0
86.30
84.50
78.7
76.0
85.5
85
80.2
89.6
84.2
80.2
77.1
78.0
85.6
84.10
89.9
88.6
93.02
93.3
97.72
73.4
82.23
87.1
87.4
88.41
87.6
88.3
93.8
93.5
93.0
96.67
90.2
90.40
89.4
88.10
83.4
81.80
80.90
87.5
84.8
85.5
85.5
83.6
83.8
85.60
82.00
81.4
85.6
83.40
76.6
82.2
83.1
81.0
79.10
85
82.10
84.2
93.27 93.6
92.96
82.8
85.10
87.0
2
89.10 88.7
87.00
87.00
95.29
87.9
85.70
80.1
74.6
76.4
85.3
82.3
72.7
75.4
94.80
91.1
79.5
79.60
96.1
96.13
95.195.56
93.2
92.90
91.9
78.30
80.10
78.6
92.34
91.50
86.71
86.6
88.53
86.0
86.40
88.6
88.60
88.40
71.8
81.79
82.80
72.2
88.2
85.20
88.2 88.00
88.30
96.22
78.3
90.60
83.9
88.30
90
92.47
92.12
85.20
86.20 88.0
83.80
87.10
86.987.10
92.9
91.32
90.1
89.8
84.8
74.50
78.0
83.30
90.289.94
91.09
85.7
85.40
88.50
84.5
87.71
86.3
86.50
83.9
86.10
83.6
83.00
83.5
85
86.00
85.9
91.3
89.74
89.5
82.7
74.50
71.40
88.20
89.9
86.82
76.70
76.70
76.70
79.9
83.3
88.80
88.7
86.70
87.5
75.781.70
80
77.4
77.7
84.0
80.7
73.8
71.50
79.3
74.20
80.9
82.3
82.10
80.10
79.90 79.1
75.0
74.6
84.3
85.7
81.2
83.2
77.5
74.64
80
82.8
82.3
68.8
78.0
73.3
74.6
83.2
85.3
200
81.1
72.0
76.20
78.4
80.00
87.3
87.74
85.9
89.1
82.70
73.0
86.49
86.4
89.00
82.50
85.50
84.90
82.4
82.00
80.9
74.4
72.20
75.9
75.00
74.1
85.6
89.0
88.7
80.3
76.4
77.40
75.22
74.9
74.13
73.0
72.0
83.8
80.7
80.4
81.0
75.7
72.54
75.0
74.57
81.7
81.4
79.8
81.3
72.20
78.64
78.6
73.8
73.83
72.5
74.3
80.1
80
80.6
200
80.1
79.9
82.5
75
73.7
70.6
72.8
75.0
77.27
77.3
74.7
74.72
73.4
73.38
73.6
73.56
73.9
73.4
79.4
75.51
75.5
73.11
73.1
75
73.42
80.3
80.0
79.7
79.7
77.0
76.97
72.56
72.6
71.07
71.1
72.4
72.9
cevovo
79.0
79.3
79.6
81.7
81.9
71.6
71.2
68.65
72.95
77.6
77.63
77.4
79.2
79.6
71.20
73.3
73.30
75.83
70.5
72.3
72.40
Potisni
77.42
79.2
135,9
3
76.50
88.0
85.9
72.4
69.20
67.3
70.00
73.36
73.4
70.47
69.15
69.2
72.28
72.8
76.2
78.4
79.4
79.4
79.6
81.0
73.0
69.1
72.77
72.8
72.85
77.06
77.1
78.45
79.40
79.4
80.5
68.52
68.9
71.4 71.41
72.31
72.5972.6
72.8
72.9
68.70
68.9
75.73
75.7
68.3
70.41
68.5
67.5
67.51
68.91
70.96
71.0
72.3
72.76
75
84.5
70.3
69.5
68.71
71.82
71.8
71.3
76.19
67.50
67.1
70.00
68.28
65.57
65.3
65.31
65.64
70.9
71.28
71.3
71.28
75.5
75.46
77.3
77.32
77.2
65.9 70.30
69.50
68.70
64.3
66.9
73.84
71.7
81.70
81.3
84.20
71.60
65.7
66.3
60.0
60.00
74.0
67.0
67.04
70
71.71
70.94
71.3
70.5
76.74
76.7
76.32
76.3
77.20
78.7
78.67
72.02
71.32
70.49
70.7
76.4
76.42
76.86
78.20
78.2
73.3
64.7
65.92
65.9
69.0
68.6
70.7
70.70
70.75
76.8376.8
76.8
78.29
79.40
73.36
70.4
71.5
77.8
77.78
76.85
76.43
71.54
72.70
72.7
76.9
76.3
78.65
73.3
70.40
72.8
76.90
76.4
76.90
64.74
65.01
65.0
68.47
68.5
62.6
62.61
65.6
70
71.1
75.0
72.85
74.68
74.7
79.38
66.6
62.1
62.10
66.1
65.6
71.15
74.95
76.1
69.7
69.70
70.9
70.9
67.26
63.70
64.3
65.00
73.30
80.00
84.0
83.60
82.0
82.50
82.4
77.50
79.7
60.10
68.00
64.2
73.7
66.46
67.1
67.9
62.2
62.23
66.3
70.93
70.95
76.53 76.5
66.57
65.90
64.0
65.4
61.68
63.7
62.6
70.02
70.0
61.7
62.0
62.1
65.39
70.98
71.0
61.13
64.89
62.75
63.3
65.0
70.8
71.74
71.7
74.3
76.8
64.30
64.3
71.4
71.8
71.77
72.9
72.95
74.32
64.6
88.6
88.00
86.14
85.00
86.10
79.40
79.00
77.1
80.7
82.6
84.40
79.2
74.00
71.5
73.1
82.10
77.20
81.9
76.6
72.6
79.50
74.2
83.30
82.60
82.183.30
86.9
76.9
72.7
77.9
78.5
86.10
80.1
85.20
85.1
86.90
81.6
71.70
78.674.50
74.10
77.2
72.00
67.8
83.10
85.40
82.90
79.52
85.40
85.6
83.4
82.60
80.62
83.65
85.80
80.00
84.9
80.9
80
74.10
74.50
73.10
72.00
70.30
66.0
82.89
86.0
86.0
73.1
85.70
84.7
83.90
79.6 82.90
85.8
82.00
85.2
82.98
76.0
83.7
78.3 78.60
80.9
85.6
84.76
84.89
86.8
86.69
86.083.60
83.30
85.93
84.60
81.10
84.28
88.7
85.00
87.9
80.5
78.1
82.0
81.00
78.0
71.20
71.10
70.10
74.0
70
65.10
64.50
62.9
62.3
64.80
60.1
62.57
64.64
62.48
61.70
63.4 63.71
65
69.5
61.3
65.1
64.9
64.7
62.2
61.33
60.9
64.0
64.3
73.7
73.4
71.10
71.10
60.3
63.20 60.2
61.7
62.19
66.8
66.76
60.73
60.7
65 63.98
65 66.60
68.20
70.00
70.10
62.4
64.9
63.0
65.78
65.8
72.7
72.76
72.44
75.20
74.18
74.2
76.6
61.5
61.51
63.11
62.98
63.14
63.1
70.2
74.2
72.2
64.4
70.50
63.30
61.20
57.0
59.8 59.85
59.7
64.81
64.93
74.72
75.91
76.69
75.83
75.8
65.92
65.9
63.9
78.26
79.97
61.9
61.20
56.7
62.59
59.1
61.8762.6
57.4
82.4
78.80
81.5
85.58
74.7
77.6
84.10
81.6
76.0
80.50
85.5
85.8
T24
87.20
84.00
83.00
86.1
79.3
72.4
79.9
75.1
75.60
80.4
78.3 78.20
69.00
60.6
60.8
60.6
59.10
59.3
59.13
57.41
59.74
63.87
78.83
81.73
74.3
73.1
71.50
72.3
74.27
75.5
75.06
59.68
59.28
58.3
58.27
58.1
62.87
62.9
77.00
85.10
86.3
80.5
75.70
75.70
71.70
81.10
72.1 73.20
69.70
83.6
77.3
73.7
71.2
85.99
86.74
86.8
75.7
84.98
87.39
88.1
Plato za remont
maina
69.8
83.30
78.8
79.50
76.7
73.90
78.70
78.60
58.30
59.7
58.8
58.9
59.0
56.4
54.5
59.3
58.4
58.91
65.6
65.65
69.00
73.3
86.80
88.9
88.1
87.9
71.10
71.10
70.6 71.00
74.20
71.6
67.90
56.9
58.44
59.71
59.7
59.9
64.1
64.11
69.30
77.3
71.50
71.10
72.50
75.9
86.63
86.70 87.7
86.6
91.00
90.00
76.7
80.6
75.3
75
89.72
88.2
84.40
73.50
69.2
68.8
74.0
74.70
72.3
71.20
73.1065.6
89.5
88.3
87.4
81.1
81.9
67.5
69.10
86.94
89.87
89.14
89.54
89.5
88.44
80.1 79.70
71.8
81.00
71.10
68.4
67.4
71.3
86.20
89.35
89.8
91.3
91.3
88.2
71.10
64.7
78.10
77.1
78.9
78.4
80.00
80.6
88.9
90.85
89.20
77.80
66.70
65.0
60
63.5
65.80
58.8
54.9
55.3
D1
58.4
58.2
60.0
59.95
61.0
59.30
91.6
91.57
90.48
88.70
89.8
88.70
78.8
63.20
66.8
66.00
79.3
76.20
79.3
85.44
86.70
90.4
88.9
86.8181.4
73.2
67.70
-3
KANAL OK
71.10
68.5
72.1
89.60
88.5
89.8
72.50
68.50
74.7
74.60
78.3
67.7
59.30
58.30
55.28
55.8
59.2
59.0
58.25
60.86
60.99
62.8
62.84
66.2
64.5
64.48
54.6
55.77
57.9
56.83
56.8
59.05
64.7
65.00
66.10
63.2
62.80
56.9
56.2
67.0
65.50
66.2
69.8
70.70
69.20
86.8
78.40 77.5
66.59
90.35
91.5
91.6
65.9
76.20
65.1
67.8
69.2
76.9
71.6
82.65
88.6
90.2
91.83
87.59
65.5
65.70
70
78.1
67.3
65.00
65.7
66.6
65.89
62.8
76.6
65.40
65.00
66.3
68.3
64.20 70.3
76.5
68.0
56.3
D2
55.3
55
57.75
62.9 62.88
66.19
54.8
55.00
53.5
53.48
65.8
65.10
64.2
63.80
64.2
66.2
66.1
64.90
91.66
89.3
63.20
61.90
62.20
73.30 73.9
65.8
63.3
63.0
66.20
65.5
89.7
92.37
82.00
74.5
65.70
72.6
64.9
62.3
55
61.6
65.8
65.50
74.3
65.3
64.8
64.1
OBODNI
70.00
73.0
73.30
60.1
60.4 61.6
64.50
67.3
64.4
56.60
53.7
52.2
52.9
62.60
59.2
59.2
65.5
64.50
63.5
65.70 66.1
62.6
69.9
68.6
86.0
84.50
64.9
61.6
62.10
61.5
65
68.9
70.50
72.1
65.64
56.80
62.50
60.90
59.8
61.00
61.40
62.3
67.2
65.00
67.7
66.7
91.38
8
92.1
86.6
56.3
60
57.6
66.8
63.50
63.9
59.50
62.6
55.20
53.2
51.9
52.6
54.6 54.60
53.3
57.10
57.1
55.00
58.0
57.95
60.64
60.0
59.1
60.59
60.0
61.72
61.7
64.31
64.3
71.2
71.24
70.90
52.352.28
53.9
57.30
58.79
58.8
58.76
57.66
57.7
60
65.85
68.9
69.8
69.77
57.3
58.8
58.3
56.7
59.3
59.29
58.06
58.1
59.9
59.95
70.6
75.5
59.0
58.31
57.4
55.98
D14
50
58.14
58.1
54.9 56.99
57.0
59.05
52.1
61.9
59.10
60.4
59.20
58.8
57.8
59.6
59.0
60.5
61.5
51.28
52.7
59.2
56.8
56.8
57.2
D3 58.0
59.5 57.60
52.7
49.5
51.3
56.4
56.35
D4
57.5
59.0
47.8
51.7
51.7
51.1
50.00
54.92
54.7
56.156.09
62.6
62.57
70.57
0
20
75.46
55.4
54.4754.5
57.44
58.35
58.4
67.42 65.6
74.51 74.5
75.92
75.9
75.05
75.0
75.9
73.20
73.3
56.18
56.2
56.8
77.1
78.10
78.1
74.30
74.3
54.7
53.5
55.1
57.6
69.9
69.87
2
K-
87.70
54.14
55.6
54.5
56.4
57.59
58.6
51.9
51.9
49.5
55.6
61.1
63.00
57.2
56.4
63.0
60.8
80.52
90.5
91.9
64.74
65.68
57.50
60.50
60.6
60.7
61.10
58.80
59.10
59.5
59.0
54.3
53.3
58.60
60.10
D12
61.00
62.5
90.5
91.4
91.4
89.95
57.09
57.80
58.60
54.90
56.10
58.8
60.00
D11
58.50
60.50
53.8
59.0065.7
D6
57.6
58.4
D5 58.1
57.7
55.5
55.4
55.40
50.38
50.5
49.4
48.3
52.7
49.7
49.0
58.18
56.5
54.5
55.14
56.44
59.37
73.0
73.03
74.1
78.3
45
49.01
54.60
48.8
54.46
53.3
53.6
53.59
67.30
62.3
87.90
48.0
52.7
51.0
51.05
52.4
55.61
55.9
55.7
71.15
71.1
79.60
48.4
48.3
51.1
55.94
0
20
91.60
48.7
48.27
47.41
47.4
46.88
46.9
48.4
55.13
55.4
53.2
51.5
D7
53.6
57.9
56.5
55.70
47.6
45.9
45.9
47.1
47.07
48.7 48.67
55.1
54.5
52.80
57.80
60.9
59.8
56.10
54.4
54.1
54.6
43.4
44.1
46.3
46.3
49.99
50.3
51.4
53.9
55.8
55.2
79.1
80.5
49.07
43.1
44.8
46.0
50.8
56.7
55.7
91.70
90.3
48.4
49.8
48.4
52.63
50.2
47.2
61.6
59.20
KPN2
56.90
51.0
57.8
55.2
55.18
53.4
51.5
48.3
47.6
47.4
46.5
52.5
58.5
65.6
65.1
51.09 51.1
60.10
D10
58.5
60.50
D9
D8
51.3
50.7
53.7
43.6
44.7
51.7
51.5
48.3
47.3
43.4
47.2
54.60
48.4
43.5
42.2
41.3
42.7
40
45.5
48.4
51.18
50.6
72.3
73.8
80.50
92.20
80.10
80.1
46.6
51.3
72.0
74.60
79.30
78.00
91.6
91.60
14
41.5
44.6
53.7
49.7
D
38.0
45.7
48.90
75.20
74.3
61.6
91.60
36.2
45.0
47.25
65.9
90.2
80.70
77.80
77.8
92.0
CS-1
35.8
36.6
36.3
46.32
40.1
42.6
49.3
84.80
81.30
77.80
91.40
48.4
56.0
60.50
57.5
57.80 60.9
55.9
57.3
56.9
90.3
90.34
90.52
88.6
88.10
84.50
84.4
81.00
79.3
70.70
52.85
58.5
53.0
54.9
53.8
52.2
79.51
95.0
92.40
92.18
81.5
68.10
52.70
54.6
53.33
55
52.4
52.4
55.6
40
35
37.7
48.5
50.0
57.2
62.5
90.90
90.9
92.30
94.0
45
36.1
89.9
90.2
90.96
83.50
80.2
82.60
54.0
50.4
35.2
88.9
78.10
77.4
78.2
79.3
66.5
64.1
64.6
46.0
44.2
89.8
91.5
75.3
72.0
75.9
47.3
77.53
90.9
91.42
92.5
77.5
63.8
67.0
76.0
46.10
42.2
43.6
92.40
92.7
77.8
57.33
63.2
39.8
36.0
33.3
65.2
49.1
47.5
54.0
86.2
91.77
92.0
T22'
93.20
77.65
45.9
46.06
53.1
50
44.27
74.70
76.22
89.4
90.8
92.2
66.8
2x2m
Drenani tepih
53.3
49.5
57.1
46.5
46.15
44.78
43.15
41.0
40.0
33.7
57.10
92.30
92.3
95.00
91.70
42.9
40.2 42.40
D13
40.5
43.2
96.9
96.90
40.1
40.1
74.75
88.6
90.3
91.99
93.70
93.0
69.78
64.4
89.8
92.5
92.7
91.5
77.6
66.0
33.2
69.50
59.8
51.1
48.15
41.6
41.5
41.0
35.3
34.6
66.1
104.30
100.80
100.8
33.5
34.3
39.2
35.8
42.39
45.7
66.8
68.8
49.75
48.8
46.8
40.05
39.5
39.1
83.10
77.5
53.8
94.4
93.5
76.5
63.1
53.4
81.1077.4
74.18
74.27
63.2
51.0
95.87
94.71
74.18
74.2
73.1
62.7
39.4
39.0
38.9
37.8
44.20
75.10
88.9
88.90
49.9
93.2
97.28
91.2
72.9
56.2
56.20
35.40
40.2
51.1
57.20
73.60
92.00
91.2
90.30
46.3
36.7
93.9
93.0
76.574.10
71.7
35.9
34.1
48.0
40.52
52.89
55.1
61.99
62.43
90.00
98.30
98.70
51.0
36.7
36.03
62.61
63.14
62.0
56.21
98.3
106.35
37.84
39.0
38.0
37.90
35.9
70.4
56.7
33.6
32.5
63.9
56.8
98.60
106.60
105.80
47.6
45.4
36.06
32.00 34.9
33.3
32.0
32.10
32.0
30.8
33.0
36.62
62.4
63.02
90.70
31.83
48.6
41.44
33.8
31.70
32.1
31.9
31.6
89.7
90.0
95.1
67.6
54.9
47.0
92.3
88.9
89.1
78.4
73.4
50.9
52.0
53.5
94.6
82.5
82.4
38.63
10
50.40
70.6
72.10
91.70
91.10
52.4
30.4
34.2
35.44
42.73
48.98
53.32
59.04
64.55
66,00
67.90
67.9
66.60
66.6
66.80
67.6
70.60
84.00
98.20
98.2
56.13
61.06
50.5
87.3
85.7
84.7
77.5
68.3
65.2
65.2
53.4
40.5 PPN141.2
40.7
40.22
39.8
39.9
39.16
37.9
30.2
30.1
29.30
30.0
36.0
71.4
93.2
98.7
75.0
73.5
70.7
56.8
42.1
38.6
36.9
30.0
29.90
35.9
36.23
32.8
34.03
74.0
96.9
103.2
93.2
91.7
88.9
84.7
83.4
82.4
73.3
72.1
71.9
71.7
31.6
62.25
67.0
76.60
76.7
72.1
72.2
72.60
88.7
88.70
90.7
96.10
99.3099.3
51.7
36.51
35.4
34.22
37.56
32.7
84.6
82.8
82.7
81.6
82.6
95.1
104.0
99.0
88.4
74.1
64.7
54.6
53.3
38.22
37.1
39.99
42.67
82.4
91.6
103.5
104.1
88.0 93.6
86.7
85.8
87.8
84.3
85.1
70.0
73.4
102.0
89.9
86.3
90.3
39.85
66.74
66.62
90.90
90.9
89.30
91.00 89.3
93.1
100.5
100.50
98.70
99.2
99.20
67.67
65.2
67.00
77.2
73.9
54.5
42.47
45.21
44.22
44.27
46.05
67.2
75.80
91.70
91.7
91.891.80
92.80
104.8
112.80
109.20
GPS
66.90
66.9
77.1
92.30
92.3
92.40
74.9
65.04
65.46
52.9
43.76
43.6
43.4
48.90
47.81
51.94
59.90
49.22
92.0
92.2
92.20
106.20
84.6
75.2
70.3
76.3
75.9
66.20
66.0
38.5
49.94
58.30
52.26
52.64
56.7
63.32
67.51
67.15
91.7
109.3
117.1
66.7
66.9
53.63
51.8
55.14
64.41
65.21
70.1
69.7
68.9
68.0
68.20
117.10
67.80
66.6
81.9
61.4
64.51
64.65
70.90
69.4
68.60
77.40
77.0
77.8
77.80
66.0
65.97
70.5
77.10
91.5
91.0
91.40
67.50
66.4
67.40 66.3
84.1
95.0
105.6
102.0
104.2
102.3
87.4
103.7
102.5
98.7
77.2
73.90
67.00
67.0
102.0
106.3
107.3
102.5102.5
98.5
102.1
98.5
100.2
98.7
6+060.00
91.0
92.50
92.5
69.6
68.8
69.0
76.6
104.9
103.2
103.2
100.0
86.0
82.9
82.8
76.9
102.4
108.8
106.6
105.6
103.3
89.2
84.4
82.5
83.0
84.2
82.50
81.3
71.8
67.80
109.6
105.2
84.9
82.4
80.7
81.20
73.4
107.4
106.9
106.9
110.3
90.5
86.0
85.6
86.2
79.48
79.5
80.67
70.4
66.4
80.4
80.30
78.6
75.3
74.9
78.50
108.7
102.9
103.3
86.0
84.9
51.14
70.1
68.6 71.03
91.50
113.30
113.3
110.0
90.8
96.2
102.7
112.3
108.02
108.0
110.1
103.3
89.2
EK
79.4
78.5
78.80
77.7
73.13
69.4
72.3
77.46
91.3
91.30
114.3
110.3
110.30
110.4
108.9
101.9
113.8
122.8
108.3
112.4
92.0
99.2
61.09
94.70
94.7
112.64
112.7
112.67
111.7
111.70
110.70 112.0
78.21
78.2
78.70
96.4
95.90
112.2
108.31
113.15
113.1
123.00
111.2
110.30
110.3
109.90
109.9
71.9
71.51
70.8
96.0
112.2
117.80
117.8
110.90
118.1
72.70
70.8
71.53
95.44
112.55
76.59
77.97
74.4
70.20
73.2
73.4
95.8
112.4
117.5
116.9
100.1
84.3
77.878.16
76.9
76.78
77.2
77.00
76.0
75.4
96.4
96.40
76.25
77.21
78.00
74.5
76.30
106.30
110.3
101.4
102.0
101.6
80.0
81.05
76.6
76.0
109.8
112.1
112.46
95.0
78.5
80.9
75.7
106.6
112.7
119.9
110.2
108.3
100.8
101.3
97.4
94.6
93.9
78.8
78.1
78.1
97.8
113.9
128.4
110.8
76.7 76.7
80.5
79.0
96.495.96
96.0
106.60
100.0
93.9
91.891.8
77.6
100.3
80.9
80.5
95.89
95.9
110.8
121.2
99.0
93.7
93.7
93.9
93.9
93.9
93.2
92.3
92.3
93.7
77.6
100.34
99.6
100.3
97.59
108.7
117.9
118.31
118.3
98.8
92.8
95.1
95.9
95.9
94.8
96.6
97.8
111.7
111.37
111.4
122.3
99.20
98.3
96.09
96.9
107.7
123.40
99.9
93.5
93.5
92.6
92.6
95.5
97.7
99.28
99.3
99.4
98.6
99.8
103.6
113.59
122.0
129.5
125.6
109.8
108.7
ovod
121.6
120.2
121.3
119.9
116.2
115.6
94.2
94.2
94.2
95.49
99.4
124.4
128.6
126.2
109.9
103.8
103.4
96.0
96.0
99.50
98.5
99.73
99.7
100.91
100.9
98.7
107.37
107.71
109.6
125.6
126.4
107.2
99.4
114.8
119.4
108.5
106.2
98.8
98.8
98.8
105.0
104.7
123.1
118.8
106.2
117.0
114.6
116.8
120.1
125.1
126.7
107.7
114.5
126.8
117.1
124.4
104.7
104.7
99.0
99.0
106.7
107.6
109.2
116.5
121.5
121.2
101.2
101.2
104.7103.8
103.4
98.2
101.3100.43
101.1
100.3
100.42
110.96
109.7
112.8
99.2
101.34
103.72
103.7
113.9
111.70
111.7
109.5
111.7
99.0
98.7
98.7
103.3
103.1
103.79
110.1
113.48
110.1
109.90
109.9
111.50
111.5
110.9
110.90
105.2
105.2
105.3
98.8
98.8
98.5
104.8
104.5
109.0
129.0
116.6
118.5
131.3
124.6
126.6
119.0
122.1
130.1
105.5
105.4
105.3
105.3
105.3
103.1
113.80
113.8
112.5
111.99
112.0
123.90
123.9
123.10
104.2
103.3
111.6
111.5
124.1
104.0
104.0
105.3
115.68
115.7
113.9
123.0
120.7
105.3
108.3
129.6
114.4
115.6
124.9
134.1
125.6
106.2
107.0
120.3
121.0
125.7
126.5
127.2
128.6
119.0
124.2
114.1
111.7
111.80
111.8
120.8
105.6
105.6
126.1
134.8
135.8
129.2
120.8
104.2
113.2 113.00 115.3
121.60
121.6
111.60
125.5
106.5 105.8
121.7
120.5
120.5
125.9
105.8
105.8
106.5
116.3
115.00
124.40
121.0
120.2
131.7
129.0
127.9
123.6
120.8
109.2
124.0
122.7
124.5
124.3
122.8
121.1
120.1
118.3
132.6
123.4
120.3
122.3
119.6
119.55
126.6
127.4
124.5
126.1
126.4
i cev
120.5
119.9
119.9
131.3
126.20
126.2
131.1
125.3
127.0
134.9
124.3
124.3
121.5
119.9
129.4
133.1
122.8
121.0
124.6
102.80
138.6
132.2
131.1
137.2
132.8
120.3
120.95
132.8
119.90
137.4
137.3
132.5
127.7
119.4
120.32
124.1
119.8
139.6
Odv
odn
118.8
136.4
143.5
135.2
118.5
118.4
129.80
127.80
130.6
122.9
118.2
134.25
117.8
105.40
125.2
136.7
127.4
126.4
126.40
105.4
142.8
143.8
122.8
125.9
120.6
119.80
119.8
107.6
107.60
125.4
141.5
135.1
124.20
124.2
118.80
132.5
140.6
130.30
123.81
117.3
137.2
135.0
131.0
125.24
135.70
138.1
148.6
149.80
94.7
89.9
103.3
90.0
119.6
127.0
121.9
124.7
125.6
Slika br.9
Slika 1
Zatita ivotne sredine od uticaja deponije pepela
Odlaganje pepela na deponiju pepela treba vriti tako da se negativan uticaj na ivotnu sredinu
odloenog pepela svede na najmanju moguu meru odnosno na ekoloki prihvatljiv nivo.
Zatita podzemnih voda
U cilju zatite podzemnih voda dno deponije treba obloiti prirodnim nepropusnim materijalom
(glinom) debljine najmanje 5 m, kada se radi o opasnom otpadu odnosno debljine najmanje 1m za
neopasan otpad, sa koeficijentom propustljivosti od k1,0x10-9 m/s.
Dodatno na ovu barijeru treba dodati vetaku oblogu (vodonepropusnu foliju) i drenani sloj
debljine najmanje 0,5 m.
Prikupljene vode ne smeju se isputati ve ih treba recirkulisati odnosno vratiti u sistem.
Zatita povrinskih voda
210
Zatita povrinskih voda vri se na taj nain to se sve prikupljene vode deponije pepela (procedne
vode i atmosferske vode) ne isputaju ve se recirkuliu i vraaju u proces pripreme pepela za transport i
odlaganje.
Zatita vazduha
Zatita vazduha vri se na taj nain to se bira takav tehnoloki postupak za pripremu pepela koji
e onemoguiti eolsku eroziju pepela. To se postie tako to e se priprema pepela vriti sa to je mogue
manje vode kako bi se spreila segregacija estica pepela (taloenje krupnih estica na dno a sitnih na
povrinu) na deponiji pepela. Pored toga jedan od naina spreavanja eolske erozije je dodavanje krea
(CaO) silikatnim pepelima da bi se omoguila reakcija CaO sa vodom i ugljendioksidom iz vazduha i
stvaranje vrste mase. Ugradnja sistema za prskanje deponije (ovlaivanje pepela) je takoe jedna od
metoda za spreavanje razvejavanja pepela u meteoroloki nepovoljnim uslovima (suni period i odreena
brzina vetra).
Zatita zemljita
Najbolji metod za zatitu zemljita je korienje ve degradiranog prostora za odlaganje pepela
kao i spreavanje eolske erozije pepela sa deponije.
ZAKLJUAK
Pepeo, nus produkt sagorevanja uglja, predstavlja otpadni materijal koji ima upotrebnu vrednost
(sekundarna sirovina)
U zavisnosti od sastava i karakteristika karakterie se kao opasan ili neopasan otpad
Znaajne koliine pepela, koje nisu iskoriene, moraju se odloiti na odreenom prostoru na ekoloki
prihvatljiv nain
Za odlaganje pepela optimalno je koristiti ve degradiran prostor
Lokaciju na koju se odloi pepeo treba pripremiti i to: spreiti negativan uticaj lokacije na odloeni
pepeo i primeniti mere zatite okline prilikom odlaganja pepela tako da se uticaj odloenog pepela na
okolinu svede na ekoloki prihvatljiv nivo.
211
OCENA PERSPEKTIVNOSTI OTVARANJA RUDNIKA

UGLJAKOSA ZABELA U DESPOTOVAKOM
BASENU
DEVELOPMENT EVALUATION OF COAL MINE "KOSA-ZABELA" IN
DESPOTOVAC BASIN
Mirko Ivkovi*, Jovo Miljanovi*, Svetlana Simi**
* JP PEU-Resavica, ** Geoloki institut Srbije Beograd
Rezime
Dugogodinjom eksploatacijom uglja u leitu Resavsko-moravskog basena, preostale rezerve uglja su pred
iscrpljenjem u odreenim lokalnostima, ili su locirane u delovima gde je veoma teko organizovati racionalnu
eksploataciju, tako da je nametnuta potreba iznalaenja dopunskih odnosno zamenskih kapaciteta. Analizom trinih,
drutveno-socijalnih i ekonomskih uslova, te prirodno-geolokih parametara leita uglja Kosa-Zabela ocenjeno je
da postoji opravdanost otvaranja podzemnog rudnika u tom leitu.
Kljune rei: rudnik, ugalj, eksploatacija
Abstract
With long exploitation of coal in deposit of Resavicko-moravski basin remaining coal reserves in some
locality are almost exploited or located in some area where is difficult to organize the racional exploitation so that
necessary to find some additional capacity. With analysis of market, social and economic conditions and naturalgeological parameters of coal deposit "Kosa- Zabela" rated that there is a justification of opening the underground
mine in that deposit.
Key words: Mines, Coal, Exploitation
UVOD
Podzemna eksploatacija uglja u Srbiji obavlja se u 8 rudnika, sa 11 jamskih otvora koji su
organizaciono povezani u Javno preduzee PEU Resavica u dravnom vlasnitvu. U aktivnim leitima
u kojima su locirani rudnici rudarski radovi se vre dugi niz godina, i to od 60 do 155 godina. Ovo ima za
posledicu znaajno iscrpljenje rezervi uglja, pogotovo u delovima leita povoljnim za eksploataciju. Sa
druge strane stepen mehanizovanosti tehnolokih faza podzemne eksploatacije u aktivnim rudnicima je na
veoma niskom nivou, a nastao je kao posledica izostanka ulaganja u nabavku nove i savremene opreme.
Uslovi poslovanja podzemnih rudnika su teki, jer pored navedenih faktora, na poslovanje utiu i
nepovoljni pariteti cena uglja i imputa, sumirani dugogodinji gubici i hronini nedostatak finansiskih
sredstava za redovno i u potrebnom obimu finansiranje razvojnih programa i tekueg poslovanja.
Strategijom razvoja energetike Srbije i Prostornim planom Srbije predvieno je da se podigne kapacitet
proizvodnje uglja iz rudnika sa podzemnom eksploatacijom na 1,5 miliona /godinje, a to se predvia
radom postojeih rudnika i aktiviranjem novih leita. Aktiviranje novih leita predvieno je da se obavi
etapno, i to u prvoj fazi rudnik Despotovac, u II fazi rudnici Poljana i irikovac i u III fazi rudnici
Melnica i Bajovac. Paralelno sa otvaranjem novih rudnika vrit e se zatvaranje pojedinih sada aktivnih
rudnika u kojima su rezerve pred iscrpljenjem ili je u njima dalja eksploatacija suvie neracionalna.
212
Rudnik Rembas Resavica je najvei rudnik u okviru JP PEU u kome se podzemna

eksploatacija obavlja u tri jame: Strmosten, Jelovac i Senjski rudnik, dok je u toku otvaranje jame Ravna
Reka IV blok. Preostale rezerve uglja u delovima ovih jama na 31.03.2009. godine iznose:
Tabela 1. Preostale rezerve uglja u leitu RMURembas
Leite
Senjski rudnik
Rezerve uglja
A
153243
B
183051
C1
158353
UKUPNO
496648
Strmosten
Jelovac
IV blok RR
78116
162727
0
1322178
1012328
748875
1117875
424339
694665
2518169
1599394
1443540
Ceni se da je vek eksploatacije u Senjskom Rudniku do 5 godina, dok su diskutabilne rezerve

uglja u jami Jelovac i delom u jami Strmosten za racionalniju proizvodnju za dui period. Ovo upuuje na
potrebu da se pored radova na otvaranju IV bloka Ravna Reka pristupi i otvaranju rudnika Kosa Zabela u
Despotovakom basenu kao zamenskom kapacitetu. Inae, proizvodnja uglja iz tri jame Rudnika
Rembas poslednjih godina iznosi oko 200000t/godinje sa tendencijom pada, a predvieno je da se iz
jedne jame rudnika Kosa Zabela organizuje proizvodnja od 250000t/godinje, to je znaajan pomak.
PRIRODNO GEOLOKI USLOVI EKSPLOATACIJE U LEITU UGLJA KOSA-ZABELA
Kod izbora racionalnog sistema otkopavanja u naim leitima uglja odluujui uticaj imaju
prisutni uslovi eksploatacije, te je veoma bitno detaljno istraiti i definisati uslove eksploatacije (tabela 2.).
Poto se na prirodno-geoloke uslove nemoe direktno uticati, to su tehniko-tehnoloki uslovi procesa
otkopavanja predmet istraivanja i prouavanja. Adekvatno uslovima izabrana metoda i tehnologija
otkopavanja, najbolja konstrukcija mehanizma za dobivanje i transport, izbor tipa i naina podgraivanja i
upravljanja krovinom, kao i organizacija rada predstavljaju niz potencijalnih mogunosti za poboljanje
efekata otkopavanja i eksploatacije ukupno. Sistematskim istraivanjem izvrenim iskljuivo istranim
dubinskim buenjem dobijeni su pouzdani podaci o optim prirodno-geolokim uslovima leita KosaZabela, dovoljni za izradu projekta izvodljivosti eksploatacije prema odredbama Zakona o rudarstvu.
Leite Kosa Zabela nalazi se u Despotovakom neogenom ugljonosnom basenu, oko 7km
severozapadno od Despotovca, a dalje na severozapad na razdaljini od oko 14, nalazi se gradi Svilajnac.
Junu granicu leita predstavlja reka Resava.Istona granica je rasedna zona koja razdvaja ovo leite od
leita uglja Venac u kojem je zavrena eksploatacija, dok su severna i zapadna granica jo uvek
nedefinisane i otvorene za dalja istraivanja. Podruje leita predstavljeno je blago zatalasanom
potolinom u alavijalnoj ravni reke Resave sa nadmorskom visinom oko 150m. Manji deo leita je brdovit
sa maksimalnom kotom 250m. Leita uglja Despotovakog basena pripadaju grupi sedimentnih i klasi
biogenih leita, odnosno leitima obrazovanim u oblastima paralskih predplaninskih nizija. Ugljonosnu
formaciju ovog basena karakterie ciklino smenjivanje sedimenata koji su slabo sortirani i facijalno
veoma raznovrsni. Ugalj u leitu Kosa-Zabela pripada grupi mrkih ugljeva, pogodnih za sagorevanje u
TE i za iroku potronju. Leite zalee na dubini od oko 200m, i predisponirano je sistemu podzemne
eksploatacije. Povrina leita je oko 5km2 i ima poligonalan oblik a karakterie se sa dva, meusobno
paralelna ugljena horizonta (B i A2) u okviru kojih se prostiru ugljeni slojevi sloene geoloke grae.
213
Produktivna ugljonosna serija leita Kosa-Zabela je minimalne debljine oko 27m dok
maksimalna debljina iznosi oko 63m, i predstavlja litofacijalnu grupaciju taloenu iznad peskova, pri
emu je prostiranje priblino horizontalno sa generalnim padom prema zapadu pod uglom 3o-9o.
Tabela 2. Sistematizacija prirodno-geolokih uslova koji utiu na izbor sistema otkopavanja
214
215
Srednja debljina slojeva uglja iznosi 3,14m (A2) odnosno 2,93m (B). Neposredna podina sloja B
predstavljena je peskovima i glinovitim peskovitim sedimentima, dok neposrednu krovinu ine sive i
mestimino sivozelene gline.
Meuprostor izmeu slojeva B i A2 predstavljen je facijom peskovitih i glinovitih sedimenata sa
mestimino razvijenim tankim slojevima uglja debljine 0,2-1,0m. Podina sloja A2 je izgraena od
laporovitih i peskovitih glina, a neposredna krovina od sivih do zelenkastih glina sa proslojcima
krenjaka.
Strukturni sklop stvoren rasednim deformacijama karakteriu izdvojeni blokovi orjentisani
uglavnom po padu ugljonosne serije. Razliitih su dimenzija, pri emu je karakteristino da su blokovi u
zapadnom delu leita vei, znatno regularniji a produktivni slojevi u njima zadravaju svoju debljinu na
veem prostranstvu. Prema Elaboratu o rezervama uglja leita Kosa-Zabela bilansne rezerve uglja su
date u tabeli 3.
Tabela 3. Rezerve uglja u leitu Kosa-Zabela
Geoloke, bilansne rezerve uglja (t)

Overene 1983. godine
Overene 1986. godine
KATEGORIJE
B
C1
B
8440000
1050000
8440000
6640000
3710000
6640000
15080000
4760000
15080000
B+C1
Ugljeni sloj
A2
B
Ukupno
C1
2170000
7540000
9170000
24790000
Rezerve uglja su raunate na ist ugalj, prema Elaboratima iz 1983. i 1986.godine.

Prema propisanim posebnim kriterijumima za utvrivanje i razvrstavanje rezervi uglja u
kategorije i klase, leite uglja Kosa-Zabela kod Despotovca svrstano je u drugu grupu, drugu podgrupu
leita ugljeva. Pripadnost leita drugoj grupi odreena je na osnovu sloenosti geoloke grae, stepena
tektonske poremeenosti, kao i promenljivosti istraivanih ugljenih slojeva u pogledu morfologije,
debljine i kvaliteta uglja.
Kvalitet ugljeva dat je u tabelama 4 i 5 .
Tabela 4. Tehnike analize uglja sloja B
Vlaga
(%)
26,60
Pepeo
(%)
30,89
Suk
(%)
1,6
SA
(%)
0,77
Ss
(%)
0,83
Koks
(%)
47,23
C-fix
(%)
16,34
Isp.
(%)
23,17
Sag.
(%)
39,51
DTE
GTE
(kJ/kg) (kJ/kg)
9.214
10.376
Koks
(%)
53,82
C-fix
(%)
10,50
Isp.
(%)
19,38
Sag.
(%)
29,88
DTE
GTE
(kJ/kg) (kJ/kg)
6.116
7.133
Tabela 5. Tehnike analize uglja sloja A2
Vlaga
(%)
26,80
Pepeo
(%)
43,32
Suk
(%)
1,31
SA
(%)
0,78
Ss
(%)
0,55
216
Prema rezultatima izvrenih istraivanja zakljueno je da u hidrogeolokom kompleksu neogenog

terena postoje dve znaajnije akumulacije izdanskih voda u peskovito- ljunkovitim slojevima
gornjokrovinske zone i lokalna u podinskim peskovitim ugljevima ugljenog sloja B.
Stene koje predstavljaju radnu sredinu u leitu Kosa - Zabela predstavljene su plastinom sredinom koje
ine ugljeni slojevi kao i elastinom sredinom koje ine gline i glinovite stene ali i nekoherentne sredine
tvorevine predstavljene peskovima i peskovitim sedimentima.
Opti zakljuak o rezultatima ispitivanja fiziko-mehanikih karakteristika ugljenog sloja A2 i B
kao i sedimenata neposredne krovine i podine ugljenih slojeva je da se za dalju fazu projektovanja moraju
predvideti dopunski istrani radovi, kako bi se u geomehanikom smislu definisala krovina i podina u
irem smislu. Za fazu sadanjih sagledavanja navedeni rezultati daju dijapazon kretanja fizikomehanikih parametara koji se moraju dopunski verifikovati naroito u viim delovima krovinske serije.
Radne sredine leita Kosa- Zabela klasifikovane su prema vrstoi, po M.M.Protoakonovu, od IV-IX
kategorije (tabela 6).
Tabela 6. Klasifikacija radnih sredina leita Kosa- Zabela, po Protoakonovu
Tip stene
Grupa stene
Naziv stene
vrste stene
Krenjak
vrste stene
Sedimentno karbonatne
Okamenjene
glinene stene
vrste stene
Vezane (gl)
Stene
Sedimentne stene
Neokamenjene
kompaktne stene
Nevezane
stene
Krupnoklastine,
necementovane
stene
Laporac,
laporovita
glina
Ugalj
Peskovite
gline,
zaglinjen
pesak
ljunak,
peskoviti
ljunak
vrstoa
stene
Dosta vrst
Kategorija
IV
Koeficijent
(f)
6
Meke
IV
Vrlo meke
Vrlo meke
VII-a
VII-a
0,8
0,8
Rastresite
IX
0,5
SWOT ANALIZA LEITA UGLJA

Analiziranjem faktora i pokazatelja geoloko-ekonomske ocene leita Kosa-Zabela dolo se do
podataka koji su iskorieni za izradu SWOT analize. Atributi SWOT analize prikazani su tabelarno
(tabela 7.).
Tabela 7. Prikaz rezultata SWOT analize
INTERNI
Snaga:
1.Geografski poloaj leite KosaZabela je locirano u Pomoravskom
okrugu u optini Svilajnac, u uslovima
povoljne umereno-kontinentalne klime, na
217
EKSTERNI
Mogunosti/prilike:
1.Poveanje stepena istraenosti u
smislu poveanja sirovinske baze,
stepena sigurnosti,odnosno smanjenja
rizika za investiranje sredstava, zatim
Pozitivni
trendovi
udaljenosti od Beograda od oko 100 km.

2.Saobraajne veze: - izuzetno povoljne
zbog blizine autoputa E-75 i regionalne
pruge Beograd-Ni, kao i razvijene
kvalitetne mree lokalnih puteva.
3.Blizina TE-Morava: - glavni konzument
ugalj iz leita Kosa-Zabela, udaljen
10km.
4.Obezbeenost radnom snagom

pored radnika koji bi preli iz Rudnika
Rembas, lokalno stanovnitvo bi
sigurno bilo zaiteresovano za rad u novom
rudniku,
5.Socijalno-ekonomski znaaj rudnika
Otvaranje leita Kosa-Zabela bi imalo
veliki socijalno-ekonomski znaaj za
podruje optina Svilajnac i Despotovac,
koji se ogleda u obazbeenju zaposlenja
za mlade ljude , ekonomsku sigurnost
zaposlenih, ostajanje mladih na selu i
plansko zaustavljanje migracija selo-grad,
poboljanje
ivotnog
standarda
stanovnitva,
doprinos
direktnom
ekonomskom razvoju optina i regiona.
6.Strategijski znaaj uglja ugalj je
strateka energetska sirovina koja slui za
zadovoljenje osnovnih potreba privrede i
stanovnitva, kao sirovina za sagorevanje
u termoelektranama.
7.Koliina rezervi znatna koliina
rezervi istog uglja, koje bi bilo sigurno
vee za 20% da su u obraun ulazili i
jalovi proslojci u sloju.
8.Potencijalnost u pogledu proirenja
sirovinske baze uglja u pravcu zapada i
severozapada,
kao
i
istraivanje
severozapadnih delova Despotovakog
basena, ka Svilajncu.
9.Vek eksploatacije imajui u vidu
koliine rezervi i kapacitet proizvodnje,
vek eksploatacije je preko 70 godina.
10.Cena uglja pozitivan trend svetske
trine cene ugljeva kao glavne sirovine
za sagorevanje, u termoelektranama i
dobijanje elektrine energije, kako u
sadanjem tako i u buduem periodu.
218
detaljnog odreivanja kvaliteta uglja,

hidrogeolokih
i
geomehanikih
karakteristika, odnosno svih rudarsko
geolokih parametara koji su kljuni za
pripremu, otvaranje i eksploataciju
leita.
2.Zapoljavanje lokalnog stanovnitva
3.Izbor optimalne metode podzemne
eksploatacije sa to manjim
investicionim ulaganjima i to veim
uinkom uz minimalne gubitke
sirovine pri eksploataciji.
4.Nepovoljne
hidrogeoloke
i
inenjerskogeoloke karakteristike
mogu
se
regulisati
primenom
adekvatnih metoda iz oblasti nakon
izrade
odgovarajuih
studija
i
projekata, kao i izborom metode
eksploatacije.
5.U skladu sa Zakonom o zatiti
ivotne sredine preporuuje se
primena tzv. istih tehnologija
sagorevanja uglja u TE ime e se
postii minimalno zagaenje, i
efikasnije iskorienje energije.
6.Inoviranje Elaborata o rezervama
uglja i izrada odgovarajuih rudarskih
projekata omoguie celovitije
sagledavanje svih geolokih, rudarskih
i ekonomskih parametara eksploatacije.
Pretnje/Opasnosti:
1.Svetska ekonomska kriza negativni
efekti po privredu i celokupnu
ekonomsku situaciju u zemlji.
2.Restrukturiranje dela preduzea za
podzemnu eksploataciju uglja
REMBAS, koja bi se, prema sadanjim
nadlenostima, bavilo eksploatacijom
uglja u leitu Kosa-Zabela, i
promenom strukture kapitala sa
aspekta
buduih
nadlenosti
i
mogunosti eksploatacije uglja.
3.Dinarske i devizne kamatne stope u
sluaju
kreditiranja
investicionih
sredstava, fluktacije dinarskih i
deviznih kamatnih stopa teko je
Slabosti:
predvideti na dui vremenski period,
1.Podzemna eksploatacija slojevi uglja to za negativnu posledicu ima
se nalaze na dubinama od 100 do 250 m, poskupljenje kredita.
leite pripada grupi srednje dubokih, te
je stoga mogu samo ovaj nain
eksploatacije koji je skuplji i riziniji po
bezbednost ljudstva i opreme.
2.Velike investicije za podzemnu
eksploataciju
neophodna
su
vea
investiciona sredstva iji je rok otplate
dug.
3.Gubici sirovine mogu ii i do 30% to
je vie nego kod povrinske eksploatacije.
4.Raslojenost ugljenog sloja prisustvo
jalovih proslojaka u ugljenom sloju
negativno se odraava na kvalitet uglja jer
e
prouzrokovati
razblaenje,koje
poskupljuje eksploataciju.
5.Hidrogeoloke i inenjerskogeoloke
karakteristike
leita
relativno
nepovoljne hidrogeoloke
(prisustvo vodonosnih peskova) i
inenjerskogeoloke
(najpovoljnije
geomehanike karakteristike ima ugalj u
odnosu na okolne stene) karakteristike.
Atribut Snaga podrazumeva prikazivanje svih pozitivnih karakteristika leita, bez obzira na
prirodu tih osobina, kao na primer: velike koliine rezervi, zadovoljavajui kvalitet, obezbeena radna
snaga, blizina potroaa i sl.
Atribut Slabosti sumira sve negativne i ograniavajue prilike jednog leita nedostatke na
primer: nepovoljni uslovi eksploatacije, nereeni vlasniki odnosi, loi trini uslovi i sl.
Atribut Mogunost/prilike prikazuje sve naine prevazilaenja nedostataka i ograniavajuih faktora
koji postoje u jednom leitu.
Atribut Pretnje/opasnosti prikazuje sve one mogunosti koje mogu da ugroze opstanak jednog
leita kao na primer: niska cena na svetskom tritu, negativni trendovi, svetska ekonomska kriza i sl.
SWOT analiza leita Kosa-Zabela pokazala je da ima vie pozitivnih nego negativnih trendova u
smislu otvaranja rudnika, uz sagledavanje realnih mogunosti savladavanja negativnih trendova.
ZAKLJUCI
Na osnovu analize rezultata istraivanja, steenih iskustava i savremenih dostignua u oblasti
podzemne eksploatacije uglja moe se istai da postoji opravdanost otvaranja rudnika Kosa-Zabela u
leitu Despotovakog basena.
Vezano za prirodno-geoloke uslove osnovni zakljuci geoloko-ekonomske ocene su:
genetski faktori: sa aspekta potencijalnosti ireg podruja pripadaju klasi povoljnih
219
geoloki faktori: sa aspekta ekonomskog tipa uglja, industrijskog tipa leita, rezervi i kvaliteta su
relativno povoljni, dok sa aspekta raslojenosti ugljenih slojeva su nepovoljni
regionalni i trini faktori su povoljni, imajui u vidu blizinu glavnog potroaa TE-MoravaSvilajnac i predvianja da e potreba za elektrinom energijom rasti, a sa tim i cene uglja
Od tehniko-tehnolokih karakteristika moe se zakljuiti:
pri eksploataciji u leita rudnika Kosa-Zabela mogua je primena savremene mehanizacije za
tehnoloku fazu izrade i osiguranja podzemnih prostorija,
mogua je primena kontinuiranog transporta iskopine, mehanizovana doprema opreme i
repromaterijala i prevoza ljudi do radnih mesta,
iskljuena je mogunost primene robusne mehanizacije za otkopavanje irokim elima sa SHP,
ali je mogue znaajno mehanizovanje tehnolokih faza dobijanja uglja,
mogua je automatizacija veine faza proizvodnog procesa.
U leitu Kosa-Zabela mogue je izgraditi relativno moderan i savremen rudnik, koji bi uz odreena
ulaganja mogao da ostvari kapacitet od oko 250000 t/godinje sa mogunou poveanja uz odreene
uslove.
-
LITERATURA
1. Blei N., Elaborat o rezervama uglja leita Kosa-Zabela u Despotovakom basenu, RGFBeograd, Beograd, 1986.
2. Ignjatovi M.: Restruktuiranje podzemne eksploatacije uglja u Srbiji, asopis Rudarski radovi
br.2/2002, Bor,2002.
3. Stjepanovi M.: Stanje sigurnosti i tehnika zatita u rudnicima sa podzemnom eksploatacijom
uglja u Srbiji, asopis Rudarski radovi br.1/2001, Bor,2001.
4. Ivkovi.M.:Pravci tehnikog, ekonomskog, trinog i drutvenog razvoja i prestrukturiranje
rudnika sa podzemnom eksploatacijom uglja sa podzemnom eksploatacijom za period 2001-2006,
asopis Rudarski radovi br.1/2001, Bor,2001.
5. Ivkovi.M., Ljubojev M., Perendi S.:Istraivanje uslova radne sredine u cilju uvoenja metode
mehanizovanog otkopavanja I ugljenog sloja u jami rudnika Lubnica, asopis Rudarski radovi
br.1/2001, Bor,2001.
6. Ivkovi.M., Mladenovi A.: Osavremenjavanje podzemne eksploatacije uglja u cilju poveanja
proizvodnje i zatite zaposlenih, asopis Rudarski radovi br.1/2001, Bor,2001.
7. Ivkovi.M.,Ivkovi Lj., Mladenovi A.: Uticaj podzemne eksploatacije uglja na ugroavanje
ivotne sredine, asopis Rudarski radovi br.1/2001, Bor,2001.
8. Ivkovi.M.: Istraivanje i formiranje evidencije uticaja na ivotnu sredinu od posledica
eksploatacije uglja asopis Arhiv za tehnike nauke, br I, Bjeljina, 2009.
9. Ivkovi.M., Bijeli V.: Osnove tehnologije podzemne gasifikacije leita uglja, asopis
Energetiar, br. XIII, Banja Luka, 2009.
10. ukanovi D., ukanovi D.: Analiza zavisnosti ostvarenih trokova i brzine izrade podzemnih
prostorija u rudnicima uglja u Srbiji, asopis Rudarski radovi br.1/2005, Bor,2005.
11. Dragosavljevi Z., Deni M., Ivkovi.M.: Strategija razvoja podzemnih rudnika uglja u Srbiji u
okviru razvoja ugljenih basena sa povrinskom eksploatacijom, asopis Rudarski radovi
br.1/2009, Bor, 2009
220
STANJE I MOGUNOSTI DALJEG RAZVOJA PROIZVODNJE

UGLJA U RMU SOKO SOKOBANJA
PRESENT CONDITION AND POSSIBILITY OF FUTHER COAL
PRODUCTION DEVELOPEMENT AT RMU SOKO SOKOBANJA
Slobodan Kokeri1, Miodrag Deni2, Rade Guberini1
1 - RMU Soko Sokobanja, 2 - JP PEU Resavica
IZVOD
U radu se daje prikaz postojeeg stanja i proizvodnje u RMU Soko u periodu 2000 2009 godine,
mogunosti daljeg razvoja i proizvodnje u narednom periodu. Dugoronim programom eksploatacije i razvoja
rudnika Soko predvien je nastavak radova na eksploataciji uglja u OP-4 i otvaranje dela leita koji pripada
istonom krilu centralnog polja u cilju stvaranja uslova za kontinuiranu eksploataciju uglja i poveanje proizvodnih
kapaciteta. Navedeno otkopno polje, predstavlja prekretnicu daljeg razvoja rudnika u proizvodnom i tehnolokom
smislu uvoenjem novih tehnologija u eksploatacionom procesu. Poetak eksploatacije uglja u istonom krilu
centralnog polja planiran je 2013. godine sa godinjim kapacitetom od 200.000 do 250.000 tona uglja, to omoguuje
eksploatacioni vek rudnika od 40 godina.
Kljune rei: proizvodnja uglja, vek eksploatacije, tehnologija eksploatacije
ABSTRACT
This study shows the image of current conditions and production at Soko coal mine during period of time
2000 2009. This Study also shows the possibility of further development and production in the future. Exploitation
and development long-term program of Soko coal mine predicts continuing of coal extraction in OP-4 and opening
one part of deposit, which belongs to the East wing of central field, in order to create conditions for continuous coal
extraction and increasing of production capacity. Stated mining field represents turnover of further mine
development from the aspect of production and technology by leading in new technologies into exploitation process.
The beginning of coal exploitation at the East wing of central field is planned in 2013. with annual capacity from
200.000 to 250.000 t of coal. This enables mine exploitation period of 40 years.
Keywords: coal production, exploitation period, exploitation technology
UVOD
Rudnici sa podzemnom eksploatacijom uglja u Srbiji u ijem sastavu posluje i RMU Soko
Sokobanja, u protekloj deceniji, deli sudbinu tranzicije i privrednih reformi zemlje. Meutim, u takvim
okolnostima a u skladu sa energetskom politikom zemlje, strategijom budueg razvoja trasiran je put i dat
prioritet daljim aktivnostima sa ciljem opstanka i stabilnog funkcionisanja rudnika. Strategija daljeg
razvoja rudnika, zasnovana je na znatnoj sirovinskoj bazi koju poseduje, kvalitetu proizvoda, stabilnom
tritu, konkurentnim cenama uglja, mehanizovanju tehnolokog procesa i edukaciji kadrova koji
predstavljaju bitan element daljeg napredtka i prosperiteta. Implementaciju ove strategije osetie kao prvo
graani Sokobanje i okolnih mesta, region i na kraju Srbija koja e u RMU Soko dobiti jedan stabilan
energetski potencijal za dui niz godina.
221
Cilj ovoga rada je da se irem auditorijumu predstavi trenutno stanje u RMU Soko sa aspekta
otvorenosti i pripremljenosti proizvodnih kapaciteta, istraenosti leita sa rezervama i kvalitetom uglja,
ukae na mogunosti daljeg razvoja poveanjem proizvodnje uglja kao i poboljanjima u tehnikom,
tehnolokom i orgazicionom i smislu.
PRIKAZ POSTOJEEG STANJA RUDNIKA
Opti podaci o leitu
Leite mrkog uglja Soko predstavlja deo sokobanjskog tercijalnog ugljonosnog basena. Odlikuje
se sloenom tektonskom graom i strukturom. Unutar samog leita utvren je vei broj raseda raznih
pravaca i dimenzija, koji su leite podelili u tri tektonska bloka eksploataciona polja, (slika 1.):
Slika 1. ematki prikaz tektonskih blokova (eksploatacionih polja) leita uglja Soko
Centralno polje, koje je definisano kao prostor juno od raseda R-10 i istono od raseda R-2,
Zapadno polje, predstavlja deo leita zapadno od centralnog polja i zahvata prostor izmeu raseda
R-2 na istoku, R-10 na severu i R-11 na zapadu i
Severno polje, kao deo leita koji je nedovoljno istraen, a prostire se severno od raseda R-10.
Geoloku grau ueg podruja leita karakteriu naslage tercijara i kvartara a naroito neogene
naslage koje ispunjavaju ovaj basen u celini. ine ih dve serije sedimenata i to: slatkovodna produktivna
itluka i Vrmdanska serija. Eksploatacija uglja odvija se u itlukoj seriji koja je podeljena na tri
karakteristina horizonta: podinski, ugljonosni i povlatni horizont.
Podinski horizont, ine: bazaltni konglomerati, sivi bankoviti peari sa proslojcima glina i sivi
uslojeni laporci sa proslojcima laporovitih i ugljevitih glina. Ugljonosni horizont, ini jedan moan ugljeni
sloj (prosene debljine 30m) sa jalovim proslojcima, sloene grae (strukture). Povlatni horizont (krovina
ugljenog sloja), ima vrlo heterogen litoloki sastav, a grade ga uti i sivi laporci, sivi uslojeni peari, sloj
mrkog uglja promenljive debljine od 0,5 3,0 m (povlatni sloj) i sive laporovite gline.
222
Geoloke rezerve i kvalitet uglja

Leite rudnika Soko pripada grupi veoma perspektivnih, ako se uzme u obzir da je istraenost
leita svega 10 %. Rezerve uglja sa stanjem na dan 31 decembar 2009 godine iznose (tabela 1.):
Tabela broj 1. Geoloke rezerve uglja leita Soko
Kategorija
A
B
C1
A+B+C1
Bilansne (t)
556.564
15.309.063
41.887.592
57.753.219
Geoloke rezerve
Vanbilansne (t)
2.062.204
701.068
2.763.272
Na osnovu niza proba i uraenih hemijsko-tehnikih analiza uzoraka uglja, dobijene su sledee
vrednosti kvaliteta uglja:
vlaga
pepeo
isparljive materije
C-fix
sagorljive materije
koks
S ukupni
TEG
TED na ukupnu vlagu
19,22 %
11,83 %
35,80 %
34,47 %
70,62 %
45,71 %
1,70 %
19.506 kJ/kg
18.239 kJ/kg
Tehniko tehnoloki uslovi eksploatacije

Model otvaranja i metoda otkopavanja
Leite rudnika Soko otvoreno je pomou dve vertikalne prostorije: izvoznim i ventilacionim
oknima. Izvozno okno izgraeno je od K+395 m do K+150 m. Aktivni deo okna kojim se obavlja
transport i izvoz je do K+170 m. Navozite na K+240 m trenutno nije u funkciji izvoza, ve se koriste
samo pomoni objekti vodosabirnik (kapacitet 350 m3), elektro i pumpna stanica. Ventilaciono okno je
prenika 3,2 m i izraeno je od K+395 m do K+240 m gde je izraeno jednostrano navozite. Povezivanje
navozita okana, odnosno uspostavljanje protoka glavne vazdune struje izvreno je sistemom kosih i
horizontalnih prostorija do najdubljih delova jamskog proizvodnog sistema.
Rudnik Soko primenjuje Stubno-komornu metodu sa prenim otkopima, obaranjem krovnog
uglja i zaruavanjem krovine. Osnovna priprema vri se izradom etanih hodnika iz prostorija otvaranja,
tako da svaki par etaa ima direktnu vezu sa glavnim prostorijama ulazne odnosno izlazne vazdune
struje. Izmeu etanih hodnika, na svakih 70 m izrauju se ventilacioni uskopi, kojima se uspostavlja
protono provetravanje. Etani hodnici locirani su po sredini ugljenog sloja, horizontalno, po odreenoj
koti, okruglog poprenog preseka prenika 9,62 m2, podgrauju se elinom lunom etvorodelnom
podgradom.
223
Prirodni uslovi eksploatacije

Otkopavanjem ugljenog sloja rudnika Soko oslobaaju se ugljovodonini gasovi, od kojih je
najopasniji metan i predstavlja jednu od osnovnih potencijalnih opasnosti po zaposlene u jami. Metan se
prirodno akumulira u krovini ugljenog sloja u naslagama nevezanih peara pod pritiskom (izmeren
pritisak preko 22 bara). Ovo leite, karakteristino je po naglim prodorima i izbojima gasa iz kolektora
gasa i rasednih zona pod pritiskom u radni prostor. U cilju preventivnog delovanja i zatite od izboja uglja,
gasa i stenskog materijala pod pritiskom u rudniku Soko izvode se informativna buenja u cilju ocene
izbojnosti radne sredine (Uputstvo za radu uslovima izboja uglja, gasa i stenskog materijala u rudniku
Soko).
Metanoobilnost jame
Vrednosti apsolutne i relativne metanoobilnosti jame u periodu 2000 2009 godine prikazane su
tabeli 2. i vee su od oekivanih vrednosti u odnosu na gasonosnost uglja.
Tabela 2. Vrednosti apsolutne i relativne metanoobilnosti jame
Metanoobilnost
GODINA
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Qa (m/min)
5,17
3,66
4,39
4,20
3,60
2,76
1,86
5,04
4,29
5,19
Qr (mCH4/t)
21,31
20,42
24,32
20,60
23,61
15,54
14,24
33,31
19,70
22.90
Imajui u vidu znatno manje vrednosti gasonosnosti uglja (4,706 m3CH4/t) u odnosu na
metanoobilnost jame u rudniku Soko namee se zakljuak, da je velika metanoobilnost vezana za metan
iz starih radova i krovinskih akumulacija metana, koji kroz rasede i stare radove dospevaju u ventilacioni
sistem jame pod uticajem depresije glavnog ventilatora.
Samozapaljivost uglja i samozapaljivost i eksplozivnost ugljene praine
Rezultati laboratorijskih ispitivanja, temperature tinjanja uzoraka uglja pokazali su da se ugalj pali
na temperaturi 250 260 C za vreme od 650 155 a da se nataloena ugljena praina debljine 5mm
pali na temperaturi 250350C. Rezultati ispitivanja temperature paljenja uzoraka uglja pokazali su da se
ugalj pali na temperaturo 610 640 C. Prirodni indeks samozapaljivosti iznosi SZa= 115188 C/ min.
Prema ovim rezultatima ugalj leita rudnika Soko spada u grupu lako zapaljivih ugljena a ugljena
praina zapaljiva i eksplozivna.
Proizvodnja uglja
Proizvodnja uglja u rudniku Soko u periodu od 2000. do 2009. godine odvijala se zapadnom
(OP-1) i severnom krilu zapadnog polja (OP-4). Za navedeni period ukupno je proizvedeno 902.272 tona
sa prosenim godinjim kapacitetom od 90.227 tona komercijalnog uglja. Planirana i ostvarena
proizvodnja u navedenom periodu prikazana je na dijagramu i tabeli 3.
Trenutno, eksploatacija uglja vri se u severnom krilu zapadnog polja (OP-4) koji je ogranien sa
severa rasedom R-10, sa istoka rasedom R-11, sa zapada rasedom R-10a i sa june strane rasedom R-10b
(slika 2.). Planirana proizvodnja uglja za 2010. godinu na osnovu trenutnog stanja i pripremljenih
kapaciteta ispod K-42 m iznosi 114.000 tona komercijalnog uglja. Otvaranjem i razradom OP-4 od K-51m
224
do K-114 m zahvata se oko 1.306.000 tona geolokih bilansnih rezervi uglja to sa prosenom godinjom
proizvodnjom od oko 130.000 tona omoguava eksploatacioni vek rudnika od 6,5 godina.
Tabela 3. Planirana i ostvarena proizvodnja u periodu 2000 2009 godina

140000
120000
100000
80000
60000
40000
20000
0
Godina
10
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
140,00 126,00 126,00 114,30 98,900 93,400 100,00 75,000 110,00 108,00
Plan
Ostvarenje 123,66 91,072 92,013 104,21 77,716 83,534 66,597 69,062 83,098 111,29
Ostvareni uinci (otkopni, jamski i rudniki) u periodu (2000 2009. prikazani su u tabeli 4.
Tabela 4. Ostvareni uinci (otkopni, jamski i rudniki) u periodu 2000. 2009. godina
Uinak
Otkopni
Jamski
Rudniki
Ostvareni uinci po godinama ( t/nad)

2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
21,85
1,82
0,9
20,03
1,53
0,65
17,37
1,18
0,59
19,71
1,29
0,74
17,73
0,97
0,53
19,48
1,05
0,58
16,73
0,90
0,55
18,86
1,03
0,62
18,91
1,13
0,70
25,88
1,62
0,98
Navedeno otkopno polje je otvoreno i pripremljeno za eksploataciju do K-60 m. Otvaranjem po

dubini do K-114 m omoguuje kontinuiranu proizvodnju do zavretka investicione izgradnje rudnika. U
tom smislu, ovo eksploataciono polje predstavlja prelazni period eksploatacije uglja do zavretka
otvaranja i poetka eksploatacije Istonog krila centralnog polja u kome je planirano poveanje
proizvodnje, uinaka i tehnolokog napredtka rudnika.
225
Slika 2. Strukturno geoloka karta severnog krila zapadnog polja (OP-4)
MOGUNOSTI DALJEG RAZVOJA PROIZVODNJE UGLJA

Mogunosti daljeg razvoja rudnika Soko zasnovane su na eksploataciji preostalih rezervi uglja
postojeom metodom i thnologijom u severnom krilu centralnog polja (OP-4) i otvaranju i eksploataciji
leita uglja koji prostorno pripada Istonom krilu centralnog polja, primenom savremene rudarske
mehanizacije u cilju poveanja proizvodnje, radnih uinaka i sigurnosti na radu zaposlenih. Ugljeni sloj je
monosti 25 m, zalee prema severu, nagiba od 35 45, sa ukupnim bilansnim geolokim rezervama
uglja od 16.000.000 tona to sa godinjom proizvodnjom od 250.000 tona omoguuje kontinuiranu
proizvodnju u narednih 40 godina.
Projektovani model otvaranja navedenog leita predstavlja jedan savremeni nain otvaranja i
razrade leita, takozvanim podinskim sistemom. Otvaranje je izvreno sistemom kosih saobraajnica sa
povrine (K+397m) i izvoznim oknom (K+170m) i dostie K-44m, na kojoj je lociran prvi horizont (slika
3). Izabrani sistem otvaranja ostavlja mogunost jednostavnog i racionalnog poduhvatanja preostalih
rezervi uglja u severnom delu sokobanjskog basena. U ovom momentu zavrena je prva faza otvaranja (do
K+114 m) izradom rudarskih prostorija u duini od 2.015 m a u prvoj polovini tekue godine oekuje se
nastavak radova na izradi rudarskih prostorija II faze otvaranja (do K-44 m) I horizonta u duini od 2.320
m.
226
-150
R-9
Zapadno polje
-100
-50
VS
istocno krilo centralnog polja
VTN-1
GT
N-
R-4
+50
MHP
GTN-2
IN-66
IO
R-8a
GVH-1
K+114
PV
N-
+100
R-8
1
K+105
VO
GTN-1
GTN-2
K+275
Slika 3. Istono krilo centralnog polja jame rudnika Soko
Radovi na otvaranju II faze I horizonta izvodie se u periodu od 2010 do 2013.godine. Rudarski

radovi na izradi kapitalnih rudarskih prostorija izvodie se tehnologijom buako minerskih radova sa
mehanizovanim utovarom iskopine sa ela radilita. Izrada pripremnih prostorija vrie primenom
savremene rudarske mehanizacije (kombajnima) a kao podgradni materija koristie visea AT visea
podgrada (ankeri sa dvokomponentnim smeama) koja je nala iroku primenu u rudnicima uglja Evrope,
SAD i Australije. Poetak otkopavanja dela leita Istonog krila centralnog polja planira se 2013. godine
primenom postojee metode u cilju formiranja starog rada na poetnim etaama, dokazivanja parametara
mehanizovanog otkopavanja (2014 i 2015 godine), da bi od 2016 godine u potpunosti Continuous Miner-a
kao otkopna maina u stubno komornim otkopima preuzeo primat od postojee metode otkopavanja.
Planirani nivo proizvodnje u narednom 10-o godinjem periodu prikazan je u tabeli broj 5.
Tabela broj 5: Planirana proizvodnja u periodu 2010-2019.godine
Red.
br.
Godina
1
2
3
4
5
6
7
8
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
Otkopno polje
Severno krilo
Istono krilo
zapadnog polja
centralnog polja
114,000
0
130,000
0
150,000
0
140,000
60,000
130,000
70,000
120,000
80,000
65,000
155,000
0
220,000
227
Ukupno
(t)
114,000
130,000
150,000
200,000
200,000
200,000
220,000
220,000
9
10
11
2018
2019
Ukupno
0
0
849,000
230,000
250,000
1,065,000
230,000
250,000
1,914,000
Iz tabele broj 5 se moe zakljuiti, da se planira znatno poveanje proizvodnih kapaciteta i da e

se otkopavanje u narednom periodu izvoditi u dva nezavisna otkopna polja i sa razliitim otkopnim
metodama:
Severnom krilu zapadnog polja (OP-4), gde se trenutno vri otkopavanje postojeom metodom
otkopavanja i
Istonom krilu centralnog polja, gde e se otkopavanje vriti primenom Continuous Miner-a kao
otkopne maine u stubno komornim otkopima.
Mehanizovano otkopavanje i izrada jamskih prostorija
10
12
a)
11
Continuous Miner je vie namenska rudarska maina namenjena za obavljanje poslova na

otkopavanju, utovaru i transportu uglja na kratkom rastojanju (pretovar). Otvaranje dela leita za
otkopavanje Continuous miner-om, odnosno stubno-komornom metodom, vri se izradom vie ulaza i
poprenih hodnika, pri emu se formiraju zatitni stubovi koji se pri povlaenju mogu otkopavati potpuno
ili delimino ili se ne otkopavaju. Dimenzije prostorija otvaranja i razrade otkopnog polja su 4,5 x 4m, a
podgraivanje se vri klasinim AT sidrima u stropu hodnika, dok se bokovi hodnika podgrauju sidrima
od plastinih vlakana koji bi se rezali Miner-om pri otkopavanju stubova. Zbog stabilnosti prostorije i
sigurnosti radnika i Continuous Miner-a, pored AT sidara prostorije se (po potrebi) dodatno osiguravaju
elinim okvirima pravougaonog oblika na osnom rastojanju od 1 m, koji se pri otkopavanju, a pre rezanja
Miner-a, sukcesivno skidaju.
Ugalj se dobija izradom hodnika i eksploatacijom stubova bez ikakvog dobijanja uglja iz nadkopa
(horizontalna koncentracija), a stari rad sa gornjih etaa se zaruava nakon eksploatacije stubova i
povlaenja sekcija pokretne mehanizovane podgrade. Cilj otkopavanja stubova je da se povea
iskorienje leita, koje se pri samoj izradi stubova kree od 20 do 25%. Otkopavanje stubova moe biti
delimino ili kompletno. Delimino otkopavanje se vri kada se zbog nestabilne krovine i izraenih
pritisaka ne moe otkopati ceo stub, odnosno Miner nema vremena da se povue iz nepodgraenog dela
otkopa pre nego to se zarui krovina. Otkopavanje delova stuba se po pravilu vri iz ulaza, kao to je i
prikazano na slici broj 4.
b)
Slika 4. Otkopavanje delova stubova gde se kao privremena podgrada koriste pokretne sekcije
228
Primena pokretnih sekcija mehanizovane podgrade prua mogunosti za bru eksploataciju

stubova, ime se poveavaju uinci i vanije od toga, Continuous miner i radnici se bre povlae iz
ugroene zone. Na slici broj 5 i slici broj 6 prikazane su dve metode otkopavanja stubova primenom
pokretne mehanizovane podgrade. Karakteristino za obe metode je da su stubovi pravougaonog oblika,
pri emu se duinom stuba definie broj rezova koji su potrebni za njegovo otkopavanje a irinom se
definie duina svakog reza.
Stari rad
Stari rad
Slika 5. Otkopavanje stuba spoljnim rezom, primenom pokretne mehanizovane podgrade
Metoda prikazana na slici 5 se u literaturi moe nai pod imenom spoljni rez, gde Continuous
miner iz zone sa stabilnom krovinom (ulaza) zapoinje otkopavanje stuba uzastopnim i paralelnim
rezovima, pri emu je jedino prvi rez drugaiji a svrha mu je da se stvori prostor za pozicioniranje
pokretnih sekcija kao i prostor za ulazak Miner-a u sledei rez pod povoljnijim uslovima i vee
iskorienje leita. Druga metoda otkopavanja stubova uz korienje pokretne podgrade poznata je pod
imenom boina jelka (Christmas tree method) i prikazana je na slici 6 koja se u principu predlae kao
mogua metoda otkopavanja za uslove leita rudnika Soko. Kapacitet otkopavanja Continuous Minera za normalne uslove rada u rudniku Soko iznosie:
QSM
p TP x
= 0.8 x 6 x 217/100 x 0,048 = 217 t/smeni
100 T
gde je:
p raspoloivost mehanizacije u otkopu (%),

Tp smensko proizvodno vreme (h),
T vreme izrade jednog reza (h),

x kapacitet rezne glave CM (t/smeni)
Otkopavanje se moe odvijati u tri prizvodne smene, proseno 25 radnih dana u toku
meseca, a preostalih pet dana su na raspolaganju za druge proizvodne aktivnosti, tako da je ukupna
mesena produktivnost sledea:
Qm = 217 3 25 = 16.275 t/mes,
229
odnosno:
Qg = 16.275 12 = 195.300 t/god
Stari rad
Stari rad
Slika 6. Otkopavanje stubova metodom boine jelke
ZAKLJUNA RAZMATRANJA
Mogunosti daljeg razvoja, poveanje proizvodnih kapaciteta i unapreenje tehnolokog procesa
eksploatacije uglja u rudnikuSoko mogu se realizovati kroz sledee faze:
izbor optimalnog modela otvaranja leita,
primena savremenih metoda izrade i podgradjivanja podzemnih prostorija i
pravilan izbor visokoproduktivne mehanizacije za otkopavanje uglja.
Osnovna koncepcija i model otvaranja leita treba da budu takvi da vreme otvaranja odnosno
investicione izgradnje rudnika bude to krae, kako bi se u kratkom roku uspostavio planirani sistem
proizvodnje i poetak povraaja investicionih ulaganja.
Model otvaranja jame rudnika Soko (faza I i faza II) predstavlja jedan savremeni nain otvaranja i
razrade leita takozvanim podinskim sistemom. Predloeni model jame podrazumeva da se u toku
eksploatacije u istonom polju formira vie horizonata, koji e se funkcionalno povezati sa kapitalnim
objektima otvaranja jame. Izabrani sistem otvaranja ostavlja mogunost jednostavnog i racionalnog
poduhvatanja preostalih rezervi uglja u severnom delu sokobanjskog basena ispod raseda R-10. Kapitalni
objekti otvaranja su dimenzionisani tako (P=14,5m2) da u toku celog veka eksploatacije omoguavaju
funkcionalnost i dovoljnu propusnu sposobnost, sa aspekta ventilacije, servisiranja jame, dopreme
reprodukcionog materijala, otpreme uglja i realizacije ostalih tehniko-tehnolokih zahteva.
Dinamika otkopavanja diktira potrebu za brzom pripremom novih otkopnih ela, odnosno potrebu
za poveanjem brzine izrade podzemnih prostorija. U tom smislu jedan od osnovnih problema koji prati
podzemnu eksploataciju uglja u rudnicima u Srbiji jeste brzina izrade i stabilnost podzemnih prostorija. U
cilju prevazilaenja ovog problema i pravilnog izbora tehnologije izrade i podgraivanja ovih prostorija,
mora se zapoeti sa realizacijom na transferu tehnologije iji je osnovni cilj unapreenje statusa
podzemnih prostorija odnosno poboljanje kvaliteta njihove izrade, podgraivanja i poveanje veka
njihovog trajanja, a to se moe postii uz:
230
mehanizovanu izradu rudarskih prostorija, i

adekvatan sistem osiguranja jamskih prostorija.
Pod savremenim tehnologijama izrade i podgraivanja podrazumeva se ona tehnologija koja
omoguava stabilnost rudarskih prostorija, a uz to i ekonominost (bez rekonstrukcija), to je jedino
mogue ostvariti mehanizovanom izradom rudarskih prostorija, primenom kombajna sa reznom glavom ili
Continuous Miner-a, i uz adekvatan sistem osiguranja kao to je AT visea podgrada.
Najsloeniji segment podzemnog proizvodnog sistema koji u sutini definie veliinu jednog
rudnika, jeste sistem i nain eksploatacije uglja, odnosno metoda otkopavanja. Istraivanje metoda i
tehnologija otkopavanja predstavlja istraivanje mogunosti primene otkopnih konstrukcija i neophodnih
instalacija i opreme za provoenje tehnolokog postupka dezintegracije uglja, a zatim se ekonomskom
analizom dokazuje isplativost ili neisplativost predloene metode i tehnologije, odnosno primenom
ekonomskih parametara utvruje se optimalna vrednost elemenata koji se mogu menjati u nekom
dijapazonu vrednosti.
Kada se govori o primeni Continuous Miner-a kao otkopne maine, moe se rei da se sa
porastom dubine obavljanja rudarskih radova, sve teim geolokim uslovima i kada se kao ekonomski
neopravdano reenje namee primena irokoelnih metoda otkopavanja, pravilnim izborom i
projektovanjem neke od stubno-komornih metoda, Continuous Miner se sa uspehom moe primeniti uz
postizanje zadovoljavajuih uinaka. Na ovaj nain se primena irokoelnih metoda i za njih vezane
znaajne investicije odlau. Takoe, uprkos injenici da je Continuous Miner zamiljen i konstruisan
kao otkopna maina namenjena prvenstveno za otkopavanje slojeva uglja debljine od 1,8 do 4 m,
zahvaljujui savremenim tehnikim reenjima i unapreenjima njegove konstrukcije, sve je znaajnija
primena ove maine i za otkopavanje slojeva vee debljine.
LITERETURA
1. Deni M., Doktorska disertacija: Analiza uslova za primenu visokoproduktivne otkopne mehanizacije
za podzemnu eksploataciju strmih slojeva uglja velike debljine; RGF Beograd, 2007.
2. Elaborat o rezervama uglja rudnika Soko, JP za PEU, 2004.
3. Kokeri S., Magistarska reza : Razvoj modela degazacije metana u uslovima leita uglja rudnika
Soko; RGF Beograd, 2009.
4. Milisavljevi V., Deni M., Tanaskovi M., Gai V., Mogunost primene savremenih tehnologija
izrade I podgraivanja rudarskih prostorija u nekim rudnicima JP za PEU; Zbornik radova sa VI
meunarodnog simpozijum: MAREN 2002., Beograd, 2002.
5. Milisavljevi V., Deni M., Savremene konstrukcije maina za izradu podzemnih prostorija; Zbornik
radova sa IV nauno-strunog skupa: Podzemna eksploatacija mineralnih sirovina u novim uslovima
privreivanja, Beograd, 2001.
6. Studija: Program ostvarivanja strategije energetskog razvoja republike Srbije do 2015. godine za
period od 2007. do 2012. godine; 2007.
231
PROIZVODNJA METANA REDUKCIJOM UGLJEN DIOKSIDA

U LIGNITU
METHANE PRODUCTION THROUGH CARBON DIOXIDE REDUCTION
IN BROWN COAL
Vladimir Cvetkovski1, Miroslav Ignjatovi1, Dragan Milanovi1 Milena Cvetkovska2
1
Inistitut za rudarstvo i metalurgiju Bor u Boru; 2 Hemijski fakultet, Beogradski univerzitet u Beogradu
Rezime:
U radu su prikazana dosadanja savremena fundamentalna istraivanja koja ukazuju na mogunost
mikrobioloke proizvodnje metana iz lignina za energetske potrebe kao i drugih refraktornih organskih jedinjenja
sadranih u nisko kvalitetnim ugljevima, naroito lignitu. Neophodna su dva uslova u nizu procesiranja, poetna
aerobna degradacija i naredna anaerobna metanogeneza da bi proces postigao praktinu vrednost.
Proces ukljuuje intenzifikaciju metanogeneze upotrebom ugljen dioksida i time u principu, odrivo ponovno
korienje gasova termoelektrana, doprinosei naporima smanjenja klimatskih promena.
Kljune rei: energija, mikrobioloka formacija metana, ugljen dioksid, nisko kvalitetni ugljevi
Abstract:
This paper presents the contemporary basic research to date that indicate the possibility of microbial
production of methane from lignin for energy needs as well as other refractory organic compounds contained in the
low-quality coal, especially lignite. Two conditions are necessary in a series of processing, initial aerobic
degradation and the subsequent anaerobic process of methanogenesis to achieve practical value.
The process involves intensification of methanogenesis using carbon dioxide and thus, in principle, sustainable reuse of gas power plants, contributing to efforts to reduce climate change.
Keywords: energy, microbial methan formation, carbon dioxide, methane capture, low rank coal
Uvod
Postoje brojne inicijative i publikacije koje ukazuju na vanost energetske sigurnosti. U poslednjoj
deceniji sve vie se ukazuje na raznolikost snabdevanja energetskim sirovinama, maksimalna iskorienja
232
raspoloivih energetskih resursa (naroito isporuka istih gasova) i u vezi sa tim smanjenje uticaja
klimatskih promena.
Poseban napredak je uinjen u oblasti proizvodnje metana iz fosilnih goriva, na primer u
ekonominoj proizvodnji energetskih gasova kao to su smea gasova, sintetizovani gas (syngas) iz
velikih depozita uglja i uljnih kriljaca u Severnoj Americi, te u prihvatanju i skladiranju ugljen dioksida
iz termoelektrana u Evropi.
Druga potencijalna prednost je u potpunijoj eksploataciji slinih niskokvalitetnih resursa, kao to
su depoziti uglja lignita i akumulacije organskih muljeva, koja podrazumeva vee iskorienje datih
resursa, radije nego oslobaanje velikih koliina ugljen dioksida. Primarni izazov se sastoji u poveanju
sadraja ugljenika u niskokvalitetnim materijalima putem korisnih reakcija i fizikih interakcija u
kontaktu sa posebno skladiranim ugljen dioksidom.
Anaerobna biodegradacija
Poznato je da su gasoviti ugljovodonici uglavnom metan, proizvod geolokih procesa koji nastaju
pri formiranja ugljeva a takoe i u tekuim reakcijama koje se odvijaju u bogatim organskim anaerobnim
odlagalitima i movarama irom sveta. Reakcije su analogne onima koje su rezultat anaerobne digestije
kanalizacionih muljeva i slinih materijala u kojima se odvija mikrobioloka degradacija biomase kroz
sukcesivne procese hidrolize, fermentacije i metanogeneze, proizvodei meavinu gasova uglavnom od
metana i ugljen dioksida.
Takve biomase takoe proizvode vodonik (akcijom obligatory acetogenic, OHPA, bakterija) koji
redukuju ugljen dioksid u metan. Kao rezultat ovih procesa, oslobaa se metan esto u ekonominim
koliinama iz niskokvalitetnih ugljeva, sanitarnih deponija i postrojenja za preiavanje otpadnih
materijala.
Aerobna biodegradacija
Lignit se uglavnom sastoji od organskih spojeva otpornih na anaerobnu razgradnju (naroito
lignina i slinih makromolekula) zbog ega je neophodan predhodni tretman pomou enzimske (gljivine)
hidrolize pre konane redukcije u metan. Ovaj proces se postie ubrizgavanjem aerisane vode, te se mora
ostvariti na siguran nain kako bi se izbeglo spontano sagorevanje. Iako bi hidrolitiki produkti trebalo da
233
budu pogodni za anaerobnu redukciju do metana u prisustvu ugljen dioksida, potrebni su dodatni uslovi da
bi ova reakcija bila komercijalno odriva.
Trei vaan uslov je preiavanje ugljen dioksida, koji podrazumeva efikasani fiziki postupak
ubrizgavanja mikrorganizama i ugljen dioksida kao i desorbcija i efektivna ekstrakcija metana. Nagraeni
metan mora efikasno da se prihvata kako bi se izbeglo njegovo nekontrolisano oslobaanje u atmosferu.
Nadalje, ukupni proces zahteva pozitivni energetski bilans, zatitu ivotne sredine, odrivo korienje i
pouzdanu reciklau.
Osnovne neophodne aktivnosti da bi se ostvarila proizvodnja metana biodegradacijom lignita:
Fiziki i mikrobioloki uslovi pod kojima se praktini i sigurni aerobni pred-tretman (gljivine
enzimska hidroliza) organskog uglja moe obavljati
Praktini uslovi za naknadnu anaerobnu razgradnju (bakterijska fermentacija i metanogeneza)
hidrolizovanih proizvoda pomou ugljen dioksida u cilju dobijanje metana odgovarajue
zapremine i kvaliteta.
Inenjerski uvslovi za efikasno preiavanje ugljen dioksid gasa, ubrizgavanje unutar leita
uglja, skladiranje metana, uveanje kvaliteta gasa i efikasno korienje.
Opti uslovi za sigurnu ekonominu i ekoloki prihvatljivu proizvodnju energije u ukupnom
periodu eksploatacije rudnika.
Iz gore navedenih razloga, industrijski procesi na temelju biodegradacije ostaju potencijalni cilj za
masivne depozite ugljeva, meutim dosadanja istraivanja ne obezbeuje industrijsku primenu, sve do
momenta ostvarivanja detaljnih istraivanja i razvoj procesa metanogeneze. Uspena istraivanja
nagovestie nove industrijske postupke doprinosei ekonominu proizvodnju energije. Postupak e biti
komplementaran sa modernim postupcima proizvodnje meavine energetskih gasova (syngas), ali e
eksploatacioni trokovi biti manji i na mnogo niim temperaturama (maksimalno 60 0C).
Istraivanja procesa biodegradaciji ugljeva su znaajno napredovala u poslednjih deset godina.
Uprkos predhodnim studijama da su ugljevi inertni na dejstvo mikroorganizmima, najnovije studije
ukazuju na uticaj mikroorganizama na procesiranje ugljeva. Istraivanja su na primer bila usmerena na
rastvaranje ugljeva u vodenim rastvorima.
Pokazano je da su razliite gljive i bakterije u mogunosti da degradiraju odreene komponente
ugljeva formirajui vodene rastvore organskih jedinjenja. (Fakoussa, et al. 1981, 1992). Enzimi koji su
ukljueni u procese razgradnje su na primer laccases, peroksidaza esterases slini enzimima odgovorne za
degradaciju lignina i drugih aromatinih organskih jedinjenja.
234
Drugi mikrobni produkti, npr. metalna elatna jedinjenja, biosurfactanti ili kiseline, potpomau
procese rastvaranja (Cohen i sur. 1990, Fakoussa, 1992). Pokazano je da enzimski tretman moe da
rastvori do 40% (w/w) ugljeva (Scott, et al. 1994). Kombinacija hemijskog i biolokog procesiranja
ugljeva poboljava bioloku razgradnju makromolekula poput lignina.
Niz studija su pokazale obilnost aktivnih bakterijskih zajednica u leitima ugljeva kao i detekciju
biodegradacije organskih materijala i njihovu transformaciju u metan. (Shumkov, et al. 1999, Strapoc, et
al. 2008).
Sintetizovani gas i skladitenje ugljen dioksida
U narednoj deceniji "ista ugljena tehnologija" imae sve veu zastupljenost u proizvodnji
elektrine energije. Na slici 1, prikazana je "ista" tehnologija za proizvodnju sintetizovanog gasa
(Syngas) relativno novim procesom koji se naziva integrirana gasifikacija uglja. Ukratko, grejanjem uglja
pod pritiskom u ogranienim prisustvu kiseonika proizvodi se sintetizovani gas Syngas, smea ugljen
monoksida (CO), vodonika (H2), metana (CH4) i ugljeni dioksida (CO2).
Sa izuzetkom CO2, svaki od dobijenih proizvoda moe se koristiti kao gorivo. Metan je glavni
sastojak prirodnog gasa. Ugljen monoksid i vodonik mogu se koristiti za pokretanje gasnih turbina ili za
proizvodnju tenih goriva kroz Fischer-Tropsch proces.
Slika 1. Proces proizvodnje istog sintetikog gasa
235
Dok je Syngas tehnologija prilino dobro uspostavljena, tehnologija redukcije CO2 jo uvek je u
razvoju, iz razloga definisanja prihvatanja i skladitenja ugljen dioksida. Na slici 2, prikazana je ideja
geoloko skladiranje ugljen dioksida
Skladitenje CO2 je potencijalno atraktivna opcija, i zavisna je od geolokih kriterijuma. Ako se
ova mogunost prihvati, mora se identifikovati odlagalite ugljendioksida, u prvom redu eksploatisana
naftna polja za kontinualno prihvatanje i skladiranje velikih koliina CO2.
Takoe je neophodno da se unaprede energetske alternative razvojem prateih tehnologija i to u
vie oblasti, da bi se ostvario eljeni cilj.
Slika 2. Prihvatanje i geoloko skladiranje ugljen dioksida
Prihvatanje i skladitenje CO2 imae verovatno svoje mesto u novoj energetskoj ekonomiji i da je za
isti ugalj, saradnja sa industrijom jedini odgovor. Veruje se da e se u budunosti prihvatanjem novih,
testiranih i raspoloivih energetskih tehnologija, ugalj sa svojim derivatima ostvarivati znaajani izvore
iste energije.
236
Literatura
Cohen, M. S., Feldmann, K. A., Brown, C. S., Gray, E. T. (1990) Isolation and Identification of the CoalSolubilizing Agent Produced by Trametes versicolor, Applied and Environmental Microbiology, Vol.
56 (11), p. 3285-3291.
Fakoussa, R. M. and Truper, H. G. (1983) Kohle als mikrobielles Substrat unter Aeroben Bedingungen
[Coal as substrate for microorganisms: investigations of the microbial decomposition of untreated hard
coals], In: Kolloquium in der Bergbau-Forschung GmbH. Rehm, H. J. (Ed.).
Steinkohlenbergbauverein, Essen, FRG. p. 41-49.
Fakoussa, R. M. (1992) Mikroorganismen erschlieen Kohle-Ressourcen, Bio-Engineering,Vol.4, 21
Shumkov, S., Terekhova, S., Laurinavichius, K. (1999) Effect of enclosing rocks and aeration on
methanogenesis from coals. Applied Microbiology and Biotechnology, Vol. 52, p. 99-103.
Strapoc, D., Picardal, F. W., Turich, C., Schaperdoth, I., Macalady, J. L., Lipp, J. S., Lin, Y.-S., Ertefai, T.
F., Schubotz, F., Hinrichs, K.-U., Mastalerz, M., Schimmelmann, A. (2008) Methane-Producing
Microbial Community in a Coal Bed of the Illinois Basin. Applied and Environmental Microbiology,
Vol. 74 (8), p. 2424-2432.Thielemann, T., Cramer, B., Schippers, A. (2004). Coalbed methane in the
Ruhr Basin, Germany: a renewable energy source? Org. Geochem. Vol. 35, p. 1537-1549.
237
UPOTREBA ELEKTRODETONATORA U METANSKOM

REIMU
USE OF ELECTRO BLASTING CAPS IN GASSY MINES
Juri Drago
Trio d.o.o. , Zemun
ABSTRACT
Electric detonator are manufactured with two types of delay, millisecond delay (MS) and half-second delay
(HS). In the MS detonators the delay time increases in increments of 34ms between each period. In underground coal
mines, MS electric detonators copper shell are used, numerically marked with 0 ,1, 2, 3 and 4, while for
non-gassy mines higher numbers can be used as well. MS electric detonator marked 0 does not have
than 4ms
according to the energy transferred by the blasting machine. Yugoslav regulation (Rules of technical norms and
explosives handling in mine blasting, Official Gazette No. 26 and 63/88) does not limit the use of MS electric
detonators marked 0, but only states: that the total time in the sequence from ignition of the first to the last electric
detonator in methane coal pits cannot be more than 136 ms, that is 204 ms when blasting in muck where there is no
methane. The detonator marked with 1 has imbedded delay fuse the duration of which is 34 ms, detonator 2 has
the delay fuse with 68 ms duration, 3 - 102 ms duration, and 4 has the delay fuse of 136 ms duration compared
to the detonator 0.When activating a small number of electric blasting caps with, for example, a powerful blasting
machine, activation time of zero blasting detonator can be considerably below 1ms. Blasting machine is conditioned
so that the time of energy output has to be shorter than 4ms. When the electric detonator is activated, mining cable is
rejected and its ends can be separated, welded and they can even be placed directly side by side. As the machine still
has not stopped to transfer energy (4ms has not passed or the machine is out of order and thus the time of energy
transfer is prolonged) the sparking will start at the end of conductors which, in the presence of methane, leads to the
ignition of the same and thus to the adverse consequences. This implies that in the gassy underground coal mine the
machines with the lowest possible energy need to be used (and the lowest possible voltage).In the mining practice,
for traditional and some other reasons, machines are used that are much stronger than it is actually needed. This can
be justified on the surface or in the extraction of metal ores, but by no means in the extraction of coal.
If electric blasting detonator 1is declared the blasting detonator 0, electric blasting detonator will receive the
necessary activation energy in the first 4ms, and will be activated upon the 34ms has run out. In the course of this
time, the transfer of energy output has stopped even in the broken down blasting machine and thus, the hazard of
methane ignition by sparking of electric conductor ends is avoided.
238
Uvod
Maina za paljenje mina u metanskom reimu eksploatacije treba da zadovolji uslove propisane
optim standardom za protiveksplozionu zatitu SRPS N.S8.011, ispitivanje se vri u skladu sa
standardom SRPS N.S8.911.
Shodno pomenutom standardu ispituju se sledei parametri:
-strujni impuls
-ispravnost izolacije izmeu stezaljki
-mehanika zatita
-ispravnost kontrolne sijalice, naboj kondenzatora
-ispravnost otpora za pranjenje za kondenzatorske maine
Strujni impuls
Prema standadu SRPS N.S8.911 strujni impuls se ispituje pri najveem dozvoljenom otporu
strujnog kola prikljuenih elektro detonatora pri emu srednja efektivna struja aktiviranja niza treba da
bude vea od 1A.
Standard nije definisao vreme potrebno za odreivanje srednje efektivne struje.
Radi toga u prilogu br.1 ovog rada je osnovna energetska jednaina strujnog impulsa elektro detonatora.
Iz priloga se vidi, da radi same prirode elektro detonatora, vreme za odreivanje srednje efektivne
struje paljenja niza treba da iznosi 2msec.
Izraz za strujni impuls maine za paljenje mina glasi:
W= I2ef x t (mJ/ )
Energija strujnog impulsa ne sme biti manja od 3 mJ/. U tom sluaju struja na graninom otporu maine
za paljenje mina treba da je vea od 1,22A, a ne kako je standardom propisano da struje treba da bude
vea od 1A, - nije dovoljno jasno definisano.
Strmina porasta mora biti najmanje 1 ms, odnosno od poetka impulsa do najvie vrednosti struje
paljenja mora protei vreme manje od 1 ms. Trajanje strujnog impulsa sme biti najvie do 4 ms.
Znai, pri graninom otporu ( najvee optereenje maine) u ovom vremenu treba da prestane
saoptavanje energije u minsko polje.
Svrha ovoga je da se elektro detonatorima u ovom vremenu saopti potrebna energija za
aktiviranje, prije nego to doe do samog aktiviranja eksplozivnog punjenja.
Pomenuto vreme zavisi od karakteristika odnosne maine za paljenje mina i definisano je kao
stalna - konstantna (nepromenljiva) veliina.
Kod maine tip EKA 400M (proizvoa TRIO d.o.o.- Beograd) ovo vreme je oko 3msec.
Ova injenica znai da e saoptavanje energije u minsko polje prestati nakom 3msec, bez obzira
na broj el. detonatora u minskom polju.
Meutim ako je broj elektro detonatora u strujnom krugu (minskom polju), mali napr. 10 el.
detonatora , struja aktiviranja niza e biti znatno vea od 1,22A.
injenica da je strujni impuls el. detonatora konstantna veliina doi e do aktiviranja elektro
detonatora broj 0 (trenutni el.detonator), odnosno aktiviranja eksplozivnog punjenja, znatno ranije nego
to maina prestane da saoptava energiju u minsko polje.
239
Krajevi elektro provodnika nakon eksplozije bivaju odbaeni ili zavareni, ali postoji i mogunost da se
nau blisko jedan uz drugi i pri tome e nastupiti iskrenje, koje ukoliko se nae u metanskoj sredini moe
dovesti do upale metana. U amerikim propisima (CFR 30) za miniranje u rudnicima uglja doslovno pie:
Najstoe se zabranjuje upotreba el. detonatora broj nula u bilo kakvoj podzemnoj eksploataciji uglja.
Ostali parametri koje treba ispitati , a propisani su standardom SRPS N.S8.911, nisu tema ovog rada.
MAINA ZA PALJENJE MINA TIP EKA 350
Proizvoa maina za paljenje mina TRIO d.o.o. razvio je mainu TIP EKA 350 koja nije u skladu
sa standardom SRPS N.S8.911, ali ako bi se primenila u metanskim sredinama svojim karakteristikama
pokazala bi se kao mnogo bolja i sigurnija od danas postojeih maina za eksploataciju u metanskim
sredinama.
Maina poseduje indikaciju o neprekidnosti odnosno o kontinuitetu minske mree, pri emu je stuja
provere, u kratkom spoju, ispod 10mA.
Maina ne moe da saoptava energiju u minsko polje ukoliko je ono u prekidu.
Ova injenica govori sledee:
Maina e prestati sa saoptvanjem energije u minsko polje onog momenta, odnosno one mikro- sekunde
kada doe do prekida prvog mostia na bilo kojem elektro detonatoru.
Rezultati merenja, provedeni u TOC-u kopnene vojske Srbije jasno pokazuju ovu tvrdnju.
Predlog zakljuka
Eksplozija metana izazvana krajevima elektro provodnika moe se izbei na dva naina:
Zabraniti upotrebu el. detonatora broj 0 u metanskom reimu eksploatacije.
To praktino znai da e el. detonator br.1, biti aktiviran nakon 34msec i na sebe e preuzeti ulogu el.
detonatora broj 0, a za to vreme e prestati saoptavanje energije u minsko polje ak i kod pokvarene
maine za paljenje mina.
Maine za paljenje mina ispitivati u skladu sa standardom SRPS N.S8.911.(Iz praktinih razloga
ispitivanje se vri preko otpornika koji ne bivaju uniteni tokom ispitivanja- odnosno ispitivanje se ne vri
pomou el. detonatora)
Drugi predloeni nain trai dopunu standarda SRP N.S8.911, odnosno na granini otpor pri
kome se radi ispitivanje maine potrebno je u nizu sa otpornikom postaviti eferovu glavicu iji
mosti prilikom aktiviranja maine funkcijom PALI prekida stujni krug, pri emu se
dobijaju svi potrebni parametri za ocenu karakteristika dotine maine.
Prvi predloeni nain zahteva promenu regulative koja se odnosi na miniranje.
Drugi predloeni nanin zahteva izmenu, odnosno dopunu stadarda SRPS N.S8.911
Prilog:
1.
2.
3.
Dijagram strujnog impulsa maine za paljenje mina tip EKA 400M

Dijagram strujnog impulsa maine za aktiviranje EKA 350, na graninom otporu
(Ne dolazi do prekida otpornika- maina se ponaa kao dugovremena maina)
Dijagram strujnog impulsa EKA 350 na otporu od 17Ohm-a i 4,51Ohm-a
240
LITERATURA:
-Pravilnik o tehnikim normativima (PTN) za el. postrojenja ureaje i instalacije u rudnicima sa
podzemnom eksploatacijom (Sl. list. SFRJ br.21/88 izmene i dopune u br.90/91)
-Pravilnik o tehnikim normativima o rukovanju eksplozivnim sredstvima i miniranju u rudarstvu (Sl.list
br. 26 i 63/88).
-Srpski standard o ispitivanju maina za paljenje mina SRPS N.S8.911.
-Proizvoaka dokumentacija firme TRIO d.o.o.
241
Maina za paljenje mina tip EKA 400M
PRILOG BR.1
Maina za paljenje mina: EKA 400M

Serijski broj:
Transformator
Broj
Otpor
namotaja
(Ohm)
primar 1
10
1
primar 2
0
0
sekundar
1000
222
41
Potronja
struje (mA)
Punjenje
Vrijeme punjenja (s)
Pri naponu izvora (V)
Na poetku punjenja
Na kraju punjenja
Postignuti napon (V)
Struja provere (mA)
Strujni impuls
9 J Strujni impuls J/Ohm-u 3.05371189
9
Strmina porasta (ms) 0.16500001
160 Raunsko vrijeme (ms)
2
60
Vrijeme prekida (ms) 2.73749995
403.2
Granini otpor (Ohm)
270
Otpor trimera (KOhm)
4.7
1.6
1.4
1.2
1
0.8
0.6
0.4
0.2
0
0
ms
Mjerenje proveo:
Jovan Boji
Kontrolisao:
Igor Juri dipl. Ing.
Ovjerava
Drago Juri, Dipl Ing.
Primer rezultata merenja Maine EKA 400M
242
Maina EKA 400M

PRILOG BR.2 Dijagram strujnog impulsa maine za aktiviranje EKA 350, na graninom otporu od 220
(Prilikom ispitivanja strujnog impulsa ne dolazi do prekida saoptavanja energije poto se koristi
otpornik od 10W, a sama maina je dugovremena)
243
Maina za paljenje mina: EKA350

Serijski broj: BK 1527
Transformator
Broj
Otpor
namotaja
(Ohm)
primar 1
10
1.4
primar 2
0
0
sekundar
700
78
Punjenje
Strujni impuls
Vreme punjenja (s)
12.8
Impuls (mJ/Ohm)
3.86029
Pri naponu izvora (V)
9 Strmina porasta (ms)
0.1575
150
Vreme trajanja (ms)
2
Potronja Na poetku punjenja
Na kraju punjenja
35
Vreme prekida (ms)
struje (mA)
Postignuti napon (V) 372.1032 Granini otpor (Ohm)
220
Struja provere (mA)
10.5766
Otpor trimera (KOhm)
14
1.8
1.6
1.4
1.2
1
0.8
0.6
0.4
0.2
0
0
ms
Merenje sproveo:
Jovan Boji
Kontrolisao:
Igor Juri, Dipl. Ing.
244
Overava:
Drago Juri, Dipl Ing.
PRILOG BR.3
(Rezultati merenja izvreni u TOC-u kopnene vojske, u realnim uslovima sa EDK)
Vidljivo je da je saoptavanje energije na otporu od 17 Oma prekinuto nakon vremena koje je manje od
0,1msec
245
1msec
Rezultati merenja izvreni u TOC-u kopnene vojske
Vreme prekida saoptavanja energije pri aktiviranju 2EDK (otpor mree 4,51Ohm) je oko 30sec
246
Challenges in design and development of a large compact type

bucket wheel excavator with high performance for the open pit
mine Bkkabrany / Matrai in Hungary
Frank Johannes Schippers
RWE Power, International Mining
Abstracts
Matrai Ermu is a vertically integrated lignite mining and generating company with a majority stake of
RWE. Matrai accounts for about 15% of the Hungarian power production. In two surface mines about 8 mt/a of
lignite are produced with an overburden to coal ratio of about 7:1.
To supplement the capacity of the existing mines and to reduce truck and shovel operation, a large compact
type bucket wheel excavator with a planned capacity of 12 mt/a bank was commissioned from Sandvik. The
presentation describes challenges in the design and development phase. The first results of the initial performance
test will be discussed.
Intraduction
RWE is a large utility company operating in Germany, England and other European countries.
The group employs about 70,700 employees in 13 countries. The majority of these people (39,000)
work in Germany. Our plant portfolio has a capacity of about 33,000 MW and consists of about 10,800
MW of lignite fired capacity, 9,500 MW hard coal, 6300 MW nuclear power and about 6,400 MW gas,
water and other renewable energy sources.
In the Rhineland three large open pit mines are supplying about 100 million tonnes of lignite
mainly to mine mouth power stations. Main mining equipment consists of large bucket wheel
excavators, belt lines and spreaders with capacities of up to 240,000 bank m/day.
Since about 10 years, RWE is engaged with 50.9% in the Matrai Ermu lignite power
generator. This fossil fuelled power station with a capacity of about 950 MW is situated in the north of
Hungary and accounts for about 15% of the Hungarian power consumption. In the two open pit mines
Visonta and Bkkabrany, about 8 million tonnes per year of lignite with an average heating value of
6850 KJ/kg and an overburden to coal ratio of 7:1 are mined.
In the Bkkabrany mine, the main mining equipment consists of smaller bucket wheel
excavators of the compact type with capacities of up to 60,000 bank m per day and bucket ladder
247
excavators with a rate of 16,000 (t+m) per day. A smaller part of the production has been done in truck
and shovel operation by contractors.
In order to increase performance and partly replace more expensive contractor work, the
management has decided in 2007 to invest into a large new compact type bucket wheel excavator.
First evaluations revealed that a bucket wheel excavator developed by Voest Alpin for a mine in Texas
/ USA with a rated capacity of about 5200 loose m/h was the largest compact type bucket wheel
excavator built so far. Together with the experts from Matra, RE and RWE Power calculations were
made, if an excavator with its specific construction principles two crawler undercarriage system and a
hydraulic hoisting could be designed for a capacity of about 6700 loose m/h, equivalent to a yearly
production capacity of 12 million bank m and with geometrical dimensions suitable to mine a 20 m
high wall.
Einsatz der Gertegruppe Bagger und Bandwagen
40 m
40 m
40 m
20 m
20 m
10 m
10 m
Picture 1: Operational conditions for the new unit
These first evaluations indicated that an excavator with this capacity and a bucket wheel boom
length of 28 m would result in a total gross weight of about 1600 tonnes and revealed some of the
dimensions of the other components and their practicability. It showed that this excavator could not be
248
constructed just by upscaling existing equipment, but it would need partly a complete new engineering
approach!
After a rather long period for tendering and negotiation the contract was awarded in July 2007
to Sandvik Mining and Construction Material Handling Company, which has incorporated Voest Alpin
some years ago. Initial operation took place in June 2009.
Design and construction phase
During design and construction phase, inter alia the following points needed special attention:
-Construction according DIN 22261. According to RWE Power specification, the long term stability
of the excavator had to be verified using the stipulations of the DIN 22261 instead of DIN 18800. In
reality this results in a much sturdier construction, long time stability and unfortunately- in an added
weight of about 200 t.
FEM Modell Bagger
Blechdickenverteilung
C - Rahmen
RWE PBZ-KB Loock 21.04.2010
Picture 2: Finite Element calculation during design phase
-Tensile strength of the crawler track of the carriage system
249
SEITE 2
The final realized overall weight of 1750 t and the requirement of a maximum specific ground
pressure of less than 12.1 N/cm results in dimensions for the two crawler tracks of 4.3 m times 21.3 m.
Picture 3: Comparison of size of the crawler unit

These are larger than the crawler of our 240,000 m/day excavators. During turning, very high
tensile stresses (4500 KN/cm) will develop, which can only be handled by using special steel
compositions. The maximum tensile stresses in the chains are reduced by special control systems
during turning, which will minimise the tendency of the cams on the drive sprocket to climb onto the
chain links.
-Hydraulic hoisting system for the bucket wheel boom.
250
The bucket wheel boom is supported and hoisted by two parallel installed double action
hydraulic cylinders. Each has a length of about 9.5 mm and a force of 1,770 KN . The parallel
movement of these two cylinders is controlled by a system for pressure compensation. In case of a
failure of one of the cylinders, the entire weight can be supported just by one cylinder.
-Reduction of self-induced oscillations in the undercarrying system of the belt wagon.

The belt wagon has a take-over boom of 35 m length and a discharge boom of 45 m length.
Due to these long booms, very high self-induced vibrations occur. In order to reduce or eliminate these
vibrations, double joints in the crawler chain are used. This will give a much more level bearing surface
and thus fewer oscillations.
-Wheel design and installed power.

The bucket wheel measures 12 m in diameter and is equipped with 16 buckets. It is designed to
cut overburden and coal with a specific cutting force of up to 1,020 N/cm. Installed capacity is 1,100
KW. The wheel is built in single disc wheel design, which has several advantages: -much higher fatigue
strength, a better stress distribution in the wheel, a better inducement of forces into the bucket wheel
shaft and better service access to critical points.
-Incorporation of operator aids and automation for some of the functions of the excavator.
To free the operator from routine tasks and thus improve performance and reliability of the
equipment, the specifications called for the implementation of automation devices. With this part
automation, it should be possible to run the excavator and the belt wagon with just one operator.
Specifically the transfer point between excavator and belt wagon and between belt wagon and tipper
car was equipped with a radar system for synchronisation of the movements of these units. Built-in TV
cameras enable the operator to oversee all transfer points.
Challenges during construction and assembly.

During construction of the components and the assembly on site of the excavator some
challenges had to be managed:
-Multinational team
251
Together with the Austrian main contractor Sandvik Mining and Construction, several other
people from different nations were involved. 1. Matra as purchaser and one of the main involved parties
for quality management. 2. RE and RWE Power as quality supervisors and contact person for all design
questions and construction plans. 3. Supply companies for components and services from at least 9
different nations. I. e. the bucket wheel was manufactured in Bulgaria, steel constructions in Poland and
Hungary, electric motors in Serbia, gearboxes in Austria and the bucket wheel shaft in Slovenia.
Fertigungssttten der Hauptkomponenten

Fa. Stalkon ( Polen )
SR Ausleger, Unter und Oberbau
Fa. ABB ( Deutschland )

E - Technik, Software
Fa. Mekk ( Ungarn )

Ausleger Bandwagen, Abwurfband BW
Tgb. Bkkabrany
Montage und Einsatzstelle
Fa. Voest Alpine ( sterreich )

Getriebe Schaufelrad und Fahrwerke
Fa. ATB Sever ( Serbien )

Elektrische Maschinen
Fa. Remotex ( Bulgarien )

Fahrwerk gesamt, SRadkrper
RWE PBZ-KB Loock 21.04.2010
SEITE 1
Picture 4: Country of origin for major components
Together with the necessary accountants and lawyers from the different companies, this group
formed a very well-organised team.
252
Picture 5: Excavator VABE 1600 during construction
-Deviations of the specifications of the bucket wheel.

During final assembling of the bucket wheel, some serious deviations in measurements were
found. After discussing possible remediations, it was concluded to insist on a complete new
construction. This caused a time delay of 10 weeks of which 2 weeks became effective at the end.
-Delays in transportation
Most major components had to be shipped to Hungary on waterways. During winter major time
delays occurred due to frozen channels.
-Adherence to the time table.

Despite several problems in construction of the components at the end, the overall time table
could be adhered to. The final completion took place on time in June 2009.
Test results and first operational experiences with the excavator.

According to the contracts the performance of the equipment should be demonstrated during an
initial three month trial period.
253
The main specifications were:

-55,000 bank m in 20 hours
-3 million bank m in three month
-A maximum of 3% (of the operating time) of mechanical failures during the three month trial period
-A maximum of 1.5% of electrical failures.
All of these specifications could be demonstrated or even overaccomplished during the break in period.
Picture 6: New excavator during trial phase
After the trial period, some severe cracks were discovered in some of the bottom plates.
Investigations revealed that this cracking had been caused by poor workmanship during welding of the
bottom plates. The process was changed and the bottom plates replaced.
Today there are still some teething troubles. If cutting wet materials, some clogging of the
bucket wheel and of the transfer points can be observed. But we are sure that these problems can be
solved and the predicted capacity of 12 million m per year can be reached.
254
NOVA TEHNOLOKA REENJA DETEKTORA METALA I

MAGNETNIH IZDVAJAA
NEW TECHNOLOGICAL SOLUTIONS AND METAL DETECTORS
MAGNETIC EXTRACTORS
Roman Razpotnik
MDR Ljubljana, Slovenija
Abstrakt:
Detektori metala i magnetni izdvajai se koriste za izdvajanje metalnih predmeta iz transportnih traka na
povrinskim kopovima. Uvoenjem novih tehnikih reenja znatno su poboljane perfomanse ovih ureaja koji sada
mogu da razlikuju vrstu metala.
Kljune rei: detektor metala, magnetni izdvajai
Abstract:
Metal detectors and magnetic exstractors are used for extracting the metal parts from conveyor belts on the
open pit mines. New technological solutions are improved performances of this equipment wich can distinguish
different kind of metals.
Key words: metal detector, magnetic excractors, conveyor belts, open pit mines
UVOD
Transportne trake su jedan od najee korienih transportnih sistema u industriji. Na
povrinskim kopovima naroito u Evropi transportne trake se koriste za transport uglja i otkrivke. One
rade kao sastavni elemenat BTO odnosno BTD sistema. Otkrivka se na povrinskim kopovima uglja
takoe otkopava rotornim bagerima ili bagerima vedriarima, transportuje transportnim trakama do
odlagalita, a zatim odlagaima.Ugalj se otkopava takoe rotornim bagerima i vedriarima, a zatim
transportuje trakama do postrojenja za prijem rovnog uglja. Transportne trake su najskuplji elemenat BTO
sistema, pa je potrebno zatiti ih od oteenja, to je vrlo teko u uslovima rada na povrinskim kopovima.
Jedan od najeih naina oteenja je upad metalnih predmeta. Metalni predmeti mogu biti otkopani
zajedno sa materijalom koji bager otkopava, a mogu biti deo konstrukcije rudarske opreme koji zbog
nekog razloga otpadnu i nau se u traci. To su najee metalni delovi koji nisu pokupljeni posle servisa
sistema pa se zatim nau u kaici bagera zajedno sa materijalom koji se kopa. To su esto zubi bagera,
lajfine, habajui elementi bagera i trake. Kada se radi o sistemima na uglju transport materijala sa kopa
zavrava se u bunkerima drobilinog postrojenja ili njemu slinog postrojenja.
Ugalj se pre utovara u vagone drobi kako bi se pripremio za sagorevanje u T. Elektrani. Drobilice
su posebno osetljive na upad metalnih predmeta tako da je sastavni deo kompleksa dopreme uglja do
drobilice i sistem zatite drobilice. Pored drobilice u drobilinom postrojenju na T.E se ugalj pre
ubacivanja u kotao takoe drobi u mlinovima. Ovi su mlinovi vrlo osetljivi na upad metalnih predmeta pa
255
se i oni moraju zatiti. Praksa za ugradnju zatitnih sistema na kopovima je da se BTO sistemi uglavnom
ne tite dok se BTD sistemi kao i drobilice tite od upada metalnih predmeta u traku.
Zatita od oteenja opreme od metalnih predmeta vri se magnetnim izdvajaima i uz pomo
detektora metala. Detektori metala se koriste uglavnom na dva naina ili kao samostalno ureaj koji pri
detekciji metala zaustavlja traku ili kao inicijator magnetnog delovanja i kontrole rada magneta. Princip
rada detektora metalnih predmeta je da registruju deformaciju (jainu) elektromagnetnog polja. Dakle
detektor metala ima dva osnovna elementa. Predajnik elektromagnetnog polja koji emituje homogeno
polje sa jedne strane trake i prejemnik elektromagnetnog poljaetnog polja sa druge strane trake.
Elektromagnetno polje se prostire kroz traku i materijal koji traka transportuje. Detektor metala je podeen
tako da mu je referentna vrednost polja koje prima normalna vrednost. Ukoliko se izmeu predajnika i
prejemnika elektromagnetnog polja nae metalni predmet doi e do deformacije homogenog polja to
detektor prepozna. Ta informacija se zatim koristi ili za zaustavljanje trake ili ukljuivanje pune snage
elektromagnetnog izdvajaa.
a)
b)
Sl.1 Principijelna ema rada detektora metala:

a) homogeno elektromagnetno polje
b) deformisano elektromagnetno polje
Osnovni uslovi za rad detektora metala su da je traka platnena i da se eliminie uticaj metalnih
rolni i metalne konstrukcije trake. Detektor ima mogunost podeavanja osetljivosti tako da se moe birati
veliina metalnog predmeta koja zaustavlja traku. Problemi u radu detektora su to svetli otvor rama mora
da bude dovoljno veliki da kroz njega mogu da prou i najvei komadi uglja koje bageri kopaju. Poznato
je da razliiti bageri imaju razliitu komadnost otkopanog uglja. To su pre svega vedriari i bageri
dreglajni. Komadi uglja kod otkopavanja ovim bagerima mogu biti i do 1m. Kod rotornih bagera
komadnost uglja je znatno manja i obrnuto je proporcionalna sa brzinom rezanja radnog toka.
Meutim i kod ovih bagera pojavljuju se ponekad veliki komadi uglja i to onda kada se kopa prvi rez.
Zbog toga je svetli otvor rama esto vrlo veliki to slabi magnetno polje odnosno osetljivost ureaja.
Jedno od alternativnih reenja je ugradnja ureaja u obliku korita trake i takav oblik ureaja omoguava
prolaz komada bilo koje veliine. Meutim ovakve konfiguracije nemaju homogeno magnetno polje tako
da im je osetljivost promenjiva po dubini korita trake.
256
1
2
Sl.2 Otvorena kofiguracija detektora metala

1. transportna traka sa materijalom
2. otvoreni detektor metala
Nedostaci ureaja koji su se ranije koristili bili su da nisu mogli da detektuju dugake tanke
metalne predmete. Takoe nisu mogli da razlikuju vrste metala od kojih su metalni predmeti.
Danas usavravanjem tehnolokih reenja ova dva problema su reena. Problem razlikovanja vrste
metala od koga je metalni predmet reeno je analiziranjem odziva metala na emisiju elektromagnetnog
polja. Svaki tip metala ima svoj fazni odziv, tako se poznavanjem fazne karakteristike moe doloiti tip
metala. Amplituda zavisi od tipa i veliine metala.
Sl.3 Fazni diagram razliitih metala

Danas je takoe mogue detektovati i dugake i tanke metalne predmete, ak se pri tome moe
izmeriti njihova duina. Kada rade samostalno detektori metala imaju ulogu da u sluaju upada metalnog
predmeta u traku zaustave traku i obelee mesto gde se predmet nalazi a takav nain rada zahteva zastoj i
angaovanje rukovaoca na pronalaenju i izbacivanju metalnog predmeta.
Postoji tehniko reenje kod koga se detektor metala koristi za ukljuivanje pune snage
magnetnog izdvajaa. Kod ovog reenja praktikuje se ugradnja dva detektora metala. Jedan za
257
ukljuivanje magnetnog izdvajaa koji stoji ispred magneta i drugi iza magneta koji vri kontrolu
uspenosti rada magnetnog izdvajaa.
Drugi detektor zaustavlja transportnu traku ukoliko iz nekog razloga magnetni izdvaja nije
izdvojio metalni predmet (neferomagnetni metali inox, mangan, ...). Magnetni izdvajai su u sutini vrlo
jaki elektromagneti koji pored izdvajanja metalnog predmeta iz trake vre pomou trake izbacivanje
predmeta u ko. Obzirom da su elektromagneti vrlo snani ureaji koji troe mnogo struje, kada rade oni
se u neradnom stanju dre na stenbaj reim. Ukljuivanje i iskljuivanje kao i rad magneta dovodi do
njegovog zagrevanja, zbog toga se esto ugrauje prinudno hlaenje to dovodi do komplikovanja
konstrukcije.
Danas postoje elektronski ureaji za jednostavno komandovanje ukljuivanjem i iskljuivanjem
magneta. Pored toga izolacija provodnika staklenim izolatorima omoguila je znatno vie radne
temperature ureaja. Nova reenja omoguavaju jednostavniji rad mogunost mnogo eeg ukljuivanja i
iskljuivanja.
3
4
Sl.4 Principijelna ema rada elektromagnetnog izdvajaa:
1. transportna traka sa materijalom
2. elektromagnet
3. traka za transport izdvojenog metala
4. izdvojen metal
Sl.5 Principijelna ema rada elektromagnetnog izdvajaa sa detektorima metala:

1. detektor metala za ukljuivanje elektromagnetnog izdvajaa
258
2. elektromagnetni izdvaja
3. detektor metala za izkljuivanje transportne trake
4. transportna traka
Kada se radi o brzim trakama, magnetni izdvaja se postavlja iznad presipnog bubnja u pravcu
kretanja trake. Tada je magnetni izdvaja iznad materijala koji lebdi pa je u tom stanju mnogo lake
izdvajanje metalnih predmeta nego kada se oni nalaze u koritu trake zatrpani komadima uglja.
Neovoljnost ovog poloaja je utoliko to kada se dve trake nalaze u osi ili priblino tome istovar metalnih
predmeta sa magneta mora biti preko neke kose ravni. Ukoliko su treake pod uglom priblino 90 nema
nikakvih problema sa istovarom izdvojenih metalnih predmeta. Takva konfiguracija ima najbolje efekte.
Ukoliko se u ovoj konfiguraciji postavi kontrolni magnetni detektor on e biti na sledeoj traci i
zaustavie nju.
Sl.6 Magnetni izdvaja postavljen iznad presipne trake koje su u osi
259
Sl.7 Magnetni izdvaja postavljen iznad dve presipne trake pod uglom ~90
260
PROJEKCIJA KONSTRUKCIJE RAZVOJA I RADA

POVRINSKOG KOPA UGLJEVIK-ISTOK
PROJECTION OF DEVELOPMENT AND CONSTRUCTION WORK
OPEN COST UGLJEVIK-EAST
Dimo Miloevi, Relja Dragi, Nikolija Peri
RiTE UGLJEVIK, RS, BiH
APSTRAKT
U ovom radu se daju preliminarni podaci o moguoj konstrukciji PK Ugljevik-Istok a na osnovu
Elaborata o klasifikaciji i kategorizaciji i proraunu rezervi na leitu Ugljevik Istok , kao i na osnovu Elaborata
o Geomehanikim ispitivanjima kosina na ovom buduem povrinskom kopu.
Na osnovu reprezentativnog poprenog profila kroz leite Ugljevik Istok , uraena je konstrukcija kopa i date
prognozne veliine otkrivke i uglja.
Takoe je data projekcija mogue tehnologije i statika procjena trokova proizvodnje uglja na ovom leitu.
Kljune rijei : Ugljevik Istok, konstrukcija, otkrivka, ugalj, tehnologija, trokovi
PRELIMINARNI UGLOVI ZAVRNIH KOSINA

Na osnovu Geomehanikih parametara radne sredine PK Ugljevik Istok i revalorizacije
dosadanjih iskustvenih podataka o uglovima zavrnih kosina na PK Bogutovo Selo , sa razvojem PK
Ugljevik Istok do K-94 , mogue je formirati kosine pod sledeim uglovima
- Sjeverna zavrna kosina : 19 - 23
- Istona zavrna kosina : 16 - 18
- Juna zavrna kosina :
12 - 14
- Zapadna zavrna kosina : 14 - 16.
Visina etae u radnoj i zavrnoj kosini 10 m, sa eonim nagibom 70 - 80, sa uglom radne kosine
= 14, irinom radne etae B = 35 37 m, i dubinom kopa do 220 m.
PROJEKCIJA KOLIINA OTKRIVKE I UGLJA
Obraun koliina otkrivke i uglja je izveden na osnovu reprezentativnog profila kroz leite
Ugljevik Istok dat je u sledeoj tabeli.
Otkrivka
m3m )
Etaa
E
294
284
274
304
285
1
250
4
350
9 150 000
(
000
000
000
13
261
Ugalj ( t )
0
0
85
195 000
000
315
264
650 000
254
244
234
224
214
16 100 000
150 000
200 000
650 000
900 000
204
194
184
174
164
000
20
23
26
27
485
875 000
150 000
350 000
750 000
000
1
1
1
31 100 000
500 000
180
29 750 000
25 100 000
32 2
850
31 4 350 000
000 250 000
150 000
750 000
000
4
4
3
154
144
134
124
114
104
E - 94
21
250
16 150 000
700 000
100 000
200 000
400 000
250 000
000
12
11
7
3
1
365 365 000
4 250 000
750 000
150 000
450 000
950 000
650 000
590 000
4
4
3
2
3
2
51 345 000
PROJEKCIJA KAPACITETA KOPA I TEHNOLOGIJE

S obzirom na kvalitet uglja sa ovog leita i godinje potrebe TE Ugljevik , instalisane snage 300
MW, daju se sledei preliminarni podaci:
- Investiciona otkrivka ................................................ 12 000 000 m3
- Koliine uglja ............................................................ 1 850 000 t/god
- Koliine otkrivke ...................................................... 12 800 000 m3/god.
Povrinski kop Ugljevik Istok je leite sa izuzetno sloenim rudarsko-geolokim ,
hidrogeolokim i geomehanikim karakteristikama , te s tim u vezi daje se projekcija mogue dinamike i
tehnologije na ovom rudarskom objektu:
- Period otvaranja , od 2012 2014 god , diskontinualna tehnologija.
- Period eksploatacije , od 2015 2035 god , diskontinualna i
kombinovana tehnologija i
- Period zatvaranja povrinskog kopa , od 2036 2040 god , diskontinualna tehnologija.
Projekcija kapaciteta rudarske opreme :
- Hidraulini bageri zapremine kaike 12 14 m3 na otkrivci i 7 9 m3 na
uglju.
262
- Damperi nosivosti 90 110 t.

- Semimobilna drobilina postrojenja, 2500 3000 t /h za otkrivku,
600 800 t /h za ugalj.
- Transporteri sa gumenom trakom B = 1600 mm za otkrivku i do 1200 mm
na transportu uglja.
- Odlaga kapaciteta 8500 9000 t /h.
- Buldozeri snage 231 300 kW.
Efektivni sati rada rudarske opreme :
- Bageri ....................................................................... 40 000 h /god.
- Damperi..................................................................... 120 000 h /god.
- Semimobilna drobilina postrojenja za otkrivku ........ 8 000 h /god.
- Semimobilno drobilino postrojenje za ugalj .............. 4 000 h /god.
- Transporteri sa gumenom trakom .............................. 4 000 h /god.
- Odlaga ..................................................................... 4 000 h /god.
- Buldozeri ..................................................................... 35 000 h /god.
STATIKA PROJEKCIJA TROKOVA NA OTKRIVCI I PROIZVODNJI UGLJA
Na PK Ugljevik Istok predviena je diskontinualna i kombinovana tehnologija na otkrivci i
proizvodnji uglja.
Na osnovu operativnih trokova rada rudarske opreme i potronje energenata daje se projekcija trokova
po radnim procesima i to :
- Otkopavanje i utovar ............................................ 1.20 1.40 KM/m3
- Transport ............................................................. 2.70 3.00 KM/m3
- Pomoni radovi ..................................................... 0.30 0.40 KM/m3
Prevoenjem jedininih cijena kroz eksploatacioni koeficijent otkrivke na PK Ugljevik Istok ,
cijena kotanja jedne tone uglja se kree u intervalu od
31.5 33.6 KM/t.
ZAKLJUAK
Na osnovu preliminarne analize leita Ugljevik Istok dolo se do sledeih podataka :
- Dubina kopa do 220 m ,
- Koliina otkrivke 365 365 000 m3 ,
- Koliina uglja
51 345 000 t ,
- Investiciona otkrivka 12 000 000 m3,
- Vijek trajanja kopa T = 28 god.
- Godinji kapacitet na uglju Qgu = 1 850 000 t ,
- Godinji kapacitet na otkrivci Qgo = 12 800 000 m3,
- Primjenjena tehnologija : diskontinualna i kombinovana ,
- Statiki trokovi na otkrivci i proizvodnji uglja 4.20 4.80 KM/m3
- Proizvodna cijena jedne tone uglja 31.50 33.60 KM/t ; ( 16.10 17.18 /t )
263
Proizvodni trokovi uglja se mogu smanjiti i do 10% kroz dizanje asovnih kapaciteta rudarske
opreme.
LITERATURA
1.
2.
3.
4.
Popovi N. ; Naune osnove projektovanja povrinskih kopova, Sarajevo ,1984.

Pavlovi V. ; Sistemi povrinske eksploatacije , Beograd ,1998.
Tehnika dokumentacija rudnika Ugljevik .
Miloevi D.;Optimizacija povrinske eksploatacije uglja sa diskontinualnom opremom ,
magistarski rad, Beograd , 2005.
264
UPOTREBA KOMBAJNA WIRTGEN 2500 SM NA

OTKOPAVANJU OTKRIVKE, A POSEBNO VRSTIH SERIJA
8
N SA OTPORIMA REZANJU VEIM OD 1000 N/cm' NA
POVRINSKOM KOPU ''GRAANICA'' GACKO
APPLICATION MACHINE WIRTGEN 2500 SM ON MINING WASTE
AND ESPECIALLY SOLID MASS OF RESISTANCE TO CUTTING
LARGER THAN 1000N/cm ON OPEN PIT COAL ''GRACANICA''
GACKO
Ranko Stojanovi, Aleksandar Ateljevi, Petar Markovi
Rudnik i termoelektrana Gacko, Republika Srpska
Apstrakt
U radu je opisana tehnologija rada kombajna Wirtgen 2500 SM, sa posebnim akcentom na otkopavanje
vrstih serija litolokog lana 8N na povrinskom kopu ,,Graanica Gacko. Stijenske mase litolokog lana 8N
imaju procenat CaCO3 > 85 %. Kod litolokog lana 8N rezivost je znatno vea od ostalih litolokih predstavnika
tako da ta razlika u vrstoi predstavlja znaajan problem pri rudarskim radovima na otkrivci, a odlikuje se slojevima
sa otporima rezanju veim od 1000 N/cm. Primjena kombajna Wirtgen 2500 SM, koji objedinjuje operacije kopanja,
drobljenja i utovara, u adekvatnim radnim uslovima, omoguuje bolju ekonomsku isplativost i niz drugih prednosti u
odnosu na druge metode otkopavanja vrstih masa (buenje i miniranje, ripovanje). Na povrinskim kopovima,
Wirtgen 2500 SM moe u potpunosti da zamjeni ili dopuni klasine tehnologije povrinske eksploatacije.
Kljune rijei: povrinski kop, otkopavanje, litoloki lan, vrstoa na pritisak, otpor rezanju
Abstract
The paper describes technology of machine Wirtgen 2500SM with special emphasis to dig solid mass
lithological participant 8N. Rock mass lithological participant 8N a percentage CaCO3 > 85%. In participant 8N
cutting is significantly higher than in other representatives, so that the difference in strength is a significant problem
in the mining of overburden, and is characterized by layers that have greater resistance to cutting of 1000N/cm '.
Application this machine that combines the operations of mining and milling loading in adequate working
conditions, provides more economic benefit and a number of other advantages over other methods of digging solid
mass (drilling, blasting, ripping). On the surface mining Wirtgen 2500 SM can fully replace or supplement the
traditional technology of surface exploitation.
Key words: open pit mine, exploitation, lithological participant, compression strength, breaking resistance
UVOD
Povrinski kop Graanica se trenutno nalazi u veoma sloenoj (zavrnoj) fazi rada. Ovaj kop bi
trebao da radi jo 2.5 godine, kada bi sa radom trebao da pone novi povrinski kop Gacko. Innjersko geoloke i geomehanike karakteristike stijenskih masa gatakog ugljenog basena odreene su na osnovu
brojnih terenskih i laboratorijskih istraivanja i ispitivanja. Tokom svih ovih istraivanja i ispitivanja
utvrena je velika promjenjivost inenjersko - geolokih i fiziko-mehanikih svojstava tvorevina neogene
265
serije gatakog basena. Sloeni uslovi radne sredine predstavljaju ozbiljan problem kod primjene razliite
opreme i tehnologije eksploatacije. Najvei problem se javlja pri otkopavanju vrstih serija litolokog
lana 8N gdje se javljaju izuzetno veliki otpori kopanju.
Litoloki lan 8N predstavlja najvei dio masa otkrivke na povrinskom kopu Graanica. Ova
sredina je definisana kao laporoviti krenjci i laporci, a javljaju se u gornjoj zoni krovine ugljenog sloja.
Debljina varira od nekoliko metara do 82.5 m. Heterogenog su sastava i anizotropnih fiziko mehanikih
svojstava, kako u vertikalnom tako i u horizontalnom smjeru.
Zbog velikih otpora kopanju, primjena kontinualne tehnologije otkopavanja se pokazala
nezadovoljavajuom, vrste serije otkrivke su uticale na vei broj kvarova to je izazvalo due zastoje u
radu, pa tako i poveanje trokova eksploatacije.
U datim uslovima, dolazi do primjene tehnologije ripovanja i tehnologije otkopavanja
kombajnom, zbog ega je i nabavljen kombajn Wirtgen 2500 SM. Wirtgen 2500 SM u svom radu
objedinjuje operacije kopanja, drobljenja i utovara otkopanog materijala u transportno sredstvo. U ovoj
sredini (sa poveanim otporom kopanju), primjena kombajna iskljuuje tehnologiju buenja i miniranja.
Znaajna osobina mu je izuzetno dobra granulacija otkopanog materijala. Prednost ove osobine je
smanjenje investicionih ulaganja za nabavku drobilinih postrojenja i smanjenje trokova potronje
elektine energije. Granulacija otkopanog materijala se moe mijenjati podeavanjem debljine reza i
rastojanja izmeu zuba na radnom organu.
Wirtgen 2500 SM se sastoji od 5 povezanih i funkcionalnih grupa:
donjeg stroja
gornjeg stroja
reznog bubnja
transportnog sistema na kombajnu
upravljakog sistema
Kabina rukovaoca
Protivteg istovarnog transportera
Istovarni transporter podesiv

po visini, bono okretanje
lijevo i desno
Radni organ bubanj za glodanje
266
RAD KOMBAJNA WIRTGEN 2500 SM NA OTKOPAVANJU VRSTIH SERIJA

LITOLOKOG LANA 8N
Litoloki lan 8N predstavlja najdeblju i najrasprostranjeniju (ispod kvatrarnih tvorevina)
litostratigrafsku jedinicu u gatakom basenu. Litoloki sadraj ine krenjaki laporci i laporovite gline uz
prisustvo tankih slabo vezanih pjeara, rijetko tufova i laporovitih krenjaka. Karakteristika ovog paketa
je da se u njemu, na veem dijelu rasprostranjenja, nalaze tri metarska nivoa (lana) krenjakih laporaca
ija je rezivost osjetno vea od ostalih litolokih predstavnika. U pogledu vrstoe, sredina pripada,
uglavnom, umjereno vrstim do vrstim stijenskim masama, zavisno od petrografskog sastava. U cjelini
posmatrano, sredina je kompaktna, masivne teksture, pukotinski slabo izdjeljena, osim zona tektonske
aktivnosti.
Postojanje laporovitih krenjaka sa procentom CaCO3 > 85 % i otporima pri rezanju > 1000
N/cm' predstavlja znaajan problem pri rudarskim radovima na otkrivci. Osnovni kriterijumi za
odreivanje rezivosti stijena kombajnom su: otpor na pritisak, otpor na smicanje, vrstoa na istezanje,
modul elastinosti i abrazivnost. Imajui u vidu strukturno - geoloke, inenjersko - geoloke i druge
karakteristike otkrivke na povrinskom kopu Graanica, kao i tehniko - tehnoloke karakteristike
kombajna Wirtgen 2500 SM, njegova primjena na povrinskom kopu Graanica je u potpunosti
opravdana. Ovakav zakljuak se moe donijeti na osnovu dosadanjih iskustava u primjeni ove vrste
maine na samom povrinskom kopu.
Tehnologija rada kombajna Wirtgen 2500 SM se sastoji u povrinskom otkopavanju u vidu
horizontalnih slojeva pomou reznog bubnja sa spiralno rasporeenim noevima. Valjak se okree u
smjeru kretanja gusjenica kombajna. Otkopani materijal prihvata prijemna traka unutranjeg transportera i
predaje ga na predajni transporter sa koga se vri utovar u kamione ili transportere sa trakom.
Tehologija rada Wirtgen-a 2500 SM je specifina utoliko to se otkopavanje vri u slojevima
debljine do 0.6 metara du fronta etae, pa je pravac otkopavanja bloka odozgo na dolje i normalan je u
vertikalnoj ravni na pravac napredovanja fronta (Slika 1.)
Slika 1. ema otkopavanja bloka Wirtgen-om 2500 SM
Radni organ kombajna Wirtgen 2500 SM predstavlja spiralno nazubljen rezni bubanj koji se
pokree dizel motorom i vri otkopavanje i usitnjavanje materijala i njegov transport do transportera za
267
unutranji transport i dalje do istovarnog transportera. Vea rezna povrina omoguuje maini da radi sa
manjom brzinom kretanja, a time se smanjuje potronja energije i habanje kretnih mehanizama.
Dubina kopanja sa radnim organom se podeava pomou bono postavljenih cilindara sa
mogunou poprenog naginjanja bubnja 5 - 8. Dubina kopanja, brzina kretanja kombajna i vrsta zuba
postavljenih na radni organ zavisi od vrste materijala koji se otkopava i granulacije koja se eli postii.
Dubina reza se kree do 600 mm kod kombajna tipa Wirtgen 2500 SM. Mogunost rezanja zavisi od
otpora na rezanje raznih vrsta materijala koji se mogu procijeniti na osnovu brzine prostiranja seizmikih
talasa, a granina vrijednost iznosi 4500 m/s. Poto se otpori rezanju kod najtvrih slojeva litolokog lana
8
N kreu do 1923 N/cm, a brzina prostiranja longitudinalnih talasa je 2100 3500 m/s, jasno je da
Wirtgen 2500 SM moe biti primjenjen, na osnovu njegovih tehniko tehnolokih mogunosti, na
otkopavanju najtvrih slojeva otkrivke na povrinskom kopu Graanica.
Kombajn ima gusjenini mehanizam za kretanje (etiri gusjenice) sa nezavisnim hidraulinim
sistemom i mogunou posebnog podizanja i sputanja prednjeg gusjeninog mehanizma. Odlikuje se
dobrim manevarskim sposobnostima, velikom pokretljivou i iza sebe ostavlja izuzetno ravnu povrinu,
to smanjuje normativ utroka guma, goriva i maziva i produuje radni vijek dampera koji rade u sistemu
sa njim. Postupak upravljanja se vri preko usmjeravanja zadnjih gusjenica pomou hidraulinog cilindra.
Unutranji transport materijala se vri veoma jednostavno i efikasno. Usitnjeni materijal se kree
puno od masiva prema centru reznog valjka i baca pomou otvora na lijevku direktno na prvu traku ispod
glavne konstrukcije. Zatim slijedi pretovar na traku utovarne strijele, koja se moe zaokretati, podizati i
sputati. Kod Wirtgen-a 2500 SM se primjenjuje tehnoloka ema rada sa utovarom otkopanog materijala
u dampere tipa BELAZ 7555 (nosivost 60t) ili BELAZ 75135 (nosivost 110t). Transport se obavlja na
jednom od prethodno otkopanih blokova pri emu damperi prate kombajn sa jedne od bonih strana.
Poloaj dampera pri utovaru je uslovljen pravcem kretanja kombajna i pravcem napredovanja otkopnog
bloka.
Brzina kretanja kombajna Wirtgen 2500 SM u toku rada na otkopavanju litolokog lana 8N,
zavisi od niza fiziko-mehanikih karakteristika, a obino se kree od 8 13 m/min.
268
Slika 2. Rad kombajna Wirtgen 2500 SM

Tabela 1. Tehnike karakteristike kombajna Wirtgen 2500 SM
Max. irina glodanja

Dubina rezanja
Prenik kruga rezanja
Proizvodja motora
Tip
Hladjenje
Broj cilindara
Izlazna snaga
Potronja goriva (puno optereenje)
Potronja goriva (2/3 optereenje)
Radna brzina
Transportna brzina
Savladjivanje uspona
Max. dozvoljeni popreni nagib
Optereenje prednje osovine
Optereenje zadnje osovine
Sopstvena teina (tara)
Radna teina
Gusjenice, prednje
Gusjenice, zadnje
Rezervoar za gorivo
Rezervoar za hidraulino ulje
Rezervoar za vodu
mm
mm
mm
kW/PS/HP
lit/h
lit/h
m/min
km/h
%
%
daN (kg)
daN (kg)
daN (kg)
daN (kg)
mm
mm
lit
lit
lit
269
2.500
0 600
1.400
CUMMINS
QST 30
Vodeno
12
783 / 1.064 / 1.050
191,50
127,60
0 25
0 3,9
20
8
39.200
63.800
98.000
100.000
2.920 x 400 x 970
2.920 x 400 x 970
2.400
500
2.800
irina trake (primarni transporter)

irina trake (istovarni transporter)
mm
mm
1.400
1.400
PRORAUN KAPACITETA KOMBAJNA WIRTGEN 2500 SM

-
Teoretski kapacitet:
Teoretski kapacitet odraava samo konstruktivne karakteristike kombajna i rauna se po formuli:

Qt = 3600*vk*h*b, (m3/h)
gdje je:
vk brzina kretanja
h dubina reza
b irina reza
Po pravilu, on se u praksi ne moe postii. Teoretski kapacitet traka na kombajnu je 1100 m3/h.
- Tehniki kapacitet:
Tehniki kapacitet, pored konstruktivnih karakteristika, odraava jo i uticaj fiziko-mehanikih
osobina stijena.
Proraun tehnikog kapaciteta kombajna Wirtgen 2500 SM na otkopavanju litolokog lana 8N na
povrinskom kopu Graanica izvren je za uobiajene parametre rada kombajna i to:
- brzina kretanja:
10 m/min
- dubina reza:
0.5 m
Qth = Qt*kb* kv, (m3/h)

Qth = 1100*0.95*0.4
Qth = 418 m3/h
Koeficijent iskorienja brzine maine (kv) iznosi 0.4, jer se uzima da je brzina kretanja kombajna
10 m/min, a njegova maksimalna brzina kretanja je 25 m/min.
-
Eksploatacioni kapacitet:
Eksploatacioni kapacitet pored nabrojanih faktora od uticaja na tehniki kapacitet odraava jo i

uticaj organizacije rada, transporta i odravanja. Rauna se po formuli:
Qex = Qteh*kc*kt, (m3/h)
gdje je:
kc - koeficijent iskorienja vremena zbog ciklinosti rada
kt - koeficijent iskorienja radnog vremena kombajna
Prema tome, slijedi da je:
Qex = 418*0.75*0.9
Qex = 282.15 m3/h
Pratei rad kombajna Wirtgen 2500 SM na otkopavanju litolokog lana 8N, uoljivo je da
kapacitet najvie zavisi od radnih uslova sredine (duine radilita) i od otpora rezanju razliitih slojeva
litolokog lana. Smanjenjem duine radilita bitno se smanjuje kapacitet koji ostvaruje kombajn Wirtgen
270
2500 SM zbog estog okretanja pri prelasku u novi rez bloka. Vrijeme manevrisanja pri okretanju traje od
3,5 6 min, to zavisi od prostora na kome se vri okretanje. Kapacitet se smanjuje i pri nailasku
kombajna na tvre slojeve pri otkopavanju litolokog lana 8N, jer dolazi do smanjenja brzine kretanja
usled vee potrebne sile za savlaivanje otpora kopanju.
vrstoa na pritisak litolokog lana 8N se kree od 40 do 75 MPa, a zavisnost kapaciteta od
vrstoe na pritisak je prikazana na Slici 3. U dosadanjem periodu rada na otkopavanju litolokog lana
8
N, kapacitet kombajna Wirtgen 2500 SM je dostizao do 250 m3/h. Pri tome je kombajn radio u relativno
nepovoljnim radnim uslovima (mala duina radilita, esti tehnoloki zastoji usled nedostatka dampera,
obuka rukovaoca...), pa se moe rei da se sa boljim uslovima radne sredine kapacitet moe poveati.
271
Qex (m3/h)
Kapacitet transportne trake -max
Kapacitet transportne trake -min
vstoa na pritisak (MPa)

Primjedba: Materijal vrstoe > 80 MPa se ne eksploatie Wirtgen-om 2500 SM
Slika 3. Zavisnost kapaciteta od vrsoe na pritisak
EKONOMSKA OPRAVDANOST PRIMJENE KOMBAJNA WIRTGEN 2500 SM

vrste serije litolokog lana 8N na povrinskom kopu Graanica se ne mogu otkopavati bez
primjene buako minerskih radova ili ripovanja.
Izvoenje buako minerskih radova na povrinskim kopovima predstavlja sloen radni proces,
a imajui u vidu negativne posledice seizmikog dejstva miniranja, upotreba eksploziva se sve vie
ograniava. Trokovi radova na buenju i miniranju, kao i utovaru odminirane mase se kreu do 3,5
KM/m3. Osim toga, eliminiu se i zastoji povrinskog kopa koji su neizbjeni za vrijeme miniranja.
S druge strane, trokovi ripovanja i utovara dostiu 4 KM/m3, a obzirom da se trokovi primjene
kombajna Wirtgen 2500 SM kreu do 3 KM/m3, jasan je ekonomski efekat njegove primjene. Najvei
nedostatak maine su visoka investiciona ulaganja prilikom nabavke.
272
ZAKLJUAK
Povrinski kop Graanica se nalazi u fazi zatvaranja, pa su i uslovi eksploatacije izuzetno sloeni.
Ulaskom u radnu sredinu litolokog lana 8N, usled velikih otpora kopanju, primjena kontinualne
tehnologije je skoro nemogua, pa se primjenjuje tehnologija otkopavanja diskontinualnom opremom
(otkopavanje ripovanjem i otkopavanje kombajnom Wirtgen 2500 SM). Litoloki sadraj 8N ine
krenjaki laporci i laporovite gline uz prisustvo tankih slabo vezanih pjeara, rijetko tufova i laporovitih
krenjaka. Laporoviti krenjaci imaju procentat CaCO3 > 85 % i otpore rezanju > 1000 N/cm'. Taj
problem je dosta dobro rijeen primjenom kombajna Wirtgen 2500 SM. Imajui u vidu strukturnogeoloke, inenjersko-geoloke i druge karakteristike otkrivke, kao i tehniko - tehnoloke karakteristike
kombajna Wirtgen 2500 SM, njegova primjena je u potpunosti opravdana.
Wirtgen 2500 SM vri otkopavanje u slojevima debljine do 0.6 metara du fronta etae, a pravac
otkopavanja bloka je odozgo na dolje i normalan je u vertikalnoj ravni na pravac napredovanja fronta.
Prednosti primjene kombajna Wirtgen 2500 SM su:
proces otkopavanja obuhvata i procese drobljenja i fragmentacije materijala,
njegova primjena eliminie tehnologiju buenja i miniranja, pa nema ni negativnih

posledica koje ovi radovi izazivaju,
manje buke i praine.
iza sebe ostavlja izuzetno ravnu povrinu, to smanjuje normativ utroka guma, goriva i
maziva i produuje radni vijek dampera.
Najvei nedostatak mu je visoka nabavna cijena.

LITERATURA
1. V. Pavlovi: Tehnologija povrinskog otkopavanja, RGF, Beograd, 1992.

2. Dopunski rudarski projekat povrinskog kopa Graanica - Gacko do kraja eksploatacije,
Centar za povrinsku eksploataciju, Beograd, 2005.
3. Dokumentacija povrinskog kopa Graanica - Gacko
4. www.wirtgen.com
273
PRAENJE KRETANJA I DEFORMACIJA U REALNOM

VREMENU
MONITORING OF MOVEMENTS AND DEFORMATIONS IN REAL TIME
MILIVOJ VULI1
University of Ljubljana, Faculty of Natural Sciences and Engineering, Ljubljana, SLOVENIA
ABSTRACT
Any encroachment into the environment may affect the change of the stability conditions of the terrain. Due
to the much-needed information regarding the impact of digging on the environment, as well as to ensure security, in
2008, we have begun a continuous monitoring of the movements and deformations of the terrain in the rock quarry
Lipica II (Marmor Seana d.o.o.) in real time. The system consists of four points; a stable point, which consists of a
GNSS receiver and an antenna, and three observed points, which are equipped with GPS receivers and tilt sensors.
The stable point, i.e. reference point, is directly linked to the central computer, while the observed points have been
fitted with equipment for wireless communication, through which they are linked to the central computer. The
central computer can be accessed via the Internet, providing us with insight into the measurements at any time and
from anywhere we want.
The stable point is used as the origin of vectors, through which we determine the coordinates of the
observed points. Thus, any change of direction or vector length indicates a movement of the point. Until now, we
have detected a shift of the size of 7 mm over a period of three months on one of the points, while on the remaining
points, a shift could not be detected. This testifies about the deformation activities upon the area of the quarry Lipica
II. Due to the evidenced instability of the rock block, the equipment on the afore-mentioned point shall be removed
and placed upon a new location.
In the future, we intend to additionally equip the system with seismic sensors and extension meters, with the aid of
which the analyses of correlations will be able to cover a larger number of influential parameters.
Key words: Monitoring, displacement, deformation, continous real-time observations, sensors.
1. INTRODUCTION
In September 2008, due to the need to monitor the potential effects of underground obtaining upon
the surface area, as well as determine the state of the slope and edge of the quarry Lipica II (Marble
Seana doo), a monitoring system intended to continuously monitor the movements and deformations of
the terrain in real-time, based on the Global Navigation Satellite System (GNSS) [1], was set up. Thus, for
the first time, a system for Real-Time monitoring of movements and deformations of larger - in our case,
mining - objects (Figure 1) was established in Slovenia. The system of continuous monitoring of the
movements and deformations of points is composed of three observed points and one reference point. The
observed points have been systematically set up over the obtaining area at the surface of the influence area
of the quarry Lipica II, so as to be able to achieve the optimal observation of changes on the surface and at
274
the very edge of the obtaining area. From a safety perspective, the edge of the obtaining area is also the
most problematic area, since this is exactly where slides of rock blocks, i.e. pegs, into the cave of the
obtaining area would be expected. At each observation point, GPS instrumentation and tilt sensors, which
allow monitoring of movements of points in 3D space and deformation monitoring in real-time, have been
placed.
Figure 1: Observed Points GMX1-3 and Reference Point GRS1.

Point GRS1 is the reference point - a stable point that serves as the origin of vectors with the aid
of which the coordinates of observed points (points GMX1-3) are determined. At the reference point, a
high-precision dual frequency GNSS receiver Leica GMX902, along with antenna Leica AX1202 GG, has
been placed so as to determine the basal vectors. The receiver GMX902 provides simultaneous monitoring
of the GPS and GLONASS signal[2], which increases the number of satellites by 100% compared to
monitoring by the GPS system alone [3]. Any change in the direction or length of the vector indicates a
movement of an observed point. On each observed point, high-precision monofrequential receivers Leica
GMX901[4] are installed. High-precision inclination sensors are also installed into each observation point,
which - in addition to the inclination in two directions - also measure temperature. The inclination sensor
Leica NIVEL210 is an extremely accurate inclination meter, developed specifically for the observations of
deformations in the movement of the ground, with a resolution of 0001 mrad (1 mm of vertical shift on a
275
1000 m lever)[5]. Energy used to supply the measuring instruments installed on the observed points is
ensured with a power line to that point, where its power line fills a rechargeable battery. It is also possible
to implement a solar panel that would ensure the energy supply. Finally, the installed unit for wireless
communication is intended to transfer the obtained data from monitoring stations to the central computer,
which is located in the same object as where reference point GRS1 is.
Figure 2: Equipment and Communication Network.

A personal computer is installed where the stable reference point has been placed, which then
obtains the data provided by monitoring stations on the observed points through a wireless access point,
and engulfs all the data from the observations through a direct link with the receiver at the reference point
GRS1.
The system GeoMoS (The Leica Automatic Deformation Monitoring System), which is installed
on a central computer, allows the management, configuration, and data collection and processing of
various geodetic sensors (automatic tachymeters, GPS/GNSS receivers, digital levels...), geotechnological
sensors (tilt sensor, seismograph...) and other sensors (e.g. meteorological sensors).
Currently, we can perceive changes, i.e. movements, of points in space (3D), 2D inclinations and
temperature. All measurements are recorded by the central computer. This central computer can be
accessed via the Internet, which then allows the monitoring of developments on the impacted area even
from a third location, i.e. from wherever it is possible to access the Internet (from the office, home,
excursion). Thus, we can immediately detect and act upon any adverse changes.
2. RESULTS
The first analysis of the obtained data, i.e. observation results, was conducted for the period from
September 24, 2008, to January 27, 2009. Throughout the period, any changes of positions of observed
276
points were also monitored on-line (through several Wi-Fi access points). Intervals of point observations
GMX1-3 were selected to be at 10 minutes, 30 minutes, 1 hour, 12 hours and 24 hours. In continuation,
the results of the 24 hour interval observations are shown, which below give us results of maximum
precision. The intervals of observations are adjustable according to circumstance. Displayed are also
screen images, which depict the situation and methods of display of the monitoring (Figures 3 to 8). It is
possible to monitor developments, i.e. deformations, movements and so forth, on the monitoring locations
in such a way for each point separately.
Figure 3: Coordinate Deviation of X,Y,Z GMX1.
277
Figure 5: Inclination of X [mm/m] at GMX2.
Figure 6: Inclination of Y [mm/m] at GMX2.
278
Figure 7: Temperature [C] of GMX2.

Due to power failure in the equipment of point GMX1, observations were interrupted in the period
from October 31, 2008 to November 26, 2008. After the removal of the error, observations at the point
GMX1 continued. From the analysis of data obtained through the 24 hour observation interval, it is
evident that the point GMX1 hadnt moved in the meanwhile and that the results obtained were within the
bounds of accuracy of the system, i.e. for 24 hour observations, a shift greater than 1.2 mm can be
detected, with a 99.73% probability. The vertical accuracy is 2.0 mm, with a 95% probability. Assessment
of the accuracy of the system has shown that it can achieve an even better accuracy than what has been
provided as an assessment by the manufacturer. The accuracy of the Leica GNSS Spyder system given by
the manufacturer is displayed in Table 1.
279
Table 1: Accuracy of the Leica GNSS Spyder System.

2-Frequency
Receiver
2D Accuracy
(95%)
Height Accuracy
(95%)
10min
5.2 mm
11.8 mm
1h
3.8 mm
7.2 mm
24h
1.8 mm
2.0 mm
1-Frequency
Receiver
2D Accuracy
(95%)
Height Accuracy
(95%)
10min
7.2 mm
12.4 mm
1h
3.8 mm
7.0 mm
24h
2.2 mm
1.8 mm
The results of the monitoring and regression curve analysis indicate that the point GMX1 has
moved 1 mm during the period of observation. Point GMX2, which had deliberately been set up on a large
rock block, which may pose a risk, moved 7 mm during the three month period of observation. With the
intention of monitoring potential changes, adverse movements of masses, objects etc., a peg at the very
edge of the excavation area, one that presents a very real potential of change, was selected. Graphed
observations indicate movements of the point after November 27, 2008 in the direction towards the northeast, i.e. towards the excavation area caves. Given that the crack on the peg (Figure 9) flows in the
direction of north-west to south-east, the measured movements and the fact that there is a clearly visible
change in height of about 5 mm on the graphs, we can conclude that there had come to a movement of the
point, and that the rock block upon which the point is situated, is sliding in into the excavation area, i.e.
obtaining area of the quarry.
280
Figure 9: Crack behind the Peg.

That it can be concluded that the point is really moving is confirmed by the proportionate change
of inclination of X, Y at the point GMX2. From the data obtained, it follows that the crack behind the peg
is expanding. Based on these observed movements of point GMX2, the responsible project managers have
decided to remove the dangerous rock block. The regression curves of observation graphs also clearly
show and confirm the movement of point GMX2 in the directions stated above. An example of a graph
depicting these regression curves is displayed in Figure 10.
Grid Easting GMX2 [m]

0,004
0,003
0,002
0,001
0,000
-0,001
-0,002
-0,003
-0,004
1.11.08
8.11.08
15.11.08
22.11.08
29.11.08
6.12.08
13.12.08
20.12.08
27.12.08
3.1.09
10.1.09
17.1.09
24.1.09
31.1.09
Figure 10: Regression Curve of the Coordinate Deviation of Point GMX2.
281
Observation data upon point GMX3 suggests that the point moved 7 mm during the three month
observation period between November 27, 2008 and February 26, 2009. Regression curves of the data
only confirm the slight movement of the point GMX3 (Figure 11).
Grid Northing GMX3 [m]
0,005
0,004
0,003
0,002
0,001
0,000
-0,001
-0,002
-0,003
-0,004
-0,005
1.11.08
8.11.08
15.11.08
22.11.08
29.11.08
6.12.08
13.12.08
20.12.08
27.12.08
3.1.09
10.1.09
17.1.09
24.1.09
31.1.09
Figure 11: Regression Curve of the Coordinate Deviation of Point GMX3.

Analyses of observations of movements of points GMX1-3 at the edge of the excavation area of
the quarry Lipica II show that the point GMX2, i.e. rock block upon which it has been set up, is moving.
Points GMX1 and GMX3, ob the other hand, have moved only slightly during the entire surveying period.
2. CONCLUSIONS
By setting up the system for monitoring the movements and deformations of the terrain in the
Lipica II quarry, a system for the real-time monitoring of movements and deformations of larger objects
has been established in Slovenia for the very first time, and is already showing the results of the effects of
extraction of stone upon the surface.
Thus far, the observations upon point GMX2 have aided us to detect a shift the size of 7 mm over
a period of three months, while we have detected only a small shift on the other two observed points
(approximately 1 mm at each point, which is clearly shown also by the regression curves of changes of the
measured coordinates over 24 hour interval observations). When faced with the with the aid of the
newly set up monitoring system - established permanent movement of point GMX2, the responsible
figures decided to remove the dangerous belonging rock block. After removal of the latter, it has been
confirmed that the decision made on the basis of the results of our observations was a correct one. The
rock block had been resting on a mid-floor plane, which had been holding the entire mass on the edge of
the obtaining area of the cave (Figure 12). By observing the block via a set up system and detecting its
282
dangerous movement in time, leading to its consequential removal, we have avoided causing more
damage and injuries to people.
Between December 31, 2008 and January 1, 2009, we had also detected a momentary larger
deviation in the position of the point on GMX1 (Figure 3). This event could also be attributed to seismic
activity or a similar impact in the form of tension release. To exclude such causes from our system, we
plan to in the future also monitor seismic activity on the observed points, as well as plug in tension meters
in the form of additional sensors into the monitoring system. This would result in a greater number of
influential parameters aiding us in correlation analyses.
Figure 12: Point on the Observed Rock Block.

The crack behind the rock block (Figure 9) ranged all the way up to the mid-floor plane on which
the block was resting (Figure 13).
283
Figure 13: After the Removed Rock Block.

In comparison with other methods of detection of the state of a rock block (e.g. drilling), the realtime monitoring system saves up significantly in terms of finances and time. In addition to the aforementioned benefits, the real-time monitoring system, in contrast with other methods of research, has no
negative impact on the environment, requires very few logistical maneuvers and preparations, and boasts
with measurement data being available immediately and from anywhere we have the opportunity to access
the Internet.
4. SOURCES AND BIBLIOGRAPHY
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
Strang, G. and Borre, K., 1997. Linear Algebra, Geodesy, and GPS. Wellesly Cambridge Press,
USA
Leica Geosystems, 2005. Leica GMX902, Streamlined GPS Monitoring for Critical Structures.
Leica Geosystems AG, Heerbrugg, Switzerland
Joel van Cranenbroeck et al., 2008. Supply of Deformation Monitoring System for DBCM,
Kimberley, South Africa. Leica Geosystems Proposal, 2008
Leica Geosystems, 2005. Leica GMX902, Streamlined GPS Monitoring for Critical Structures.
Leica Geosystems AG, Heerbrugg, Switzerland
Leica Geosystems, 2005. Leica Nivel210, Precision inclination sensor for GPS Reference
Stations. Leica Geosystems AG, Heerbrugg, Switzerland
284
TEHNOEKONOMSKI POKAZATELJI UETNIH I

HIDRAULINIH BAGERA KAIKARA NA POVRINSKOM
KOPU MRKOG UGLJA BOGUTOVO SELO
TEHNICAL AND ECONOMICAL INDICATORS ROPE AND
HIDRAULICK EXCAVATORS SHOVELLER
Dragan Vukovi, Vlado Gaji
Mjeoviti holding Elektroprivreda Republike Srpske Trebinje
Zavisno preduzee Rudnik i Termoelektrana Ugljevik A.D. Ugljevik
ABSTRACT
Cilj rada je optimizacije procesa otkopavanja i utovara otkrivke na povrinskom kopu mrkog uglja
Bogutovo selo Ugljevik. Otkrivka povrinskog kopa Bogutovo Selo je izrazito heterogenog sastava. U pogledu
vrstoe zastupljene su: od izrazito vrstih stjenskih masa, koje se ne mogu otkopavati bez prethodnog miniranja ili
primjene specijalnih maina za vrste stjene, srednje vrstih do mekih stjena. Otkopavanje i utovar se obavlja
uetnim i hidraulinim bagerima kaikarima koji imaju razliite tehnoekonomske pokazatelje u radu kroz iju je
analizu data optimalna optimalna varijanta otkopavanja i utovara preostalih koliina otkrivke povrinskog kopa
Bogutovo Selo.
ABSTRACT
Cause of this worki is the optimization process of mining overburden and loading of coal surface mine
Overburden pit "Bogutovo Selo" is a very heterogeneous composition. In terms of strength are represented: from the
very solid mass, which can not be mining without blasting or the application of special machines for solid stjene,
medium hard to soft stjena. Excavation and loading is done rope and hydraulic excavators shoveller with different
indicators in the work through which the data analysis of the optimal variant of the optimal mining and loading of the
remaining amount of overburden pit .
Uslovi primjene i izbor bagera kakara

Tehnologija povrinske ekploatacije sa diskontinuiranim mainama primjenjuje se na
povrinskim kopovima bakra, uglja, gvodja, boksita, magnezita i tehnikog kamena. U okviru ovih
maina najiru upotrebu imaju bageri kaikari. Metodologija prognoziranja tehnologije i mehanizacije
kopanja i utovara svodi se na slijedee radove: analiza ininjersko-geolokih istraivanja leita i njegovih
dijelova koji se obavljaju zajedno sa geolokim istraivanjima, prognoza kvaliteta pripreme stijena za
kopanje i utovar, te uporedjenje i izbor te priprema: miniranje,ripovanje i ostalo, prognoza specifinog
otpora kopanju stijena u masivu i miniranog masiva sa analizama primjene pojedinih maina, izbor
moguih tipova maina sa proraunom njihovog kapaciteta i projektovanjem tehnolokih ema njihovog
rada sa parametrima bloka i otkopa i ostalo i tehniko ekonomska analiza realno moguih varijanti sa
izborom optimalne.
Bageri kaikari su upotrebljivi u skoro svim rudarsko geolokim, klimatskim, topografskim i
hidrogeolokim uslovima. Primjenjuju se u rastresitim do vrlo vrstim i abrazivnim stjenama. Meke
285
stjene se bageruju bez prethodnog rastresanja jer imaju sili kopanja i do 3500 N/cm, vrste stjene se
miniraju na rastresanje a vrlo vrste na odbacivanje. Sutinski nedostatak bagera kaikara je ciklinost
procesa bagerovanja, jer se za kopanje koristi 20 30 % ukupnog vremena ciklusa. Zapremina kaike
bagera se odredjuje u odnosu na maseni modul bager kamion i planirani kapacitet povrinskog kopa.
Konstrukcione karekteristike uetnih i hidraulinih bagera uslovile su razlike u :
- principu i karakteru pogona i prenosa kretanja na radne organe, i
- kinamatske eme, odnosno trajektorije kretanja radnih organa
Izbor moguih tipova bagera ili drugih maina i tehnologije njihovog rada obuhvata slijedee faze:
odredjivanje prosjenog specifinog otpora kopanje kF i granice njegove promjene, proraun kapaciteta i
promjena otpora kopanju za pojedine tipove bagera, proraun osnovnih parametra otkopa i tehnologije
masovnog i selektivnog kopanja: duina bloka Lb, fronta radovaLt , opta organizacija radova na otkopu
zajedno sa pomonim, istrauje se racionalan stepen rastresanja: miniranjem ili mehaniko poluvrstih ili
vrstih stijena, racionalno rastresanje vrstih umetaka, proraun kapaciteta i teniko-ekonomska analiza
trokova po kompleskima zajedno sa pomonim mainama.Prognoza specifinog otpora kopanju
obuhvata: utvrdjivanje prosjenih vrijednosti kF za najrasprostranjenije i najvre litoloke lanove
stijenskog masiva, a za kopanje razliitim tipovima i modelima maina, promjenu specifinog otpora
kopanju kF sa dubinom leita i za razliito rastresanje stijena: miniranjem ili mehaniki.Svodi se na
slijedee analize i ispitivanja: ocjena rezultata ininjersko-geolokih ispitivanja na razliitim dijelovima
leita, analiza stepena raspucalosti masiva u leitu, eksperimentalna istraivanja u cilju dobijanja
zavisnosti otpora kopanja od kohezije u komadu ck i u masivu cm, i izbor i proraun sile kopanja na
osnovu konkretnih radnih organa bagera koji se predvidjaju.
Tehniko-ekonomska analiza trokova realno moguih varijanti izvodi se po diskontovanim
cijenama kotanja uzimajui u obzir: optu organizaciju rudarskih radova u povrinskom kopu, mogunost
iskoritenja maina, obezbjedjenje potrebnog kvaliteta sirovine, pouzdanost rada kompleksa, perspektivu
razvoja povrinskog kopa i tehniki progres razvoja tehnologije.
Odredjivanje trokova rada bagera kaikara
Mogu se podijeliti u dvije osnovne grupe:
1. Trokovi maina, i
2. Eksplatacioni trokovi
Trokovi mehanizacije obuhvataju : trokove investiciono-tekueg odavanja, trokove amortizacije i
kamata i osiguranja.
Eksploatacioni trokovi obuhvataju : trokove odravanja mehanizacije, trokove pogonske energije i
energenata, trokove rezervnih dijelova i trokove radne snage.
Trokovi energije
Opti obrazac za proraun utroka pogonske energije ima oblik :
G = No * gs * ke
Gdje su : No nominalna snaga pogona, gs specifina potronja enegije, ke koeficijent potrnje 0.5 do 0.74
U optem obliku trokovi efektivnog rada mehanizacije su :
Ch
T
( Ee Em ) * (1 k )
hg
286
Gje je : h fond asova mehanizacije usvojeno je da uetni bageri rade 60000h a hidraulini 26000h, E e
eksploatacioni trokovi,Em trokovi mehanizacije, k faktor dobiti, T jednokratni trokovi
Na osnovu usvojenog efektivnog vremena rada bagera i ukupne cijene bagera ( cijena bagera +
trokovi transporta + trokovi montae + trokovi carine) odredjene su trokovi amortizacije. Usvojeno je
da 6% cijene bagera otpada na montau, 4% transport.
Varijante otkopavanja i utovara otkrivke povrinskog kopa Bogutovo Selo
Otkrivka povrinskog kopa Bogutovo Selo, koji u radu od 1985.godine, je izrazito heterogenog
sastava. U pogledu vrstoe zastupljene su: od izrazito vrstih stjenskih masa, koje se ne mogu otkopavati
bez prethodnog miniranja ili primjene specijalnih maina za vrste stjene, srednje vrstih do mekih stjena
Koliine otkrivke projektovanih kopova PK Bogutovo Selo i PK Ugljevik Istok daju se u tabeli 1.
Tabela 1.
PK Bogutovo
Selo
Rb
Revir
1
2
Sjever sa
ist.otk.poljem
Juni revir
Ukupno
PK Ugljevik Istok
Otkrivka
m3m
Revir
Otkrivka
m3m
30186806
IOP
140000000
34933318
65120124
ZOP
100000000
240000000
Ukupno
m3m
330 120 124
Na povrinskom kopu Bogutovo Selo u radu na otkopavanju i utovaru otkrivke su bageri

kaikari ireg dijapazona snage, teine i kapaciteta i zapremine kaike Vk . Tehniki parametri bagera
daju se u tabeli 2.
1
2
3
4
5
OznakaH 241
Bager
PC-3000/1
Bager RH- 120
Bager RH- 75
Bager EKG 8 :
R985C
Vk
Teina t
3
m
14
15
12
8
8
5
277
240
214
170
370
114
Snaga
pogona kW
1000
1100
900
540
680
Tabela 2.
Tip
pogona
elektro
elektro
elektro
elektro
elektro
Dizel
Kao polazni kriteriji za reavanje izbora varijanti okopavanja i utovara otkrivke usvojeni su:
ograenja iz uslova geomehanikih karekteristika otkrivka i tehnikih karekteristika bagera kaikara,
visina ulaganja , i
trokovi otkopavanja i utovara
287
Ispitivanjem geomehanikih karekteristika stijenskih masa otkrivke leita Povrinskog kopa

Bogutovo Selo utvrdjeno je da hidraulini bageri sa Vk =15m3 mogu da otkopavaju 95% stijenskih
masa bez pripreme (miniranje ili ripovanje), uetni bageri Vk =8m3 40% , hidraulini bageri Vk =12m3
70% i hidraulini bageri Vk =8m3 50%.
Polazei od navedenih kriterija kao realno mogue analizirane su dvije varijante otkopavanja
i utovara otkrivke:
a) Bageri Vk= 15 m3 i uetni 8m3
b) Bageri Vk= 12 m3 i uetni 8m3
TEHNIKO-EKONOMSKA ANALIZA VARIJANTI
Godinje koliine otkrivke za otkopavanje i utovar su 10800000 m3m. Rezultati prorauna
ulaznih parametara za tehniko-ekonomsku analizu daje se u tabeli 3.
Oznaka
1
2
4
7
Bager H 241
PC-3000/1
Bager RH- 120
Bager RH- 75 Sa miniranjem
Bez miniranja
Bager EKG 8 : Sa miniranjem
Bez miniranja
R985
Tabela 3.
Trokovi
Ekspl.trokovi
inv.tek.odr./m3m /m3m
Otkopni
kapacitet
m3m/h
Radni
vijek
500
616
480
320
280
h
26000
26000
26000
26000
0.13
0.09
0.13
0.17
0.33
0.29
0.40
0.35
330
298
60000
0.11
2.37
0.27
160
26000
0.20
1.35
Dobijeni podaci o ostvarenim kapacitetima

i eksploatacionim trokovima ukazuju na
prilagodjenost uslovima radne sredine hidraulinih bagera sa Vk = 15 m3, a primjena ovih bagera
omoguuje otkopavanje 95% stijenskih masa otkrivke leita Ugljevik bez miniranja ili koritenja
specijalnih bagera za vrste stijene.
Uetni i hidraulini bageri sa Vk < 15 m3 imaju manji kapacitet (m3m/h) i poveane
eksploatacione trokove.
VARIJANTA I
Otkopavanje i utovar se obavlja bagerima kaikarima, zapremine kaike Vk= 8 do 15 m3 ,
Investiciona ulaganja u opremu za varijantu I
rb
Naziv
Bageri
Jed
cjena
Vk 5000000
T
abela 4.
m3m
Kom
KM
15000000 7480000
288
Kapacitet
h/god
m3m/h
616
12519
2
6
15m3
Bageri
8m3
Svega
Vk
2600000
10400000 3320000
298
11140
25400000 10800000
VARIJANTA II
Otkopavanje i utovar se obavlja bagerima kaikarima, zapremine kaike Vk= 8 do 12 m3
Investiciona ulaganja u opremu za varijantu II
Tabela 5.
Jed
Kapacitet
rb
Naziv
Kom KM
h/god
3
cjena
m m
m3m/h
Bageri Vk
1
4500000
5
22500000 7480000
480
15583
12m3
Bageri Vk
2
2600000
4
10400000 3320000
298
11140
8m3
6
Svega
32900000 10800000
UPOREDJENJE VARIJANTI
Tehnoekomskom analizom dobijeni su pokazatelji otkopavanja i utovara prema tabeli 6.
Relativni pokazatelji po varijantama
000 KM
Tabela 6.
Investicije
pot.br.
Eksploat.
Trokovi radne
Ekspl.
(oprema)
bagera
trokovi
snage
KM
trokovi
Varijanta
KM
Rel.
Kom
KM/
Rel.
KM/
Rel.
KM/
Rel
KM/ m3m
odnos
god.
odnos
god.
odn m3m odn
Varijanta I
25400
100
7
3065
100
336
100
0.56
100
Varijanta II
32900
137
9
3888
126
432
128
0.67
120
Varijanta I sa primjenom bagera Vk=15m3 ima nie eksploatacione trokove za 1.19 mil. KM/god ili
0.11 KM/m3m.
Procjena efektivnosti varijanti izvrena je kriterijumom neto present valyu NPW sa diskontnom
stopom 15%. NPW kriterijum predstavlja sadanju vrijednost svih ulaza prema izlazima, koji se odnose na
investicioni projekt, odnosno razliku izmedju sadanjih vrijednosti ovih tokova i determinie prihvatljivost
projekta.
Zakljuak
Poveanje kapaciteta i smanjenjenje potronje energije pri masovnom otkopavanju i utovaru
otkrivke bagerima kaikarima mogue je realizovati primjenom hidraulinih bagera sa Vk=15m3.
Poveana sila kopanja kod ovih bagera omoguuje povoljne ekonomske efekte i pri otkopavanje stijenskih
masa vee vrstoe bez prethodne pripreme (miniranje ili ripovanje).
Primjena hidraulinih bagera kaikara sa Vk=15m3 na otkopavanju i utovaru otkrivke
povrinskog kopa Bogutovo Selo omoguilo bi smanjenje eksploatacionih trokova za oko 0.11 KM /
m3m, a ukupnih godinjih trokova 0.8 do 1 milion KM, u zavisnosti od ostvarenog stepena iskoritenja
289
kapaciteta sistema. Smanjio bi se i potreban broj mehanizacije u radu za dva bagera a time i potreban broj
radne snage.
NPV analizom dobijene su pozitivne vrijednosti to ukazuju na prihvatljivost obe varijante i
prednost varijante I.
LITERATURA
Popovi N. 1979. Naune osnove projektovanja povrinskih kopova
Chan S. et al, 1993. Contemporary engineering ekonomic
Tehnika dokumentacija povinskog kopa Bogutovo Selo
290
UTICAJ SLOENIH RUDARSKO-GEOLOKIH

FAKTORA NA IZBOR METODE OTKOPAVANJA U RMU
UREVIK - BLOK 75.
THE IMPACT OF COMPLEXED MINING-GEOLOGICAL FACTORS
ON THE CHOICE OF METHODS OF DIGGING FOR DJURDJEVIK
BURROW BLOCK 75
Omer Musi1, efik Sarajli2, Halid ikui3
1 - Univerzitet u Tuzli, Rudarsko-geoloko-graevinski fakultet u Tuzli; 2 - Rudnik mrkog uglja ''urevik'';
3 -Rudnik lignita Kreka
REZIME
ire podruje urevikog basena, kroz snanu tektonsku aktivnost koja se odvijala u geolokom periodu, vie puta
je oblikovano. Podruje jame urevik je manji dio opteg tektonskog sklopa, gdje su se tektonske posljedice
intezivno odrazile. Jama urevik u svom razvojno periodu primijenila je vie metoda otkopavanja koje su davale
razliite rezultate. U ovom radu predstavljeno je konceptualno rjeenje za dio leita jame urevik Blok 75komorna metoda otkopavanja po pruanju sloja sa ostvarenim tehno-ekonomskim parametrima.
Kljune rijei: rudarsko-geoloki faktori, metoda otkopavanja, proizvodni pokazatelji
SUMMARY
Wide area of Djurdjeviks pool has been shaped many times through powerful tectonic activity which happened in geological period. The
area of Djurdjeviks burrow is the smaller part of a common tectonic complex where the tectonic consequences have strongly been
reflected. Burrow Djurdjevik in its developing period applied many methods of digging which gave different results. This work presents
the conceptual solution for the part of Djurdjevik burrows layer Block 75 the chamber method of digging on layers spreading with
accomplished techno-economical parameters.
Key words: mining-geological factors, digging method, production indicators
1.UVOD
lznalaenje tehnikih rjeenja u pogledu odravanja kontinuiteta
proizvodnje i
modernizacije rudnika urevik u periodu restrukturiranja, ispunjavanju uslova rentabilnog
poslovanja i postizanja trine konkurentnosti i neovisnosti, predstavlja sveukupan zadataka na
rudniku.
Eksploatacija uglja u jami "urevik" obavlja se u tektonskom bloku 75 u vrlo sloenim
rudarsko-geolokim uslovima. Fleksibilnost promjenjljivim uslovima koji vladaju na relativno
malom prostoru je glavni zadatak koje treba ispuniti metoda otkopavanja.
Cilj rada je izbor uskoelne metode otkopavanja - komorne metode otkopne po pruanju
sloja sa otkopavanjem ukupne debljine sloja u sloenim uslovima jame urevik blok 75
291
2.RUDARSKO-GEOLOKI USLOVI
2. 1 Geoloke karakteristike u basenu
Preko starijeg kompleksa lei mlaa terestiko-limnika serija iz oligomiocenskog (OLM)
perioda. Ova serija je ekonomski najinteresantnija jer u njoj je u vidu debelog sloja,
skoncentrisana ugljena supstanca. Limniko-terestika serija predstavljena je sa tri jasno
izdvojena paketa: podina, ugljeni sloj i krovina. U urevikom basenu dostupna je posmatranju
na veem broju profila na sjevernoj strani, kao i na istonoj.
Podinska serija ima ulogu nivelisanja reljefa u osnovnom gorju i formiranja baze za kasnije
taloenje ugljenog sloja. Zajedno sa niim stijenama podinske naslage su izvedene iz prvobitnog
horizontalnog poloaja, izrasjedane i u pojedinim zonama, du rasjeda se sueljavaju razliiti
varijeteti podine. U sastav podinske serije ulazi vie litolokih varijiteta koji se meusobno
smjenjuju tako da ukupna podina poprima karakter preovlaujue komponente (konglomerati,
pjeari, glinovito-laporovite gline, ugljevite gline i dr.).
Ugljeni sloj je dio ukupnog ugljenog sloja basena "urevik" i ovdje je na dosta velikoj
dubini ogranien sa vie strana rasjedima koji su i uslovili ovaj revir. Debljina ugljenog sloja varira
od 12 do 25 m po blokovima. Sloj uglja je poseban litostratigrafski lan u ukupnoj mladoj seriji i
prema nekim faunistikim nalazima i analogiji sa drugim basenima starost ugljenog sloja i
dijelova krovine je donjomiocenska. Ugljeni sloj u ovom dijelu ima pruanje istok-zapad sa
padom prema jugu do 30. Na sjevernom obodu ugljeni sloj je plitak i takva podruja su
zahvaena povrinskom eksploatacijom, PK Potoari i dr., a dublji dijelovi su ostavljeni za jame.
Preostale ugljene rezerve su prema tome dublje i otvorene su sa svih strana.
Krovinu ini debela serija laporaca i laporovitih krenjaka sa proslojcima drugih po
sastavu slinih varijeteta. Prelaz iz ugljenog sloja u neposrednu krovinu je otar i jasan to nije
sluaj sa podinom. Nad ugljenim slojem lei paket vrstih krenjakih laporaca mjestimino do
40 metara. Srednja krovina ima sastav od sivih laporaca koji se smjenjuju sa tamnim laporcima.
Via krovina je nastavak srednje krovine i po kvalitetu i po rasporedu slojeva.
2. 2 Tektonika basena
U tektonskom pogledu ire podruje urdevikog basena pripada ofiolitskoj zoni
unutranjih Dinarida. U toku egzistovanja dinarske geosinklinale ovo podruje je predstavljalo
tipinu eugeosinklinalnu oblast koja je u vie navrata snano tektonski oblikovana. Snana
tektonska aktivnost obavljana je u vie faza kroz due geoloko vrijeme u podruju gdje se na
relativno malom prostoru nalaze stijenske mase razliitih flziko-mehanikih svojstava, uslovila
je formiranje specifinih deformacija sa znatnim kretanjem stijenskih masa.
Tektonsko deformisanje ove serije zapoelo je poslije taloenja uglja i krovine jednom od
faza alpsko-dinarskog ubiranja.
Podruje jame "urevik" je manji dio opteg tektonskog sklopa "urevikog" basena
gdje su se tektonske posljedice intezivno odrazile. Poremeenost sloja je razliita u pojedinim
dijelovima leita tako da je kontinuitet ugljenog sloja prekinut i prilaz iz jednog u drugi blok je
292
mogu preko jalove rasjedne zone. "ureviki" basen je raskinut prema jugu i diferencijalno
sputen ka sjeveru i sjeverozapadu.
U "urevikom" basenu mlae stijene su gusto isprekidane. Vea izlomljenost se moe
pripisati orogenim fazama postmiocenskog perioda, medutim ima mnogo manjih rasjeda koje je
teko orjentisati i pripisati kojoj fazi pripadaju. Na malom horizontalnom rastojanju tokom
kartiranja jamskog hodnika u jami "urevik" nailazilo se na petometarske linije poremeaja
ugljenog sloja, iji je skok iznosio 1 2 metra. Treba napomenuti da ima i duih rasjednih zona
(100 metara) bez poremeaja. Rasjedna tektonika nije ravnomjerno zastupljena u basenu i
vjerovatno tome doprinosi gustina i intenzitet rasjeda iz osnovnog gorja.
Podruje jame je ispresijecano rasjedima razliitog pravca i intenziteta. Najvei meu
njima je gravitacioni normalni rasjed koji odvaja ovo podruje od kopovskog. Prua se sredinom
basena, pravca istok-zapad sa padom prema jugu, od kopa Brezje do Vie. Paralelno sa njim
neto junije na udaljenosti od 50-200 metara postoji jo dva rasjeda obrnutog pada, izmeu kojih
rasjedi pravca sjever-jug koji su dosta iskomplikovali ovo srednje podruje. Najvei rasjedi su
du periferije basena i u sredini urevikog basena. Istovremeno du njih je izvuena granica
jama. Ostali rasjedi su manjeg intenziteta.
Dosadanji istrani radovi nisu pruili apsolutnu tanost podataka, te je uraeno dodatno
jamsko istrano buenje, koje je preciznije definisalo, slika 2.1 (geoloki profil bloka 75):
- pruanje, debljinu, pad i strukturu ugljenog sloja,
- tektonski sklop podruja, poloaj, pad i sklop pojedinih rasjeda,
Na duini K+15 od 400 m izvedeno je na 12 lokacija po 6-8 istranih buotina koje su
rasporeene u lepezi koja pokriva cijelu povrinu prognoznih profila. Razmak izmeu navedenih
lokacija prognoznih profila je od 25 do 50 metara.
293
Slika 2.1 Geoloki profil bloka 75

2. 3 Geomehanike karakteristike
Fizike osobine uglja
Ugalj "urevikog" basena je sjajnog izgleda, koljkastog preloma i nezapaaju se
tragovi organske strukture. lspitivanja drobivosti su pokazala da su fizike osobine u direktnoj vezi
sa petrografskim sastavom ugljene materije, tj. sa procentualnom zastupljenou pojedinih
petrolokih mikrotipova. Ugalj je stijena vee tvrstoe od podinskih naslaga i ponaa se kao
vrsta stijena.
Ugljeni sloj kvalitetno ine tri cjeline:
Gornji dio ugljenog sloja je sastavljen od istog drvenastog dijela biljke koja je procesom
karbonizacije trasformisana u crnu staklastu masu tzv. vitrenski ugalj.
Srednji dio ugljenog sloja ima srednji kvalitet sastavljen preteno od mat. komponenti sa
djeliminim proslojavanjem sjajnih vitrenskih komponenti uglja visokog kvaliteta. Sjajne partije
popravljaju opti kvalitet srednjeg sloja. Pojavljuju se tanki praslojci jalovih, laporovitih, pjeara
i silikovnih ugljenih pjeara.
Donji dio ugljenog sloja ima tanko slojeviti ugalj mjestimino kriljav i zbog toga prilino
drobiv. Vei procenat pepela i vlage govori o prisustvu jalovih primjesa koje su intimno urasle u
ugljenu supstancu.
Fiziko-mehanike osobine stijena
vrstoa stijena krovine i njene strukturne karakteristike imaju pozitivan uticaj na
stabilnost krovinskih naslaga prilikom zaruavanja. Meutim, uslojenost, tektonska izlomljenost i
294
ispresjecanost krovine pukotinama umanjuje vrstinu stijena a time i slabi geomehanike

karakteristike.
3. KOMORNA METODA OTKOPAVANJA PO PRUANJU SLOJA
Komorna metoda otkopavanja po pruanju sloja sa otkopavanjem ukupne debljine sloja
podrazumijeva saniranje otkopanog prostora sa zaruavanjem krovine. Pomjeranjem rudarskih
radova u otkopnoj jedinici imamo kontrolisano zaruavanje otkopanog prostora.
Front rudarskih radova i otkopavanje komorne otkopne jedinice je po pruanju ugljenog
sloja. Poloaj komorne otkopne jedinice u odnosu na elemente sloja, omoguava primjenu veeg
stepena mehanizovanosti tehnolokog procesa.
Tehnoloki proces dobijanja za komornu metodu otkopavanja po pruanju sloja, ostvaruje
se buako-minerskim nainom pneumatskom builicom, a odvoz uglja sa grabuljastim
transporterom.
Ova metoda je prilagodljiva uslovima koji vladaju u leitu, mali blokovi tektonski
poremeeni u horizontalnom i vertikalnom smislu sa razliltim uglovima zalijeganja i malih
duina otkopnih zahvata.
3. 1 Sistem pripreme
Sabirni prekopi (SP) se rade horizontalno iz TH do podine ugljenog sloja, nakon ega se
po usponu sloja u kontaktu sa podinom rade sabirni uskopi (SU). Sabirne prostorije se izrauju
horizontalno ili uskopno, nagib sabirnih prostorija mijenja se i zavisi od zalijeganja sloja
(sabirni uskopi prate sloj i izrauju se neposredno uz podinu) a kree se od 22O 35O sve do
granice predhodnog zahvata na meusobnoj udaljenosti od 50 m u transportnom hodniku, slika
3.1 (dinamika otvaranja i pripreme otkopnog polja).
3. 2 Geometrija otkopne jedinica
Otkopna jedinica formira se u ugljenom sloju i ima sljedee dimenzije, slika (3.2; 3.3):
-irina komore 10 m,
-visina zavisi od debljine ugljenog sloja i iznosi u prosjeku 11,5 m,
-ugao kosine kod samoutovara materijala iznosi 40,
-korak lepeze iznosi 1,5 m.
295
296
Slika 3.2
297
Slika 3.3
3. 3 Tehnoloki proces radova
Za odvijanje tehnolokog procesa na otkopnoj jedinici predvieni su sljedei radovi:
Buako-minerski radovi i dobijanje uglja na otkopnoj jedinici izvode se u skladu sa
predvienim sistemom radova. Buenje minskih buotina izvodi se pneumatskom builicom, a
raspored minskih buotina odgovara prostoru otkopa na kojem se obavlja dobijanje uglja (lepeza
dubokih minskih buotina).
Utovar uglja se obavlja poslije svakog ciklusa miniranja gravitaciono po formiranim
bonim kosinama u otkopu. Transport uglja se vri grabuljastim transporterom otkopnim
hodnikom (OH) do sabirnog uskopa (SU). Provjetravanje otkopnog polja je protono sa sveom
zranom strujom koja se uspostavlja prostorijama otvaranja i razrade otkopnog polja, a
provjetravanje same otkopne jedinice je separatno.
Zavretkom otkopavanja na komornoj otkopnoj jedinici pristupa se saniranju otkopanog
prostora sa zaruavanjem to podrazumijeva potpuno iskljuivanje otkopane komore iz
ventilacionog sistema otkopnog polja.
3. 4 Tehno-ekonomski parametri
Ostvareni tehno-ekomomski parametri komorne metode otkopavanja po pruanju
ugljenog sloja su:
ukupno ostvarena proizvodnja ...............................................................106355,3 t.k.u/god.
prosjena mjesena proizvodnja..............................................................8862,9 t.k.u/mj.
prosjena smjenska proizvodnja..............................................................134,3 t.k.u /smj.
298
produktivnost otkopne jedinice (uinak)..................................................19,18 t.k.u/nad.

ukupno m' otkopa-komora.......................................................................725,3 m'
prosjeno mjeseno m' otkopa-komora......................60,4 m'
prosjena proizvodnja sa 1 m' otkopa......................................................146,6 t.k.u /m'
ukupno uraeno prostorija otkopne pripreme..........................................703,6 m'
prosjeno mjeseno-otkopne pripreme.....................................................96,8 m'
ukupno uraeno prostorija ire pripreme..................................................941,5 m'
prosjeno mjeseno-ire pripreme............................................................78,4 m'
stepen iskoritenja ugljenog sloja.............................................................48% (sa sitnim
64%)
trokovi proizvodnje (otkop)................................................................... 8,97 eura/t
Separisanjem rovnog uglja iz jame na TTS ''urevik'' dobije se 85% asortimana
komercijalnog uglja toplotne vrijednosti oko 22.000 kJ/kg i 15 % sitnog uglja 0-3 mm toplotne
vrijednosti od 11.500 kJ/kg do 12.500kJ/kg (stepen iskoritenja).
4. ZAKLJUAK
Sloeni rudarsko-geoloki faktori kao to su izraena tektonika i mikrotektonika bloka 75,
nagib ugljenog sloja 220 - 350 i geomehanike karakteristike krovine i podine su glavni faktori
koji su uticali na izbor komorne metode otkopavanja po pruanju sloja.
Primijenjena uskoelna metoda otkopavanja - komorna metoda otkopavanja po pruanju
sloja ogleda se u sljedeem:
- svi poslovi na tehnolokoj fazi buenja i miniranja i utovara se obavljaju iz podgraenog
dijela, tj. sigunog dijela otkopa, to potvruje mali broj povreda za ostvarenu
proizvodnju.
- sa visokim stepenom koncentracije otkopnih radilita u jednom bloku (vie napadnih
taaka),
postignuti su vei kapaciteti, a sama matoda je sigurna i pouzdana u izvravanju planskih
zadataka.
- izborom geometrije otkopa i poloaja otkopa u odnosu na elemente sloja (orjentacija po
pruanju sloja) omoguena je primjena veeg stepena mehanizovanosti tehnolokog
procesa.
- ostvareni tehno-ekonomski parametri komorne metode otkopavanja po pruanju sloja za
sloene rudarsko-geoloke uslove moemo smatrati efikasnim.
LITERATURA
1. Geni, B.: Tehnoloki procesi podzemne eksploatacije slojevitih leita parametri
proizvodnih
jedinica; Beograd, 1971.
2. Geni, B.: Tehnoloki procesi podzemne eksploatacije slojevitih leita, otvaranje,
priprema i
metode otkopavanja, Beograd, 1973.
299
3. Stjepanovi, M.: Naune osnove optimalizacije glavnih parametara podzemne

eksploatacije
slojevitih leita; Tuzla, 1990.
4. Musi, O.: Visokoproduktivno komorno otkopavanje uglja sa zasipavanjem starog rada,
magistarski rad, Tuzla, 2000.
5. Musi, O.: Istraivanje proizvodno-tehnikih uslova pri izboru uskoelnih metoda
otkopavanja
za debele slojeve uglja, doktorska disertacija, Tuzla, 2005.
6. Memi, M.: Dopunski rudarski projekat otvaranja razrade i otkopavanja bloka 78 i 79 u
jami
urevik u ureviku, knjiga II
7. Nuji J.; Mikuli A.: Teorijsko i praktino vrednovanje rudarskog projektiranja;
Rudarskogeoloko-nafmi fakultet Sveuilita u Zagrebu; Zagreb 1995.
8. Osmanagi M.:Istraivaka studija tehniko-ekonomske opravdanosti podzemne
eksploatacije na
leitu mrkog uglja "urevik"; Sarajevo, 1991.
9. Slijepevi, S., Musi, O., Fazli, M., Kunosi, N.: Dopunski rudarski projekat Komorne
metode
otkopavanja strmog ugljenog sloja primjenom kratkih i dubokih minskih
buotina u
jami II krovni sloj revir Zapad, III horizont rudnika Bukinje, Tuzla,
2002.
10. Softi S.:
Mogunost otkopavanja vanbilansnih rezervi jame "urevik", u
sigurnosnom stubu,
bez znaajnijeg uticaja na deformacije povrine terena, doktorska
disertacija, Tuzla,
1998.
11. Sarajli, .: Dopunski rudarski projekat razrade i otkopavanja jugo-zapadnog dijela
bloka 75 u
jami ''urevik''
12. www.podzemniradovi@rgf.bg.ac.yu
300
MOGUA PRIMENA PEPELA ULJNOG KRILJCA IZ

ALEKSINAKOG BASENA
POSSIBLE APLICATION OF OIL SHALES ASH FROM
ALEKSINACS BASIN
Miroslav Ignjatovi, Dragan Ignjatovi, Dejan Miti, Lidija urevac Ignjatovi
* Institut za rudarstvo i metalurgiju Bor
Rezime:
Pepeo, koji bi se dobio preradom uljnog kriljca iz aleksinakog basena, stvarao bi velike ekoloke
probleme. Zato je bilo potrebno izvriti analize pepela i nai mu moguu primenu u raznim oblastima privrede.
Kljune rei: pepeo uljnog kriljca, ekologija
Abstract:
Ash, that would be received by processing of oil shale from Aleksinac basin, could create the big ecological
problems. Therefore, it is necessary to make analysis of the ashes and find the possible application in various areas of
the economy.
Keywords: oil shales ash, ecology
UVOD
Interes za korienje uljnih kriljaca kao energetskog resursa, alternativnog prirodnoj nafti, iz
godine u godinu je sve vei. Meutim, u savremenim uslovima eksploatacije prirodnih energenata, javlja
se sve prisutniji problem zagaenja okoline.
Preradom uljnih kriljaca bi se stvorio isti problem koji je ve prisutan u termoelektranama, a to su, pored
zagaenja vode i vazduha, ogromne koliine pepela i ljake.
Slika 1 Slika deponije pepela uljnog kriljca
301
Pepeo uljnog kriljca je veoma voluminozan, tako da bi bilo potrebno obezbediti velika
prostranstva za njegovo odlaganje (debljina sloja pepela od nekoliko desetina metara zauzima prostor i od
nekoliko stotina hektara), to dovodi do dodatne degradacije terena. Uz to, treba uzeti u obzir da se veliki
problem stvara kako u odravanju samog odlagalita, tako i u spreavanju prodora tetnih materija iz
pepela koje se rastvaraju u kontaktu sa atmosferilijama, i na taj nain dolaze u kontakt sa povrinskim i
podzemnim vodotokovima.
Pepeo uljnih kriljaca moe biti slobodan i vezan. Vezani pepeo se sastoji od neorganskog
materijala genetiki vezanog za nastanak uljnog kriljca. To su estice gline, kvarca, dolomita, pirita i
drugih materijala. Slobodni pepeo je smesa primesa, koje nisu vezane za sam uljni kriljac i potiu iz
okolnih stena.
Iz navedenog, potrebno je izvriti analize pepela i nai primenu u raznim oblastima privrede i na
taj nain smanjiti to je mogue vie, njegov negativan uticaj na okolinu.
SADRAJ PEPELA ULJNOG KRILJCA
Na osnovu rezultata dosadanjih ispitivanja uzoraka uljnih kriljaca iz aleksinakog basena,
odreene su prosene vrednosti parametara koji definiu njegov kvalitet:
Tabela 1 Prosena vrednost parametara kvaliteta uljnih kriljaca
Parametri
Povlatni uljni kriljci
Podinski uljni kriljci
Sadraj organske supstance
18,94 %
21,00 %
Sadraj pepela
72,00 %
72,00 %
Sadraj sumpora (ukupni)
2,23 %
3,85 %
Gornja toplotna vrednost
6900 kJ/kg
6540 kJ/kg
Sadraj sirovog ulja
9,70 %
9,50 %
Zapreminska masa
1,85 g/cm3
1,92 g/cm3
Sadraj pepela se menja u irokim granicama (od 52 82 %) u zavisnosti od uea organskih
supstanci. U koliko je kriljac kvalitetniji, bogatiji kerogenom, pri sagorevanju ostavlja manje pepela, i
obrnuto. Tako, na primer, kriljci sa 37% organske supstance sadre svega 52% pepela, sa 25% organske
supstance oko 60% pepela, dok kriljci sa oko 80% pepela sadre 8 10% organske supstance.
302
Slika 2 Mikroskopski izgled pepla uljnog kriljca

Za povlatne kriljce se moe raunati sa prosenim sadrajem pepela od 55 i 80% (srednja
vrednost 73%), a za podinske izmeu 60 i 80% (srednji sadraj takoe oko 73%).
Elementarni sastav pepela
Sastav pepela najveeg broja uzoraka uljnih kriljaca lei u granicama:
Tabela 2 Hemijski sastava pepela
Sastojak
Pepeo povlatnih kriljaca
SiO2
40-56%
Al2O3
10-16%
Fe2O3
7-11%
CaO
6-23%
MgO
2-7%
Na2O
1-3%
K2O
1-3%
P2O5
0,2-0,6%
SO3
3-8%
Pepeo podinskih kriljaca

37-50%
10-18%
10-15%
8-16%
2-4%
1,1-2%
1-2,5%
0,2-0,6%
6-13%
Kao to se iz uporednih pregleda vidi, nema bitnih razlika u elementarnom sastavu pepela izmeu
povlatnih i podinskih kriljaca, osim u sadraju Fe2O3 i SO3 koji je neto vii kod pepela podinskih
kriljaca.
Takoe se moe zakljuiti da pepeo, u prisustvu vode, daje jae kiselu reakciju, kao i to da je ovo
alumo-silikatni pepeo siromaan karbonatima.
PRIMER KORIENJA PEPELA ULJNOG KRILJCA
303
U cilju praktine primene pepela uljnog kriljca, koji bi se dobio preradom uljnih kriljaca iz
aleksinakog basena, jedna od ideja je i zamena odreene koliine cementa pepelom pri dobijanju betona.
Cilj je dobiti beton istih ili ak boljih karakteristika ukljuujui to veu koliinu pepela umesto cementa.
Iskustva inostranih naunika su pokazala ovaj zahtev realnim, to rezultati istraivanja i
potvruju.
Laboratorijskim ispitivanjima je utvreno da zamenom 30% cementa pepelom uljnih kriljaca ne
dovodi do poveanja koliine vode u recepturi za beton. Takoe je pokazano i da koliina od 15% pepela
smanjuje potrebnu koliinu vode u spravljanju betona. Rezultati istraivanja pokazuju da se pritisna
vrstoa betona poveala za 4%, a vrstoa na savijanje za ak 26%, prilikom zamene 30% cementa
pepelom uljnog kriljca.
Eksperimentom je takoe utvreno da u inicijalnom periodu od 3 dana pepeo pokazuje svojstvo
blagog oslabljenja vrstoe betona. Ipak, nakon 28 dana, vrstoa betonskog kamena je bila vea,
uporeujui ga sa betonom bez prisustva pepela, i ta vrstoa se vremenom poveavala.
Poto je pepeo uljnog kriljca 1,6 puta finiji od Portland cementa, on poboljava strukturu betona,
poveava pritisnu vrstou, gustinu i modul elastinosti a smanjuje naprezanje pri kontrakciji.
Uporeujui beton, koji sadri pepeo, sa betonom iste klase bez prisustva pepela, dolo se do zakljuka da
su pritisna vrstoa i statiki modul elastinosti vei za oko 15% kod betona, kod koga je cement
zamenjen sa 14,5% pepela.
Rezultati ispitivanja su prikazani na sledeim graficima.
Rezultati ispitivanja su pokazali da zamena cementa pepelom do 30% parcijalno
poboljava granulometrijski sastav cementa, smanjuje poroznost meavine i poveava pritisnu vrstou
cementnog kamena.
100
90
Pritisna vrtoa, MPa
80
70
60
nakon 2 dana
50
nakon 28 dana
40
30
20
10
0
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
Koliina cementa zamenjena pepelom, %
Slika 3 Zavisnost pritisne vrstoe cementnog kamena od koliine dodatog pepela uljnog kriljca
304
vrstoa na savijanje, MPa
4
nakon 2 dana
nakon 28 dana
0
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
Koliina cementa zamenjena pepelom, %
Slik
a 4 Zavisnost vrstoe na savijanje cementnog kamena od koliine dodatog pepela uljnog kriljca
305
90
vrstoa na pritisak, MPa
80
70
sa 78,6% pepela uljnog

kriljca
kriljca
bez pepela uljnog kriljca
60
50
40
30
sa 25% pepela uljnog

kriljca
20
10
0
0
14
21
28
Vreme sleganja u danima
Slika 5 Zavisnost vrstoe na pritisak betona, koji sadri pepeo uljnog kriljca, od vremena njegovog
sleganja
Relativno naprezanje pri skupljanju, %
0,07
0,06
0,05

kriljca
0,04
sa 25% pepela uljnog

kriljca
0,03

kriljca
0,02
bez pepela uljnog kriljca
0,01
0
0
10
20 30 40 50 60 70
Vreme sleganja u danima
80
90
Slika 6 Uticaj skupljanja betona u zavisnosti od koliine dodatog pepela uljnog kriljca
306
40000
Modul elastinosti, MPa
35000
30000
25000
20000
15000
10000
5000
0
1
2
3
Beton sa razliitim koliinama pepela uljnog kriljca, %
S
lika 7 Zavisnost modula elastinosti betona od koliine dodatog pepela uljnog kriljca: 1 sadraj
pepela 14,5%; 2 bez pepela; 3 sadraj pepela 25%;
4 sadraj pepela78,6%
ZAKLJUAK
Sirovinska primena vrstog ostatka retortovanja ili pepela nastalog retortovanjem uljnog kriljca
mogua je i za mnoge druge namene, kao to je proizvodnja izolacionih materijala i prefabrikovanih
izolacionih elemenata, sredstava za adsorpciono preiavanje zagaenih voda, vazduha, gasova u
industriji i rudarstvu. Zavisno od hemijskog i mineralokog sastava mogua je primena kao sredstva za
poboljanje kvaliteta poljoprivrednog zemljita ili za poboljano delovanje vetakih ubriva, dok
hidrauline osobine omoguavaju primenu kod izgradnje podloga za puteve i druge nasipe.
Za dalju moguu primenu pepela uljnog kriljca iz aleksinakog basena, potrebno je izvriti
dodatna ispitivanja i istraivanja.
Napomena: Ovaj rad je proistekao iz Projekta broj 17005 koji je finansiralo Ministarstvo za razvoj nauke
i tehnologije Republike Srbije.
LITERATURA
1. RO za projektovanje i inenjering Ugaljprojekt Beograd, ELABORAT O REZERVAMA
ULJNIH KRILJACA U ALEKSINAKOM LEITU POLJE DUBRAVA, Beograd, 1984.
2. Ernestas IVANAUSKAS, ymantas RUDIONIS, Arnas Aleksandras NAVICKAS, Mindaugas
DAUKYS , INVESTIGATION OF SHALE ASHES INFLUENCES ON THE SELFCOMPACTING CONCRETE PROPERTIES, ISSN 13921320 MATERIALS SCIENCE
(MEDIAGOTYRA). Vol. 14, No. 3. 2008.
3. S. Krsti, M. Ignjatovi, V. Ljubojev, D. Ignjatovi: Uljni krinjci sela Vlako polje i uljni kriljci
u Aleksinakom povrinskom kopu. asopis INOVACIJE I RAZVOJ, Bor, 2009. asopis strana
45-50
307
UPRAVLJANJE KVALITETOM UGLJA NA PK GRAANICA

COAL QUALITY MENAGEMENT SISTEM FOR GRACANICA OPEN
PIT MINE
Miodrag elija , Nenad Lasica
ZP Rudnik i Termoelektrana Gacko a.d. Gacko, Industrijska zona b.b. 89240 Gacko, Rep. Srpska BiH
Rezime
Osnovni aspekti iskoritavanja postojeih rezervi uglja, u cilju dobijanja kvalitetnog goriva za
Termoelektranu zahtjevaju ozbiljan pristup, kako bi se se dobili adekvatni, maksimalno racionalni tehnoloki procesi
proizvodnje i sagorjevanja uglja. Imajui u vidu da je ugalj heterogena sirovina, da se iz istog sloja njegov sastav i
osobine mogu razlikovati, postoji potreba da se tehnolokim rjeenjima i postupcima dobijaju to ujednaenije i
kvalitetnije karakteristike.Iz tih razloga sva problematika vezana za obezbjeivanje garantovanog kvaliteta uglja kao
goriva za Termoelektranu Gacko se usmjerava na iznalaenje tehnolokih rjeenja u cilju poboljanja i ujednaavanja
kvaliteta otkopanog uglja.Rijeavanje problema obezbjeenja uglja ujednaenog kvaliteta i sastava, moe se
realizovati u tri elementarna pravca: primjenom selektivnog otkopavanja, homogenizacijom i oplemenjivanjem
rovnog uglja.
Kljune rei: povrinski kop, selektivno otkopavanje, homogenizacija uglja
Abstract
Basic aspects of exploitation of existing reserves of coal, in order to obtain high-quality fuel for power
plants require a serious approach to get the appropriate, maximum rational technological processes of production and
combustion of coal. Bearing in mind that coal is a heterogeneous raw material, to the same layer of its composition
and characteristics can vary, there is a need for technological solutions and processes that receive consistent and
quality characteristics. For these reasons, all problems related to providing guaranteed quality of coal as fuel power
plant Gacko focuses on finding technological solutions to improve and harmonize quality excavated coal. Solving
the problem of securing uniform coal quality and composition, can be realized in the three elementary directions
using selective mining, homogenization and ennobling excavated coal.
Key words: open pit mine, selective mining, coal homogenization
UVOD
Osnovni aspekti iskoritavanja postojeih rezervi uglja, u cilju dobijanja kvalitetnog goriva za
Termoelektranu zahtjevaju ozbiljan pristup, kako bi se se dobili adekvatni, maksimalno racionalni
tehnoloki procesi proizvodnje i sagorjevanja uglja. Imajui u vidu da je ugalj heterogena sirovina, da se
iz istog sloja njegov sastav i osobine mogu razlikovati, postoji potreba da se tehnolokim rjeenjima i
postupcima dobijaju to ujednaenije i kvalitetnije karakteristike.
Iz tih razloga, sva problematika vezana za obezbjeivanje garantovanog kvaliteta uglja kao goriva za
Termoelektranu Gacko se usmjerava na iznalaenje tehnolokih rjeenja u cilju poboljanja i
ujednaavanja kvaliteta otkopanog uglja.
308
Rijeavanje problema obezbjeenja uglja ujednaenog kvaliteta i sastava, moe se realizovati u tri
elementarna pravca:
primjenom selektivnog otkopavanja,

homogenizacijom,
oplemenjivanjem rovnog uglja.
Dosadanje rjeavanje navedenog problema ilo je u pravcu izbora optimalne tehnologije na otkopavanju
uglja, to je podrazumijevalo primjenu selektivnog otkopavanja. Ugalj u leitu gatakog basena je
sloene geoloke grae, raslojen znatnim brojem jalovih proslojaka male monosti.
Selektivno otkopavanje uglja djelimino rjeava problem, ali zbog navedenih karakteristika ugljene serije,
ono nailazi na potekoe i ne daje dovoljno dobre rezultate.
Primjena hidraulikih bagera kaikara takoe ograniava mogunost selektivnog izdvajanja jalovih
proslojaka male monosti. Sa bagerima kaikarima, jalovi proslojci male debljine se najee otkopavaju
zajedno sa ugljem.
Imajui u vidu :
da se u istom uglju nalaze proslojci i ugljevitog lapora, laporovitog uglja, ugljevite gline, manje
kalorine vrijednosti, kao i proslojci jalovine debljine do 0,20 m koji se selektivno ne odvajaju,
da je zalijeganje ugljenog sloja pod padnim uglom od 70 90,
dolazi se do zakljuka da je praktino nemogue obezbijediti kvalitet istog uglja, ve moraju postojati i
odreena razblaenja, zbog primjesa meuslojne jalovine koja se otkopava zajedno sa istim ugljem.
GEOLOKA GRAA I KVALITET UGLJA
Na cijelom prostoru Zapadnog eksploatacionog polja prosjena debljina glavnog ugljenog sloja
iznosi 17,50 m, a uglja u ugljenom sloju 13,0 m. Prema podacima dobijenih iz istranih buotina i
podataka dobijenih iz osmatranja na povrinskom kopu uoljive su este promjene u strukturi razvoja
ovog ugljenog sloja. Ove promjene su posebno izraene u ueu jalovih proslojaka u njegovoj grai, jer
isti nemaju kontinuirano rasprostranjenje i debljinu. Izraena su soivasta zadebljanja, ak i najtanjih
proslojaka, odnosno otanjenja najdebljih proslojaka i po pruanju i po padu sloja. Ove promjene su
izraene esto i na kratkim rastojanjima. Glavni ugljeni sloj na PK Graanica - Gacko je veoma sloene
grae to se manifestuje kroz razliitu debljinu litolokih lanova sloja, veim ueem jalovih proslojaka
manje debljine kao i uslovima zalijeganja (slojevima pod padnim uglom od 70 90).
U tabeli 1. prikazan je prosjean kvalitet bilansnih rezervi istog uglja za PK Graanica - Gacko,
preuzetih iz Elaborata o klasifikaciji, kategorizaciji i proraunu rezervi uglja gatakog ugljenog basena sa
stanjem 31.12.2003 god. koga je uradilo preduzee Republiki zavod za geoloka istraivanja
Geozavod iz Zvornika (septembar, 2004. god.).
309
Tabela 1. Prosjean kvalitet istog uglja PK Graanica - Gacko

ist ugalj
bilansne rezerve
gruba vlaga
%
29,24
higro vlaga
%
8,97
%
ukupna vlaga
38,23
%
pepeo
12,27
isparljive materije
%
29,85
sagorljive materije
%
49,47
C - fix
%
19,59
koks
%
31,84
S - ukupan
%
1,38
S - sagoriv
%
0,41
S - vezan
%
0,97
GTE
KJ/kg
12 119
KJ/kg
DTE
10 718
t/m
zapreminska masa
1,27
ist ugalj podrazumijeva kvalitet ugljene supstance u ugljenom sloju ukljuujui i proslojke meuslojne jalovine
do 0,20 m.
Ugalj Zapadnog polja gatakog ugljenog basena kao termoenergetsko gorivo

Ugalj Zapadnog polja gatakog ugljenog basena kao termoenergetsko gorivo definisan je putem
klasinih imedijatnih analiza. Meutim, rezultati takvih istraivanja esto odstupaju od onih koji su
provjereni u praksi. Pri tome nisu precizno definisane ni partije nisko kalorine vrijednosti, kakve su
glinoviti ugalj ili ugljevite gline, koje isto tako smanjuju toplotnu vrijednost uglja. Ove pojave direktno
utiu na smanjenje njegove toplotne vrijednosti a istovremeno i na poveanje zapreminske mase
otkopanog uglja.
Na dijagramu zavisnosti toplotne vrijednosti uglja od pepela, slika 1, prikazano je i odstupanje
stvarnih podataka dobijenih laboratorijskim ispitivanjem uglja isporuenog Termoelektrani od podataka
dobijenih geolokim istraivanjima. Sa dijagrama se uoava kako se uticaj jalovine, odnosno pepela
negativno odraava na toplotnu vrijednost uglja.
S obzirom, da Rudnik i Termoelektrana Gacko ne posjeduju instrumente (analizator kvaliteta)
za kontinuirano praenje kvalitativnih karakteristika uglja, podaci dobijeni u laboratoriji HPV
Termoelektrane se moraju uzeti sa rezervom jer se uzorkovanje uglja sa dozatora ne vri u skladu sa
standardom.
Stvarno stanje kvalitativnih karakteristika uglja kao goriva za potrebe Termoelektrane Gacko,
moi e se sagledati kada se stvore uslovi za kontinuirano praenje kvaliteta uglja pomou mjernih
instrumenata.
Od samog poetka rada na povrinskom kopu Graanica, prisutan je problem eksploatacije uglja
sa veim ueem meuslojne jalovine to je znatno poveavalo i koliinu pepela. Uticaj uea jalovine
na ogrevnu mo uglja dat je na dijagramu, slika 2.
310
Slika 1. Zavisnost toplotne vrijednosti uglja u funkciji

sadraja pepela
zavisnosti
od
vrste
jalovine
Slika 2. Uticaj jalovine na ogrevnu

mo uglja
smanjenje
toplotnog
efekta
je
razliito, i za 1 % razblaenja iznosi:
uti laporac smanjuje toplotni efekat za 122 KJ/kg,

sivi laporac smanjuje toplotni efekat za 77,98 KJ/kg,
glinoviti laporac smanjuje toplotni efekat za 67,26 KJ/kg.
Ovo se objanjava poveanim ueem karbonatne komponente u odreenoj vrsti laporca. Sa

porastom karbonata u laporcu, ostvaruje se pad toplotne moi uglja kao goriva. Takozvani uti laporci,
koji najvie utiu na smanjenje toplotne energije, sadre najvie CaCO3, to se automatski odraava na
veem smanjenju toplotne energije po jedinici uea. Na suprot tome, glinoviti laporci sadre svega oko
40 % CaCO3 i najmanje utiu na smanjenje toplotne energije. Sa dijagrama se jasno uoava kako se uticaj
jalovine, odnosno pepela negativno odraava na toplotnu vrijednost uglja.
HOMOGENIZACIJA UGLJA
Imajui u vidu da je ugalj heterogena sirovina, da se iz istog sloja njegov sastav i osobine mogu
razlikovati, postoji potreba da se tehnolokim postupcima dobijaju to ujednaenije i kvalitetnije
karakteristike.
Takoe je potrebno ukazati na potrebu permanentnog rjeavanja ujednaavanja parametara
kvaliteta uglja u okviru otkopavanja (selektivno otkopavanje) i mogunosti ujednaavanja kvaliteta na
deponijama TE (homogenizacijom).
Uvoenjem ovih rjeenja stiu se uslovi za voenje procesa sagorijevanja uglja sa to manje
oscilacija. Iz tog razloga se nuno namee i uvoenje kontinuiranog monitoringa u toku procesa.
311
Pri sagorijevanju ugljenog praha u kotlovima mogu se oekivati neeljene i neoekivane posljedice. U
principu, kotlovi su projektovani da zadovolje garantovane karakteristike za odreeni ugalj, i u tom
sluaju da TE rade sa maksimalnom efikasnou.
Uobiajeno je da postoji doputeni opseg promjena najvanijih karakteristika uglja sa kojima se
oekuje ostvarivanje maksimalnog optereenja. Procesom homogenizacije moe se smanjiti variranje
karakteristika uglja i postii kvalitet uglja na deponiji koji je u skladu sa zahtjevima TE.
Procesem homogenizacije, na samom kopu i na deponiji TE, postie se vee iskorienje leita,
jeftinija je proizvodnja elektrine energije, stabilniji i pouzdaniji rad TE i poveana je zatita ivotne
sredine.
Imajui u vidu geoloku strukturu uglja na PK Graanica Gacko koja podrazumijeva ugalj sa razliitom
kalorinom moi i sa proslojcima meuslojne jalovine koji se ne mogu izdvojiti selektivnim
otkopavanjem, potrebno je izvriti homogenizaciju uglja kako prilikom otkopavanja i transporta uglja do
TE, tako i na deponiji TE.
Proizvodnja uglja na PK Graanica Gacko obavlja se sa tri diskontinualna sistema sastavljena
od hidraulinih bagera i dampera za transport uglja. Diskontinualni sistemi su rasporeeni na otkopavanje
ugljenih blokova razliitih karakteristika. Ugalj sa ova tri otkopa dovozi se na deponiju drobilice unutar
PK. Bageri rade na selektivnom otkopavanju uglja i meuslojne jalovine i ovaj dio procesa proizvodnje
uglja predstavlja kritino mjesto sa aspekta upravljanja kvalitetom uglja.
Ugalj razliitih karakteristika sa tri otkopa dovozi se na deponiju drobilice gdje se primarno drobi
i dalje transportuje prema TE. Deponija drobilice je mjesto gdje se vri prvo ujednaavanje karakteristika
uglja. Primarno izdrobljeni ugalj transportuje se DTD sistemom do Dopreme uglja odnosno postrojenja za
pripremu uglja.
312
Diskontinualni
sistem I
Upravljanje
kvalitetom
uglja
Diskontinualni
sistem III
Upravljanje
kvalitetom
uglja
Diskontinualni
sistem II
Upravljanje
kvalitetom
uglja
Polje B
Polje A
Doprema uglja
Upravljanje kvalitetom uglja
(mijeanje uglja razliitih karakteristika na transporteru T1)
Deponija TE
(homogenizacija na
deponiji TE metod
chevron-windrow)
Deponija drobilice I (homogenizacija uglja na deponiji drobilice)

Deponija drobilice II
Polje C
Prelezno podruje
POSTROJENJE ZA PRIPREMU UGLJA OPIS TEHNOLOKOG PROCESA

Sa povrinskog kopa na primarno drobljenje dolazi ugalj ggk 1000 mm.Poslije primarnog
drobljenja ugalj, ggk 300+0 mm sistemom traka odlazi na sekundarno drobljenje gdje se vri usitnjavanje
do -30+0 mm. Ovako usitnjen ugalj se otprema na deponiju TE gdje se odvija postupak skladitenja prema
planiranoj dinamici rada, a u zavinosti od uslova sa kopa sa jedne strane i zahtjeva TE sa druge strane.
Deponija uglja u osnovnoj funkciji treba obezbijediti:
- prijem uglja sa kopa u vrijeme kad je potronja manja od proizvodnje
- dodatno snabdijevanje TE ugljem kad je potronja uglja u TE vea od proizvodnje uglja na kopu
- ujednaenost kvaliteta uglja u vrijeme veih oscilacija kvaliteta uglja koji dolazi sa kopa
Formiranje deponije u fazi odlaganja treba obavljati tako da se ostvari:
- najvea operativnost deponije
- sprjeavanje samozapaljenja uglja
313
- maksimalno obezbjeenje homogenizacije uglja

Deponija uglja je otvorenog podunog tipa i sastoji se od etiri gomile, dvije spoljne i jedne duple na
sredini. Izmeu deponija nalaze se uzvienja sa inama po kojima se kreu reklajmeri.
Na deponiji se nalazi oprema koja slui za uskladitenje i otpremu uglja u glavni pogonski objekat. Deo
dio opreme se nalazi na otvorenom prostoru, a drugi u presipnim stanicama I, II, III i IV i mostovima I,
VIII, IX i X.
a) Odlaganje uglja
Izdrobljeni ugalj se iz zgrade drobljenja odvozi u presipne stanice I i II sa horizontalnim transporterima
(reverzibilnim) za odvoz uglja ( tr.4 i tr.5) na uzdignuti transporter za uskladitenje i direktan protok uglja
preko kombinovanog ureaja reklajmera. Trake 6 i 7 ugalj presipaju na transporter na strijeli reklajmera.
Reklajmer se kree po inama du deponije. Njegov transporter na strijeli odlae ugalj na deponiju.
Maksimalni kapacitet odlaganja je 1250 t/h, a visina uskladitenog uglja na deponiji je 13 m.
b) Uzimanje i otprema uglja
Uskladiteni ugalj se uzima sa deponije pokretnim kombinovanim ureajem (reklajmerima 1 i 2).
Zahvaeni ugalj rotor presipa na transporter na strijeli reklajmera. Ovaj transporter doprema ugalj preko
presipnog lijevka na transporter ( tr.6 i tr.7 ) koji se nalazi uzdu deponije, za dalju otpremu prema
presipnim stanicama III i IV, a zatim na kosi transporter br.8, koji ga doprema u presipnu stanicu III na
kosi transporter ( tr.9 i tr.10 ) koji ga otpremaju u nadbunkerski dio GPO-a. Efektivni kapacitet uzimanja
uglja je 900 t/h, a max. 1250 t/h.
c) Baj pas ( obilaz ) uglja
Izdrobljeni ugalj moe se:
- uzimati 100% sa deponija
- uzimati manje od 100% sa deponija
- bez odlaganja na deponiju, proputati 100%
- sa odlaganjem na deponiju, proputati manje od 100%
- jedan dio proputa direktno, a drugi dio uglja uzima sa deponije, tako da ima optimalan kapacitet.
Na poetnom dijelu reklajmera nalaze se razdjelna presipna kolica, pomou kolih se vri raspodjela uglja
za odlaganje i za proputanje prema nadbunkerskom dijelu GPO-a. Upravljanje ovim kolicima se vri iz
komandne kabine reklajmera. Izbor reima rada zavisi od tehnolokih uslova u cijelom lancu PK TE.
Homogenizacija uglja na deponiji TE
Homogenizacija uglja na deponijama TE se moe vriti primjenom razliitih metoda odlaganja:
Chevron, Windrow, Chevron Windrow itd. Na deponijama se ugalj moe odlagati na dva naina:
metodom odlaganja i izuzimanja uglja sa deponije i metodom separatnog odlaganja na deponiji. Prvi nain
podrazumijeva odlaganje uglja razliitog kvaliteta u vie slojeva i izuzimanje vie odloenih slojeva u
jednom prolazu reklajmera, dok drugi nain podrazumijeva odlaganje uglja razliitog kvaliteta na razliita
mjesta na deponiji, (formiranje mini deponija).
314
METODE ODLAGANJA UGLJA NA DEPONIJI
CHEVRON
WINDROW
CHEVRON WINDROW
a) Chevron metoda: Reklajmer je stalno u pokretu, materijal se odlae cijelom duinom deponije.
Mijenja se visina odlaganja materijala. Pozitivno je u ovom procesu to se ugalj brzo sui a negativno
to dolazi do segregacije materijala po krupnoi. Krupniji materijal se koncentrie u podnoju kosina
deponije a sitne estice u sredinjim dijelovima.
b) Windrow metoda: Na reklajmeru se mijenja pored visine i poloaj strijele. Ovom metodom
materijal se odlae cijelom povrinom deponije u brojne gomile. Pozitivno je izbjegavanje
segregacije po krupnoi, obezbjeuje se ravnomjerna distribucija finih i krupnih estica na deponiji, a
negativno je sakupljanje padavina izmeu gomila.
c) Chevron Windrow metoda: Predstavlja kombinaciju dvije prethodne metode u cilju sprjeavanja
negativnih karakteristika.
Homogenizacijom na deponijama TE se vri ujednaavanje kvaliteta uglja .
315
Procesom homogenizacije dobija se ugalj unaprijed zadatih karakteristika u pogledu kalorine

moi. Ovim procesom se obezbjeuje stabilan rad TE bez naglih skokova i padova u pogledu kvaliteta
uglja, tj. obezbjeuje se ugalj zahtijevanih karakteristika.
Variranje parametara karakteristika uglja statistiki se izraava:
- Xsr=X/N Aritmetika sredina
- =(X-Xsr)2/N Standardna devijacija
- kV=(/Xsr)100 Koeficient varijacije
Efikasnost homogenizacije izraava se odnosom standardne devijacije izlaznog uglja sa deponije i
standardne devijacije ulaznog uglja na deponiju koji prikazuje variranje karakteristika izlaznog uglja
prema variranju karakteristika ulaznog uglja. Idealna homogenizacija je kad je i / u = 0, tj. kada je i = 0
(nema variranja karakteristika izlaznog uglja). Kada je odnos i / u = 1 , nema homogenizacije, tj. isto je
variranje karakteristika ulaznog i izlaznog uglja. Za obraun efikasnosti homogenizacije na deponijama
koristi se model : i / u = 1/N gdje je i- standardna devijacija izlaznog uglja , u- standardna devijacija
ulaznog uglja, N broj nanijetih slojeva pri odlaganju. Uspjenost homogenizacije zavisi od broja
nanijetih slojeva.
Efikasnost homogenizacije PK Graanica
Efikasnost homogenizacije razmatrana je na uglju PK Graanica od strane KP Lazarevac u toku

mjeseca januara 1999.god. Promjenjive vrijednosti DTE opravdavaju uvoenje procesa homogenizacije.
Promjena DTE izlaznog uglja (XSR2) sa deponije pokazuje da se sa poveanjem broja nanijetih slojeva
smanjuje standardna devijacija izlaznog uglja. Broj nanijetih slojeva na deponiji predstavlja osnovni
parametar koji utie na proces homogenizacije.
S obzirom da se razmatra deponija sa 50 slojeva, efekat homogenizacije iznosi i/u=1/N =
0.141, imajui u vidu tehniko tehnoloke mogonosti odlaganja bie i=0,141 u, odnosno standardna
devijacija izlaznog uglja je priblino 14,1% standardne devijacije ulaznog uglja.
Poto se 95% uzoraka nekog statistikog skupa nalazi u granicama Xsr2, to znai da e se 95%
izlaznog uglja nalaziti u granicama Xsr0.282u. Kada nema homogenizacije N=0, interval povjerenja
izlaznog uglja je (XSR2)=5567,834 kJ/kg -10797 kJ/kg, odnosno 5229,232 kJ/kg i 95% vrijednosti DTE
nalazi se u tim granicama sa koeficientom varijacije 15,976. Poslije postupka homogenizacije 95%
vrijednosti DTE izlaznog uglja bie u granicama 8548,496 kJ/kg i 7816,404kJ/kg odnosno 732,092 kJ/kg,
sa koeficientom varijacije od 2,237.
316
Pad koeficienta varijacije od 15,976 za ulazni ugalj na 2,237 za izlazni ugalj ukazuje na veu
homogenizaciju izlaznih podataka, tj da je proces homogenizacije smanjio granice variranja donje toplotne
moi izlaznog uglja.
Grafik zavisnosti DTE i nanijetog broja slojeva:
10100
9900
DTE (KJ/kg)
9700
9500
9300
9100
8900
8700
8500
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
Broj slojeva (N)
Homogenizacija uglja ( leite )

Na osnovu dosadanjeg iskustva u radu TE zakljueno je da se bolji parametri rada kotla postiu
sa ugljem koji je iskopan mainom Wirtgen, nego sa ugljem koji je iskopan hidraulinim bagerima i putem
DTD sistema dopremljen na deponiju TE. Ovo je izraeno u vrijeme loih vremenskih uslova (kia,
snijeg). Ako uzmemo u obzir tehnologiju odlaganja uglja na deponiju TE sa kamionima, gdje se odloeni
ugalj planira buldozerom , a zatim se prilikom odlaganja novog sloja usled nailaska kamiona zbija ime se
smanjuje mogunost prolaska atmosferskih padavina u dubinu deponovanog uglja, namee se zakljuak da
je u budue potrebno vriti valjanje deponija Imajui u vidu da je PK Graanica Gacko u zavrnoj fazi i
da se planira otvaranje novog rudnika polje C u planu je formiranje jo jednog DTD sistema. Ugalj iz
polja B transportovae se postojeim DTD sistemom prema dopremi uglja a iz polja C novim DTD
sistemom. Ugalj iz oba polja e se spajati na zbirnom transporteru ( traka 1 dopreme uglja ) gdje e se
vriti mijeanje uglja razliitih karakteristika.
ZAKLJUAK
Na osnovu pregledanih dosadanjih projektnih rjeenja i iskustava u proizvodnji, pripremi i
odlaganju uglja na deponiju TE predlae se sledei nain homogenizacije uglja na deponiji TE.
Ugalj e se na deponiju TE odlagati kombinovanom metodom. Ugalj garantovanog kvaliteta koji
dolazi sa kopa odlagae se na centralnu deponiju ili proputati direktno u bunkere . Ovaj ugalj zadovoljava
zahtjeve TE pa se na centralnoj deponiji nee vriti homogenizacija. Ugalj vee i nie kalorine moi od
garantovane ii e na istonu i zapadnu deponiju gdje e se vriti homogenizacija. S obzirom na
mogunost deponijskih maina (reklajmera), ugalj koji dolazi preko DTD sistema odlagae se u slojevima
, minimalnom visinom sloja na istonu i zapadnu deponiju . Ugalj e se odlagati metodom Chevron
Windrow, to znai da je reklajmer stalno u pokretu po uzdunoj osi, vri se odlaganje u slojevima cijelom
duinom deponije, nakon postizanja odreene visine vrie se zakretanje strijele i nastaviti odlaganje po
emi odabrane metode. Planiranje deponija vrie se buldozerom. Izuzimanje uglja sa deponije vrie se
izuzimanjem vie slojeva u jednom prolazu reklajmera ime se ugalj, koji je odloen na deponiju u
317
slojevima, dodatno homogenizuje. Kontinualnim praenjem kvaliteta uglja, postii e se kvalitetno

upravljanje kvalitetom uglja. Kontinualni analizator bit e postavljen poslije primarnog drobljenja tako da
e informacija o kvalitetu biti primarna za usmjeravanje uglja prema jednoj od deponija. Takoe, deponije
e se valjati ime e se znatno smanjiti problemi zavodnjavanja deponija i samozapaljenja uglja na
deponijama.
318
TRETMAN INFILTRACIONIH I DRENANIH VODA

DEPONIJE PEPELA NA PK GRAANICA GACKO
TREATMENT DRAINAGE AND INFILTRATION WATER ASH
DEPOSITS PK GRAANICA GACKO
Sreten Beatovi, Nenad Lasica
ZP Rudnik i TE Gacko, Republika Srpska, BiH,
Apstrakt
U toku prole godine inovirano je tehniko-tehnoloko rjeenje tretmana infiltracionih i drenanih voda
deponije pepela. Prema Projektu ove vode rjeavaju se na sledei nain:
1.) Infiltracione (procjedne) vode iz deponije pepela sakupljene na dnu deponije i izvedene preko dva drenana
kolektora sakupljaju se u veoj komori zbirnog ahta i vraaju se u tehnoloki proces.
2.) Drenane vode (vode koje dreniraju podinu) sakupljene linijski i takasto ispod deponije pepela, izvedene van
inicijalnog nasipa kasete, uvode se u komoru zbirnog ahta i rjeavaju se u sistemu odvodnjavanja kopa (u sluaju
zadovoljavajueg kvaliteta). U sluaju pogoranja kvaliteta vode se mogu vratiti u tehnoloki proces zajedno sa
procjednim vodama.
Realizacijom ovog projekta, u toku ove godine, omoguava se odlaganje jalovine na dijelu unutranjeg
odlagalita polja A. Obezbjeenje definitivne forme unutranjeg odlagalita polja A je u cilju regulacije rijeke
Graanice, odnosno stvaranja uslova za otvaranje polja C.
Kljune rijei: Deponija, pepeo, infiltracija, voda, drenaa
Abstract
During the last year has innovated technical-technological solution treatment and drainage water infiltration
ash deposits. According to the project waters are resolved in the following way:
1) Infiltration (seepage) water from ash deposits collected at the bottom of the landfill and carried out through two
drainage panels is collected in larger chamber "summary shaft" and returned to the technological process,
2.) drainage water (water that drain shelf) collected from the line and below the ash dump site, carried out of the
chamber and returned to the collective resolve to dig drainage system (in case of satisfactory quality). In case of
deterioration water quality can be returned in the technological process together with filtered water. The
implementation of this project, this year, allows the disposal of waste on the part of the internal damping box A.
Providing definitive form of the internal dump box A is for the purpose of river regulation Gracanica, and creating
conditions for open fields "C".
Key words: deposit, ash, infiltration, whater, drainage
UVOD
Pepeo koji nastaje sagorijevanjem uglja u TE Gacko spada u grupu kalcijskih pepela. U ovom
pepelu preovlauje uee CaO koji u kontaktu sa vodom prelazi u Ca(OH)2.Sa ugljendioksidom iz
vazduha dolazi do karbonizacije i stvaranja CaCO3.Proces je egzoterman, to znai da se u ovim
reakcijama oslobaa toplota. Brzina hemijske reakcije zavisi od masenog odnosa pepela i vode.
319
Raspoloivi prostor u koji se deponuje pepeo u Kaseti br.2 iznosi 6.785.522 m3, tako da isti obezbjeuje
vrijeme deponovanja za oko jedanaest godina rada Termoelektrane Gacko. Projektom je promijenjena
ranija tehnologija pripreme, transporta i odlaganja pepela i podrazumijeva sistem za hidrauliko
deponovanje pepela u obliku guste hidromjeavine koji se nadovezuje na ranije postojee silose. Silosi,
svojom zapreminom, obezbjeuju nesmetan rad termoelektrane u tri smjene, u odnosu na dvosmjenski rad
sistema za pripremu, transport i deponovanje pepela. Sistem za pripremu hidromjeavine sastoji iz dvije
indentine linije. Svaka sekcija je nezavisna to se tie snabdijevanja pepelom, pripreme hidromjeavine,
njenog transporta, otpraivanja, snabdijevanja energijom i upravljanja. Zajedniko svim sekcijama je
vodosnabdijevanje kao i deponovanje. Celokupno postrojenje je isprojektovano tako da je uvjek u radu
samo jedna sekcija, dok je druga u rezervi. Zadani maseni odnos izmeu vode i pepela je 1 : 1, odnosno
gustina od 50% vrstog, to prevedeno na masu iznosi 1482 kg/m3. Hidrauliki transport hidromjeavine
vri se gravitacijski i uz pomo pumpi kada se zbog nadgradnje deponije izgube potrebni uslovi (razlika u
geodetskoj visini) za gravitacioni transport. Hidrauliki transport se vri kroz dva cjevovoda (200 mm)
(radni i rezervni) do prostora za deponovanje na kaseti br. 2. Ukupna duina cjevovoda iznosi 1670 m, a
cjevovodi su u stalnom padu do inicijalnog nasipa na kome su postavljeni horizontalno.
Slika 1. Principijelna tehnoloka ema pripreme hidromjeavine, transporta hidromjeavine i odlaganja pepela na
kaseti br. 2.
Deponija pepela na kaseti br. 2, priblino pravougaonog oblika, dimenzija 515265 m i jednim
dodatkom 210x130m, formirana je u nastavku stare kasete br. 1. Poetna povrina deponije od 141.750 m2
formirana je izgradnjom masivnog inicijalnog nasipa. od vodonepropusnog materijala sa tri strane i
kosinom terena ka kaseti br.1. Dno deponije presvueno je plastinom folijom za zatitu od pocjednih
voda. Ispod plastine folije postavljena je drenaa za evakuaciju podzemnih voda. Predviena je
nadgradnja deponije iznad inicajlnog nasipa izgradnjom 13 nasipa od ovrslog pepela buldozerom
izgradnjom novih nasipa unutar deponije. Nasipi koji se nadgrauju od ovrslog pepela imaju sledeu
320
geometriju: irina nasipa u kruni 6 m, nagibi unutranjih i spoljnih kosina 1:1,5. Ovi nasipi su visine 3 m
osim zavrnog koji e biti visine 2 m, tako da se predvia zavretak deponovanja pepela na ovoj kaseti na
zavrnoj koti deponije 942 mnm. Po inicijalnom nasipu postavljaju se dva paralelna cevovoda HDP
250/200 mm sa po etiri istakaka mjesta na oba cjevovoda, tako da se unutar deponije formiraju etiri
podkasete (A, B, C i D) priblinih dimenzija 145 x 265 m. Podkasete, odnosno pregradni nasipi unutar
deponije, formiraju se uz pomo buldozera/bagera kaikara.Pomjeranje cjevovoda za transport
hidromjeavine predvia se za svaku/svaku drugu etau. Gravitacijski transport hidromjeavine mogu je
do kote 920 m.n.v., a instailiranje pumpi za prelazak na prinudni hidrauliki transport predvia kada
izgradnja deponije dostigne kotu 916 mnv. Priprema hidromjeavine u obliku guste pulpe i deponovanje u
tankim slojevima debljine do 20 cm omoguava ovrslom pepelu naknadno upijanje i vezivanje znaajnih
koliina atmosferskih voda, tako da se unutar deponije ne predvia u duem vremenskom periodu
formiranje akumulacije vode.
Glavnim rudarskim projektom deponije pepela Termoelektrane Gacko na unutranjem odlagalitu
povrinskog kopa Graanica Deponija pepela Kaseta br. 2 (Rudarski Institut, Beograd, 2002. godina)
zatita deponije pepela od podzemnih voda i odvoenje procjednih voda iz deponije pepela rijeena je na
sledei nain.
Podzemne vode sakupljene linijski i takasto ispod deponije pepela, izvedene sa istone strane kasete 1,
kao i drenanim kolektorom izvedenim pored istonog nasipa kasete 2, rjeavaju se u sistemu
odvodnjavanja kopa.
U cilju uspostavljanja potpune kontrole svih voda iz i oko deponije uraen je drenani sistem za
prihvat i evakuaciju filtracionih voda iz tijela deponije. Naime, u periodu maksimalnih padavina ili
ukoliko u hidromjeavini pepela koja se dovodi na deponiju ima vie vode nego to je potrebno za
odigravanje hemijskog procesa ovravanja pepela i njegovog pretvaranja u CaCO3 dolazi do stvaranja
vika slobodne vode. Zajedno ove vode se infiltriraju i prolaskom kroz pepelnu masu kontaminiraju.Ovaj
viak tehnoloke vode se kree ka dnu deponije gde se prikuplja drenanim sistemom a zatim i evakuie.
Drenani nasipi su postavljen po povrini vodonepropusne folije. Za prikupljanje vode nakon ispiranja
cjevovoda hidromjeavine projektovana je drenana kaseta na istonoj strani deponije. Prema
tehnolokom projektu predvia se pranjenje drenana kasete. Pranjenje bi se vrilo u pumpnu stanicu
koja se nalazi u neposrednoj blizini kasete. Voda bi se odvodila pomou PVC kanalizacione cijevi 150
mm.
U proteklom periodu odbrana ovog dijela kopa (PP9 do PP10) od povrinskih voda koje
gravitiraju ka njemu pokazala se kao oteana (zamuljavanje vodosabirnika i ugroavanje rada drenaa).
Smatra se da bi drenana kaseta i pumpna stanica za povratnu vodu esto bile ugroene obzirom da su
dispoziciono smjetene na najnioj taki ovog dijela kopa. Takoe, izradom drenane kasete i pumpne
stanice za povratnu vodu, jedan dio polja A ostaje otvoren za svo vrijeme eksploatacije deponije
pepela, odnosno onemoguava se odlaganje jalovine na dijelu unutranjeg odlagalita polja A.
Definitivna forma unutranjeg odlagalita jalovine na Polju A je i u funkciji izmjetanja rijeke Graanice
preko unutranjeg odlagalita neophodne za dalji razvoj povrinske eksploatacije uglja u gatakom
ugljenom basenu (otvaranje polja C).
321
TEHNIKO REENJE TRETMANA INFILTRACIONIH I DRENANIH VODA DEPONIJE

PEPELA
Pripremni radovi
Postojei vodosabirnik e se produbiti u istonom dijelu do nivelete 885 mnv. Ukupna povrina
vodosabirnika iznosie 1270 m2 na povrini terena. Srednja dubina vodosabirnika iznosie 2 m. Kapacitet
vodosabirnika iznosi 2100 m3. Produbljivanje postojeeg vodosabirnika odvijae se u sunom periodu
odnosno u periodu kada je u vodosabirniku najmanje vode. Radovi na produbljivanju vodosabirnika
izvodie se hidrulinim bagerom kaikarom. Nakon produbljavanja vodosabirnika i premjetanja platoa
pumpnog postrojenja stvaraju se uslovi za nesmetan rad na izradi zbirne ahte za prijem drenanih i
procjednih voda iz kaseta pepela. Odvoenje voda iz postojeeg vodosabirnika vrie se pumpnim
postrojenjem koje se sastoji iz dvije nezavisne pumpe i sa odgovarjuim cjevovodima. Pumpno
postrojenje ostaje u funkciji sve dok se ne zavre radovi na izradi zbirne ahte i aktiviranja odgovarajueg
pumpnog postrojenja. Radom ovog pumpnog postrojenja stvaraju se uslovi za izradu zbirne ahte na
niveleti 888 mnv., odnosno obezbeuje se suva povrina za rad mehanizacije.
Tretman infiltracionih i drenanih voda
Tehniko reenje odvoenja drenanih voda iz podine kaseta 1 i 2 i procjednih voda iz Kasete broj 2
ukratko sastoji se iz sledeeg:
Drenane vode iz Kasete broj 2 i Kasete broj 1 se preko sekundarnog ahta SS-2 uvode u zbirni
aht.
Zbirni aht se sastoji od dvije nejednake komore odvojene do nivelete 888 m (visina komora 5 m)
i drenane vode de se iz sekundarnog ahta SS-2 odovoditi u manju komoru zbirnog ahta.
Drenane vode iz Kasete broj 1 se uvode u sekundarni aht SS-1, a zatim cjevovodom prenika
160 mm dovode u sekundarni aht SS-2. Ovaj cjevovod je ukopan a trasa mu se krede spoljnim
obodom istonog dijela inicijalnog nasipa Kasete br. 2.
Procjedne vode Kasete broj 2, koje se sada izlivaju na istonom obodu kasete, se dovode
cjevovodima prenika 259 mm direktno u zbirni aht. Procjedne vode iz Kasete 2 prikupljaju se u
vedu komoru zbirnog ahta. Crpljenje procjednih voda iz zbirnog ahta vri se potapajudim
pumpama odgovarajudeg kapaciteta a odvoenje cjevovodom do Kasete za pepeo broj 2, dok se
crpljenje drenanih voda vri posebnim potapajudim pumpama i cjevovodom, a dalje reavaju
zajedno sa vodama koje padnu u konturu povrinskog kopa.
U prvoj fazi zbirni aht se gradi od nivelete 883 do 888 mnv. U kasnijim fazama zbirni aht se
nadograuje do zavrne kote 905 mnv. saglasno odvijanju radova na odlaganju jalovine na
unutranjem odlagalitu Polja A povrinskog kopa Graanica.
Zbirni aht
Predviena je izrada zbirne ahte koja ima funkciju da prikupi drenane i procjedne vode iz kaseta
pepela 1 i 2. Prilikom analize naina, objekata i mjera odvoenja drenanih i procjednih voda iz kaseta
pepela 1 i 2 usvojeno je reenje koje podrazumijeva izradu jedne zbirne ahte za drenane i procjedne
322
vode. Izrada zbirne ahte drenanih i procjednih voda se vri kako bi se odvoenje voda vrilo
centralizovano sa minimizaciojom trokova izgradnje objekata odvoenja i smanjio obim pripremnih
radova za ureenje prostora za izgradnju objekata. Izgradnjom jednog zbirnog ahta efikasno se reavaju i
problemi koji mogu nastati usled eventualnih kvarova na pumpnim postrojenjima. Takoe zbirnim ahtom
se moe efikasno obezbijediti separatno odvoenje drenanih i procjednih voda. Formiranje posebnih
ahtova za drenane i procjedne vode nema opravdanje iz sledeih razloga:
Objekti ovog tipa ne mogu da obezbijede dovoljan kapacitet talonika izuzev u sluaju njihove
izrade sa ekstremnim dimenzijama, to uzrokuje neopravdano visoke trokove. Rjeenje kapaciteta
talonika u ovom, kao i u usvojenom rjeenju, rjeava se korienjem zapremine cjevovoda i drenanog
nasipa, odnosno kapacitetom vode u objektima dreniranja drenanih i procjednih voda u ovim separatnim
sistemima ispod nivelete crpljenja voda.
U sluaju havarijskog prestanka rada pumpnih postrojenja drenanih voda, u sluaju izrade
pojedinanih ahti, nije mogue nastaviti odvoenje ovih voda, dok je u sluaju zbirnog ahta ovo pitanje
rijeeno vraanjem drenanih voda u kasetu pepela, to je prihvatljivo reenje obzirom na negativan bilans
voda u kaseti pepela.
U sluaju havarijskog prestanka rada pumpi procjednih voda nije mogue korienje kapaciteta
sistema drenanih voda u funkciji poveanja koliine vode u sistemu. U usvojenom projektnom reenju, sa
izradom zbirne ahte, mogue je iskoristiti i kapacitet sistema drenanih voda u funkciji kapaciteta
talonika, a sa otklanjanjem uzroka prestanka rada pumpi za odvoenje procjednih voda, sve vode je
mogue usmjeriti u kasetu pepela, to nije mogue u sluaju separatnih ahtova bez dodatne opreme.
Odvoenje voda iz zbirne ahte je separatno za drenane i procjedne vode i vri se potapajuim
pumpama odgovarajueg kapaciteta i cjevovodima. Druga funkcija zbirne ahte jeste da omogui
postupno i postepeno formiranje odlagaline etae do nivelete 904 mnv. Zbirni aht e biti izgraen kao
armirano-betonski objekat od vodonepropustivog betona MB30.
Zbirni aht je kvadratne osnove dimenzija 2.5x2.5 m debljine zidova 0.25 m, tako da su dimenzije
istog otvora 2x2 m. Dno ahte se nalazi na niveleti 883 m koju ini armirano-betonska ploa debljine 0.3
m dimenzija 3.1x3.1 m. Ova donja ploa se izrauje od betona marke MB30. Donja ploa se izliva na
podlozi od nabijenog ljunka debljine 0.4 m. U dnu ahte do visine 4 m (niveleta 887 mnv) e se
stacionirati potapajue pumpe. Dno ahte do nivelete 887 m imae ulogu talonika. U gornjem dijelu ahte
bie stacioniran potisni cjevovodi ankerisani za zidove ahte. Zbirni aht se u svom dijelu do nivelete 888
mnv, odnosno do visine od 5 m sastoji iz dvije komore, dok e u preostalom dijelu biti jedinstven. Zid koji
dijeli zbirni aht na dvije komore izrauje se debljine je 0.2 m. Izgradnja ahte se odvija sukcesivno sa
nadograivanjem u sekcijama visine 3 m. Treba voditi rauna da se predviena armatura pojedinanih
sekcija preklapa po visini najmanje 30*D (D-prenik armature) ime se ostvaruje veza pojedinih sekcija.
Nadograivanje se vri najpre postavljanjem iane armature u zavrnoj fazi izlivanja prethodne sekcije.
Sa zavretkom jedne sekcije i odlaganjem jalovine do dostignute nivelete ahte vri se postavljanje oplate i
izlivanje sledee sekcije. Zajedno sa nadograivanjem ahta produavae se potisni dio cjevovoda.
Ukupna visina ahte iznosi 22 m, odnosno ona se izrauje do nivelete 905 mnv. pri emu je zavrnih 1 m
iznad nivelete odloene otkrivke i jalovine. Na vrhu ahte nalazi se gornja ploa na kojoj se nalazi otvor
dimenzija 2x1.2 m.Ovaj otvor e biti zatvoren sa dva poklopca koji se nalaze jedan do drugog. U zbirnom
ahtu bie instalirane pumpe za drenane i procjedne vode sa pripadajuim cjevovodima. U bonom dijelu
jedan dio otvora sluie za za prolaz elektrokablova i potisnih cjevovoda dok e se drugi dio otvora
koristiti u sluajevima kada je potrebno intervenisati u samoj ahti za ljudstvo, opremu i sredstava kojima
se vri intervencija. Za potisne dijelove cjevovoda u zbirnoj ahti bie koriene galvanizirajue eline
cijevi. Preostali dio potisnog cjevovoda procjednih voda bie od PVC cijevi do mesta ulivanja u kasete.
Na slici 2 prikazana je principijalna ema zbirne ahte.
323
Manja komora slui za prihvat drenanih voda kaseta broj 1 i 2, dok vea komora slui za prihvat
procjednih voda kasete broj 2.
Slika 2 Zbirni aht
Bilans voda
Pri izradi bilansa voda na deponiji pepela korieni su sledei elementi:
Koliina pepela 75 t/h, 450,000 t/g
Gustina hidromjeavine :T= 1:1
Koliina tehnoloke vode 75 m3/h = 450.000 m3/ god.
Koliina vode za ispiranje 90 m3/dan = 32.850 m3/ god.
Koliina vode koju pepeo moe hemijski da vee 112.5 m3/h = 675000 m3/ god.
Prosjene padavine na lokalitetu Gacko 1,694 mm/g/m2;141 mm/mes/m2
Prosena koliina padavina u jednom danu 4.6 mm/m2
Evapotranspiracija ( godinja ) 23.3 % padavina
Povrina deponije 140.000 m2
Godinji bilans voda za deponiju pepela za prosjenu vrijednost padavina
- Voda koja dotie u deponiju:
1. Tehnoloka voda koja se koristi za pripremu hidromjeavine (odnos : T = 1 : 1 )
Qtehn = 450,000/0.5 450,000 = 450,000 m3/g.
324
2. Koliine vode koje se dobiju ispiranjem i ienjem sistema (za 1.5 ispiranja na dan od po 0,5 asova
pri punom kapacitetu od 150 m3/h 365 dana sa stepenom korienja od 80 % )-Qispir =
1.5x0.5x150x365x0.8 = 32,850 m3/ god.
3. Koliina atmosferskih padavina unutar konture deponije:
Qpad = 140,000x1.694 = 237,160m3/ god.
- Gubitak vode u deponiji :
4. Voda koja ostaje zarobljena u pepelu :
Qvez = 450,000/0.4 450,000 = 675,000 m3 / god.
5. Evapotranspiracija (za podruje Gacka 23,3 % od ukupne koliine padavina):
Qevap = 237,160x0.233 = 55,258m3 / god.
Na bazi ovih podataka proraunata je koliina slobodne vode koju treba evakuisati iz deponije:
450,000 + 32,850 + 237,160 -675,000 55,258 = -10248m3/god.
Dakle, u toku godine u deponiji se pojavljuje manjak od 10 248 m3 vode.)
U prosjenom danu u deponiji se javlja manjak od 293,5 m3 vode, a u danu sa maksimalnim
zabiljeenim padavinama (198.4 mm/m2 u 1975.god. ) javlja se viak od 26,988.5 m3 vode.
Kapacitet potapajuih pumpi za drenane i procjedne vode je odreen na osnovu filtracionih karakteristika
sredine propusne moi cjevovoda procjednih i drenanih voda, kao i na osnovu dosadanjih iskustava i
rezultata praenja koliina i kvaliteta voda iz kaseta pepela i drenanih sistema.Predvieni kapacitet
pumpi procjednih (povratnih) voda od 15.8 l/s predstavlja kapacitet koji treba da obezbijedi nesmetan
reim rada drenanih sistema i u uslovima velikih padavina.U sluaju velikih padavina kao rezervni
prostor koristi se povrina kasete - zapremine oko 60.000 m3.
Odreivanje koliine vode u sistemu do nivelete 887 m
Uloga talanika u zbirnom ahtu je da obezbijedi potrebnu zapreminu koja e omoguiti normalan
reim rada pumpi za odvoenje procjednih i drenanih voda bez estih ukljuivanja. Obzirom na
ograniene dimenzije ahti ovaj uslov se ne moe ispuniti. U cilju obezbjeenja dovoljnog akumulacionog
prostora koristie se itava zapremina sistema drenanih i procjednih voda koja se za drenane vode
sastoji od:
- zapremine talonika u manjoj komori zbirnog ahta,
- zapremine sekundarnog ahta SS-2 do nivelete 887 m,
- zapremine magistralnog drenanog cjevovoda 1000 mm do nivelete 887 m i
za procjedne vode iz:
- zapremine talonika u veoj komori zbirnog ahta
- zapremine sistema drenanih cjevovoda procjednih voda kasete broj 2 ,
- zapremine vode u drenanom nasipu procjednih voda u hipsometrijski niem delu od 887 m.
Kapacitet u sistemu drenanih voda iznosi 340 m3. Imajui u vidu kapacitet usvojene pumpe
drenanih voda od 10.5 l/s (protok 37.8 m3/h) i efikasnost frekventne regulacije do 50%, period rada
pumpi se kree od 9 h do 18 h. Kapacitet u sistemu procjednih voda iznosi 503 m3. Imajui u vidu
kapacitet usvojene pumpe drenanih voda od 22 l/s (protok 79.4 m3/h) i efikasnost frekventne regulacije
do 50%, period rada pumi se kree od 6.3 h do 12.6 h. Na osnovu izvrenog prorauna za crpljenje
drenanih voda iz zbirnog ahta potrebno je angaovati jednu pumpu snage 4 kW, odgovarajuih
karakteristika sa cjevovodima prenika 66 mm. Ovi cjevovodi se izvode u kanal koji se formira po
povrini odlagaline etae na niveleti 904 mnv. Na taj nain se obezbeuje regulisnje drenanih voda iz
podine kaseta pepela 1 i 2 u sistemu odvoenja voda sa povrinskog kopa. Ovaj kanal e ujedno titi
zbirnu ahtu, pumpno postrojenje i plato trafostanice od voda koje e se skupljati u dijelu izmeu
inicijalnog nasipa kasete pepela i odlagalinih etaa. Izrada odlagalinih etaa u nagibu e ovaj problem
minimalizovati. Kako je slivna povrina koja gravitira ovom kanalu mala, sa malim koeficijentom oticaja,
325
a ujedno su male i koliine drannih voda to e se ovaj kanal izraivati u dimenzijama koje su prilagoene
karakteristikama opreme kojima se ovaj kanal izrauje. Zatita cjevovoda od zamrzavanja obezbeuje se
by pass om, tj. izvoenjem premoenja nepovratne klapne sa cijevi prenika 66 mm, kojom e se
omoguiti postepeno vraanje preostale vode iz cjevovoda procjednih voda. U sluaju kontaminacije
drenanih voda u komori zbirnog ahta, koja moe nastati u havarijskim sluajevima, otvaranjem ventila
V1 i zatvaranjem ventila V2 omoguava se vraanje drenanih voda u zbirni aht. Sa ponovnim poetkom
rada pupe procjednih voda sve vode iz zbirnog ahta bie usmjerene u kasetu pepela.
Slika 3 Principijelna ema tretmana procjednih i drenanih voda deponije pepela
ZAKLJUAK
Projekat odlaganja elektrofilterskog pepela u vidu guste hidromjeavine uvaio je interese
Termoelektrane s jedne strane (tehniko-tehnoloki je pouzdan), i interese okruenja s druge strane
(ekoloki je potpuno prihvatljiv). Zatita vazduha rijeena je na taj nain to je transport ove tehnogene
sirovine u okvaenom, odnosno u potopljenom stanju te je svako aerozagaenje eliminisano, takoe
deponovana masa je kompaktna (spontana solidifikacija) te nema raznoenja pepela vjetrom.
Zatita voda izvedena je viestepeno:
Lokacijom deponije
Drenanim sistemom ispod folije
Ugradnjom vodonepropusnog laporca u sloju debljine 75 cm
Ugradnjom hidroizolacione folije
Drenanim sistemom po foliji
326
Postrojenje za tretman procjednih i drenanih voda deponije pepela bie stepenica vie u zatiti
okruenja od deponije, odnosno realizacijom ciklusa povratne vode za deponiju pepela sprijeie se
eventualna infiltracija procjednih voda iz pepelita u recipijent. Zatita zemljita izvedena je na taj nain
to je deponija fiziki potpuno odvojena od okruenja, a hidrotehniki ciklus je zatvoren.
Realizacijom navedenih poslova stvorie se uslovi za formiranje definitivne forme unutranjeg
odlagalita neophodne za izmjetanje rijeke Graanice.
327
AKTIVNOSTI NA REKULTIVACIJI PK GRAANICA GACKO

ACTIVITIES ON RECLAMATION FOR THE OPEN PIT OF
GRAANICA GACKO
Lasica Nenad, Beatovi Sreten, Vasiljevi Stanislav, Milidrag Zorana, Pikula Branka
Rudnik i Termoelektrana Gacko, a.d. Gacko, Reublika Srpska
Apstrakt
Mjere tehnike rekultivacije treba da prate dinamiku dostizanja zavrnih kontura povrinskog kopa i
odlagalita, ime se postie smanjenje obima i trokova naknadnih radova na tehnikom ureenju povrina, obzirom
da se dio radova na tehnikoj rekultivaciji moe sprovesti u fazi izvoenja radova na otkopavanju ili odlaganju u
zoni zavrnih kontura i povrina povrinskog kopa i odlagalita. Tehnikim ureenjem povrina obezbeuje se vea
stabilnost kosina, regulie se odvoenje povrinskih voda i umanjuje uticaj reolokih faktora na formirane povrine.
U odnosu na projektovano stanje radova na rekultivaciji i do sada realizovane aktivnosti, preostale povrine
za rekultivaciju iznose 345 ha.
U skladu sa planiranim razvojem radova na povrinskom kopu dat je prijedlog dinamike radova na
rekultivaciji. U ovom trenutku ne moe se postaviti egzaktna dinamika u radovima na rekultivaciji u narednom
periodu, jer ona zavisi od mnogo uticajnih faktora, a najvie od razvoja radova na odlaganju jalovine. Zbog toga je
potrebno, na kraju svake godine, izvriti inoviranje plana rekultivacije zavisno od postignute dinamike radova na
otkopavanju i odlaganju i stepena prethodno izvrenih radova na rekultivaciji. Inoviranje plana mora obuhvatiti i
raspodjelu rezervisanih finansijskih sredstava.
Kljune rijei: Rekultivacija, odlagalite, humus, dinamika, trokovi
Abstract
Measures of technical reclamation should follow the dynamics of reaching the final contours of quarry and
landfill, which is achieved by reducing the scope and cost of subsequent works on the technical arrangement of
surfaces, since a part of the works on the technical reclamation can be conducted in the stage works of excavation or
disposal in the area of final contour and size of quarry and landfill. Technical regulation size provides greater
stability of the slope, regulates the disposal of surface water and reduces the effect of rheological factors on the
surface formed.
In relation to the projected state of works on reclamation and so far the activities carried out, the remaining
areas for reclamation amount of 345 ha.
In accordance with the planned development work on the quarry proposal is given the dynamics works on
reclamation. At this point the exact dynamics can not be placed in the works on reclamation in the coming period,
because it depends on many influencing factors, and most of the development work on the disposal of tailings. It is
therefore necessary, at the end of each year, make innovation reclamation plan, depending on the dynamics of the
work achieved on the excavation and disposal and the degree of previously completed works on reclamation.
Innovation plan must include the allocation of reserved funds.
Keywords: Reclamation, landfill, humus, dynamics, costs
328
UVOD
Dosadanjom eksploatacijom uglja u Gatakom polju stvorene su sledee vrste degradiranih
povrina:
povrine degradirane povrinskim kopom (na ve degradiranim povrinama formirana su
unutranja odlagalita jalovine i deponija pepela i ljake)
povrine degradirane spoljanjim odlagalitima otkrivke i jalovine
povrine zauzete objektima R i TE, industrijskim krugom i zonom sanitarne zatite oko
povrinskog kopa i odlagalita.
Rudarskim radovima umjesto njiva i panjaka stvorene su degradirane povrine u vidu:
etanih ravni, ravni dna i zavrnih kosina povrinskog kopa
zavrnih ravni i kosina spoljanjih odlagalita jalovine
blokiranog zemljita
Oteene povrine potrebno je rekultivisati.
Rekultivacija predstavlja zavrnu fazu rudarskih radova vezanih za eksploataciju korisne
mineralne sirovine na jednom leitu.Cilj rekultivacije je da se kroz niz aktivnosti povrine koje su
degradirane rudarskim radovima ponovo reintegriu sa okolinom i da novoformirane sekundarne
povrine ponovo budu od koristi lokalnoj zajednici. Na taj nain daje se puni doprinos ideji o zatiti
ivotne sredine i odrivom razvoju.
Pod odrivim razvojem podrazumijevamo da teren nekada zauzet eksploatacijom moe i dalje
kroz neke druge aktivnosti (poljoprivreda ili dr.) da bude koristan lokalnoj zajednici.
U proteklom period znaajno su unaprijeene aktivnosti na rekultivaciji, meutim oni su jo uvjek na
relativno niskom nivou iz sledeih razloga
veina objekata koje treba rekultivisati nije dostigla zavrne kote
rekultivacija je relativno nova disciplina
nedovoljna raspoloivost opreme za poslove na rekultivaciji
rekultivacija predstavlja skup aktivnosti koje uvjek i iznova odnose novac i poskupljuju krajnji
proizvod.
Od svih objekata na povrinskom kopu jedino se za Sjeverna vanjska odlagalita i za Vanjsko
odlagalite Jasike moe rei da su u zavrnoj fazi rekultivacije, te ih ne treba planirati za neke bitnije
izmjene u pogledu mikroreljefa.Za sve ostale objekte, kao i za objekte koji e se formirati razvojem
povrinke eksploatacije u Gacku nije kasno za unapreenje aktivnosti i inoviranje rjeenja.
OPIS POSTOJEEG STANJA
Unutranja odlagalita jalovine
Rekultivacija na PK Graanica obraena je Dopunskim Rudarskim Projektom povrinskog
kopa Graanica-Gacko do kraja eksploatacije,Projekat zatvaranja kopa Tehniki Projekat
rekultivacije i zatite ivotne sredine, Beograd 2005 godina.
Ovim projektom predviena je trea kategorija rekultivacije eurekultivacija koja se sastoji od:
agrotehnike, tehnike i bioloke rekultivacije.Unutranja odlagalita nisu dostigla zavrne kote te
stoga nije ni raeno na rekultivaciji istih.
Deponija pepela i ljake na unutranjem odlagalitu PK Graanica
Prema Projektu preko kosih i horizontalnih povrina deponije pepela predviena je ugradnja
sloja laporca prosjene debljine 2m i sloja gline prosjene debljine 0.5 m u cilju spreavanja kontakta
voda sa deponovanom masom.Potom je planirano nanoenje produktivnog sloja i ozelenjavanje
329
deponije niskim rastinjem. Ranija rjeenja su predviala konzervaciju deponija pepela u fazi tehnike
rekultivacije.
Trenutno dostignuta kota na kaseti 1 je u granicama 936938m.n.m.Odlaganje hidromjeavine
na prostoru kasete 1 moe se nastaviti do projektovane kote 942 m.n.m., nakon dostizanja
odgovarajue kote odlaganjem na kaseti 2 (to e omoguiti odlaganje za period jedne godine rada
TE), nakon ega se moe obezbijediti zavrna kota deponije i stvoriti uslovi za rekultivaciju prve faze
u razvoju deponije.
Sjeverna vanjska odlagalita
Sa sjeverne strane kopa Graanica,nalaze se odlagalita jalovine Sjeverna vanjska
odlagalita. Sjeverna vanjska odlagalita ine: Sjeverno vanjsko malo i Sjeverno vanjsko odlagalite.
U cilju rekultivacije degradiranog terena na prostoru Sjevernih vanjskih odlagalita, u proteklom
periodu, nanoen je sloj humusa razliite debljine. Planum odlagalita na veem dijelu je pravilan
(osim lokalnih depresija) i zahvaen je procesima autorekultivacije (samozaraivanja). Kosine
odlagalita su prekrivene slojem humusa razliite debljine, od 1 m do mjesta na kojima je dolo do
potpunog spiranja humusa usled erozionog dejstva vode. Usled erozionih procesa izraena su
brazdanja kosina kao i nanosi humusa uz noicu odlagalita. Kosine su mjestimino zahvaene
procesima samozaraivanja. Za bioloku rekultivaciju generalno je planirano poumljavanje kosina
odlagalita i zatravljivanje ravnih povrina odlagalita.
Istono i zapadno vanjsko odlagalite jalovine
Usled kia provale oblaka na jugozapadnoj strani kosine spoljanjeg Istonog i Zapadnog
odlagalita dolo je do erozije i pojave bujica kao i do aktiviranja klizita koje su materijal
transportovale u podnoje odlagalita pri emu su oteene kultivisane povrine.Na erodovanim
kosinama odlagalita ostajale su duboke brazde i vododerine sa tendencijom daljeg produbljavanja.Za
sanaciju ovakvog stanja na odlagalitu Projekat je predvidio izradu zatitnog nasipa.Nasip bi se izradio
od krenjakog laporca 7N, koji ima povoljne fiziko mehanike karakteristike, te bi na taj nain bilo
sprijeeno dalje teenje materijala sa odlagalita, a ujedno bi se izradio put po nasipu za selo
Muhovie.Odmah nakon izrade nasipa pristupilo bi se rekultivaciji zone zatitnog nasipa ime bi se
dodatno stabilizovalo postojee stanje.
Slika 1. Eksploatacija kvartarnog nanosa
330
Tehnika rekultivacija na Vanjskom odlagalitu obavljala se u procesu eksploatacije (Slika

1.). Tom prilikom vreno je selektivno otkopavanje kvartarnog nanosa (Q) koji se nalazi iznad paketa
laporca visoke krovine glavnog ugljenog sloja 8N. Debljina kvartarnog nanosa varira i kree se od 0,5
m na zapadnom dijelu polja B-PK Graanica Gacko, do 4 m u centralnim dijelovima polja B.
Najvie razvie ima izmeu geolokih profila PP. 24 do PP. 27 u junom krilu sinklinale. Gledajui
profil kvartara u tom dijelu, od kote polja do kote krovine 8N, humus je debljine do 1 m, a ostali dio
profila kvartara ine ciklino smjenjivanje glina, pjeskovitih glina i laporovitih glina.Selektivna
eksploatacija ovog sloja vrena je sa hidraulinim bagerima kaikarima. Donji sloj kvartarnog nanosa
(uz kontakt sa laporcem) koji je glinovit i laporovit deponovan je kao jalovina i koriten za izravnanje
planuma odlagalita i popunjavanje depresija.
Prilikom formiranja rekultivacione povrine, na odlagalitima, zemljite je pripremano kroz sledee
faze:
Ravnanje i oblikovanje terena (regulisanje nagiba bonih kosina, ureivanje postojeih bermi i
pravljenje novih, odvodnjavanje terena i sl.),
Ureivanje pristupnih puteva i rampi,
Dovoz humusa na pripremljen teren i njegovo razmjetanje po odlagalitu.
Ova faza obuhvatala je pripremu zemljita za kulture koje se planiraju zasaditi odnosno
zasijati na tom zemljitu.
Bioloka faza rekultivacije (Slika 2.) predstavlja primjenu fitomeliorativnih mjera na
prethodno pripremljenom supstratu, a u cilju uspostavljanja i opstanka vegetacije radi formiranja
stabilnog sistema.
Bioloka faza eurekultivacije prema namjeni koritenja povrina izvodi se na sledei nain:
Poumljavanje na kosinama odlagalita,
Zasnivanje travno - djetelinskih biljnih zajednica na platoima odlagalita.
Slika 2. Bioloka rekultivacija Vanjskog odlagalita
PREDLOG MJERA ZA UNAPREENJE AKTIVNOSTI NA REKULTIVACIJI

Za unapreenje aktivnosti na rekultivaciji kao i unapreenje sekundarne namjene
rekultivacijom stvorenih povrina panju je potrebno obratiti na sledee:
Projektovanje
Raspoloivost opreme
331
Projektovanje
Projekti za rekultivaciju sastavni su dio Glavnih rudarskih projekata. Kada su u pitanju
projektna rjeenja ona se uglavnom svode na zatravljivanje planuma, platoa i bermi odlagalita i na
poumljavanje kosina. Ciljevi projekata za rekultivaciju su da se zemljite degradirano rudarskim
aktivnostima reintegrie na nivo koji je bio prije rudarske eksploatacije. Pri tome se nema na umu da
bi se podruja pod uticajem rudarskih radova mogla unaprijediti kada je u pitanju njihova
namjena.Takoe, konana namjena odlagalita se odreuju bez konsultacija sa predstavnicima lokalne
zajednice kojoj se predmetna povrina moe vratiti na koritenje.
Prilikom odreivanja konane nemjene rekultivisanog zemljita, te odreivanja naina njegove
rekultivacije R i TE Gacko trebalo bi da, bez mnogo lutanja, prihvati rjeenje zemalja koje su po
pitanju rekultivacije daleko ispred nas.
Taj put u kratkim crtama sastoji se u sledeem:
Namjena svake sekundarne povrine posebno se odreuje.
U odreivanju konane namjene rekultivisane povrine uestvuju: Predstavnici firme,
predstavnici lokalne zajednice, predstavnici nadlenog ministarstva (i/ili inspektorata), te
odgovorna lica za rekultivaciju.
Za predmetnu sekundarnu povrinu radi se zaseban projekat rekultivacije.
Saglasno projektu rekultivacije, svi koji uestvuju u tehnolokom lancu od odlaganja jalovine
do radnika na rekultivaciji izvode radove u skladu sa projektom rekultivacije.
Ovakav pristup rekultivaciji ima sledee prednosti:
Drastino su smanjeni trokovi na rekultivaciji obzirom da se od prvog dana potencijalne
povrine usmjeravaju u pravcu koji je odreen projektom, te je rekultivacija laka i
uspjenija.
Eliminisane su eventualne nesuglasice sa lokalnom zajednicom i nadlenim ministarstvom (ili
inspektoratom), u budunosti, obzirom da su upravo oni ukljueni u donoenje kljunih odluka
te da su potpisnici predloenih rjeenja.
Lokalna zajednica i grad u cjelini dobivaju najbolja rjeenja koja su na datom prostoru
tehniki i ekonomski izvodljiva.
Raspoloivost opreme
U okviru kreditnog programa POWER III, ZDP Rudnik i Termoelektrana Gacko je
realizovala dva programa za ekoloko poboljanje termoelektrana. Jedan kredit EBRD namijenjen je
za nabavku mehanizacije za fiziku rekultivaciju deponija pepela i jalovine. Drugi kredit EBRD
namijenjen je za utovar i transport ljake.
U svrhu rekultivacije deponija nabavljena je sledea mehanizacija:
1. Hidraulini bager kaikar CAT 365B .. 1 kom
2. Buldozer CAT D8R 1 kom
3. Damper 769D .. 2 kom
4. Cisterna za vodu MAN 20 .. 1 kom
Dogovoreno je da se navedena oprema pored ekolokih moe upotrijebiti i u rudarske svrhe.
U tom smislu postavljena je sledea organizacija rada, vezano za angaovanje navedene opreme.
Mehanizacija koja je potpuno i funkcionalno upotrebljiva u rudarske svrhe rasporeena je u RJ
Rudnik. S obzirom na namjenu angaovanja mehanizacije RJ Rudnik preuzela je sve obaveze i
odgovornost za realizaciju planiranih ekolokih poslova.Oekivano, oprema koja je nabavljena za
realizaciju ekolokih poslova ukljuena je u osnovne procese u Rudniku proizvodnju otkrivke i
proizvodnju uglja, iz razloga nadostatka kapaciteta za ostvarenje plana proizvodnje otkrivke i uglja, te
su u proteklom periodu to uglavnom i bili njeni primarni poslovi.
Rekultivacija se obavlja paralelno u periodu kada se radi na eksploataciji humusa (otkrivke)
jer su na taj nain najmanji trokovi, odnosno ostvaruju se dva cilja: proizvodnja otkrivke sa jedne
332
strane i tehnika rekultivacija sa druge strane. Paralelen rad na poslovima proizvodnje otkrivke i
rekultivaciji u svakom sluaju treba podrati zbog znaajno smanjenih trokova, ali respoloivost
mehanizacije za poslove na rekultivaciji samo u vremenu eksploatacije humusa je, u najmanju ruku
nedovoljna. Posledica ovakvog naina rada su: Nepravilne povrine, nagibi kosina vei od
dozvoljenih, erodovanje na kosinama odlagalita i td.
Iz naprijed navedenog jasno je da su u tako kratkom vremenu raspoloivosti opreme rezultati
ostali na niskom nivou, te da se u narednom periodu mora poveati respoloivost opreme za poslove
na rekultivaciji, veim angaovanjem postojee ili nabavkom nove opreme.
Dinamika aktivnosti na rekultivaciji sa finansijskim planom
Kanjenje u dinamici nabavke nedostajue diskontinualne opreme namenjene otkopavanju
otkrivke dovelo je do odreenih problema. Zaostatak na otkopavanju otkrivke, osim to dinamiki
nepovoljno utie na dalji razvoj radova na otkopavanju, izaziva i promjenu u dinamici formiranja
unutranjih odlagalita i formiranja koridora za izmjetanje rijeke Graanice i dinamike formiranja
spoljanjih odlagalita u zavrnu konturu kao i dinamike radova na rekultivaciji. Kako odlagalita i
povrinski kop ne dobijaju projektovanu formu zavrnih stanja po projektovanoj dinamici, tako se i
radovi na tehnikoj i biolokoj rekultivaciji ne mogu izvoditi sa projektovanom dinamikom. To ujedno
znai da bi se sa zavretkom radova na povrinskom kopu Graanica dostigla projektovana dinamika
radova na rekultivaciji naruenih povrina, potrebno je vee angaovanje opreme, ljudstva i sredstava,
to dovodi i do veih trokova rekultivacije po pojedinim periodima.
Planirana dinamika na rekultivaciji PK Graanica
Godina
Planirana povrina za rekultivaciju
Cijena (KM/ha)
(ha)
2010
80
24880
2011
88
24880
2012
83
24880
2013
94
24880
Ukupno
345
24880
Ukupno (KM/ha)
1990400
2189440
2065040
2338720
8583600
Ne moe se postaviti egzaktna dinamika u radovima na rekultivaciji u narednom periodu, jer

ona zavisi od mnogo uticajnih faktora, a najvie od dinamike radova na odlaganju otkrivke i
jalovine.Zbog toga je potrebno na kraju svake godine izvriti auriranje dugoronog plana zavisno od
postignute dinamike radova na rekultivaciji i s tim u vezi korigovati procijenjene povrine za
rekultivaciju i raspodjelu rezervisanih finansijskih sredstava.
Slika 3. Rekultivisana povrina
333
ZAKLJUAK
Potrebno je planskim aktom vieg nivoa izdefinisati buduu namjenu povrina koje e biti
stvorene rudarskim aktivnostima u Gacku.
Pri izradi planskog akta mogu se uvaiti zahtjevi i sugestije predstavnika lokalne zajednice.
Nakon izrade i prihvatanja planskog akta vieg nivoa, pristupiti sukcesivnoj izradi Projekata
rekultivacije - za predmetne lokacije.
Obezbijediti raspoloivost opreme za poslove na rekultivaciji, veim angaovanjem postojee ili
nabavkom nove opreme.
Urediti nain zatite rekultivacijom stvorenih sekundarnih povrina.
Godinje izvriti auriranje dinamikog plana rekultivacije i raspodjelu rezervisanih finansijskih
sredstava.
334
SANACIJA ODLAGALITA JALOVINE SA POVRINSKIH

KOPOVA UGLJA U KOSTOLCU GAJENJEM ULJANE
REPCE (Brassica napus) I
PROIZVODNJA BIODIZELA
RECLAMATION DEPOSOLS FROM OPEN PIT COAL KOASTOLAC
GROWING RAPE OIL (Brassica napus) AND BIODISEL PRODUCTION
Jasminka orevi-Miloradovi, Miroljub Miloradovi, Nataa Savi
PD Rekultivacija i ozelenjavanja d.o.o., Kostolac
REZIME
Sanacija i rekultivacija tehniki pripremljenih deposola jalovine na spoljnom odlagalitu kopa Drmno
(Kostolac) do sada je obuhvatala bioloku rekultivaciju setvom uljane repice kao zeleninog ubriva. U skladu sa
novim saznanjima i potrebama uljana repica se moe gajiti na deposolima jalovine do kraja vegetacione sezone,
tj. sazrevanja i plodonoenja, a posle etve zaoravanje etvenih ostataka ima isti efekat na bioloku rekultivaciju
kao zaoravanje uljane repice u zelenom stanju. etvom se dobija seme, a potom produkti kao u biodizel, ulja,
glicerina i uljani konkreti. Biodizel je po kvalitetu odlina supstitucija za fosilni dizel (iz nafte), ali su tetni
produkti njegovog sagorevanja u motorima manji za 1/3, a u ivtnoj sredini je potpuno biorazgradljiv, zbog ega
ga smatraju gorivom budunosti, koje e uz ostala biogoriva reiti probleme svetske krize za naftom i ublaiti
globalne klimatske promene nastale sagorevanjem fosilnih goriva i emisijom gasova sa efektom staklene bate.
Kljune rei: jalovina, ugalj, Kostolac, uljana repica, biodizel
ABSTRACT
Restoration and reclamation technically prepared deposols overburden on the outer deposol pit mine (Kostolac) has so far
included biological recultivation sowing rapeseed as green fertilizers. In accordance with new knowledge and needs of rapeseed can
nurture the deposols waste by the end of vegetation season, ie. maturation and after harvest, plowing harvest residues has the same
effect on the biological recultivation as plowing rapeseed in the green condition. Harvest supplied seed, and then products like
biodiesel, oil, glycerine and oil the concrete. Biodiesel quality is excellent substitution for fossil diesel (from oil), but its harmful
products of combustion in engines for smaller 1/3, in environment is completely biodegradable, which makes him believe the future
of fuel, which along with other biofuels will solve the problems world crisis of oil and mitigate global climate change caused by
burning fossil fuels and emissions of greenhouse gases.
Keywords: waste, coal, Kostolac, rapeseed, biodiesel
UTICAJ EKSPLATACIJE UGLJA NA IVOTNU SREDINU

Izgradnjom i radom povrinskih kopova za eksplataciju uglja i njegovim sagorevanjem
javljaju se brojni negativni efekti na kvalitet ivotne sredine na prostorima Kostolca i okolnih naselja.
Prema vrsti utricaja ovi efekti su zagaivanje i unitavanje zemljita, regulacija vodotokova, promena
kvaliteta vazduha, povrinskih i podzemnih voda, deponovanje pepela i ljake i deponovanje jalovine.
Povrinska eksplatacija uglja lignita znai zauzimanje velikih povrina zemljita. To je potpuno
ruiniranje i unitavanje ivotnog prostora svih biocenoza koje su na tim prostorima postojale: od
umskih, umo-stepskih do kulturnih koje su bile pod poljoprivrednom proizvodnjom. Za potrebe
povrinskih kopova uglja, deponovanje jalovine, objekata i postrojenja danas je u regionu Kostolca
zauzeto oko 3000 ha zemljita, to je oko 5% teritorije grada Poarevca. Gubici su veliki ako se zna da
je u pitanju visoko kvalitetno zemljite tipa ernozem koje se ranije smatralo standardom kvaliteta
zemljita u Evropi. Gubici zbog neselektivne ozkrivke su jo vei. Tako nastaju deponije jalovine sa
335
smeom svih geolokih slojeva (glina, pesak, ljunak, les, ernozem) koja su zemljita loeg kvaliteta
(Slika 1).
Slika 1. Povrinski kop Drmno

DOSADANJA SAZNANJA O SVOJSTVIMA DEPOSOLA JALOVINE SA POVRINSKIH
KOPOVA UGLJA
Slika 2. Deo zemljinog profila sa jalovinskog deposola na spoljnom odlagalitu kopa Drmno
Kod formiranja odlagalita (deponija jalovine) do sada se nije vodili rauna o biolokom
sastavu tla koji se postavlja na povrinu odlagalita. U praksi humusni sloj je odlagan i ostajao zatrpan
slojem jalovine tako to se donji deo otkrivke odlagao na povrinu (Slika 2). Tako da sada dobijamo
sasvim drugi sastav zemlje koji je dosta heterogen i pripada peskovito-glinovitim ilovaama (po
klasifikaciji teksturnog trougla) (Tabela 1). Zemljite po zemljinom profilu, od 020 cm pripada
glinuama, a od 2040 cm ilovaama. Sadraj ukupnog peska je 19%, a u dubljem sloju ak 41,30%.
Prah je zastupljen sa 28,90%, odnosno 45% (u sloju od 2040 cm). Glina je u povrinskom sloju (020
cm) 52,10%, a u dubljem sloju (20-40 cm) 13,70%. Jalovina je slabo do srednje karbonatno zemljite.
Kalcijum se kree od 4,90%, (u sloju od 2040cm), do 6,30% (u sloju 2040 cm), to je rezultat slabo
bazne reakcije (pH 7,5). Jalovina je sa niskim sadrajem humusa 1,69%, zemljite je veoma
siromano azotom (0,02%) i fosforom (5,205,40 mg/100g), a dobro obezbeeno kalijumom (27,9
30,0 mg/100g). (Tabela 2).
Tabela 1. Fiziko-mehanika svojstva jalovine sa povrinskog kopa Drmno (ulakovi et al.,
2002, prema Institutu za zemljite, 1984)
dub. zem.
p
gl
tek
pesak
suma
profila
rah
ina
stura
336
(cm)
0-20
20-40
kr
upan
>0,2
3,
10
4,
60
sita
n
0,20,02
15,
90
36,
70
0
<
,02
0,002
0,002
2
5
8,90 2,10
4
1
5,00 3,70
p
esak
<0,02
1
9,00
4
1,30
g
lina
>0,02
8
gli
1,00
na
5
ilo
8,70
vaa
Tabela 2. Agrohemiske osobine jalovine sa povrinskog kopa Drmno (ulakovi et al., 2002,
prema Institutu za zemljite, 1984)
d
p
hemijski sastav
ubina H
humu
CaC
N
P2O5
K2O
prof.
u KCl s (%)
O3(%)
(%)
mg/100g
mg/100g
(cm)
0
7
1,67
4,99
0
5,40
27,90
-20
,50
,02
2
7
1,67
6,30
0
5,20
30,00
0-40
,50
,02
U pogledu sadraja mikroelemenata postoje razliiti podaci, ali su generalno reeno deposoli
jalovine dobro obezbeeni mikroelementima, a koncentracije pojedinih metala i nemetala nisu na
toksinom nivou (Tabela 3).
Tabela 3. Koncentracije mikroelemenata, metala i nemetala u jalovinskom supstratu deposola
Drmno (pod 1-3 po anak-Nedi, A., 2006, pod 4 po orevi-Miloradovi, J. i Vlajkovi, M., 2008)
Broj
Fe
Mn
Cu
Zn
Co
Pb
Ni
Cr
As
uzoraka %
g/g
g/g
g/g
g/g
g/g
g/g
g/g
g/g
1
054
500
159
46.5
13.3
19.1
63.5
47.2
6.5
2
087
532
161
45.5
13.7
11.7
65.5
35.7
5.5
3
028
62
1.9
12.9
5.6
6.9
38.7
45.4
1.2
4
0.041
362.7
65.11
40.0
/
21.186 61.39
52.09
10.11
DOSADANJA ISKUSTVA U REKULTIVACIJI DEPONIJA JALOVINE
Rekultivacija se deli na dva dela: tehniki deo kojim treba da se izvri ravnjanje povrina na
odlagalitima planiranjem jalovina i nanoenjem humusno-akumulativnog sloja tako da odlagalita
odmah postanu pogodna za savremenu poljoprivrednu obradu i upotrebu odgovarajuih
poljoprivrednih maina. Drugi deo rekultivacije predstavlja agrobioloki deo rekultivacije koji ima
zadatak biorekultivaciju jalovina i njihovu pripremu za prevoenje u plodno zemljite osposobljeno za
namenu poljoprivredne proizvodnje. Sama dinamika rekultivacije ide veoma sporo jer je vezana za
dinamiku odlaganja jalovinskog materijala, tehnike rekultivacije i sukcesivnu bioloku rekultivaciju.
Sa formiranjem spoljnog odlagalita na kopu Drmno ve 90-tih godina zapoela je
rekultivacija sadnjom preteno liarskih vrsta drvea na kosinama. Na kosinama je podignut zatitni
pijas umskog drvea u ukupnoj povrini 54 ha. Sa podizanjem umskih zasada i daljom
rekultivacijom na kosinama spoljnog odlagalita nastavljeno je 2008. godine podizanjem zasada
meovite ume bagrema i sibirskog bresta na ukupnoj povrini 14 ha. Na novopripremljenim ravnim
deposolima jalovine na spoljnom odlagalitu kopa Drmno nastavljena je bioloka rekultivacija
uspostavljanjem travnog pokrivaa. Ona obuhvata dve faze i traje 5 godina (Rudarski institut, 2008):
a) setva, gajenje i zaoravanje uljane repice (zelenino ubrenje) i b) setva i uzgoj travno-leguminozne
smee.
337
Sanacija i rekultivacija tehniki pripremljenih deposola jalovine na spoljnom odlagalitu kopa

Drmno do sada je obuhvatala bioloku rekultivaciju setvom uljane repice (Brassica napus) kao
zeleninog ubriva. U skladu sa novim saznanjima i potrebama uljana repica se moe gajiti na
deposolima jalovine do kraja vegetacione sezone i sazrevanja i plodonoenja, a posle etve zaoravanje
etvenih ostataka ima isti efekat na bioloku rekultivaciju kao zaoravanje uljane repice u zelenom
stanju. Sa projektom gajenja uljane repice za prvu fazu rekultivacije jalovine zapoelo se u jesen 2008
godine. Tehnika priprema obuhvatala je ravnanje terena i nanos humisne zemlje debljine 30 cm.
Setva uljane repice (Brassica napus var. Banaanka) izvrena je u optimalnom roku sa unosom 500
kg/ha NPK ubriva. Klijanje i nicanje je bilo optimalno (Slika 3).
Slika 3. Usev uljane repice na deposolima jalovine

U rano prolee 2009. izvrena je kontrola i struni nadzor nad zasejanom povrinom i
preduzete mere zatite (Slika 4).
Slika 4. Uljana repica u martu 2009. na deposolima jalovine

Ve u prolee iste godine posle cvetanja i plodonoenja u leto (Slika 5) proizvedeno je seme
uljane repice. Prinos uljane repice u toj prvoj godini sa skromnim ulaganjem u setvu i negu useva bio
je 1,2 t/ha.
338
Slika 5 Zrela uljana repica u julu 2009. na deposolima jalovine

etva zasejanih useva uljane repice na jalovini obavlja se itnim kombajnom i skladitenje.
Sledi suenje semena. Ceenje ulja semena uljane repice presom na hladno uz dobijanje ulja i uljanih
konkreta. Esterifikacija se obavlja uz struni nadzor tehnologa u smei Na-metoksida posle titracije i
odreivanja pH koji je 8-9. Za ista i kvalitetna ulja predviene koliine esterifikatora su 3,5 l NaOH i
120 l metil-alkohola po jednoj toni ulja. Potrebna je kontrola kvaliteta svih proizvoda: semena, ulja,
biodizela, glicerina i uljanih konkreta u referentnim ustanovama.
Slika 6. Proivodi uljane repice sa deposola jalovine: ulje, biodizel, glicerin i uljane konkrete
EFEKTI U REKULTIVACIJI JALOVINE

Gajenje uljane repice predvieno je u prvoj fazi rekultivacije jalovine. Posle jedne godine
gajenja i zaoravanja etvenih ostataka dolazi do malog, ali znaajnog poboljanja agrohemiskih
svojstava jalovine. Mehaniko-fizika svojstva depozola jalovine se ne manjaju znaajno, a menjaju
se: pH, humus, azot i fosfati (Tabela 4)
339
. Tabela 4. Agrohemiske osobine jalovine sa povrinskog kopa Drmno posle gajenja uljane repice
du
bina
prof.
(cm)
020
20
-40
p
H
u KCl
7
,40
7
,40
humus
(%)
CaCO
3(%)
1,8
4,99
1,7
6,30
hemijski sastav
N
P2O5
(%)
mg/100g
0
,03
0
,03
K2O
mg/100g
6,2
28,11
6,1
30,00
Iznoenje semena uljane repice ne utie na proces rekultivacije, a ispitivanje daljih mogunosti
gajenja i drugih uljarica je u toku.
EFEKTI U PROIZVODNJI BIODIZELA

Proizvodnja biodizela iz semena uljarica (uljane repice ili lana) je danas veoma rairena u
svetu. Biodizel je po kvalitetu odlina supstitucija za fosilni dizel (iz nafte), ali su tetni produkti
njegovog sagorevanja u motorima manji za 1/3, a u ivtnoj sredini je potpuno biorazgradljiv, zbog
ega ga smatraju gorivom budunosti, koje e pored ostalog uz ostala biogoriva (bioetanol) reiti
probleme svetske krize za naftom i ublaiti globalne klimatske promene nastale sagorevanjem fosilnih
goriva i emisijom gasova sa efektom staklene bate. Prema direktivi 2003/30, lanice Evropske unije
imaju obavezu da do 2010. godine najmanje 5,75 odsto energetskog bilansa ine biogoriva. U
dokumentu se napominje da lanice mogu dati prioritet promociji onih goriva koja pokazuju veoma
dobar balans trokova u odnosu na ivotnu sredinu, a takoe uzimaju u obzir prihvatljivost i sigurno
snabdevanje. U maju 2006. je u Slubenom listu objavljena Uredba o prometu biodizela (sa oznakom
B100) koja, izmeu ostalog, ureuje i nain obeleavanja pumpi koje prodaju ovu vrstu goriva.
Usvajanje reenja pomenutog dokumenta predvieno je i lanom 20. Ugovora o energetskoj zajednici,
koji je naa zemlja prole godine potpisala, a nedavno ratifikovala. Veina Evropskih zemalja
napreduje u koliinama proizvedenog biodizela. Najvei proizvoe je Nemaka, zatim Francuska,
Italija i dr. U procesu proizvodnje biodizela iz uljarica uoeni su i problemi, a to je zauzimanje
plodnog zemljita za poljoprivrednu proizvodnju i proizvodnju hrane za gajenje uljarica. Ovaj problem
je kulminirao u SAD proteklih godina, izazivajui novu mini krizu gladi u svetu. Na mogunost
upotrebe otpadnih materijala, deponija iz rudnika, smetlita, peska, ljunka i sl., dakle degradovanih i
oteenih supstrata za gajenje uljarica ukazuju strunjaci u Engleskoj jo 1997. godine. Znai
paljivim planiranjem, uz primenu dobrih agrotehnikih mera i kontrolu kvaliteta dobijanih ulja moe
se gajenjem uljarica na deponijama jalovine ostvariti viestruki efekat, a jedan je i ouvanje plodnog
zemljita za proizvodnju hrane.
LITERATURA
Coki Z., Kisi L., anak-Nedi A., Stanojevi D., (2000) Bioloka zatita na deponijama pepela i
ljake TE "Nikola Tesla", Elektro I, 333-337, Aranelovac
Coki, Z., Maksimovi, S., Smiljani, . i Kisi, D. (2006) Osobine pepela deponije TE Kostolac I
njegova pogodnost za rekultivaciju. In: Tanasijevi, Lj. (ed.) Implementation of remediation
in environmental quality improvement, Chamber of Commerce, Board of Environmental
protection and Sustainble development: 113-117
orevi-Miloradovi J. (1991) Polazne osnove zatite i unapreenja ivotne i radne sredine u
Kostolcu. - Savetovanje: Ekonomske, ekoloke i druge posledice izgradnje energetskih
kapaciteta u Kostolakom Basenu, Savez ekonomista Srbije, Knjiga II, 103-107
340
orevi-Miloradovi J. (1992) Mogunosti korienja mehaniki oteenih zemljita za

poljoprivrednu proizvodnju. - Savetovanje: Korienje poljoprivrednog zemljita, JDPZ
orevi-Miloradovi, J. (1991): Spontano obrastanje pepela TE i jalovine s povrinskih kopova uglja
u Kostolakom basenu. - Savetovanje: Ekonomske, ekoloke i druge posledice izgradnje
energetskih kapaciteta u Kostolakom basenu, Savez ekonomista Srbije, Knjiga II, 97-102
orevi-Miloradovi, J. (1992): Sadraj mineralnih elemenata u biljkama raslim na pepelu TE i
jalovini s povrinskih kopova uglja Kostolac. - SMIS '92. Knjiga saoptenja, 23
orevi-Miloradovi, J. (2002): Restauracija ekosistema unitenih deponovanjem pepela - znaaj
obrazovanja pionirskih zajednica biljaka. - Savetovanje: Energetski kompleks Kostolac i
ivotna sredina, Zbornik radova, Savez drutava inenjera i tehniara Optine Poarevac, 3337
orevi-Miloradovi, J. (2003) Uticaj rudarenja i energetskih kapaciteta u Branievskom okrugu na
ivotnu sredinu. Ekologija i proizvodnja zdravstveno bezbedne hrane u Branievskom okrugu:
14-21
orevi-Miloradovi, J. i Vlajkovi, M. (2008) Distribucija retkih elemenata u zemljitu, uglju,
pepelu, jalovini i biljkama u Kostolakom ugljenom basenu (Severno-istona Srbija)
Savetovanje: Korienje pepela iz termoelektrana Kostolac A i B, Drutvo hemiara,
tehnologa i metalurga Optine poarevac, 95-104
orevi-Miloradovi, J., Stankovi, V., ivkovi, T., Vlajkovi, M., Stevanovi, B. (2000): Plant
tolerance to some trace elements contained in the power-plant ash deposits and lignine mine
barrens near Kostolac (E Serbia, Yugoslavia). - Second Balkan Botanical Congress, Abstracts,
Istanbul, Turkey, 65
Institut za zemljite (1984) Studija bonitetne vrednosti zemljita spoljanjeg odlagalita kopa "Drmno"
i povrina za zamenu - Institut za zemljite, Beograd
Rudarsko-geoloki fakultet (2008) Projekat rekultivacije spoljanjeg odlagalita na povrinskom kopu
Drmno, Beograd
341
ULOGA GEOTERMALNE ENERGIJE U ZATITI IVOTNE

SREDINE NA PODRUJU GRADA BIJELJINE
TEH ROLE OF GEOTHERMAL ENERGY IN ENVIRONMENTAL
PROTECTION IN THE AREA OF TOWN BIJELJINA
Bosiljka Stojanovi3, Jovan ukovi2,Mihailo Nestorovi3,
Neo uri2, Nada Boi2
1
R I TE Ugljevik, Ugljevik,
Tehniki institut Bijeljina ,3 Centar za razvoj grada Bijeljina
REZIME
Bitan izvor obnovljive energije je geotermalna energija . U radu se daje pregled potencijala i namjene
geotermalne energije u svijetu i Republici Srpskoj. Proraunate su redukcije emisija CO 2 i SO2 na godinjem
nivou koje e nastati kad Bijeljina pree na daljinsko grijanje iz geotermalnih izvora .
Kljune rijei: geotermalna energija, grijanje, emisija
SUMMARY
An important source of renewable energy is geothermal energy. The paper provides an overview of
potential and use of geothermal energy in the world and the Republic of Spska. Calculate the reduction of CO2
emissions and CO2 annually that would arise when Bijeljina over to the district heating from geothermal
sources.
Key words : geothermal energy, heating,emissions
1. Uvod
Savremeno industrijsko i informatiko drutvo karakterie velika glad za energijom.
Uvaavajui
injenicu da su konvencionalni izvori ogranieni i ekoloki tetni sve je vea okrenutost obnovljivim
izvorima energije, manje eksploatisani izvor energije je toplotna energija akumulirana u stijenama i
fluidima u zemljinoj kori, geotermalna energija.
Ova energija podmiruje trenutno samo 1% ukupne svjetske potranje za enegijom i ima potencijal da
doprinese znaajno ublaavanju klimatskih promjena i postane kljuni dio raznovrsne obnovljive
energetske infrastrukture
2. Geotermalna energija u svijetu
Geotermalna energija se koristi za proizvodnju elektrine energije,za rad toplotnih pumpi ili
direktno iskoritavanje toplotne energije. Prolog vijeka proizvodnja elektrine energije iz
geotermalne energije je bila ograniena na oblast sa pregrejanom vodom ili parom bliske zemljinoj
povrini, a posljednjih nekoliko dekada tehnologija se poboljala te se elektrina energija moe
proizvesti iz hidrotermalne vode sa temperaturom niom od 1000C koja se nalazi i do 3km od povrine
342
zemlje.Direktna upotreba geotermalne vode ne zahtjeva pregrijanu vodu , a toplotna pumpa moe biti
upotrebljena praktino bilo gdje na planeti.
Velika koliina geotermalne energije je skoncentrisana u nekoliko zemalja i izdvajaju se deset
zemalja koje su vodee u koritenjuu geotermalnih potencijala za proizvodnju elektrine energije i
toplotne energije , tabela 1.
Tabela 1. Upotreba geotermalne energije u svijetu u 2005 godini
Zemlja
SAD
Filipini
Meksiko
Indonezija
Italija
Japan
Novi Zeland
Island
Kostarika
Kenija
Zbirno deset vodeih
Sve druge
Ukupno svijet
GWh elektrini
17,917
9,253
6.282
6,085
5,340
3,467
2,774
1,483
1,145
1,088
54,834
1,952
56,786
Zemlja
Kina
Swedska
SAD
Turska
Island
Japan
Maarska
Italija
Novi Zeland
Brazil
Zbirno deset vodeih
Sve druge
Ukupno svijet
GWh termalni
12,605
10,001
8,678
6,901
6,806
2,862
2,206
2,099
1,969
1,840
54,125
19,979
75,943
Izvor : Glitnir Bank (2007)SAD: Geothermal Energy, Market Report, septembar 2007
U svijetu je 2005 godine 56,786GWh elektrine energije dobijeno iz geotermalne energije,

od ega 97% u samo deset zemalja navedenih u tabeli 1, a od 75,943GWh termalne energije, koliko je
svijet iskoristio, 71% je iskoriteno samo u deset zemalja navedenih u teoj koloni tabele 1.
Ukupno instalisani kapacitet geotermalne energije u svijetu, u 2005 godini, je 8.93 GW to je 6% od
148.8GW koliko je ukupni svjetski potencijal geotermalne energije (tabela 2). Najve instalisanih
geotermalnih kapaciteta u 2005 godini je u Sjevernoj Americi i to 11.73% od njenog potencijala, a
najmanje instalisanih kapaciteta je u Africi samo 1% od potencijala koje Afrika ima.
Tabela 2. Globalni geotermalni kapacitet i potencijal
Sjeverna Amerika
Azija
Evropa
Okeanija
Centralna i Juna Amerika
Afrika
Ukupno svijet
Instalisani kapacitet u 2005.

(GW)
3.52
3.29
1.12
0.44
0.42
0.14
8.93
Potencijal (GW)
30.0
42.0
15.8
9.0
38.0
14.0
148.8
Izvor : Glitnir Bank (2007)SAD: Geothermal Energy, Market Report, septembar 2007
Primjena geotermalne energije je mogua u raznim oblastima: industriji, poljoprivredi,

rashlaivanju, a ona se u najveem procenatu danas primjenjuje za toplotne pumpe 32.0% i
balneoloke potrebe 30.4%, (slika 1).
343
Izvor : Fridleifsson et al. (2008). Data from Lund, J.W., Freeston, D.H., and Boyd, T.L., 2005.
Direct application of geothermal energy
Slika 1. Primjena geotermalne energije u svijetu
3. Geotermalna energija u Republici Srpskoj,primjer primjene

Republika Srpska ima dobre potencijale geotermalne energije, posebno u sjevernom dijelu dok u
junom i jugoistonom znatno manje, slika 2.
344
Slika 2. Karta geotermalnih potencijala Republike Srpske
U sjevernim dijelovima Republike Srpske vrijednost toplotnih tokova je za 30-50% vei od

prosjeka kontinentalnog dijela Evrope (60mW/m2) dok je u podruju jugoistoka manji za 20-30%.
Maksimalne vrijednosti toplotnog toka su zabiljeene u Semberiji i okolini amca 120mW/m2.
U Republici Srpskoj se geotermalni izvori se koriste u za kupanje i za grijanje prostora na vie
lokacija iji su toplotni potencijali u direktnoj primjeni dati u tabeli 3.
345
Tabela 3. Geotermalni izvori na podruju Republike Srpske
Lokacija
Dvorovi
Slatina
Banja Vruica Tesli
Zeleni Vir
G.eher-S.Toplice
Viegrad
Laktai
Kulai Prnjavor
Perin Grad na Drinjai
Grujii -Laktai
Medo pod Udriem
Boljani Sprea
Toplica-Sprea
Priboj Majevica
akarevo Prijedor
Banja Vlajii
Ukupno
T
(0C)
75.0
44.0
38.0
33.0
32.0
32.0
30.0
30.0
27.8
26.5
25.0
24.0
24.0
24.0
23.0
20.5
Izdanost
(kg/s)
20.0
70.0
45.0
1.0
90.0
80.0
100.0
20.0
2.0
2.0
20.0
2.0
230.0
3.0
1.0
1.0
Toplotna
(MWt)
do 500C
2.09
0.00
0.00
0.00
0.00
0.00
0.00
0.00
0.00
0.00
0.00
0.00
0.00
0.00
0.00
0.00
2.09
snaga Toplotna
(TJ/god)
do 200C do 500C
4.60
32.98
7.03
0.00
3.39
0.00
0.05
0.00
4.52
0.00
4.02
0.00
4.18
0.00
0.84
0.00
0.07
0.00
0.05
0.00
0.42
0.00
0.03
0.00
3.85
0.00
0.05
0.00
0.01
0.00
0.00
0.00
33.12
32.98
energija
do 200C
72.55
110.80
53.42
0.86
71.23
63.31
65.95
13.19
1.03
0.86
6.60
0.53
60.67
0.79
0.20
0.03
522.00
Ukupni mogui instalirani kapacitet geotermalnih izvora, sa 16 lokacija na kojima je prema

postavljenim kriterijima mogua toplotna eksploatacija u Republici Srpskoj, je 2,09 MWt ako se
posmatra samo mogunost grijanja prostora, odnosno 33,12 MWt ako se posmatra geotermalna
energija za grijanje prostora i rekreativne i balneoloke potrebe (kupanje).
Uz koritenje svih navedenih izvora s faktorom iskoritenja od 0.5 mogue je u jednoj godini
proizvoditi 32,98 TJ energije samo za grijanje prostora, odnosno ukupno 522,00 TJ energije ako se
promatra zajedno grijanje prostora i kupanje.
U Laktaima i Slatini se koriste toplotne pumpe, a u Dvorovima se geotermalna energija
koristi direktno to je pogodna mogunost za grijanje Bijeljine.
U Bijeljini postoji sistem za daljinsko grijanje kojim se zagrijava 950 stanova.Toplana je
snage 2x3.5MW u kojoj sagori 4200t ugljevikog uglja kalorine moi 10200KJ/kg i sadrajem
sumpora 4.5%. Ostali dio stambenog prostora u gradu se grije ili putem individualnih kotlovnica ili
pojedinanih loita koje uglavnom koriste ugljeviki ugalj.
Proraunom prema IPCC direktivi uz defolt emisione faktore se dolazi do podatka da je emisija GHG
samo iz toplane 4.28GgCO2/god i 360.52 tSO2/god., dok za ostale konzumente zbog nepouzdanosti
utroka koliine energenta nije mogue uraditi valjan proraun.
Bijeljina je grad koji se naglo iri i u kojem svake godine nikne po nekoliko stambenih zgrada.
Pretpostavljajui godinje poveanje stambenog prostora oko 10% koje bi trebalo prikljuiti na
toplanu, uz objektivno oekivan uslov da se koristi ugljeviki ugalj, za pet godina bi se emisije uveale
i dostigle nivo od 6.42GgCO2/god. i 540.78 tSO2/god. Kako toplana ima niski dimnjak emitovane
materije bi se difuzijom rasprostirale u bliskom polju, uglavnom na podruju grada.Uveane emisije bi
znatno pogorale kvalitet ivotne sredine stanovnika Bijeljine, a grad Bijeljina bi bio u suprotnosti sa
tenjom Odrivog energetskog akcionog plana (Sustainable Energy Action Plans, SEAPs). Ovaj Plan
346
je Sporazum gradonaelnika koji ima za cilj redukciju CO2 za 20% u datom gradu do 2020godine, a
potpisali su ga ne samo brojni gradonaelnici evropskih gradova ve i gradonaelnik Banja Luke.
Uzimajui u obzir da je u Bijeljini dnevni grejni period 16 sati , godinja grejna sezona 188 dana,
toplana danas daje 21056 MWh/god. energije to pokazuje da se u Bijeljini iz toplane emituje 0.203
tCO2/MWh i 0.017tSO2/MWh.
Toplana je stara dvadeset godina i ako bi se zadrao energent ugalj rekonstrukcija toplane i
proirenje bi bilo neminovno u najblioj budunosti.
Ipak, Bijeljina slijedi energetske i ekoloke trendove danjanjice i opredjeljuje se za grijanje
geotermalnom enegijom za koji je uraen projekat. Projekat je uradila danska kompanija Den Consult
Partners, a namjerava se osnovati Joint Venture izmeu pomenute danske kompanije i Bijeljina
Heating Co( firme koja e upravljati daljinskim grijanjem) na paritetu vlasnitva 80:20. Projekat
ukazuje na
mogunost grijanja 25000 stanova geotermalnom energijom ija je neophodna snaga proraunata na
4000h/godinje uz potrebu postavljanja pet gotermalnih izvora u narednih pet godina. Energija bi se
koristila u tri gradska podruja : Centar grada, Danica i Filip .
Projekat predvia prikljuenje na daljinsko grijanje gotovo cijelog grada zbog ega e se
gasiti i individualne kotlovnice i individualna loita, a ukupni utroak energije za grijanje sve tri
zone e biti 400950 MWh/god..
Ovoliko energije znai manju emisiju ugljendioksida u iznosu od 81392,85 t/god. i manju
emisiju SO2 u iznosi 6816.15t/ god.,to je od izuzetnog ekolokog znaaja ne samo za lokalnu
zajednicu ve i doprinos stabilizaciji klimatskih promjena.
4. Zakljuak
U ozbiljnoj tenji svijeta da smanji efekte staklene bate, eksploatacija geotermalne
energije dobija na znaaju jer ona ima potencijal da znatno ublai klimatske promjene.
Njena prednost je jer se moe primjeniti za razne namjene iako se najvie koristi za grijanje i
balneoloke potrebe.
Potencijal geotermalne energije u Republici Srpskoj nije mali, pogotovu u njenom sjevernom
dijelu gdje su vrijednosti toplotnih tokova za 30-50% vei od prosjeka kontinentalnog dijela Evrope.
Posebnu pogodnost ine mogunost direktnog koritenja geotermalne energije kao u Semberiji gdje su
i zabiljeene maksimalne vrijednosti toplotnih tokova.
Upravo ove okolnosti Bijeljina koristi te namjerava da grad grije putem pet geotermalnih
izvora i tako e redukovati emisiju na godinjem nivou za nekoliko desetina hiljada tona CO2 i
nekoliko hiljada tona SO2 , ime e pobrati ne male ekoloke poene.
Literatura :
1. http://climatelab.org/Geothermal_Energy
2. Kolega,V., Bai,H.,i dr. Studija energetskog sektora u BiH, Modil 12, 2008.
3. *** Projekat geotermike energije u Bijeljini Bosan I Hercegovina, Den Consult
Partners,2008
4. 2006 IPCC Guidelines for National Greenhouse Gas Inventories
5. www.eumayors.eu
347
USAVRAVANJE KONSTRUKTIVNIH KARAKTERISTIKA

RADI SNIAVANJA POTRONJE ENERGIJE U PROCESU
USITNJAVANJA
IMPROVEMENT OF THE CRUSHER CONCTRUCTION CHARACTERISTICS TO
DECREASE THE POWER CONSUMPTION IN THE PROCESS
Milorad Gruji , Blagoje Spaskovski, Miodrag Nikoli
RTB Bor Grup
IZVOD
Bez obzira na vrstu rude ili tehnoloku emu, svi pogoni za proces usitnjavanja troe 45-70% ukupne
energije. Kada se ima u vidu da ova faza procesa uestvuje u operativnim trokovima proizvodnje sa 38%, onda
je jasnija njena uloga u ukupnom razvoju bakra. Takoe, i potronja elektrine energije najvea je u ovoj fazi
proizvodnje (preko 50% ukupne potronje u rudarskoj proizvodnji ili blizu 40% celokupne potronje energije
svih faza od otkopavanja rude do proizvodnje rafinisanog bakra).
Na osnovu ispitivanja, pokazalo se da postojei pogoni mogu da poboljaju performanse,
usavravanjem konstruktivnih karakteristika drobilica i mlinova.
Polazei od usitnjavanja mono zrna u hidraulinoj presi, gde je energetsko iskorienje i=100%, dobijena je
efikasnost u mlinu sa kuglama od 8%.
Isto tako uzimajui u obzir proraun energije povrine, potronja energije u industrijskim mlinovima
uporeena je sa energijom potrebnom za odabrani stepen usitnjavanja, pri kojem se svako zrno posebno
napregne dok se ne usitni. Ovaj proraun je takoe ukazao na visoku energetsku efikasnost, od oko 60% za
visokoenergetske drobilice i 8% za mlinove sa kuglama u optimalnim uslovima rada. Zbog toga su snaga i
energija, kao dva fizika stanja, koja vre usitnjavanje, ispitani u funkciji karakteristika ureaja i osobina rude.
ABSTRACT
Regardless the ore type or the flow-sheet, all plants for the camminution process spend 45-70% of the
total power consumption. Because of the permanent increase of the ore processing plants, there is the expansion
of the new technical solutions following the technical solutions following the technical challenges in this field.
Our papre proves such opinion. Starting from the monograin comminution in the hydraulic press, where the
energy recovery n=100%, the achieved efficiency in the ball mill is 8%. Also, regarding the calculation of the
surface energy, the power consumption in the industrial mills is compared with energy needed for the selected
comminution ratio, where each grain is separately stressed to its comminution. This calculation also shows the
hight power efficiency of about 60% for the high energetic crushers and 8% for the ball mills in the optimal
operating conditions. Because of that, the power and the energy, as two physical facts that make the
comminution, are tested in function of the device characteristics and the ore features.
UVOD
Za proizvodnju jedne tone katodnog bakra, potrebno je preko 60.000 kWh. Zbog toga smo u
radu razmotrili kako da smanjimo potronju elektrine energije u procesu usitnjavanja gde je potronja
najvea.
Istraivanjima smo utvrdili na koji nain se mogu postii znaajna smanjenja. Pri tome, sa
gledita pouzdanosti, najpre smo utvrdili efekte kritinih promenljivih, u cilju optimiranja procesa
usitnjavanja ekstrapoliranjem laboratorijskih i industrijskih uslova rada. Poto je ispitano da
konstruktivne karakteristike drobilica najvie utiu na visoku energetsku efikasnost, definisan je nain
na koji se maksimalno koristi ta energija.
348
Detaljnom analizom, konstatovano je, da se sa maksimalnim koliinama protoka ulja,i

najveim ekscentricitetom, postie maksimalni raspon optereenja. U tim uslovima proizveden je
najvei maseni udeo krupnoe minus 0,074mm, pri najbroj ekonominoj proizvodnosti usitnjene
rude. Na osnovu ove injenice proizilazi:
1. Vea apsorbovana snaga drobilice daje veu proizvodnost procesa usitnjavanja.
2. Nia specifina potronja energije po toni usitnjene rude, postie se, pri veem rasponu
optereenja drobilice.
Oba parametra moemo da reguliemo podeavanjem radnih uslova, primarno poveanjem
kapaciteta sistema za podmazivanje drobilica i sistema za hlaenje. Koliina protoka ulja i veliina
raspona optereenja drobilice imaju eksponencijalan odnos. to znai, da mehanika i procesna
efikasnost odravaju istu proporciju u odnosu jedna na drugu, kao i apsorbovana energija, koja je
angaovana u procesu usitnjavanja. Matematikom obradom, utvreno je, da ove proporcije pokrivaju
podruja specifine potronje energije do 3,7 kWh i razmer redukcije krupnoe do 5. Dobijeni podaci
o konstruktivnim karakteristikama drobilica ukazuju na visok koeficijent korelacije 0,987 izmeu
apsorbovane snage i finoe gotovog proizvoda usitnjavanja.
TEHNIKO TEHNOLOKO REENJE
Polazei od ostvarenih procesnih rezultata specifine potronje elektrine energije u preradi
rude, obraena su mogua poboljanja u procesu usitnjavanja.
Pri tome, odabran je nain kojim se najbre i najvie moe smanjiti specifina potronja
energije. Takoe, izabrano reenje obezbeuje nominalni reim rada opreme u procesu drobljenja i
mirniji rad opreme za mlevenje, uz vee efektivno korienje celokupne opreme u procesu
usitnjavanja.
Izbor reenja, zasnovan je na simulativnim modelima1, obraenim na sistematski snimljenim
podacima operative Velikog Krivelja2 i merenjem energije usitnjavanja rude u Majdanpeku udarnim
opitom pomou dvostrukog klatna3. Ovi podaci, kao i stanje opreme omoguili su, proraunavanje
energetskih gubitaka unutar sklopova drobilice da bi se dobila maksimalno efektivna snaga drobilica.
RADNI PARAMETRI:
Jedinini otvor na sitima
mm
KRIVELJ
20 x 20
RBM
15 x 15
Finoa proizvoda Drobljenja

D80 ; mm
12,565
9,145
Radni indeks
Wi kWh / t
15,250
16,730
48" x 74" ( CSS )

13 x 84 (CSS)
3" x 84" [ SXHD7']
150 (200) *
40 (48 50) *
15[32-24-32-23,5]*
150 (190) *
22 (31) *
6,8 (12) *
Q (t/h) :
48" x 74"
13" x 84"
3" x 84"
2000
780
400
2000
585
240
W (kWh / t)
Drobljenje
1,58
3,21
349
Mlevenje
Protok ulja
48" x 74" (lit/min)
13" x 84" (lit/min)
3" x 84" (lit/min)
SXHD7' (lit/min)
Ekscentricitet :
13" x 84"
3" x 84"
SXHD7'
9,55
11,47
80 + 120
80 + 120
80 + 120
-
80 + 120
80 + 120
80 + 120
240
2"
2"
1 - "
1 - "
( * Izmerene vrednosti )
Na osnovu optimalnih radnih parametara proizilazi :

Prvo, za finiji proizvod drobljenja potrebno je da drobilice rade sa maksimalnim rasponom
optereenja, odnosno, da je parametar ekscentrinosti za 84" Hydrocane drobilice sa najveim
vrednostima ekscentrinosti (2" i 1 - "). Takoe, utvreno je, da vei ekscentricitet kod Hydrocane
drobilica omoguuje vei kapacitet i vei stepen usitnjavanja u proizvodu drobilice. Analize rezultata
rada drobilica u Krivelju, pokazuju da ako je otvor pranjenja sekundarnih drobilica CSS manji od 4850mm dolazi do pregrevanja ulja (> 55C) i sekundarna drobilica prestaje sa radom. Isto se odnosi i na
tercijalne drobilice kada je otvor pranjenja manji od (32-24-32-23,5). U sluaju RBM: za sekundarne
drobilice je 31mm i tercijalne 12mm.
Prema tome prva i najvanija nepovoljna pojava u radu 74" , 84" Hudrocane u SXHD7'
drobilica je pregrejavanje maina. Kada se smanji otvor pranjenja drobilica od naznaenih, u isto
vreme, potrebno je osloboditi vie toplote iz sistema za hlaenje. Raspoloivi kapaciteti za
podmazivanje nisu dovoljni da drobilice daju finiji proizvod drobljenja. Jer kada se ulje zagreje >
50C, nije mogue odravati adekvatan sloj, a kao krajnji rezultat je oteenje ekscentra i kliznih
povrina.
Drobilice 84" Hydrocane, najnovije konstrukcije, poveali su instalisanu snagu i poveali
sistem za podmazivanje poveanjem protoka ulja na 360l/min i instalisanu snagu na 450 kW. Za
instalisane snage drobilica 74" , 84" Hydrocane, za Krivelj, i otvore pranjenja CSS=145mm za
primarnu drobilicu, CSS=40mm za sekundarne i CSS=15mm,za tercijalne, potreban je novi sistem za
podmazivanje sa koliinom protoka ulja od 280lit/min, kao i novi sistem za hlaenje. U sluaju RBM,
reenje je jednostavnije. Potrebno je naruiti nove pumpe, protonike, termoregulatore i hladnjake.
Postojei sistem radi sa svega od nominalnog protoka. Sa novim ureajima u sistemu za
podmazivanje i hlaenje, drobilice 13" x 84" mogu da rade sa otvorom pranjenja CSS=22mm i
SXHD7' sa CSS=7mm.
Drugo, potrebno je radi pravilnog rada drobilica i ravnomerne raspodele masa u
procesu drobljenja i prosejavanja, kao i poveanja kapaciteta postrojenja, ugraditi ultrazvune merae
nivoa tipa KSONIK + K10F i XX630A3PCM12 i povezati ih sa trakastim dodavaima.
Tree, maseni udeo Al2O3 u rudi, odgovarajuom dinamikom otkopavanja pribliiti
proseku porfirskih leita od 5%, jer je efekat uticaja masenog udela Al 2O3 veoma znaajan, to
ilustruje sledei primer koji je veoma lako proveriti. Pri masenom udelu Al2O3 od 30% u rudi, koliina
rude od 120t proe kroz drobilicu 48" x 74" za 4,5 minuta, to predstavlja kapacitet od 1500t/h. Sa
masenim udelom Al2O3 od 11% , kroz drobilicu 48" x 74" proe 120t za 3 minuta, odnosno, 2800t/h.
Ukratko, sa gledita detaljne analize efikasnosti procesa usitnjavanja, slike 1 12, proizilazi
da vie optereenje drobilica, pri viem prenosu kinetike energije u drobilicama, daje finiji proizvod
D80=12,565mm i D80=9,145mm i potrebno je manje energije u celokupnom procesu za 24% i 6%.
350
a) Nii prenos kinetike energije u drobilicama
130
150
W = 1.200 x 1,0 + 4.000 x 1,158 x

W=
130
x 1,102
20.000
49.462
=12,36kWh/t
4.000
b) Vii prenos kinetike energije u drobilicama
130
150
W=1.200 x 1,50 + 0,86 x 4.000 x

W=
130
x 1,102
12.565
37.162
= 9,29kWh/t
4.000
Ovo znai da je za usitnjavanje sitnijeg proizvoda drobljenja, u celokupnom procesu

usitnjavanja,potrebno manje energije za 3,07kWh/t ili 24% u Krivelju.
Kod RBM, ukupno snienje iznosi 1,25kWh ili 6% za D80=9,145 u odnosu na D80=12,00mm.
Na osnovu vrednosti snienja specifine potronje elektrine energije u procesu usitnjavanja,
proizilazi da efekti efikasnosti iz finijeg proizvoda drobljenja, na najbolji nain opredeljuju razradu i
primenu predloenog poboljanja konstruktivnih karakteristika drobilica.
ZAKLJUAK
Na osnovu izvrenih ispitivanja, utvreno je, da se moe u pogonskim uslovima regulisati
maksimalni raspon optereenja, koji daje najveu specifinu proizvodnost gotovog priozvoda i najniu
potronju energije u procesu usitnjavanja. Parametar maksimalnog raspona optereenja postie se :
- Najveim ekscentricitetom drobilice ECC
- Najmanjim otvorom za pranjenje drobilice CSS
- Najveim protokom ulja u sistemu za podmazivanje
- Najveim odvoenjem vika toplote iz sistema
Prema tome, tehniko reenje Poveanje kapaciteta protoka ulja u sistemu za podmazivanje
primarnih, sekundarnih i tercijalnih drobilica, smanjuje ukupnu potronju potrebne energije u procesu
usitnjavanja za 24%, u sluaju Krivelja, snienjem granulometrijskog sastava proizvoda drobljenja od
D80=20mm na D80=12,5mm i 6% u RBM-u, promenom D80=12,0mm na D80=9,145mm.
LITERATURA:
1. Miroljub Marinko, Miroslav Adamovi i Zvonimir Mitrovi, Simulacija procesa drobljenja i
prosejavanja u Krivelju.
2. Industrijske analize procesa drobljenja i prosejavanja u Krivelju.
3. Dr. M. Gruji i dr. Impovement of the crusher construction characteristics to decrease the
power consumption in the comminution process. Balkanska akademija, 2009.
351
1.TEHNOLOKA EMA SEKUNDARNOG I TERCIJARNOG DROBLJENJA I PROSEJAVANJA FLOTACIJE

VELIKI KRIVELJ
1720
1110/40
1730
B4
2310/60
1210/20
2410/60
2110/20
2210
2220
2510
2520
2530
B2
1310/20
1410/10
2810
2910
3110/20
352
1510/40
1610/40
1710
1720
B3
100
80
Prosev (%)
60
40
1
2
3
4
20
50
100
150
200
250
Otvor sita (mm)

2. Granulometrijski sastav primarno izdrobljene rude
353
100
Prosev sita (%)
80
60
40
1
20
2
3
4
0
50
100
150
200
250
Otvor sita (mm)

3. Granulometrijski sastavi proizvoda sekundarne drobilice
354
100
Prosev sita (%)
80
60
40
1
2
3
4
20
20
40
60
80
Otvor sita (mm)

4. Granulometrijski sastavi proizvoda tercijarne drobilice
355
100
100
Prosev sita (%)
80
60
40
20
Proizvod
1
10
20
30
40
50
Otvor sita (mm)

5. Kriva granulometrijskog sastava definitivno izdrobljene rude
356
357
8.
rbm
358
9.
RBM
359
10.
RBM
360
11.
361
12
362
TRIAKSIJALNI OGLED NA UZORKU

FLOTACIJSKE JALOVINE SA BRANE 1A
TRIAXIAL TEST ON THE FLOTATION
TAILING DUMP SAMPLE FROM THE DAM 1A
Milenko Ljubojev, Ratomir Popovi, Dragan Ignjatovi, Lidija urevac Ignjatovi
Institut za rudarstvo i metalurgiju Bor
Rezime
Postoji vie naina odreivanja elemenata unutranjeg otpora tla, kohezije i ugla
unutranjeg trenja, pomou laboratorijskih ogleda, meu kojima su najpoznatiji ogledi
direktnog smicanja, ogled triaksijalne kompresije i ogled jednoaksijalne vrstoe na pritisak.
U ovom radu e biti opisan rezultat CU triaksijalnog ogleda.
Ovaj ogled omoguava da se odredi nedrenirana smiua vrstoa nakon promene
koeficijenta poroznosti i upotrebljava se za odreivanje parametara vrstoe neporemeenih
uzoraka gline uzetih sa terena i preraenih, zbijanih uzoraka sitnozrnog materijala.
Kljune rei: kohezija, ugao unutranjeg trenja, CU triaksijalni ogled
Abstract
There are several ways of determing the elements of the internal resistance of the soil,
cohesion and internal angle of friction, using laboratory experiments, including the direct
shear test, triaxial test and mono-axial compressive strength. This paper will describe the
results of CU triaxial test.
This experiment allows determination of the undrained shear strength parameters of
undisturbed samples of clay, taken from field and processed, compressed samples of finegrained materials.
Keywords: cohesion, internal angle of friction, CU triaxial test
___________________
Ovaj rad je proistekao iz Projekta broj 17004, koga je finansiralo Ministarstvo za Nauku i
tehnoloki razvoj Republike Srbije
UVOD
Naponsko-deformacijsko stanje stenskog masiva ima veliki znaaj pri projektovanju i
izgradnji objekata kako u samom masivu, tako i na njegovoj povrini. Pri izradi podzemnih
prostorija, bez razlike na popreni presek prostorije, stenski masiv je osnovni nosei element.
363
Deformacije stenskog masiva oko podzemne prostorije izazivaju napone u konstrukciji

podgrade. S obzirom na veliku raznolikost grae stenskog masiva i njegovih svojstava, teko
je razraditi model koji moe opisati naponsko-deformacijsko stanje stenskog masiva. Zato je
veoma vano razraditi jednostavan strukturni model koji odraava sve osobenosti grae stena
stenskog masiva i njegova fiziko-mehanika i deformaciona svojstva.
Na slici 1.1. prikazan je opti sluaj stanja napona na modelu kocke. Na svaku povr
elementarne kocke deluju normalni i smiui naponi na est ravni, od kojih su svake dve
meusobno paralelne ravni infinitezimalno bliske.
Slika 1.1. Naponi u taki

Iz naponske analize je poznato da za date komponentalne napone, prema datoj slici,
postoje tri meusobno uprevne ravni u kojima su smiui naponi jednaki nuli, a normalni
naponi su glavni naponi oznaeni sa 1, 2 i 3. Matematiki gledano, veliine glavnih napona
su tri meusobno nezavisne veliine, to znai da ovi naponi mogu biti tri proizvoljne
vrednosti sa istim ili razliitim predznacima. Uslov je da komponentalni naponi integrisani u
zatvorenom domenu moraju zadovoljiti uslove ravnotee i kompatibilnosti sa zadatim
spoljnim optereenjima i zapreminskim silama.
VEZE NAPONA I DEFORMACIJA

Deformisanje elementa tla se, prema uzroku pojave deformacije, moe podeliti na dve grupe, i
to:
- deformacije usled promene efektivnih ili totalnih napona
- deformacije usled promene uslova sredine, bez znaajnije promene optereenja.
Svaki materijal izloen naponima se deformie. Veze izmeu napona i deformacija
najee nisu linearne niti reverzibilne, mogu biti funkcija vremena i zavise od prethodne
istorije optereivanja, putanje napona, odnosno prethodnih deformacija.
Iako je ponaanje tla daleko od odealno elastinog, pogodno je uvesti sasvim
prihvatljivu pretpostavku da se tlo ponaa linearno u izvesnom intervalu, pri izvesnom
364
prirataju. Kada je element elastinog izotropnog tla izloen priratajima glavnih napona 1,
2 i 3 odgovarajui prirataji glavnih deformacija su:
1
1 s 2 3
Es
1
2 2 s 3 1
Es
1
3 3 s 1 2
Es
Na slici 1.2. su rezimirani opiti koji se najee upotrebljavaju za merenje veza napona
i deformacija u tlu. Opit izotropne kompresije je prva faza triaksijalnog opita, dok ceo opit iz
dve faze slui za odreivanje vrstoe i deformabilnosti tla. Opit stiljivosti ili edometarski
opit se koristi za odreivanje kompresibilnosti. U opitu izotropne kompresije moe se na
realnom tlu meriti promena zapremine pri emu se nanose prirataji napona c u svim
pravcima bez ikakvih prirataja smiuih napona. Zavisnost zapreminske deformacije i
svestranog pritiska pokazuje da materijal postaje krui sa poveanjem napona.
Slika 1.2. Uobiajni opiti za odredjivanje veza napona i deformacija
365
PORNI NADPRITISAK
Uslovi i ponaanja vodom zasienog tla izloenog prirataju napona se mogu
posmatrati u dva granina sluaja, i to:
- nedrenirani uslovi
- drenirani uslovi.
Nanoenje napona pri izotropnoj kompresiji bi izazvalo istiskivanje vode iz pora.
Meutim, ako tlo ima veoma malu vodopropusnost (gline) i ako su naponi naneti brzo,
neposredno nakon nanoenja napona nema dreniranja vode iz pora jer nema vremena da voda
istekne. Tada dolazi do poveanja pritiska vode u porama. Ovaj pritisak se naziva porni
pritisak ili porni nadpritisak u nedreniranim uslovima. U tom sluaju prirataji efektivnih
napona nisu jednaki priratajima totalnih napona ve predstavljaju razliku izmeu prirataja
totalnih napona i generisanih pornih pritisaka.
U koliko se naponi poveavaju veoma sporo, tako da ima dovoljno vremena da se
istovremeno sa promenom napona voda istiskuje, drenira iz pora, uz zanemarljivo male porne
pritiske, radi se o dreniranim uslovima. Porni nadpritisci su tada priblino jednaki nuli, a
prirataji totalnih napona su jednaki priratajima efektivnih napona.
Veliina prirataja pornih pritisaka u nedreniranim uslovima zavisie od prirataja
komponentalnih napona i od prirode tla.
U opitu triaksijalne kompresije, kada je radijalni napon konstantan, tako da je
2=3=0, prirataj pornog pritiska je
1
3
u 1 3 .
U obrnutom i praktino izvodljivom sluaju opita triaksijalnog istezanja, kada je
aksijalni napon konstantan a radijalni naponi se poveavaju tj. 3=0 i 1=2=(1-3),
porni nadpritisak je
2
3
u 1 3 .
U navedenim uslovima optereivanja predstavlja meru poveanja pornih pritisaka
usled promene napona smicanja.
Moe se zakljuiti da se prirataj pornih pritisaka sastoji od dva dela. Prvi deo
prirataja je posledica prirataja prosenih normalnih napona a drugi nastaje od promene
devijatora napona, tj.smiuih napona.
366
Slika 1.3. Prirataj pornih pritisaka u nedreniranim uslovima zbog rotaciono simetrinog
prirataja napona (a) poetno stanje, (b) prirataj svestranog napona,
(c) prirataj jednog glavnog napona
Uslovi su neto jednostavniji u konvencionalnom triaksijalnom aparatu jer su prirataji
naponskog stanja rotaciono simetrini, tako da je 2=3, pa se za praktine potrebe koristi
izraz koji je dao Skempton:
u B 3 A 1 3 .
Ako se pretpostavi nestiljivi fluid u porama relativno stiljivijeg skeleta tla, ceo
prirataj sferne komponente napona u nedreniranim uslovima prima porna voda, tako da je
parametar B=1, a pri rotaciono simetrinom stanju napona i poveavanju aksijalnog napona
za elastian skelet A=1/3. U sluaju realnog zasienog tla, parametar B zavisi od stiljivosti
skeleta tla. Merena vrednost na mekim glinama se kree izmeu 0,9990 i 0,9998, a najmanja
je za zbijene peskove i iznosi oko 0,9921, tako da je za praktine potrebe u mehanici tla
dovoljno tana pretpostavka da je parametar B jednak jedinici ako je stepen zasienja 1.
Ako se u laboratorijskom opitu izmeri veliina B znatno manja od oko 1, znai da
materijal nije potpuno zasien.
Parametar A zavisi od nivoa napona i zbijenosti tla, odnosno od tendencije materijala
da menja zapreminu tla pri nanoenju smiuih napona.
Moe se videti da zbijene, jako prekonsolidovane gline, mogu imati i negativnu
vrednost parametra A pri lomu, jer takvo tlo ima tendenciju da poveava zapreminu pri
smicanju, tako da se generiu negativni porni pritisci. Treba napomenuti da idealno elastian
materijal pri promeni smiuih napona menja samo oblik i nema tendenciju da menja
zapreminu.
ISPITIVANJE SMICANJA U TRIAKSIJALNOM APARATU
Uzorak cilindrinog oblika se moe optereivati svestranim pritiskom 3 i aksijalnim
naponom a = 1, do loma. Mogue je koristiti razliite promene napona. U standardnim
367
opitima je radijalno optereenje r = 3 konstantno. U toku opita pod raznim uslovima

registruju se naponi i deformacije uzorka i na osnovu dobijenih podataka se izraunava
vrstoa tla pri smicanju. Glavna prednost opita triaksijalne kompresije u odnosu na opit
direktnog smicanja je u homogenijem polju napona, uz mogunost merenja pornih pritisaka ili
promene zapremine u procesu deformisanja.
Prema nainu ispitivanja koriste se tri standardna postupka koji se, pre svega, razlikuju
po uslovima dreniranja u pojedinim fazama optereivanja:
1. NEDRENIRANI opit, (U opit), postupak bez dreniranja u obe faze opita
odnosno brzi opit. esto se naziva i UU ili nekonsolidovani nedrenirani opit.
2. KONSOLIDOVANI NEDRENIRANI opit, (CU opit), postupak sa
konsolidacijom u prvoj fazi i bez dreniranja u drugoj.
3. DRENIRANI opit, (D opit), postupak sa dreniranjem u obe faze opita odnosno
spori opit. esto se naziva i CD ili konsolidovani drenirani opit.
Za sve tri vrste opita se najee podrazumeva da su uzorci potpuno zasieni vodom.
U svakom od navedenih vrsta opita meri se promena aksijalnog napona u funkciji aksijalne
deformacije uzorka pri konstantnoj veliini radijalnih napona.
REZULTATI ISPITIVANJA
U ovom radu bie opisan konsolidovani nedrenirani opit (CU), koji je izveden na
flotacijskoj jalovini, od koje je sagraena brana 1-A.
Tok ispitivanja
Materijal, koji je korien za triaksijalno CU ispitivanje, je uzorkovan sa flotacijske
brane 1-A. Karakteristike materijala su sledee:
- zapreminska teina
15.90 kN/m3
- specifina teina
25.70 kN/m3
- vlaga u prirodnom stanju
8.07%.
Slika 1.4. Izgled triaksijalnog aparata za tlo sa prateom opremom
368
Materijal se uzorkuje cilindrom, dimenzija 103x51mm. Uzorak se istisne i ugradi u

gumenu membranu, koja se na krajevima privruje gumenim prstenovima za laku plou
(kapu) i postolje (pijedestal). Tako uzorkovani materijal se ugradi u cilindrinu eliju od
pleksiglasa. elija se privrsti velikim zavrtnjima za poklopac, i u nju se pusti voda. Kada je
cilindar ispunjen vodom, moe se aplikovati boni pritisak na uzorak. Veliina bonog
pritiska se moe podesiti prema potrebi. U ovom sluaju je, za prvi korak merenja, aplikovan
boni pritisak od 50kPa. Tokom primene ovog pritiska, preko raunara se moe oitavati
grafik zavisnosti pornog pritiska od vremena. U ovoj fazi se moe oitati i parametar B, koji
predstavlja odnos pornog i elijskog pritiska. Cilj je da parametar B dostigne vrednost oko
0,95, i tada moemo rei da je uzorak zasien. Ovo predstavlja prvu fazu CU opita.
Ako je parametar B manji od 0,95, prelazi se na sledei korak. To je korak u kome
idemo na drugi stepen zasienja. Preko ureaja (S2), koji slui za nanoenje povratnog
hidrostatikog pornog pritiska, nanosi se kontrolisana veliina hidrostatikog pritiska u
unutranjost uzorka, kako bi se najvei deo vazduha izmeu membrane i uzorka i u porama
istisnuo a ostatak rastvorio u pornoj vodi. Prilikom primene povratnog pornog pritiska, mora
se voditi rauna da se njegova veliina bira tako da ne menja veliinu efektivnog napona, to
zahteva istovremeno poveanje svestranog pritiska za istu veliinu. U naem sluaju, zadrana
je vrednost bonog pritiska od 50kPa, i aplikovan je povratni hidrostatiki pritisak od 30kPa.
Ovaj korak se primenjuje sve dotle dok se vrednost pornog pritiska ne ustali (smanji).
Vrednost pornog pritiska moemo oitati tokom samog procesa na dijagramu vreme-porni
pritisak.
Ako i nakon ovog koraka zasienje uzorka nije potpuno, potrebno je ponovo primeniti
samo boni pritisak na sam uzorak. Iskljuuje se vod sa povratnim pritiskom, a na uzorak se
nanosi vei boni pritisak. U naem sluaju, boni pritisak je povean na 100kPa. Tokom
procesa se proverava vrednost parametra B. Ako parametar B dostigne vrednost 0,95
prekidamo ovaj korak i nastavljamo sa ogledom. U sluaju da parametar B nije dostigao
eljenu vrednost, potrebno je ponoviti drugi korak zasienja uzorka, uz primenu
hidrostatikog pritiska u unutranjost uzorka.
Kada parametar B dostigne eljenu vrednost, znai da je proces zasienja zavren i da
se moe prei na proces konsolidacije. U procesu konsolidacije poveava se elijski pritisak.
Razlika izmeu elijskog pritiska i povratnog pritiska predstavlja konsolidaciju. U ovom
koraku dolazi do poveanja zapremine uzorka, to moemo oitati na dijagramu promene
zapremine u jedinici vremena.
Nakon zavretka procesa konsolidacije i pre poetka nanoenja aksijalnog optereenja,
otvara se ventil (V1), kako bi se merio porni pritisak tokom deformisanja do loma.
Princip naoenja aksijalnog optereenja je sledei:
Uz pomo numerikog selektora koji se nalazi na prednjoj ploi, podeava se poetna
brzina (mm/min) u skladu sa vrstom ispitivanja koje e se obaviti. Prema izabranoj brzini,
mikroprocesor prenosi impulse koji aktiviraju elektronsku plou, i obezbeuje konstantno
kretanje pokretne poprene grede. Nanoenje optereenja ide sve dotle dok se na uzorku ne
registruju deformacije loma uzorka. Sve ovo se moe i oitati sa grafika (1 3). Kada
vrednost (1 3) dostigne konstantu, proces loma se moe prekinuti, a dobijena vrednost
napona se koristi za crtanje Morovih krugova.
Za kompletan opit se najee ispituju najmanje 3 uzorka sa razliitim veliinama
svestranih (bonih) pritisaka 3 u eliji. U sutini, prvi uzorak se izlae najmanjim usvojenim
369
naponima, drugi sa najmanje dvostrukom veliinom pritiska primenjenim na prvom uzorku, a

trei sa najmanje dvostrukomveliinom pritiska upotrebljenim za drugi uzorak.
Slika 1.5. Izgled slomljenog uzorka
Slika 1.6. Grafiki prikaz dobijenih rezultata triaksijalnog opita
370
ZAKLJUAK
Triaksijalni opit je najprecizniji opit za odreivanje unutranjeg otpora tla (kohezije i
ugla unuitranjeg trenja). Ova vrsta opita (CU) se najee primenjuje, jer najvie odgovara
naponskom stanju u prirodnom tlu. Vre se na koherentnom i nekoherentnom tlu.
Zbog dugog trajanja ova vrsta opita se retko vri. Poto nedrenirani opiti sa
konsolidacijom uz merenje pritiska porne vode daje praktino iste rezultate kao i ostale vrste
triaksijalnih opita, ovaj opit se i najee primenjuje.
LITERATURA
1. L. urevac Ignjatovi, D. Ignjatovi, Ogled triaksijalne kompresije na primeru
flotacijske jalovine sa Kriveljske brane 1-A, asopis Rudarski radovi 2/2008, 2008.,
13-18
2. R. Popovi, L. urevac Ignjatovi, D. Uroevi, Konsolidacija i koeficijent
vodopropusnosti flotacijskog odloenog materijala, asopis Rudarski radovi, 2/2008,
2008., 25-30
3. N. Najdanovi, R. Obradovi, Mehanika tla u inenjerskoj praksi, Beograd, 1999
4. M. Maksimovi, Mehanika tla, Beograd, Grosknjiga 1995
5. Geotehnika I hidrogeoloka istraivanja na flotacijskoj brani 1A Veliki Krivelj,
Bor, 2007
371
IZBOR TRASE NOVOG TUNELA KRIVELJSKE REKE

SELECTION OF THE NEW KRIVELJS RIVER TUNNEL LINE
Milenko Ljubojev, Vesna Ljubojev, Dragan Ignjatovi, Lidija urevac Ignjatovi
Rezime
Neophodnost poveanja kapaciteta flotacijskog jalovita, kao i poveanje nivoa brana 1A, 2A i 3A do
kote K +385m dovee do premetanja toka Kriveljske reke pomou novog tunela koji e biti smeten na desnoj
obali flotacijskog jalovita. Novi tunel bi reio, pored navedenih problema, i dugogodinji problem dotrajalosti
starog tunela. Novi tunel bi, veim delom svoje duine, prolazio kroz zdravu sredinu, i na taj nain bi se uticaj
flotacijske jalovine na sam tunel sveo na minimum.
Kljune rei: Flotacijsko jalovite, trasa novog tunela
Abstract
Necessity of increasing capacity of flotation tailing dump and also increasing overtop of dams 1A, 2A
and 3A to the level of K +385m will bring along evacuation of Kriveljs river by new tunnel, who will be located
on the right bank of the flotation tailing dump. New tunnel would solve, in addition to the mentioned problems,
long-term problem of dilapidated old tunnel. The new tunnel would be passing through a healthy environment
mostly of its length, and thus the influence of the flotation tailing dump on tunnel will be reduced to a minimum.
Keywords: flotation tailing dump, new tunnel line
UVOD
Za odlaganje flotacijske jalovine, povrinski kop Veliki Krivelj koristi podruje u
dolini Kriveljske reke. Flotacijsko jalovite (polje 1) je locirano izmeu dve brane, 1A i 2A,
koje su bile projektovane do kote K +375m. Novo flotacijsko jalovite (polje 2) se nalazi
izmeu brana 2A i 3A i projektovano je do kote K +350, sa ukupnim kapacitetom od 94,3
106[m3]. Meutim, sa poveanjem proizvodnje stvorila se potreba za proirenje kapaciteta
flotacijskog jalovita, odnosno za njegovim nadvienjem do kote K +385m. Zato je potrebno
izmestiti korito Kriveljske reke, i to pomou postojeeg tunela, koji je lociran u zoni polja 1,
ukupne duine L=1.414 [m], i novim tunelom, koji e se prostirati du desne obale
flotacijskog jalovita, ukupne duine L=2.400 [m].
Konstrukcija novog tunela na desnoj obali flotacijskog jalovita omoguie poveanje
polja 2, to e znaajno uveati njegov kapacitet.
__________________
Ovaj rad je proistekao iz Projekta broj 17004, koga je finansiralo Ministarstvo za Nauku i
tehnoloki razvoj Republike Srbije
Treba imati u vidu da na izbor trase tunela veliki uticaj imaju: geoloki sastav terena,
strukturne karakteristike stenskog masiva, hidroloki uslovi i ugao raseda stenskog masiva.
Mnogi od ovih faktora zavise od veliine podzemnog pritiska.
372
Na izradu tunela naroito utiu mehanika oteenja stenskog masiva, koja se

manifestuju kroz pukotine i zaruene mase. esto su ova podruja putevi podzemnih voda.
Ako se ona pojavi, moe prouzrokovati znatna oteenja.
Treba uzeti u obzir i hemijska oteenja stenskog masiva, koja se javljaju kao reakcija
izmeu okolnih stena sa vodom, gasovima i povienom temperaturom. Ove pojave obino
prate mehanika oteenja stena.
MORFOLOKE KARAKTERISTIKE TRASE TUNELA
Po morfologiji, teren na kome se nalazi trasa budueg tunela je preteno brdovit.
Poetak trase tunela se nalazi severozapadno od brda Tilva Satuli. Projektovana trasa tunela
se prua od kote 385 jugoistono niz padinu Tilva Satulija, pa zatim 7 do 10 metara ispod
povrine flotacijskog jalovita (polje 2), koje je formirano u aluvijumu Kriveljske reke u
duini od 450m. Na duini od 1.820 metara, tunel menja pravac i od kote 335 skree ka
istoku.
Slika 1 Satelitski snimak flotacijskog jalovita
373
HIDROGEOLOKE KARAKTERISTIKE TERENA

Hidrogeoloka analiza terena je obuhvatila: slivno podruje Kriveljske reke od njenog
izvora do ulaska u tunel, zatim sliv reke Saraka do njenog ua u Kriveljsku reku, sliv Borske
reke, do njenog ulivanja u tunel i neimenovanog potoka koji se uliva u Borsku reku.
Pomenuta slivna podruja su opisana u tabeli 1.
Tabela
Slivna
podruja
Reka
Saraka
Kriveljska
reka
Neimenovani
potok
Borska reka
Profil
Uliv u
Kriveljsku
reku
Uliv u
kolektor
Popreni
presek sa
tunelom
Borske reke
Ulazak u
tunel Borske
reke
Povrina
slivnog
podruja
F[km2]
Duina
renog toka
L[km]
Pad renog
toka
Iur[]
Maksimalni
pad renog
toka
Imax[]
16.38
9.7
43.3
48.5
95.71
18.6
13.4
34.1
2.3
3.15
59.7
69.8
12.6
6.6
39.4
62.9
INENJERSKO-GEOLOKE KARAKTERISTIKE TLA

Materijal, kroz koji e proi projektovana trasa novog tunela, je raznovrstan, od
flotacijskog jalovita do vrstih stena.
Flotacijsko jalovite (flotacijski mulj) se sastoji od prainastog materijala sa 5 do 50%
frakcija manjih od 0,006 [mm] i sa 25% frakcija krupnijih od 0,2 [mm]. Ciklonizirani pesak je
fino granulisani pesak sa najkrupnijom frakcijom od 2 [mm], srednjom frakcijom od 0,1 [mm]
i oko 15% estica manjih od 0,07 [mm].
Povrinski raspadnut material se sastoji od tri litoloka lana, u zavisnosti od bazine
stene, i razlikujemo: raspadnute andezite, conglomerate i peare, laporce laporovite
krenjake i peskovite krenjake.
vrste stene se sastoje od neizmenjenih stena, koje nisu pretrpele proces raspadanja.
Najreprezentativnije stene su: andeziti, konglomerati, peari i laporci.
METODOLOGIJA ISTRAIVANJA I ISPITIVANJA STENSKOG MATERIJALA
Nakon upoznavanja sredine u kojoj e se nai novi tunel Kriveljske reke, treba voditi
rauna o sledeim injenicama i faktorima koji e uticati na njegovu stabilnost i trajnost.
Treba definisati kako inenjersko-geoloke tako i geomehanike karakteristike stena na novoj
374
trasi tunela, utvrditi morfoloke karakteristike sredine, njihov geoloki sastav, definisati
podzemne vode, utvrditi strukturne i teksturne karakteristike, definisati fiziko-mehanike i
deformabilne karakteristike stena za svaki inenjersko-geoloki sloj.
Terensko istraivanje
Istrano buenje je projektovano sa 5 istranih buotina du trase tunela i sa dve
buotine koje bi prole kroz flotacijsko jalovite , koje bi sluile za odreivanje debljine sloja
flotacijske jalovine, kao i za odreivanje kvaliteta stene, koja se nalazi izmeu flotacijske
jalovine i projektovane trase tunela.
Detaljna inenjersko-geoloka kartiranja jezgara istranih buotina moraju biti
odraena radi odreivanja litolokih lanova, strukturnih i teksturnih karakteristika stena.
Svaki litoloki lan je izdvojen i dat na dalju laboratorijsku analizu radi odreivanja
fiziko-mehanikih i deformacionih svojstava materijala.
ZAKLJUAK
Zbog poveanja kapaciteta postojeeg jalovita, neophodno je premestiti tok
Kriveljske reke i to pomou postojeeg i novog tunela. Novi tunel bi reio i niz ekolokih
problema, a jedan od njih je potencijalno zagaenje Crnomorskog sliva izlivanjem flotacijske
jalovine u Kriveljsku reku. Da bi se projektovala trasa novog tunela, neophodno je sprovesti
niz ispitivanja terena, odrediti geoloke i morfoloke karakteristike stenskog materijala i
izvriti potrebna laboratorijska istraivanja. Ova ispitivanja su od velikog znaaja za
stabilnost i dugotrajnost novog tunela.
LITERATURA
1. M. Ljubojev, M. Avdi, M. Bugarin, R. Popovi, D. Ignjatovi, Tunnel analysis in
fault zones and the effects of stress distribution on the support, 2009., Journal of
mining and metallurgy, vol. 45, num.1, 49-57
2. M. Ljubojev, Z. Stojanovi, D. Miti, D. Ignjatovi, Mining-geological conditions
influence for selection the best location of Kriveljs river tunnel, 41st
INTERNATIONAL OCTOBER CONFERENCE on Mining and Metallurgy,
Kladovo, 2009. 73-80
3. M. Ljubojev, Z. Stojanovi, D. Miti, L urevac Ignjatovi, D. Ignjatovi, Cross
section form determination of new Kriveljs river tunnel, 41st INTERNATIONAL
OCTOBER CONFERENCE on Mining and Metallurgy, Kladovo, 2009. 225-230
4. S. Krsti, M. Ljubojev, D. Ignjatovi, V. Ljubojev, Efect underground water level and
fracture of massif rock on stability tunnel of Kriveljs river in Bor, 41st
INTERNATIONAL OCTOBER CONFERENCE on Mining and Metallurgy,
Kladovo, 2009. 255-258
5. M. Ljubojev, M. Avdi, D. Ignjatovi, L. urevac Ignjatovi, Uticaj flotacijskog
jalovita polja 2 na stabilnost tunela Kriveljske reke, asopis RUDARSKI RADOVI,
2/2009, 2009., 21-28
375
MOGUNOST POBOLJANJA TEHNOLOKIH

REZULTATA PRERADE LJAKE PLAMENE PEI U
FLOTACIJI BOR MEANJEM LJAKE I STARE
FLOTACIJSKE JALOVINE
THE POSSIBILITY OF TEHNOLOGICAL IMPROVEMENT OF SLAG
PROCESSING IN FLOTATION PLANT BOR MIXUNG SLAG AND
OLD WASTE FLOTATION TAILINGS
Stana Profirovi, Novka ivadinovi, Sljaana opi-Topalovi
RTB Bor, RBB Bor, Bor
IZVOD
Preradom topionike ljake u pogonu Flotacija Bor ne postiu se zadovoljavajui tehnoloki rezultati
kada je re o iskorienju bakra i kvalitetu koncentrata. Poveana tvrdoa i gustina ljake kao i nedostatak
aluminata u pulpi dovodi do smanjenja stabilnosti pulpe i breg taloenja estica ljake. Iz ovog razloga je
izvedeno laboratorijsko ispitivanje mogunosti meanja zajednike prerade topionike ljake i flotacijske
jalovine radi postizanja boljih tehnolokih rezultata prerade.
Laboratorijska ispitivanja su pokazala da se upotrebom stare flotacijske jalovine postie oekivana
stabilnost pulpe, to pozitivno utie na sam proces flotacijske koncentracije, odnosno poveanje iskorienja
bakra. Na osnovu ovih laboratorijskih ispitivanja, uraena su dva snimanja tehnolokog procesa u pogonu
flotacije Bor koja su predstavljala industrijsku probu zajednike prerade ljake plamene pei i stare flotacijske
jalovine.
Dobijeni tehnoloki rezultati industrijih proba dali su odreene smernice za nastavak ispitivanja radi poboljanja
tehnolokih rezultata prerade ljake plamene pei u pogonu flotacija Bor.
Kljune rei: ljaka plamene pei, flotacijska jalovina, tehnoloki rezultati.
ABSTRACT
Furnace slag processing in Bor flotation plant do not achieve a satisfactory technological results in terms of utilization and
quality of copper concentrates. Increased hardness and density of slag and lack aluminata in the pulp resulting in decreased stability
of pulp and faster deposition of particles of slag. It is therefore conducted laboratory testing capabilities common processing mixing
slag and tailings flotation technology to achieve better processing results.
Laboratory studies have shown that the use of old flotation tailings achieved the expected stability of pulp, which
positively affects the process flotation concentration, and increase utilization of copper. On the basis of laboratory tests, carried out
two shooting of technological processes in Bor flotation plant, which represented a common industrial test furnace slag processing
and old flotation tailings.
The resulting technological industry test results gave some guidance for further research to improve the technological
results of furnace slag processing in Bor flotation plant.
Key words: clay furnace, flotation tails, technological results.
376
UVOD
U cilju poboljanja tehnolokih pokazatelja procesa mlevenja i flotiranja topionike ljake, na
osnovu laboratorijskih ispitivanja, uraena su dva snimanja tehnolokog procesa u pogonu flotacije
Bor.
Dana 11.11.2008.god. uraeno je snimanje tehnolokog procesa mlevenja i flotiranja. U radu
je bila C sekcija mlevenja i A linija flotiranja. Snimanje procesa je vreno u vremenskom
intervalu od 1330 do 1530, a uzorkovanje je vreno na svakih 15min. Prosena asovna prerada je bila
73,5 t/h.
Dana 13.11.2008.god. uraeno je snimanje tehnolokog procesa mlevenja i flotiranja
meavine ljake I stare flotacijske jalovine u odnosu 90:10%. Meavina je pripremljena u pogonu
drobljenja flotacije Bor. U radu je bila C sekcija mlevenja i A linija flotiranja. Snimanje procesa
je vreno u vremenskom intervalu od 1230 do 1430, a uzorkovanje vreno na svakih 15min. Prosena
asovna prerada je bila 74t/h.
Cilj formiranja meavine bio je poveanje stabilnosti pulpe pod uticajem aluminata prisutnih u
jalovini. Oba snimanja su uraena pod priblino istim tehnolokim uslovima zbog mogunosti
uporeenja rezultata.
SNIMANJE TEHNOLOKOG PROCESA PRERADE LJAKE PLAMENE PEI I STARE
FLOTACIJSKE JALOVINE
Tabela br.1 HEMIJSKA ANALIZA ljaka plamene pei, 11.11.2008.godina
Proizvod
Cu
Fe
Cuox
Cusulf
Al2O3
Mo
Ag
Au
Iz3040
0,650
1,00
33,58
0,145
0,505
4,25
Iz3090
0,570
0,20
35,26
0,101
0,469
4,30
U3070
0,576
0,40
34,14
0,190
0,386
4,35
Ps3080
0,570
0,40
32,79
0,101
0,469
4,37
Pr3080
0,650
0,40
32,68
0,145
0,503
4,46
0,012
3,8
0,55
Ko
1,90
1,40
32,91
0,457
1,443
3,93
0,018
3,6
0,6
Kpr
0,797
1,40
35,59
0,209
0,588
4,36
KI
6,77
4,60
34,14
0,971
5,799
3,55
KII
9,90
7,00
32,23
0,971
8,929
3,01
KIII
11,168
5,40
32,68
1,48
9,688
3,25
0,016
16,5
2,7
OI
0,450
0,60
34,58
0,109
0,341
4,11
OII
2,18
1,80
33,24
0,226
1,954
3,86
OIII
3,123
1,60
31,11
0,785
2,338
3,47
0,355
0,20
32,46
0,096
0,259
4,45
0,014
3,0
0,25
J3
0,447
1,20
33,58
0,130
0,317
4,47
0,016
3,4
0,25
Jdef
0,358
0,20
32,46
0,078
0,280
4,60
ljaka sa trake
0,650
0,20
33,69
0,145
0,505
4,49
377
Proizvod
Tabela br.2 HEMIJSKA ANALIZA meavina ljake i jalovine, 13.11.2008.god

Cu
S
Fe
Cuox
Cusulf
Al2O3
Mo
Ag
Au
Iz3040
0,483
0,40
28,88
0,125
0,348
4,77
Iz3090
0,447
0,20
31,11
0,127
0,320
4,52
U3070
0,450
0,60
30,89
0,114
0,336
4,52
Ps3080
0,447
0,30
31,00
0,127
0,320
4,50
Pr3080
0,483
0,40
27,09
0,125
0,348
4,70
0,010
4,1
0,4
Ko
1,143
2,00
32,23
0,353
0,790
4,32
0,015
4,0
0,6
Kpr
1,141
6,93
35,36
0,247
0,894
4,32
KI
2,771
0,20
33,46
0,376
2,395
4,03
KII
3,848
0,20
32,90
0,529
3,319
3,60
KIII
6,874
45,55
38,61
0,273
6,601
1,28
0,0023
8,6
1,3
OI
0,485
1,20
31,45
0,165
0,320
4,38
OII
1,098
1,40
33,80
0,343
0,755
4,02
OIII
1,449
0,60
30,11
0,288
1,161
3,70
0,339
0,20
26,86
0,088
0,251
4,94
0,010
3,8
0,5
J3
0,340
2,20
30,78
0,175
0,165
4,49
0,014
3,5
0,5
Jdef
0,340
0,40
31,11
0,114
0,226
4,89
ljaka sa trake
0,483
0,20
26,86
0,125
0,348
4,89
378
Tabela br.3 Granulometrijski sastav proizvoda mlevenja i flotiranja ljake plamene pei, snimanje C sekcije, 11.11.2008.godine
Klasa
krupnoe d[mm]
OC
+12
-12+10
-10+6,680
-6,680+3,350
-3,350+2,360
-2,360+2,000
-2,000+1,400
-1,400+0,850
-0,850+0,589
-0,589+0,500
-0,500+0,300
-0,300+0,212
-0,212+0,150
-0,150+0,106
-0,106+0,075
-0,075+0,053
-0,044+0,038
-0,038
50,3
9,7
11,5
12,4
3,9
1,4
2,7
2,3
1,2
0,5
1,5
0,5
0,4
0,3
0,2
0,3
0,1
0,8
Iz3040
Iz3090
Ps3080 Pr3080 Up3070
Ko
J2
J3(p)
OI
OII
OIII
KI
KII
KIII
Kp
Jdef
0,4
1,0
3,5
6,0
7,2
13,7
2,7
0,6
1,7
4,6
9,5
18,4
4,8
0,7
1,8
2,3
3,1
4,1
4,1
0,2
0,6
2,2
5,3
8,0
14,5
3,7
0,5
0,9
3,1
5,8
7,8
16,5
2,7
0,2
0,7
4,0
9,4
15,9
25,2
3,6
0,3
0,7
2,6
7,6
28,3
0,5
0,6
1,4
4,3
12,1
16,4
14,2
10,9
m%
3,8
2,1
10,6
19,6
14,0
6,8
14,7
6,5
4,8
3,4
2,6
2,7
0,8
0,6
0,9
4,0
7,1
6,3
23,4
16,6
15,0
10,1
5.3
3,1
0,6
0,6
2,8
9,0
8,8
7,6
21,2
17,0
13,8
9,5
3,7
1,8
0,3
1,5
4,0
7,3
13,4
13,3
16,1
4,7
0,5
1,5
4,4
5,8
5,2
17,8
14,4
13,6
12,9
6,8
5,8
0,3
0,2
0,4
0,6
1,8
4,4
12,6
2,4
0,3
0,9
3,0
8,2
10,4
11,4
10,3
379
0,3
0,5
1,8
3,9
5,9
6,3

Tabela br.4 Granulometrijski sastav proizvoda mlevenja i flotiranja meavine ljake i jalovine, snimanje C sekcije 13.11.2008.god
Klasa
krupnoe d[mm]
OC
+12
-12+10
-10+6,680
-6,680+3,350
-3,350+2,360
-2,360+2,000
-2,000+1,400
-1,400+0,850
-0,850+0,589
-0,589+0,500
-0,500+0,300
-0,300+0,212
-0,212+0,150
-0,150+0,106
-0,106+0,075
-0,075+0,053
-0,044+0,038
-0,038
40,1
11,1
19,4
13,1
4,1
1,4
1,9
1,5
1,0
0,1
1,0
0,6
0,7
0,5
0,4
0,6
0,2
2,3
Iz3040
Iz3090
Ps3080 Pr3080 Up3070
Ko
J2
J3(p)
OI
OII
OIII
KI
KII
KIII
Kp
Jdef
0,9
1,5
2,3
3,9
5,5
5,4
80,5
0,6
1,0
1,7
2,5
3,5
3,5
87,2
0,8
1,2
3,0
6,2
9,6
11,2
68,0
0,9
2,3
4,1
6,3
7,7
8,9
69,8
1,3
2,6
5,6
9,8
11,2
10,2
59,3
0,9
4,0
9,4
15,1
25,0
4,6
41,0
0,4
1,3
2,2
3,5
5,1
5,2
82,3
1,0
7,1
15,3
12,6
12,6
8,3
43,1
m%
0,8
5,6
3,7
11,5
19,1
12,7
5,9
13,2
5,3
3,4
3,1
2,6
3,5
0,8
8,8
0,5
1,2
4,7
7,1
7,6
18,0
13,2
15,8
12,7
7,1
3,9
0,8
7,4
2,1
2,6
5,8
7,5
6,8
19,9
17,2
17,6
10,4
3,9
2,0
0,9
3,3
0,6
2,0
7,1
10,9
15,1
18,8
5,2
40,3
0,6
1,4
1,0
6,4
6,9
5,3
18,2
15,2
14,0
11,6
5,2
3,0
1,8
9,4
1,2
1,4
2,3
4,5
5,7
5,8
79,1
0,3
0,7
3,9
10,4
14,5
14,8
11,9
43,5
380
0,6
1,0
2,1
3,4
5,6
5,1
82,2
3010
3020
3080
2210
H2 O
H2O
Ca(OH)2
3090
1
H2 O
10330
H2 O
3040
11
2330
3270
3070
3330
1230
12
8
10
9
280
420
421
3241C
13
2240
3240
340
14
Zgunjivaci 6 i 7
345
Ka filtrai Cu
Slika br.1 Tehnoloka ema mlevenja i flotiranja ljake plamene pei na C sekciji u pogonu Flotacija Bor, 11.11.2008.godine
Tabela br. 7 Tehnoliki rezultati mlevenja i flotiranja ljake plamene pei na C sekciji u pogonu Flotacija Bor, 11.11.2008.godine
Proizvodi
Q,%
Q,t/h
Cu,%
Cu,t/h
Icu,%
,t/m3h
V,m3/h
p,t/m3h
Vp,m3/h
Vv,m3/h
p,%
Iz3040
1
100,0
73,5
0,650
0,48
/
3,65
20,14
2,00
53,36
33,22
68,87
Iz3090
2
1051,06
772,51
0,570
4,40
/
3,59
215,18
1,95
586,73
371,55
67,52
U3080
3
1151,06
846,01
0,576
4,880
/
3,59
235,32
1,67
950,61
715,29
55,61
Ps3080
4
1051,06
772,51
0,570
4,40
/
3,59
215,18
1,98
568,66
353,48
68,61
Pr3080
5
100,0
73,5
0,650
0,48
100,0
3,65
20,14
1,14
381,95
361,81
16,88
Ko
6
19,34
14,22
1,90
0,27
56,25
3,79
3,75
1,06
174,67
170,92
7,68
KI
7
5,22
3,84
6,77
0,26
54,17
3,83
1,00
1,062
45,77
44,77
7,90
KII
8
3,24
2,38
9,90
0,23
47,92
3,87
0,61
1,025
70,58
69,97
3,29
KIII
9
2,73
2,005
11,168
0,22
45,83
3,94
0,51
1,024
62,36
61,85
3,14
OI
10
16,61
12,21
0,450
0,05
10,41
3,77
3,24
1,03
299,35
296,11
3,96
OII
11
2,49
1,83
2,18
0,04
8,33
3,83
0,48
1,02
66,94
66,46
2,68
OIII
12
0,51
0,37
3,123
0,01
2,08
3,88
0,1
1,008
34,30
34,20
1,07
J2
13
80,66
59,28
0,355
0,21
43,75
3,62
16,39
1,13
330,15
313,76
15,89
Jdef
14
97,27
71,495
0,358
0,26
54,17
3,64
19,63
1,12
432,19
412,56
14,77
3010
3020
3080
2210
H2 O
H2O
Ca(OH)2
3090
1
H2 O
10330
H2 O
3040
11
2330
3270
3070
3330
1230
12
14
10
9
2240
3240
280
421
420
3241C
345
Ka filtrai Cu
13
15
340
16
Zgunjivaci 6 i 7
Slika br.2 Tehnoloka ema mlevenja i flotiranja ljake plamene pei na C sekciji u pogonu Flotacija Bor
Industrijska proba ljaka i jalovina, 13.11.2008.god.
Tabela br. 8 Tehnoliki rezultati mlevenja i flotiranja ljake plamene pei na C sekciji u pogonu Flotacija Bor
Industrijska proba ljaka i jalovina, 13.11.2008.god.
Proizvodi
Q,%
Q,t/h
Cu,%
Cu,t/h
Icu,%
,t/m3h
V,m3/h
p,t/m3h
Vp,m3/h
Vv,m3/h
p,%
Iz3040
1
100,0
74,0
0,483
0,36
/
3,51
21,08
2,16
45,62
24,54
75,10
Iz3090
2
868,8
642,17
0,447
2,87
/
3,49
184,00
2,14
401,93
217,93
74,66
U3080
3
968,8
716,17
0,450
3,23
/
3,49
205,08
1,73
696,22
491,14
59,14
Ps3080
4
868,8
642,17
0,447
2,87
/
3,49
184,00
2,44
318,16
134,16
82,72
Pr3080
5
100,0
74,0
0,483
0,36
100,0
3,51
21,08
1,14
378,06
356,98
17,17
Ko
6
17,91
13,25
1,143
0,15
41,67
3,60
3,68
1,07
136,68
133,00
9,06
KI
7
7,54
5,58
2,771
0,15
41,67
3,65
1,53
1,05
81,01
79,48
6,56
KII
8
4,95
3,66
3,848
0,14
38,89
3,69
0,99
1,06
44,49
43,50
7,76
KIII
9
2,19
1,62
6,874
0,11
30,56
3,80
0,43
1,04
29,84
29,41
5,22
OI
10
17,95
13,28
0,485
0,06
16,67
3,58
3,71
1,05
191,34
187,63
6,61
OII
OIII
Kp
11
12
13
5,35 2,76 2,23
3,96 2,04 1,65
1,098 1,449 1,141
0,04 0,03 0,02
11,11 8,33 5,56
3,60 3,64 3,55
1,1
0,56 0,46
1,04 1,03 1,04
71,57 49,27 29,65
70,47 48,71 29,19
5,32 4,02 5,35
Jp
14
15,72
11,63
0,340
0,04
11,11
3,58
3,25
1,03
279,49
276,24
4,04
J2
15
82,09
60,75
0,339
0,21
58,33
3,49
17,40
1,13
333,51
316,11
16,12
Jdef
16
97,81
72,35
0,340
0,25
69,44
3,49
20,65
1,12
430,08
409,35
15,02
ZAKLJUAK
Na osnovu analize dobijenih rezultata moemo zakljuiti sledee:
- Poveana krupnoa ulazne sirovine uslovljena je loim radom drobljenja. Na ovo nam ukazuje
granulo analiza ulazne sirovine koja za ljaku iznosi +12mm = 50,3%. Za meavinu ljake i
jalovine ova vrednost je neto nia (+12mm = 40,1%) zbog dodatka jalovine.
- Analizom iskorienja bakra osnovnog koncentrata uoavamo da se bolji rezultati dobijaju u
procesu mlevenja i flotiranja ljake(ICu = 56,25%) dok je ovo iskorienje u procesu flotiranja
meavine ljake i jalovine dosta nie i iznosi ICu = 41,67%. Takoe, kvalitet definitivnog
koncentrata procesa mlevenja i flotiranja ljake iznosi Cu = 11,168% , a kvalitet definitivnog
meavine je Cu = 6,874%. Velika razlika u rezultatima uslovljena je znaajnim odstupanjem
sadraja Cu u ulaznoj sirovini koji za ljaku iznosi Cu = 0,650%, a za meavinu Cu = 0,483%.
Ako uzmemo u obzir da je sadraj Cu u jalovini Cu = 0,08% , oekivani sadraj Cu u meavini je
trebao biti oko 0,60%. To nam ukazuje da je procentualno uee jalovine u meavini bilo vee od
planiranog za 10%.
- Zbog loeg stanja maina i opreme u pogonu flotacije Bor i zbog nemogunosti obezbeenja
optimalnih uslova formiranja meavine ljake i jalovine ovo snimanje nije dalo oekivane
pozitivne rezultate. Ispitivanja treba nastaviti sa starom flotacijskom jalovinom ili nekom drugom
pogodnom sirovinom jer se na osnovu jednog snimanja ne moe dati konaan zakljuak.
LITERATURA
1. Tehnika dokumentacija pogona Flotacija Bor, RBB Bor, 2008-2010. godine
KOMBINOVANA PRERADA RUDE RUDNOG TELA T

POGONA JAMA BOR I POGONA FLOTACIJA BOR
COMBINED PROCESSING OF THE ORE BODY T FROM JAMA
BOR AND FLOTATION PLANT BOR
Aleksandar Petkovi, Goran Stoji, Sonja Petkovi, Ivana Profirovi
RTB Bor, RBB Bor, Bor
IZVOD
Rudno telo T nalazi se u centralnom delu borskog leita. Borsko leite nalazi se na istonom delu
oboda grada Bora, sa pravcem pruanja SZ-JI, duine 5000 m, irine 500 m, dok u dubinu dopire najmanje 2000
m. Rudno telo T spada u grupu malih masivno-sulfidnih rudnih tela visoke sulfidizacije. Pruanje rudnog tela
T je u pravcu I-Z, duine 60 m i irine 40 m. Koncentracija bakra, zlata, srtebra i sumpora opada sa dubinom
rudnog tela T. Srednji sadraj bakra je 5,865 %, zlata 2,84 g/t, srebra 5,60 g/t i sumpora 25,87 %. Halkozin je
najzastupljeniji mineral bakra. Zbog visokog sadraja bakra i plemenitih metala, a iz razloga to veeg
iskorienja istih, odlueno je da se ruda rudnog tela T prerauje kombinovanom metodom, tj. da se bogate
partije rude usitnjavaju drobljenjem do krupnoe koja bi odgovarala daljem procesu metalurke prerade, dok bi
se siromanije partije rude rudnog tela T meale sa rudom rudnog tela Brezonik i kao kompozit ile na dalje
usitnjavanje drobljenjem i mlevenjem i flotacijsku koncentraciju minerala bakra.
Preradom rude rudnog tela T u pogonu Flotacija Bor dobijala bi se dva proizvoda, usitnjena ruda sa
veim sadrajem bakra i koncentrat bakra dobijen flotacijskom preradom kompozita rude rudnog tela Brezonik
i siromane rude rudnog tela T.
Kljune rei: rudno telo T, flotacijska koncentracija, tehnoloki rezultati
ABSTRACT
Ore body T is located in the central part of the Bor deposit. Bor deposit is located on the eastern
fringes of the Bor town, with direction NW-SE, length 5000 m, 500 m wide, while the depth reaching at least
2000 m. Ore body "T" falls into the category of small massive sulphide ore-body with high sulfidization.
Extension of the ore body "T" is in the direction from the length 60 mi 40 meters wide. The concentration of
copper, gold, silver and sulfur decreases with depth of the ore body, "T". Medium copper content was 5.865 %,
gold 2.84 g/t, silver 5.60 g/t and 25.87 % sulfur. Chalcosine is the most common copper mineral.
Due to the high content of copper and precious metals, and because higher utilization of the same, it was decided
that the mining of the ore body, "T" processes combined method, ie. that the rich party ore crusing to size to
match the further process of metallurgical processing, while the poorer party ore of ore body T mixed with ore
from ore body Brezonik and as a composite went on further crushing, grinding and flotation concentration of
copper minerals.
Processing of ore from ore body "T" in the Bor flotation plant received the two products, divided ore with a higher content
of copper and copper concentrate obtained with flotation processing composite ore processing ore body "Brezonik and poor ore, the
ore body T.
Key words: ore body T, flotation concentraction, technological results.
UVOD
Od januara meseca 2010. godine u pogonima Jama Bor i Flotacija Bor tretira se ruda iz
rudnog tela T iz Jame Bor. Zbog veeg sadraja bakra i plemenitih metala a nemogunost
adekvatnog tretiranja tokom celokupnog ciklusa prerade ove rude, pogotovo u delu flotacijske
koncentracije, ruda se tretira postupkom usitnjavanja, tj. drobljenja, i kao takva dalje odvodi na
metalurki tretman.
Ruda se prvo usitnjava u delu drobljenja pogona Jama Bor gde se odvajaju dve klase
proizvoda, ruda klase krupnoe -200+80 mm i ruda klase krupnoe -80+0 mm. Ruda klase krupnoe 200+80 mm se odvodi u deo procesa konvenvertora u Topionici Bor na dalji metalurki tretman, dok
se ruda klase krupnoe -20+0 mm odvodi u deo drobljenja pogona Flotacija Bor. Ruda klase krupnoe
-80+0 mm se u delu drobljenja u pogonu Flotacija Bor dalje usitnjava do klase krupnoe -6+0 mm.
Ruda klase krupnoe -6+0 mm u zavisnost od sadraja bakra i plemenitih metala moe ii dalje
usitnjavanje mlevenjem i flotacijsku koncentraciju minerala bakra do dobijanja koncentrata bakra ili u
beding na dalju metalurku preradu. Ako je sadraj bakra u rudi klase krupnoe -6+0 mm iznad 3,0 %
ta ruda ide u beding na dalji metalurki tretman, a ako je sadraj bakra u rudi klase krupnoe -6+0 mm
ispod 3,0 % ta ruda ide zajedno sa rudom iz rudnog tela Brezanik na dalje usitnjavanje i flotacijsku
koncentraciju.
U sledeoj tabeli dati su podaci o koliinama preraene rude rudnog tela T od poetka
eksploatacije, tj. od januara do marta 2010. godine.
Tabela br. 1. Preraena koliina rude rudnog tela T u pogonima Jama i Flotacija Bor
Pogon
Jama Bor
Flotacija Bor
(drobljenje)
Flot Bor
(flotiranje)
Suma
Ruda
jm
Januar 2010
Februar 2010
Mart 2010
Ukupno
ruda suva
Cu u rudi
Cu u rudi
ruda suva
Cu u rudi
Cu u rudi
ruda suva
Cu u rudi
Cu u rudi
ruda suva
Cu u rudi
Cu u rudi
t
%
t
t
%
t
t
%
t
t
%
t
2318,822
5,617
130,251
633,403
3,790
24,000
/
/
/
3023,370
5,102
154,251
1314,571
5,837
76,726
460,650
6,420
29,573
/
/
/
1824,190
5,830
106,299
1330,559
5,489
73,037
477,806
7,019
33,536
/
/
/
1845,440
5,775
106,573
4963,952
5,641
280,014
1571,859
5,542
87,109
/
/
/
6535,811
5,617
367,123
Iz tabele br. 1 vidi se da sadraj bakra u rudi rudnog tela T kretao od 3,790 do 7,019 %
bakra, tj. da se srednji sadraj bakra po mesecima kretao od 5,102 do 5,830 %. Iz razloga to sadraj
bakra u rudi rudnog tela T ni u jednoj partiji otkopavanja nije bio ispod 3,0 % ruda rudnog tela T
nije ila na dalje usitnjavanje i flotacijsku koncentraciju do dobijanja koncentrata bakra.
KARAKTERIZACIJA RUDE RUDNOG TELA T
Odreivanje fiziko mehanikih karkteristika
Specifina masa rude
Gustina uzorka odreena je u laboratoriji za PMS pogona borske flotacije metodom staklenog
piknometra i iznosi:
= 3500kg/m3
Nasipna masa rude

=2320kg/m3
Klasa krupnoe, d (mm)
W (%)
R (%)
D (%)
Odreivanje hemijskih karakteristika rude:

Tabela br.2 Kompletna hemijska analiza
Elementi
Sadraj
% Cu
% Cu-ox
% Cu-suf
%S
% SiO2
% Fe
% Fe2O3
% Al2O3
% CaO
% MgO
% Na2O
% K2O
% Pb
% Zn
% Se
% Mo
% Co
% Ti
% Te
% Cr
% Sn
g/t Pd
% Ni
%P
% Mn
g/t Pt
%V
g/t Ag
g/t Au
4,320
0,209
4,111
28,54
36,68
23,20
33,02
2,660
0,580
0,009
0,051
0,042
0,004
0,003
0,0041
0,0024
0,002
0,082
<0,004
0,003
0,0063
<0,100
<0,002
0,017
0,006
<0,100
0,0075
5,700
2,600
Zahtev da sadraj bakra bude vei od 10,0 % moe da varira i da bude nii u zavisnosti od
are koja se pravi sa ostalim koncentratima.
Granulometrijski sastav rude
U tabeli br. 1. prikazan je granulometrijski sastav rude posle procesa usitnjavanja u
laboratoriji za PMS flotacije Bor (usitnjeno do -3,35mm=100%).
Tabela br. 2. Granulometrijski sastav rude rudnog tela T
Prirodna pH
-3,350+2,350
-2,350+2,000
-2,000+1,400
-1,400+0,850
-0,850+0,600
-0,600+0,500
-0,500+0,300
-0,300+0,212
-0,212+0,150
-0,150+0,106
-0,106+0,075
-0,075+0,053
-0,053+0,038
-0,038+0,000
14,20
9,20
17,54
13,60
7,56
2,12
4,96
2,69
2,88
2,27
2,96
3,49
3,41
13,11
14,20
23,40
40,94
54,54
62,10
64,22
69,19
71,88
74,76
77,03
79,99
83,48
86,89
100,00
100,00
85,80
76,60
59,06
45,46
37,90
35,78
30,81
28,12
25,24
22,97
20,01
16,52
13,11
rude
Odreena je klasinim postupcima u laboratoriji za PMS pogona Flotacija Bor i iznosi:

pH = 5,58
TRETMAN RUDE RUDNOG TELA T U POGONIMA JAMA BOR I FLOTACIJA BOR
Otkopana ruda iz rudnog tela T izvozi se koevima servisnog okna pogona Jama Bor na
povrinu. Kamionima se ruda transportuje do izvoznog okna pogona Jama Bor koji je udaljen od
servisnog okna oko 4 km. Ruda prvo ide na primarno prosejavanje na primarno vibro sito sa dve sejne
povrine. Kao nadreetno proizvod prve sejne povrine odvaja se ruda klasa krupnoe -200+80 mm.
Ruda klase krupnoe -200+80 mm predstavlja gotov proizvod drobljenja i kao takva odlazi na dalji
metalurki tretman u konventroe. Kao podreetni proizvod prve sejne povrine odvaja se ruda klase
krupnoe -80+20 mm. Ruda klase krupnoe -80+20 mm odlazi u sekundarnu drobilicu na dalje
usitnjavanje. Proizvod sekundarne drobilice odlazi na prvo sekundarno sito sa jednom sejnom
povrinom. Nadreetni proizvod odlazi na drugo sekundarno sito, dok podreetni proizvod klase
krupnoe -20+0 mm predstavlja gotov proizvod drobljenja i odlazi na plato ispred zgrade drobljenja.
Nadreetni proizvod drugog sekundarnog sita odlazi u tercijalnu drobilicu na dalje usitnjavanje, dok se
podreetni proizvod drugog sekundarnog sita spaja sa podreetnim proizvodom prvog sekundarnog
sita i predstavlja gotov proizvod drobljenja. Izdrobljenja ruda iz tercijalne drobilice odlazi na
kontrolno prosejavanje koje radi u zatvorenom ciklusu sa tercijalnim drobljenjem. Nadreetni proizvod
kontrolnog sita vraa se na tercijalno drobljenje dok se podreetni proizvod kontrolnog sita spaja sa
prodreetnim proizvodima sekundarnih sita i predstavlja gotov proizvod drobljenja klase krupnoe 20+0 mm.
Ruda klase krupnoe -20+0 mm se kamionima transportuje na dalje drobljenje u pogonu
Flotacija Bor.
ema drobljenja bogate rude rudnog tela T u postrojenju za drbljenje i prosejavanje pogona Jama
Bor data je na slici br. 1.
Slika 1. Drobljenje bogate rude rudnog tela T u postrojenju za drbljenje i prosejavanje pogona Jama Bor
Izdrobljena ruda klase krupnoe -20+0 mm koja se kamionima dovozi sa drobljenja pogona
Jama Bor skladiti se u bunker ispred sekundarne drobilice. Bunker je smetajnog kapaciteta od 500 t.
Ruda iz bunkera odlazi u sekundarnu drobilicu. Iz drobilice ruda pomou gumene transportne trake
odlazi na prosejavanje na dva luna sita. Nadreetni proizvod tj. ruda klase krupnoe -16+0 mm odlazi
u dve tercijalne drobilice gde se dalje usitnjava. Usitnjena ruda iz tercijalnih drobilica se sistemom
gumenih transportnih traka vraa na prosejavanje. Podreetni proizvod vibro sita predstavlja gotov
proizvod drobljenja klase krupnoe -6+0 mm. Ruda klase krupnoe -6+0 mm se izbacije pomou
gumene transportne trake ispred zgrade drobljenja i tu skladiti. Po potrebi ruda klase krupnoe -6+0
mm se kamionima odvozi u beding gde se mea sa koncentratima i zajedno odlaze na dalji metalurki
tretman.
ema drobljenja rude rudnog tela T u postrojenju za drbljenje i prosejavanje pogona Flotacija Bor
data je na slici br. 2.
Slika 2. Drobljenje bogate rude rudnog tela T u postrojenju za drbljenje i prosejavanje pogona Flotacija Bor
DOBIT I UTEDE KOJE SE POSTIU DIREKTNIM TRETMANOM IZDROBLJENE RUDE

RUDNOG TELA T
Dobit i utede koje se postiu direktnim tretmanom izdrobljene rude rudnog tela T su sledee:
- ruda ne ide na dodatno usitnjavanje mlevenjem,
- ruda ne ide na flotacijsku koncentraciju minerala bakra,
- nema koncentrata koji se mora dalje isuivati,
- nema jalovine iz procesa,
- iskoriene minerala bakra iz rude je 100 %
- iskorienje plemenitih metala i ostalih korisnih komponenti je 100 %
- smanjeni trokovi normativnog materijala, odravanja opreme i radne snage.
ZAKLJUAK
Zbog visokog sadraja bakra i plemenitih metala u rudi rudnog tela T odlueno je da se
izmeni ema tretiranja rude i izbaci deo mlevenja i flotacijske koncentacije u cilju to veeg
iskorienja istih. U razgovoru sa strunjacima iz metalurkog dela RTB Bor Grupe, tj. strunjacima iz
TIR Bor, dolo se do zakljuka da je mogue tretiranje dela rude rudnog tela T samo drobljenjem i
dalje metalurkom preradom.
Od januara meseca 2010. godine prerauje se ruda rudnog tela T drobljenjem i dalje metalurkom
preradom bez veih tehniko-tehnolokih problema. Date eme prerade nisu konane ve se i dalje radi na
usavravalju istih.
Tretman rudnog tela T poboljao je ekonomske efekte proizvodnje u pogonima Jama Bor i Flotacija
Bor a samim tim i u RBB Bor.
LITERATURA
1. Tehniki izvetaji pogona RBB Bor,
2. Izvetaji sa snimanja prerade rude rudnog tela T, Tehnika priprema RBB Bor, 2009-2010. godina,
3. Tehnika dokumentacija pogona Flotacije Bor, RBB Bor, 2009-2010. godina
REKULTIVACIJA STAROG BORSKOG KOPA UZ

PRIMENU NOVIH TEHNOLOGIJA
Lili Jasmina, Filipovi Vesna, Predrag Golubovi
RTB Bor Group, Bor
IZVOD
Ruda bakra zauzima visoku poziciju vanih sirovina za industrijsku proizvodnju, pa se zbog toga
namee potreba za njenom obimnijom eksploatacijom. Plia leita, sa bogatijom rudom, su iscrpljena pa zbog
toga povrinski kopovi postaju sve vei i dublji, a time se poveava i koliina raskrivke, odnosno problemi
vezani za njeno odlaganje.Osim to je velika koliina raskrivke problem ona u specifinim sluajevima moe da
doprinese i smanjivanju degradiranih povrina, odnosno da olaka rekultivaciju. Upravo takav sluaj je prisutan
u Rudnicima bakra u Boru, gde je zatvoreni povrinski kop Bor iskorien kao mesto gde se odlae raskrivka sa
aktivnog povrinskog kopa Veliki Krivelj. Na taj nain se reava problem prostora za odlaganje raskrivke sa
aktivnog povrinskog kopa Veliki Krivelj, bez dodatnog degradiranja zemljita, i reava se problem rekultivacije
zatvorenog povrinskog kopa Bor, s obzirom da se on zapunjava. Primenom novih tehnologija odlaganja mogu
se ublaiti problemi kasnijeg sleganja odloenog materijala, a ujedno je omoguen smetaj veih koliina
jalovog materijala. Na taj nain stvara se stabilnija osnova za rekultivaciju starog borskog kopa.
Za sada ova problematika nije posebno obraivana, pa su i iskustva vrlo skromna. U tom smislu ovaj rad treba
da poslui kao osnova za dalja istraivanja u toj oblasti.
Kljune rei: povrinski kop, degradirano podruje, rekultivacija, revitalizacija.
UVOD
Opte prihvaeni model za reavanje problema lokacije budueg odlagalita je
formiranje unutranjeg odlagalita, ako je to mogue i racionalno.
Na povrinskom kopu Veliki Krivelj javio se problem odlaganja dodatnih koliina
reskrivke koja se javlja pri proirenju kopa. Poto su kapaciteti postojeih odlagalita skoro
iscrpljeni usvojeno je reenje odlaganja raskrivke u otkopani prostor zatvorenog povrinskog
kopa Bor, a nakon toga treba izvriti rekultivaciju.
Rekultivacija je najpouzdaniji vid obnavljanja novostvorenih degradiranih povrina i
ona se realizuje kroz tri faze [3] i podrazumeva sprovoenje:
-pripremnih radova,
-tehnike rekultivacije i
-bioloke rekultivacije.
Navedene faze su podjednako vane za ponovno uspeno uspostavljanje ekosistema.
U konkretnom sluaju pripremni radovi obuhvataju zapunjavanje otkopanog prostora
zatvorenog povrinskog kopa Bor, formiranje nadvienog platoa, izradu pristupnih puteva,
rezanje zemlje iz pozajmita, njen utovar i transport do odlagalita i samo kopanje jama za
sadnice.
Tehnika rekultivacija je sledei korak znaajan za revitalizaciju ovog podruja i
podrazumeva neposrednu pripremu za bioloku rekultivaciju. Raskrivka kojom je zapunjen
otkopani prostora povrinskog kopa Bor ima nepovoljne pedoloke osobine. Iz tih razloga je
neophodno navoenje zemlje po itavom platou u sloju od najmanje 10 cm. Unoenjem
organskih i mineralnih materija omoguava se kontinuirani priliv biljnih asimilatativa za

razvoj travnog pokrivaa i drvea to ve pripada biolokoj rekultivaciji.
PRIPREMNI RADOVI
Predviena tehnologija odlaganja
Predstojeim fazama proirenja i produbljenja povrinskog kopa Veliki Krivelj
pojavio se ozbiljan problem prostora za odlaganje raskrivke zbog ega je izgraen
kombinovani transportni sistem za raskrivku kojim e se ona transportovati i odlagati u
otkopani prostor zatvorenog povrinskog kopa Bor ija je najvea dubina oko 400 m i
zapremina 240 000 000 m3.
U prvoj fazi dubinskog odlaganja, sa lepezastim razvojem radova, formira se
odlagalite sa platoom na koti K+435. U drugoj fazi odlaganja, sa takoe lepezastim razvojem
radova ali u suprotnom smeru, formirae se odlagalite u konanom obliku sa platoom na koti
K+450, pri emu se odlae visinski [2].
Poetak prve faze odlaganja je karakteristian i jedinstven u svetu zbog odlaganja niz
severni bok kopa ija je visina oko 400 m.
Realizacija prve faze omoguava odlaganje 440 000 000 t raskrivke, a kako je
Dugoronim programom razvoja povrinskog kopa Veliki Krivelj predvieno odlaganje
27.500.000 t raskrivke godinje to znai da je za zavretak prve faze potrebno oko 16 godina.
Do sada je u otkopani prostor povrinskog kopa Bor odloeno oko 13 000 000 t
raskrivke, to znai da je vreme potrebno za zapunjavanje otkopanog prostora oko 20 godina,
raunajui i vreme potrebno za konsolidaciju materijala.
Iskustva steena dosadanjim radom
Maksimalna visina etae odlaganja od oko 400 m do sada nigde u svetu nije ostvarena,
pa je zbog toga postojala bojazan, da li e biti mogue realizovati odlaganje na bezbedan
nain. Ovo pre svega zbog nesigurnosti prorauna usled nepostojanja podataka o intenzitetu
vremenskog sleganja. Iz tog razloga je i prva etapa prve faze podvedena pod kategoriju
eksperimentalnog odlaganja, i trebalo je da obezbedi precizne podatke o ponaanju odloene
otkrivke.
U jednom delu odlagalita je ve postignuta maksimalna visina odlaganja, to ukazuje
na injenicu da je mogue bez veih problema ( izuzev klizita koje nije uzrokovano
tehnologijom odlaganja ) ostvariti pozitivne rezultate u radu sa visokim etaama. Posebno je
vano istai da je, i sa ovakvim reimom radova, maksimalna visina odlaganja postignuta
primenom pretovarnog ureaja.
Imajui to u vidu, kao i probleme u realizaciji procesa odlaganja, dosadanji rad
sistema se moe oceniti kao uspean, a dosad steena iskustva kao pozitivna.
Izmenjena tehnologija odlaganja
Izmena koja se predlae predvia izmetanje postojee trase etanog transportera u
severoistoni bok borskog kopa. Na ovaj nain se etani transporter postavlja na podlogu koja
je stabilna u pogledu horizontalnog i vertikalnog pomeranja tla. Na slici 1. prikazani su

poloaji transportera po staroj tehnologiji odlaganja, kao i poetna trasa transportera po novoj
tehnologiji odlaganja. Transporter se rotira u smeru kazaljke na satu do poloaja C3. Tokom
rotacije transportera vri se njegovo produenje i skraivanje prema konfiguraciji terena i
objektima koje treba sauvati i koji inae ograniavaju povrinu odlagalita.
Poetni poloaj
transportera po novoj
tehnologiji odlaganja
Odlaganje po staroj tehnologiji

Faza dubinskog odlaganja:
Produenje transportera do C1,
zatim rotacija do D1
Faza visinskog odlaganja:
Produenje transportera do D2,
rotacija do C2, a zatim rotacija
skraenog transportera do C3
Slika 1 . Poloaji transportera po staroj tehnologiji odlaganja (C1D1, D2C2C3) i

poetni poloaj transportera po novoj tehnologiji odlaganja
Takoe, bez obzira na relativno mali radijus odlaganja pretovarnog ureaja , ova
pozicija za izvestan vremenski period omoguava direktno odlaganje otkrivke u otkopani
prostor borskog kopa bez preguravanja otkrivke buldozerima. Poetak nove trase je obrtna
stanica, a azimut pravca trase iznosi =146. Najvea mogua duina trase iznosi 1.630 m.
Nova trasa etanog transportera predstavlja poetni poloaj iz kojeg se dalje realizuje
proces odlaganja, radijalnim pomeranjem transportera oko obrtne take B u smeru kretanja
kazaljke na satu. Sukcesivno sa radijalnim pomeranjem vri se skraenje ili produenje
transportera u zavisnosti od projektovane granice odlagalita.
Izuzetno je vano rei da se nova trasa postavlja na nivo K+450 m to omoguuje
odlaganje ukupne koliine otkrivke u jednom prohodu pa je na taj nain omoguen raniji
poetak tehnike i bioloke rekultivacije (omoguen je rad na rekultivaciji sukcesivno sa
pripremnim radovima ).
Narednim slikama shematski je prikazano odlaganje raskrivke po izmenjenoj
tehnologiji.
Ro radijus
odlaganja (m)
Lsp rastojanje
izmeu kupa
( korak produenja
transportera) (m)
P1, P2, P3 poloaji
transportera sukcesivno
Slika 2. Poetni poloaj odlagalinog transportera (direktno odlaganje u otkopani

prostor bez pregurivanja raskrivke)
Ro radijus
odlaganja (m)
Lsp rastojanje
izmeu kupa
( korak produenja
transportera) (m)
P1, P2, P3 poloaji
transportera sukcesivno
Slika 3. Odlaganje sa preguravanjem raskrivke buldozerima
Ro radijus
odlaganja (m)
R`o radijus
odlaganja sa buldozerskim
preguravanjem raskrivke
(m)
Romin sigurnosno
rastojanje od ivice
odlagalita (m)
kpet korak
pomeranja etanog
transportera (m)
Slika 4 . Voenje fronta radova po izmenjenoj tehnologiji odlaganja

Zadnje godine pre poetka tehnike i bioloke rekultivacije, na gornjem platou
trasirae se jedan glavni put irine 8 m i dva sporedna puta koji e biti upravni na glavni put,
irine 5 m. Rastojanje izmeu ovih sporednih puteva bie izmeu 350 i 400 m. Na ovaj nain
e se na gornjem nivou K+450 formirati est polja za tehniku i bioloku rekultivaciju, slika
5.
Slika 5. Zavrni izgled odlagalita i raspored puteva
TEHNIKA REKULTIVACIJA
Razastiranje zemlje sa pozajmita vri se po ravnoj povrini platoa (K+450),
umanjenoj za povrinu puteva formiranih na njoj, i po povrini etae (K+435) takoe
umanjenoj za povrinu puta na njoj.
Istovar zemlje iz kamiona vri se u vie paralelnih horizontalnih redova a zatim se
razastire ravnomerno po celoj povrini. I ako se ne vri neposredno sejanje trave na razastrtoj
zemlji ona e da omogui spontanu rekultivaciju platoa. Zemlja iz pozajmita ubacuje se i u
jame za sadnice, pri emu su dimenzije jama 50 x 50 x 50 cm. Koliina potrebne zemlje iz
pozajmita prikazana je u tabeli 1.
Izbor lokacije za pozajmite je veoma bitan i samo zemljite na pozajmitu mora biti
kvalitetno i pristupano.
TABELA 1 - Ravne povrine, broj jama i koliine zemlje iz pozajmita
irine
Pozi
cija
r
avni
(
m)
Plat
o
Gla
vni put
Spo
redni
putevi
Eta
a
Put
na etai
D
uine
ravni
(
m)
9
60
1
100
8
5
1
060
2
114
1
5
4
05 00
2
700
Po
vrine
u
manjene
za P
puteva
94
00 00
15 00
700
5
P
ovrine
ra
vni
(
m2)
9
6 00 00
8
5 00
2
35 000
Koliina zemlje
iz pozajmita (m3)
raspl
d
anirana
odata
(sloj
u
10 cm)
jame
94
2
000
9 375
2
70 00
35 00
B
roj jama
(
kom.)
5
400
700
0
75
-
96
UKUPNO
700
3
0 050
126 750
Zemlja je nosilac plodnosti i povoljnog vodno-vazdunog reima, koji je vaan za

odvijanje pedolokih procesa. Navoenje i planiranje sloja zemlje na supstrat je zbog toga
obavezno. Za planiranje zemlje na zavrnim ravnima koristie se buldozer koji se koristi i za
otkopavanje zemlje na pozajmitu. Jame se kopaju runo ili motornim svrdlom.
Bioloka rekultivacija se obavlja poumljavanjem. Na taj nain e se pokrenuti
mikroorganizmi na rad u pravcu stvaranja zemljta, pa je zato vano da taj biljni pokriva
bude bujan. Pored toga biljke proizvode kiseonik koji je u uslovima velike aerozagaenosti
dragocen. Plato odlagalita ima veliku povrinu pa je zato podeljen na est polja izradom
puteva za transport materijala i odravanje, koji pored toga imaju i ulogu u spreavanju
irenja eventualnog poara, protivpoarni putevi. Oni su upravni na pravac duvanja
dominantnog vetra. Kada se kultura sklopi puteve treba proiriti do 20 m.
BIOLOKA REKULTIVACIJA
Prilikom izbora biljnih vrsta najvei je problem izabrati one koje imaju dobro razvijen
korenov sistem a male zahteve u pogledu biljnih asimilativa, da podnose siromana zemljita
kisele reakcije i svojim opalim liem i granicama stvaraju humus. Obzirom da je odlagalite
pored industrijskog kompleksa, vano je da su otporne na otrovne gasove. Imajui prethodno
u vidu odabrane su sledee vrste:
-crni bor (Pinus nigra),
-bagrem (Robinia pseudoacacia),
-breza ( Betula veruccosa ),
-sibirski brest ( Ulmus pumila ),
-srebrna lipa ( Tilia tomentosa ) i
-pajavac ( Acer negundo) [1], [4].
Na platou odlagalita sade se pomenute vrste sa sledeim rasporedom:
P1 = 16,4 ha, ista kultura crnog bora, potrebno 41 000 sadnica.

P2 = 19,2 ha, meovita kultura breze i lipe sa ueem lipe od 30 %, meanje se vri u
grupama. Potrebno je 33 600 sadnica breze i 14 400 sadnica lipe.
P3 = 17,2 ha, meovita kultura bagrema i bresta sa ueem bresta od 30 %, meanje se
vri u prugama. Potrebno je 28 700 sadnica bagrema i 14 300 sadnica bresta.
P4 = 14 ha, meovita kultura breze i javora sa ueem javora od 30 %, meanje se vri
u prugama. Potrebno je 23 300 sadnica breze i 11 700 sadnica javora.
P5 = 18 ha, meovita kultura bagrema i lipe sa ueem lipe od 30 %, meanje se vri u
prugama. Potrebno je 31 500 sadnica bagrema i 13 500 sadnica lipe.
P6 = 9,2 ha, meovita kultura bresta i javora sa ueem javora od 30 %, meanje se
vri u prugama. Potrebno je 15 300 sadnica bresta i 7 700 sadnica javora.
Na etai odlagalita (K+435) sadi se meovita kultura crnog bora i lipe, naizmeninim
meanjem manjih grupa ovih vrsta. Potreban broj biljaka je 5 400 sa ueem lipe od 30 %.
Potrebno je 3 780 sadnica crnog bora i 1 620 sadnica lipe. Ukupan broj sadnica naveden je u
tabeli 2.
TABELA 2 - Ukupan broj sadnica
Kultu
c
bre
bagr
ra
rni bor
za
em
Broj
4
56
60
sadnica
4 780
900
200
lip
a
29
520
jav
19
400
2
40 400
br
est
29
600
or
Sadnja se obavlja u prolee i u jesen. Crni bor i pajavac se sade u prolee a sadnja
poinje posle otapanja snega, i traje do otvaranja pupoljaka. Biljke posaene u ovom periodu
nisu podlone fiziolokoj sui i propadanju pod uticajem golomrazice. Ostale vrste sade se u
jesen a sadnja poinje im opadne lie a zemlja se dovoljno navlai i traje do pojave snega ili
smrzavanja zemlje.
Sadnja se obavlja u jame koje se kopaju na pravilnim razmacima koji omoguavaju
lake kretanje kroz kulturu. Tako bi svaka biljka imala podjednako prostora za rast i razvoj.
Razmak sadnje je 2 x 2 m, u kvadratni raspored, [4]. Jama se do polovine popuni zemljom iz
pozajmita pomeanom sa 2 kg pregorelog stajnjaka. Kada se pokrije koren i dobro utaba
zemlja doda se 100 g NPK ubriva .
Nega zasnovanih kultura, u prvim godinama, je veoma vana za njen opstanak i
podrazumeva okopavanje, ime se unitavaju korovi koji su konkurencija mladoj biljci.
Praenjem se razbija pokorica i spreava isparavanje vlage i poboljava se aeracije.
Prihranjivanjem prilikom okopavanja unosi se 100 g NPK ubriva po sadnici. Popunjavanje
se izvodi ako je propalo 20% biljaka grupimino. Neophodno je zabraniti pau i brst domaih
ivotinja dok biljke dovoljno ne porastu. Veliku opasnost predstavljaju poari, zato je vano
protivpoarne puteve odravati neobraslim. Neke od usvojenih vrsta su ogledne jer se ranije
nisu koristile na naem podruju, a primenjene su jer imaju povoljne osobine za rekultivaciju.
ZAKLJUAK
Opisani nain kompleksnog reavanja problema nedostajueg prostora za formiranje
odlagalita kao i problema rekultivacije zatvorenih povrinskih kopova je ovim radom reen
na racionalan nain. Pored toga predloeno reenje doprinosi da se degradiranom zemljitu

povrati kvalitet koji moe da bude i bolji od izvornog.
REFERENCES
[1] Vukievi,E.(1982): Dekorativna dendrologija.
[2] Institut za bakar Bor (1995): Dopunski rudarski projekat transportnog
sistema za transport jalovine od povrinskog kopa "Veliki Krivelj" do otkopanog
prostora povrinskog kopa "Bor".
[3] Spalevic,B. (1997): Konzervacija zemljita i voda.
[4] Stilinovi,S. (1991): Poumljavanje.
[5] iki,M.(1998), Doktorska disertacija: Definisanje kriterijuma za izbor
odlagaa za rad na visokim etaama.
[6] Golubovi P. (2004.), Diplomski rad: Idejno reenje izmenjene tehnologije
odlaganja otkrivke u PK Bor
ZATITA IVOTNE SREDINE OD UTICAJA POVRINSKIH

KOPOVA KRAKU BUGARESKU CEMENTACIJA I
CEROVO
ENVIRONMENTAL PROTECTION OF OPEN PIT KRAKU
BUGARESKU - CEMENTACIJA AND CEROVO INFLUENCE
Ruica Lekovski, Zoran Vaduveskovi, Miomir Miki
Institut za rudarstvo i metalurgiju Bor, Bor
Izvod
U ovom radu se analizira uticaj povrinskih kopova na ivotnu sredinu Cerova u svim fazama razvoja i
odvijanja tehnolokih procesa na dobijanju i drobljenju rude. Uporedo sa analizom uticaja rudarskih radova na
ivotnu sredinu u fazi projektovanja, predviaju se i mere zatite koje spreavaju ili smanjuju negativni uticaj sa
prikazom znaajnih efekata na ivotnu sredinu kao i trokove zatite i njihov uticaj na trokove dobijanja rude.
Kljune Rei:povrinski kop, zatita ivotnr sredine, domet, praine, buke
Abstract
This paper analyzes the impact of open-pit mines on the life environment of Cerovo in all stages of
development and course of the technological process of obtaining and crushing ore. Along with the analysis of
the impact of mining on the life environment in the design phase, protection measures are being provideed that
prevent or reduce the negative impact with the presentation of significant effects on the life environment and the
cost of protection and their impact on the cost of getting ore.
Key words: open pit, life enviroment protection, range, dust, noise.
Uvod
Rudno polje Mali Krivelj Cerovo nalazi se oko 20 km severno od Bora u hidrotermalno
izmenjenoj zoni. U okviru ovog rudnog polja nalazi se leita bakra: Cerovo Primarno, Cerovo 2,
Drenovo i Kraku Bugaresku Cerovo - Cementacija 1. Prema Biznis planu RTB-a Bor predviena je
sa ovih lokaliteta proizvodnja rude bakra od 7,5 miliona tona godinje i to povrinskom metodom
rada. Prema ovom programu predvia se otvaranje tri povrinska kopa ija dinamika proizvodnje je
meusobno usklaena. Ukupna koliina proizvodnje rude na sva tri lokaliteta iznosi 129 207 584 t.
Najpre se postojei povrinski kop Cerovo Cementacija 1 proiruje, otvoren 1993 na lokalitetu Kraku
Bugaresku. Povrinska eksploatacija trajala je do 2002. godine. Doistraene rezerve bakra na istom
leitu omoguavaju proirenje ovog kopa prema istoku, jugu i jugozapadu i sada se ovaj kop naziva:
Kraku Bugaresku Cerovo 1. ili skraeno C 1. Drugi povrinski kop na prostoru Cerova otvara se na
oko 600 m od povrinskog kopa Kraku Bugaresku Cerovo 1.(C1). Ovaj povrinski kop se naziva:
Kraku Bugaresku- Cerovo 2. ili skraeno C2. Eksploatacija rude bakra na kopu C1 i povrinskom kopu
C2 usklauje se tako da dok se otkopava ruda na povrinskom kopu C 1., na leitu C 2. se vri
raskrivanje rude. Trei povrinski kop na podruju Cerova otvara se u neposrednoj blizini povrinskog
kopa C2. Ovaj povrinski kop se naziva Cerovo Primarno - Drenovo ili skraeno CPD. Za potrebe
otvaranja ovog povrinskog kopa potrebno je izmetanje dela pruge, izmestanje dalekovada i korita
Cerove Reke. Lokacije na kojima se otvaraju povrinski kopovi u Cerovu, osim lokacije Kraku
Bugaresku su ouvane sredine i obrasle bukovom umom. Na lokaciji Cerovo Primarno postoji pruga
Bor Majdanpek, visokonaponski dalekovodi i reke Cerova i Valja Mare. Za realizovanje projekta
KRAKU BUGARESKU CEMENTACIJA I CEROVO potrebno je izmestiti deo eleznike pruge
Bor Majdanpek u duini od 1200,0 m i elezniku stanicu Cerovo, zatim dva visokonaponska
dalekovoda i izvriti devijaciju korita Cerove Reke izradom odgovarajueg tunela kojim e se Cerova
reka sprovesti u korito reke Valja Mare.
Uticaj povrinskih kopova na podruju Kraku Bugaresku Cementacija i Cerovo
O stvarnom uticaju povrinskih kopova na ivotnu sredinu Cerova moe se saznati tek kada se
na kopovima dostigne projektovani optimalni kapacitet ili pri kraju eksploatacije leita. S obzirom da
su kopovi u fazi projektovanja i da je potrebno predvideti mere zatite ivotne sredine odmah na
poetku otvaranja leita, vri se prognoza emisija tetnih materija u ivotnu sredinu pri tehnolokim
procesima dobijanja rude bakra na osnovu iskustava na postojeem kopu Veliki Krivelj i procenjuju se
povrine koje e se degradirati. Takoe, se daju i potrebni trokovi za zatitu ivotne sredine. Pri
odvijanju tehnolokih procesa dobijanja rude i jalovine na povrinskim kopovima Kraku Bugaresku
Cementacija i Cerovo, zavisno od faze rada u radnu sredinu emituje se gasovi koji potiu od
energenata primenjenih u procesu proizvodnje i praina od rude bakra i prateih stena. Ova zagaenja
se emituju u radnu sredinu, a onda se prirodnim emama provetravanja u zavisnosti od pravaca
dominantnih vetrova iznose u ivotnu sredinu. Tehnoloki procesi na dobijanju rude bakra utiu na
zagaivanje vazduha, vode, zemljita i biljaka. Mogui izvori emisije praine i gasova su: buenje,
miniranje, utovar, transport izminirane mase, odlaganje jalovine u sunom periodu na odlagalini plato
i drobljenje rude. Nivo zagaenja ivotne sredine pri otkopavanju i drobljenju rude bakra na podruju
Cerova je u zavisnosti od: inteziteta emisije tetnosti, klimatskih karakteristika, konfiguracije terena,
rue vetrova i preduzetih mera zatite u cilju suzbijanja ili smanjenja emisije tetnosti pri
tehnolokim celinama i sa degradiranih povrina. Uglavnom praina se pri tehnolokim operacijama
na kopovima emituje kad je suvi period. Vetrovi dodatno podiu tom prilikom prainu koja se u
zavisnosti od veliine estica taloi blie ili dalje od emitera u pravcu duvanja vetrova. Prognozirani
hemijski sastav praine koja e se emitovati pri rudarskim radovima na kopovima i pri tehnologiji
drobljenja rude dat je u tabeli 1.
Elementi
Ag
Al2O3
Au
Ba
CaO
Cd
Co
Cu
Fe
Hg
MgO
Mn
Mo
Ni
Pb
S
Tabela 1. Prognoziran hemijski sastav praine (pH je oko 3)

jedinice
Rvk-1
Analitika metoda
g/t
0,8
FA
%
12,38
PT
g/t
0
FA
%
0
G
%
3,15
AAS
%
0
AAS
%
0,003
DES
%
O,21
AAS
%
4,97
T
g/t
0,3
AAS
%
2,47
AAS
%
0,010
DES
%
0,003
DES
%
0,01
DES
%
0,001
AAS
%
4,81
S
SiO2
Sn
TiO2
V2O3
Zn
%
%
%
%
%
59,76
0,001
0,33
0,010
0,008
G
DES
DES
DES
AAS
Lune vode sa povrinskog kopa C1 ugroavaju vodotok sa leve strane kopa. Procenjuje se da
lune vode sadre od 30-80 g/l Cu. U cilju zatite ivotne sredine potrebno je ove vode i vode iz PK
C2 i PK CPD sprovesti do Fabrike za preiavanje vode.
Prognoza emisije gasova pri radu mobilne opreme
Prognoza emisije izduvnih gasova mobilne opreme vreno je na osnovu snage motora
mobilnih maina koje e raditi u kopovima, a pogon im je na dizel gorivo D2 . Sastav izduvnih gasova
za dizel motore je poznat jer se daje na prospektima za sve mobilne maine. Dizel gorivo je u skladu
sa JUS PH 2-410, sadri C/H=6,53, sumpora 0,0045% u sastavu: C=86,7255%, Hz=13,27% i
S=0,0045%. Potronja goriva optereene maine iznosi proseno q=0,2 kg/kWh. Maksimalna potrebna
koliina vazduha za sagorevanje 1 kg goriva je V'=11,21 m3/kg ili V=2,24 m3/kWh. Koeificijent vika
vazduha potreban za potpuno sagorevanje iznosi =1,1 pa je ukupna koliina izlaznih gasova iz
maine Vi=2,5 m3/kWh, odnosno svedeno na snagu maine Vi=0,0007 m3/kWs. Prognoza emisije
izduvnih gasova za pojedine mobilne maine koje e se kretati u kopovima data je u tabeli 2. Domet
gasova u ivotnoj sredini nije odreen jer gasovi difunduju .
Tabela 2. Prognoza ukupne emisije gasova pri radu mobilne opreme
Snaga
Koliina
broj
Ukupne emisije gasova (m3/s) pri njihovom sadraju u
motor
izduvnih
ma.
izduvnom gasu (%)
R..
a
gasova
Vrsta opreme
br.
CO=0,1
SO2=0,0 Aldehidi
KW
N
m3/s
CO2=10%
NOx=0,04
2
4
0,002
1 Kamion
1195 10
8,365
0,836
0,009
0,0033 0,0033 0,000165
2 Buldozer
250
1
0,175
0,0175
0,002
0,0005 0,0005 0,00035
3 Grejder 16 G
180
1
0,126
0,013
0,002
0,0005 0,0005 0,00003
4 Traktor
180
1
0,126
0,013
0,002
0,0005 0,0005 0,00003
5 Utovariva
600
1
0,42
0,042
0,005
0,0017 0,0017 0,00008
6 Kamion cisterna
450
1
0,31
0,031
0,004
0,0012 0,0012 0,00006
2855 18
9,513
0,9525
0,024
0,0077 0,0077 0,000715
Ukupno iz maina
7 Koliina
produkata
0,63
0,086
0,040
0,002 0,0003
miniranja t/s
Ukupno gasova u
kopu
10,143
1,0385
0,064
0,0097
0,008 0,000715
Prognoziranje emisije praine pri radu rudarske opreme na povrinskim kopovima
Emisija praine pri radu bagera, utovarivaa, buldozera i kamiona na povrinskim kopovima
KRAKU BUGARESKU CEMENTACIJA I CEROVO se vri bez jasno definisanih granica, pa je
prognoza izvrena na osnovu koncentracije praine izmerene pri merenju mikroklime u radnoj sredini
PK Veliki Krivelj i po formuli za mobilne maine:g=(C-C0)(Wv- Wm)h0b0/0,8 K,mg/s. Emisija praine
drobilinog postrojenja vrena je po formuli za stacionarnu opremu: g=(C-C0) Wv h0 b0 / 0,8 K gde su:
g-Emisija praine, mg/m3; C-izmerena koncentracija praine u kabinama proizvodne opreme; C0
Prirodni fon koncentracija praine u kopu; Wv-srednja brzina duvanja vetra oko opreme, m/s,(znak
plus u formuli se uzima za brzinu vetra u suprotnom smeru od smera kretanja opreme, a znak minus
ako se kretanje vri u istom smeru); Wm brzina kretanja mobilne opreme; h0 visina kabine; b0
rastojanje izmeu prednjih i zadnjih tokova; K - koeficijent zavisan od eme prirodnog provetravanja.
Emisija praine sa puteva pri prolazu jednog kamiona u kopu je 1442,5 mg/s. Pri istovremenom
kretanju 10 kamiona prema prognozi podie se 14425,0 mg/s (tabela 3.).
Red.
br.
Vrsta
opreme
Kamion
2
3
4
Bager
Builica
utovariva
buldozer
grejder
Drobilica
5
6
7
Tabela 3.Ukupna emisija praine

Koncentracij Br.ma Emisija praine po maini
a (mg/m3)
. u radu
(mg/s)
leti
zimi
leti
zimi proseno
6,46
1,80
10
2256
630
1442,5
4,51
5,51
4,20
3,61
4,61
2,80
2
2
1
3741
596
100
2495
498
66
3118,0
547
83,0
8,66
7,20
34,2
3,10
2,10
15,00
1
1
2
442
485
1250
158
170
875
300,0
327,0
1062,0
Emisija praine u kopovima

(mg/s)
leti
zimi
proseno
22550, 6300,0 14425,0
0
7482,0 4990,0
6236,0
1192,0
996,0
1094,0
100
66
83,0
442
485
2500,0
34751,
0
158
170
1750
14430,
0
300,0
327,5
2125,0
24590,5
-MDK =12 mg/m3
Dometi tetnih uticaja sa povrinskih kopova u ivotnu okolinu

Domet praine oko kopa odreen je na osnovu brzine i pravca vetrova (tabela 4), zbirnih
prognoziranih vrednosti emisije praine posle primene mera zatite, duine linijskog izvora emisije
praine, eksperimentalnog koeficijenta u zavisnosti od eme provetrovanja kopa i vrste izvora emisije,
bezdimenzionalnog koeficijenta koji karakterie turbulentnost toka vazdune struje u smeru duvanja
vetra i srednje brzine vetra.
Tabela 4. Podaci o vetrovima na podruju Bora i okoline
Pravac N NNE NE ENE E ESE SE SSE S SSW SW WS W WN NW NN C
W
W
W
% 1,0 0,4 0,4 4,6 4,2 0,7 0,3 0,2 2,7 0,6 0,3 0,7 4,8 6,8 9,8 1,3 61,2
V m/s 1,5 1,7
1,8
1,6
1,6
0,8
0,9
1,0
1,5
1,2
1,1
1,2
1,8
2,3
2,4
1,8
Matematiki modeli korieni za odreivanjedometa praine:

za linijski izvor ( tabela 5.):
X=
K q1
L p C MDK C0 Ws
, m gde su:
X-rastojanje od linijskog izvora praine na osi smera duvanja vetra, m; K-eksperimentalni

koeficijent koji zavisi od eme provetravanja kopa i poloaja izvora praine u kopu za linijski ili
takasti izvor; q1-emisija (linijskog ili takastog) izvora praine neprekidnog delovanja, mg/s; W ssrednja brzina vetra, m/s; -bezdimenzionalni koeficijent koji karakterie turbulentnost toka vazdune
struje u smeru duvanja vetra; C0-koncentracija praine u okolini (prirodni fon), mg/m3; CMDK
maksimalno dozvoljena koncentracija praine, mg/m3; Q0-koliina vazduha koja iznosi prainu iz
takastih izvora,m3/s.
Tabela 5. Domet praine sa povrinskog kopa CPD u ivotnu sredinu u pravcu vetrova
Pravac
Ws (m/s)
L (m)
CMDK - Co
X (m)
U pravcu
kq(mg/s)
vetra
N
1,5
12327,6
0,295
460
0,19
318,75
S
NNE
1,7
12327,6
0,305
410
0,19
305,21
SSW
NE
1,8
12327,6
0,31
430
0,19
270,41
SW
ENE
1,6
12327,6
0,3
600
0,19
225,29
WSW
E
1,6
12327,6
0,3
700
0,19
193,10
W
ESE
0,8
12327,6
0,26
1800
0,19
173,30
WNW
SE
0,9
12327,6
0,265
1600
0,19
170,03
NW
SSE
1,0
12327,6
0,27
1150
0,19
208,96
NNW
S
1,5
12327,6
0,295
400
0,19
366,57
N
SSW
1,2
12327,6
0,28
450
0,19
429,11
NNE
SW
1,1
12327,6
0,275
500
0,19
428,97
NE
WSW
1,2
12327,6
0,28
500
0,19
386,20
ENE
W
1,8
12327,6
0,31
520
0,19
223,61
E
WNW
2,3
12327,6
0,335
550
0,19
153,11
ESE
NW
2,4
12327,6
0,34
580
0,19
137,09
SE
NNW
1,8
12327,6
0,31
450
0,19
258,39
SSE
Domet buke
Stavljanjem rudarskih maina u pogon na povrinskim kopovima na Cerovu u cilju dobijanja
rude bakra stvara se buka. Prema prognozi buka po maini je data u tabeli 6.
Redni br.
2
3
4
6
8
Tabela 6. Nivo buke po maini

Merno mesto
period
Ranije stanje
(dB)
Kamion
I
96
smena
Bager
94
Buldozer
100
Builica
90
Radionica
90
Dnevni servis
120
Odreivanje dometa buke iznad doputenog nivoa u ivotnoj okolini izvren je

prognoziranjem primenom formule:
P
ln x
Po
X
R
X= 370 m, gde su:
X - rastojanje zgrada i javnih objekata od izvora buke, Po - nivo buke kod izvora buke, 1638 dB(A),
Px - nivo buke u dB na rastojanja X od izvora (Px=40dB), R - slabljenje zvuka po jednom metru
rastojanja od izvora buke u vazduhu u dB/m predstavlja koeficijent apsorpcije (priguenje) zvunog
pritiska u vazdunoj sredini zavisno od temperature i relativne vlanosti vazduha, (=71%, = 5000Hz
, R=0,01 t=200C). R dobijen na osnovu dijagrama koeficijenta priguenja zvuka u vazduhu. Radom
maina na brdskom delu povrinskih kopova u Cerovu buka moe se ulpm sluha osetiti na daljini od
370 m. Meutim, sa produbljavanjem kopova nivoa buke u ivotnoj sredini se smanjuje i domet je
manji. Na to utie konfiguracija terena, prirodne prepreke (bokovi kopa, ume) pravac i smer vetrova.
Zatita ivotne sredine pri miniranju
Zatita ivotne sredine pri miniranju podrazumeva:
zatitu od leteih komada,

zatitu od vazdunih udara, i
zatitu objekta od potresa,
Za miniranje prenicima od 251 mm i potpunog zaepljenja buotina, maksimalni domet

leteih komada u pravcu odbacivanja materijala je Rraz = 200 m. Zatita objekata i ljudi od vazdunih
udara, sprovodi se ograniavanjem ukupne koliine eksploziva koja se koristi u jednom miniranju
(jednom minskom polju). Preporuuje se primena ogranienja vazdunog nadpritiska na 1-2 milibara,
odakle na osnovu l. 113-115 proizilazi:
Za sekundarno miniranje: na rastojanju objekata od 400 m i ogranienju podpritiska na 1
milibar pri jednom miniranju blokova sme da se upotrebi 9,0 kg eksploziva.
Za primarno miniranje: na rastojanju objekata od 400 m, i ogranienju vazdunog
podpritiska na 2 milibara, najvea koliina eksploziva za jedno miniranje iznosi 6 000 kg.
U toku miniranja treba primeniti dve vrste usporenja i to kada se povezuje dijagonalna ema:
usporenje izmeu redova 25 ms; usporenje u redu 17 ms. Kod redne veze primenjivati usporenja od 17
ms u tvrim stenama, a u mekim sredinama 25 ms. Kod spratnog punjenja eksplozivnog punjenja,
takoe koristi kombinaciju tih usporenja.
Degradirane povrine
Na kraju veka rudnika projektovane degradirane povrine prikazane su u tabeli 7.
Lokacija
PK
CPD
PK C2
PK C1
Tabela 7. Degradirane povrine

Povrinskim kopom
Odlagalitem jalovine
m2
m2
951 731
1 061 940
Zapunjen prostor
294 792
309 787
Za rekultivaciju su predviene samo degradirane povrine odlagalita jalovine, dok se

otkopnim prostorima povrinskog kopa predvia odlaganje raskrivke. Primer je otkopni prostor PK C2
koji se zapunjava jalovinom sa PK CPD.
Efikasnost postignut preduzetim merama na obaranju praine
Primenom mera zatite, emisija praine po maini se znatno smanjuje (tabela 8.)
Tabela 8. Prognozirana emisija praine pre i posle primene mera zatite u povrinskim kopovima
Red.
Vrsta
Br.ma. Prosena emisija
Prosena emisija
Smanjenja emisije
br.
opreme
u radu
praine pre
praine posle
praine u kopu posle
primene mera
primene mera
preduzetih mera
zatite
zatite (mg/s)
zatite %
(mg/s)
1
Kamion
10
14425,0
2599,0
5,5
2
Bager
2
6236,0
623,6
10,0
3
Builica
2
1094,0
91,1
12,0
4
utovariva
1
83,0
55,5
1,5
5
buldozer
1
300,0
108,1
2,7
6
grejder
1
327,5
218,0
1,5
7
Drobilica
2
2125,0
85,0
25,0
Ukupno
24590,5
4109,2
5,9
Mera zatite ivotne sredine

Za ouvanje ivotne sredine, treba preduzeti mere suzbijanja ili smanjenja emisije tetnosti u
povrinskim kopovima i to:
1.Zatita vazduha od zagaenja prainom i izduvnim gasovima na :
a)Buenju
Stalno odravanje ureaja za otpraivanje buotine u ispravnom stanju,
b) Miniranju
primena adekvatnih eksplozivnih sredstava predvienih Projektom,
potovanje propisane koliine eksplozivnih sredstava po buotini date Projektom,
pravilna primena odreenih intervala usporenja miniranja izmeu buotina i redova buotina
predvienih Projektom radi spreavanja velikih seizmikih potresa i udarnih vazdunih talasa.,
Suzbijanje stvaranja i emisije praine korienjem mokrog postupka: predhodno oroavanje bloka
pripremljenog za miniranje; predhodno vlaenje bloka; vlaenje minirane mase za vreme miniranja
raspraskavanjem vode iz vodenih epova za zaepljenje buotina ili vodenih balona iznad minskih
buotina.
c)Utovaru
potovanjem najmanjeg rastojanja izmeu kaike bagera u poloaju istresanja i dna korpe
kamiona, kako bi se pri istovaru materijala iz kaike bagera stvarala to manja koliina materijala
kvaenjem izminare mase pre utovara i to u letnjem periodu, kada dolazi do suenja i preteranog
gubljenja vlage iz stena i rude.
d) Transportu
Polivanje puteva vodom iz autocisterni u koliini 0,5 do 2 l/s, smanjuje se emisija praine na
jednom kilometru puta pri prolazu jednog kamiona za 5,5 puta.
e) Drobljenju rude i jalovine
suvo i mokro obaranje praine
2. Eliminisanje mogunosti zagaenja podzemnih i povrinskih voda, vodama iz kopa i sa
odlagalita ostvaruje se:
Primenom projektovanog reenja odvodnjavanja, izgradnja kolektora ispod PK C2
Ispumpavanja vode pomou pumpi iz vodasabirnika u povrinskom kopu
Pravilno skladitenje otpadnih ulja i njihovo vraanje proizvoau na recikliranje.
3. Zatita zemljita i zatita biljaka vri se:
Preduzimanjem mera zatite na obaranju praine, rekultivaciji degradiranih povrina, pravilno
skladitenje opasnog i neopasnog otpada i reciklaa odreenog otpada.
Investiciona ulaganja u funkciji zatite ivotne sredine po toni rovne rude

U tabeli 9. data su ukupna ulaganja za zatitu ivotne sredine Cerova i iznose 2,354 USS/t
rovne rude bakra.
Tabela 9. Ukupna ulaganja u rudarski deo na rudniku Kraku Bugaresku Cementacija i Cerovo.
No
Naziv investicionog ulaganja
Vrednost
(USS)
1
Izrada postrojenja za preiavanje otpadnih
1477500,00
voda
2
Tunel za izmetanje Cerove Reke u reku Valja
612000,0
Mare
3
Izrada kolektora ispod jalovita u C2
142500,00
4
Rekultivacija
2016050,00
Ukupno
4248050
Zakljuak
Na osnovu prognoziranih emisija zagaenja iz povrinskih kopova u Cerovu predloene su
mere zatite ivotne sredine. Primenom mera obezbeuju se optimalni radni uslovi, poveava se
produktivnost rada i profit, a smanjuju se trokovi za nadoknadu tete vlasnicama ugroenog zemljita.
Literatura
1.Studija izvodljivosti kombinovane eksploatacije rude bakra na leitima KRAKU BUGARESKU
CEMENTACIJA i CEROVO, Knjiga 1. Rudarski deo, Bor , decembar 2009.godine.
ZATITA IVOTNE SREDINE OD RUDNIKIH VODA

POVRINSKOG KOPA CEROVO, RTB BOR, SRBIJA
ENVIRONMENTAL PROTECTION FROM COPPER MINE CEROVO
WASTE WATER, RTB-BOR, SERBIA
Dima Jeni1, Predrag Golubovi1, Milo Velikovi2
1 - RTB-Bor, Bor, 2 - Hidromrea DOO, Zajear
Izvod
Povrinski kop bakra Cerovo se nalazi u istonoj Srbiji u blizini Bora i, kao i jo nekoliko rudnika na
tom lokalitetu, posluje u okviru kompanije RTB Bor. Ovaj deo Srbije je bogat bakarnim rudama, kao i zlatom,
i ima vekovnu rudarsku tradiciju. Jedan od negativnih uticajnih faktora na rudarstvo je veoma sloena hidro
mrea ovog lokaliteta i prisustvo krenjakih poroznih stena. Postoje mnogobrojni nadzemni i podzemni
vodotokovi koji presecaju rudna tela i uslonjavaju odvodnjavanje istih. Sa druge strane postoji i uticaj rudnika
na prirodne vodotokove putem infiltracije zagaenih rudnikih voda u prirodne vodotokove. Povrinski kop
Cerovo je u pogotovo sloenoj situaciji jer je geografski smeten izmeu dve reke: Cerove reke sa istone strane
kopa i reke Valja Mare sa zapadne i june strane kopa.U ovom referatu bie prikazan nain na koji se vri
odvodnjavanje povrinskog kopa Cerovo, kako je zatiena ivotna sredina od rudnikih voda povrinskog kopa,
kao i nain na koji se vri monitoring sistema zatite od rudnikih voda.
Abstract
Open pit Cerovo is located near Bor, the town in eastern Serbia, and, as some other mines in that area,
is the part of the mining and smelting basin RTB Bor. This area is rich with copper ores and gold as well, and
has the century long mining tradition. Negative influencing factors on mining in this area are complex
hydrographic conditions and presence of porous limestone. There are various on ground and underground water
flows cutting through ore bodies and making ore bodies harder for de-watering. On the other side, there is also
an influence of mines on natural water flows by infiltrating polluted water from mines into the natural water
flows. Open pit Cerovo has especially complicated geographic conditions because it is situated between two
rivers: Cerova river on the eastern side of mine and Valja Mare river on the western and southern side of mine.In
this paper the way of de-watering of Cerovo open pit is presented , and also the method of environmental
protection from water polluted in mine and the method of environmental protection system monitoring.
UVOD
Na oko 13 km severozapadno od Bora ( istona Srbija ), geoloki su utvrena tri leita:
Kraku Bugaresku ( sa etiri rudna tela: Cerovo Cementacija 1, Cerovo Cementacija 2,
Cerovo Cementacija 3 i Cerovo Cementacija 4 ), Cerovo Drenova i Cerovo Primarno.
Bila je predviena fazna eksploatacija. Eksploatacija leita Cerovo Cementacija 1 zapoeta je
1990. godine radovima na investicionom raskrivanju leita, a otkopavanje na rudi zapoeto je 1993.
godine primenom buako-minerskim radovima i diskontinualnom tehnologijom utovara i transporta.
Prerada rude vrena je do nivoa mlevenja, a hidrotransportom je transportovana pulpa ( duina
transporta 14,5 km ) do flotacije u Boru.
Krajem 2002. godine proizvodnja je privremeno obustavljena zbog zavretka veka leita u
okviru projektovanih parametara i nemogunosti daljeg investiranja u otvaranje novog leita.
U okvirima kompanije RTB-Bor, rudnik bakra Cerovo 1 ima status privremeno neaktivnog
rudnika, sa tendencijom revitalizacije istog kao konkurentnog pri novim trinim uslovima na
svetskom tritu metala. Iako neaktivan u smislu eksploatacije, ovaj rudnik je aktivan u smislu
odvodnjavanja i zatite ivotne sredine od rudnikih voda.
I USLOVI OVODNJENOSTI
U domenu leita Kraku Bugaresku Cementacija i u njegovoj neposrednoj okolini teren je
razuen, breuljkast do brdovit, ispresecan dolinama i kanjonima reica i potoka, sa neretkim
jarugama. U grai terena vodonepropusne stene uestvuju sa 77,5%, dobro vodopropusne sa 13,2%,
ostatak predstavlja kompleks vodopropusnih i vodonepropusnih stena. Na osnovu izvedenih
istraivanja i interpretacije rezultata konstatovano je da se deo leita iznad lokalnog erozionog bazisa
( K+455 ) odlikuje relativno prostim hidrogeolokim uslovima koliine podzemnih voda su relativno
male i ne mogu formirati znaajniji priliv koji bi ugroavao ljudstvo, mehanizaciju i rudarske radove
stvarajui velike trokove odvodnjavanja.
U toku eksploatacije leita Kraku Bugaresku Cementacija pored priliva od podzemnih
voda, javljali su se periodino i prilivi od atmosferskih padavina i taloga koji dvojako utiu na
ovodnjenost leita:
1) direktnim izluivanjem atmosferskih padavina u gravitaciono podruje kopa
2) indirektno, putem infiltracije vode nastale od atmosferskih taloga kroz ispucale stenske
mase u budue rudarske radove
Napredovanjem rudarskih radova i silaskom kopa ispod nivoa erozionog bazisa ( najnia kota
povrinskih vodotokova), dolo je do uslonjavanja hidrogeolokih uslova usled prisustva povrinskih
tokova: Cerove reke sa istone strane kopa i reke Valja Mare sa zapadne i june strane kopa.
U hidrolokom smislu znaajno je i prisustvo vodenih akumulacija nastalih u vezi sa
dosadanjom rudarskom aktivnou, kao to je akumulacija ispred ekoloke brane ( ekoloka
akumulacija ) i jezero u bivem povrinskom kopu.
II ODVODNJAVANJE U PRETHODNOM PERIODU
Povrinski kop Cerovo 1 ugroavaju povrinske vode koje gravitiraju ka kopu, povrinske
vode koje padnu unutar granice kopa i podzemne vode unutar granice kopa. Jalovite je locirano tako
da se sve vode gravitacijski slivaju ka akumulaciji tehnike vode na flotaciji pa nema kanala za
odvodnjavanje na odlagalitu. Povrinske vode koje gravitiraju ka eksploatacionom polju odvode se
zatitnim kanalima van granice eksploatacionog polja. Kretanje voda unutar povrinskog kopa
regulisano je kanalima po spoljnoj ivici transportnih puteva.
Prema podacima od 1996. do 2002. godine o koliini ispumpane vode na kopu Cerovo 1,
prosena koliina ispumpane vode za ovaj period je 10,12 m3/h. U letnjem periodu koliina ispumpane
vode je 10,10 m3/h, a u zimskom periodu 10,24 m3/h. Maksimalni asovni kapacitet ispumpavanja u
ovom periodu bio je 27,88 m3/h. Sve vode, povrinske i podzemne, unutar eksploatacionog polja,
gravitacijski se odvode do glavnog vodosabirnika na etai E 365, lociranog u junom delu kopa,
odakle se ispumpavaju do akumulacije tehnike vode na flotaciji. Visina ispumpavanja vode iz
glavnog vodosabirnika je H = 143 m. Za odvodnjavanje kopa Cerovo 1 postavljena je potapajua
pumpa Flygt BS 2400 HT na etai E365. Vode se ispumpavaju u tzv.ekoloku akumulaciju.
III KONCEPCIJA ODVODNJAVANJA U BUDUEM PERIODU
Sistem odvodnjavanja se sastoji od objekata za zatitu od spoljnih voda koje gravitiraju ka
kopu, od objekata za prihvatanje i sprovoenje voda koje padnu u konture kopa, od objekata za
akumuliranje i ispumpavanje atmosferskih i podzemnih voda koje dospeju u podruje kopa i objekata
za prihvatanje i odvoenje voda sa odlagalita. Sve vode se skupljaju u akumulaciji na K+440, a zatim
se gravitacijskim kanalom odvode u glavnu akumulaciju na K+430 na zapadnoj strani kopa odakle se
cevovodom odvode u borsku flotaciju, bez isputanja u prirodne vodotokove.
Osnovna koncepcija odvodnjavanja sastoji se u sledeem:
Da se sva voda sa slivnih podruja, sa kojih voda gravitira prema kopu prihvati i gravitacijski odvede
van podruja kopa
Da se vode koje dospeju unutar konture kopa iznad mesnog erozionog bazisa prihvate
kanalima i gravitacijski odvedu do odgovarajue akumulacije na K+440
Da se sa etaa niih od nivoa lokalnog erozionog bazisa sve vode prihvataju na nivou
prepumpavanja i odatle ispumpavaju u akumulaciju na K+440
Da se maksimalno iskoriste postojei objekti za zatitu i odvoenje voda uz
eventualnu rekonstrukciju istih
Uzimajui u obzir prirodne i tehnike faktore koji uslovljavaju ovodnjenost leita i
rudarskih radova, treba oekivati pojavu povremenih povrinskih voda, kao i
podzemne vode koje treba regulisati i zatititi sliv Cerove reke na najracionalniji nain
IV ZATITA IVOTNE SREDINE OD RUDNIKIH VODA
U okviru navedene koncepcije odvodnjavanja uraene su izvesne mere zatite ivotne sredine
od rudnikih voda. Naime, uoeno je zagaenje Cerove reke vodama sa odlagalita formiranih
eksploatacijom rudnog tela Cerovo Cementacija 1. prostorni poloaj ovih odlagalita ( planir 1 i
planir 2 ) prikazan je na slici 1.
Slika 1. Situacioni plan sa prikazom slivnih povrina planira 1 i planira 2
Poreklo ovih voda je uglavnom od atmosferskih taloga i padavina izluenih direktno na

povrinu ovih odlagalita. Jedan deo padavina se trenutno sliva niz kosine odlagalita ka Cerovoj reci,
dok se drugi infiltrira u odloeni materijal i na niim kotama nakon izvesnog vremena izluuje kao
voda obogaena jonima metala, stvarajui na taj nain prilive koji su prisutni i nakon dejstva padavina.
Zagaenje Cerove reke je neposredno ispod planira 1 i vizuelno uoljivo jer je reka od same
ivice slivnog podruja planira, obojena tirkizno plavom bojom.
Izdanost ovog izvora je merena na taj nain to je izraen bunar odreenih dimenzija i
periodino mereno poveanje zapremine vode u bunaru u funkciji vremena. Priliv zagaenih voda u
Cerovu reku ispod planira 1 je iznosio 0,112 l/s, dok je priliv ovih voda ispod planira 2 bio toliko
manji da ga je na ovaj nain praktino bilo nemogue precizno izmeriti. Na osnovu napred navedenog,
a iz razloga manjih investicionih ulaganja u pumpno postrojenje, predvieno je da se samo zagaene
vode ispod planira 1 zahvate i ispumpaju u vodosabirnik na povrinskom kopu, a zatim u ekoloku
akumulaciju, dok je za vode ispod planira 2 potrebno samo izraditi vodosabirnik u kome e se vriti
mehaniko preiavanje taloenjem i neutralizacija vode kreom. Preiena voda e se ispustiti u
Cerovu reku, a talog e se ( predvieno je periodino ienje talonika ) odloiti na za to predvieno
mesto.
Za zahvatanje zagaenih voda predvieni su drenani kanali, po ijem su dnu poloene
drenane cevi obloene odgovarajuim filterima. Cevi su prenika 160mm i 200mm sa standardnom
irinom otvora od 1,2 mm, i imaju visoku hemijsku i bioloku postojanost u sredinama od pH=2 do
pH=12, kao i visoku postojanost na habanje.
Filter za oblaganje cevi je izraen od separisanog renog agregata i to frakcija 4-8 mm i 8-16
mm, u slojevima od po 20 cm.
Na ravanjima cevi su predviena reviziona okna radi lakeg odravanja i efikasnijeg
funkcionisanja sistema. Reviziona okna su izraena od vodonepropusnih betonskih segmenata MB30.
Raspored i duina drenanih kanala su takvi da prihvataju celokupnu koliinu zagaenih voda
ne dozvoljavajui njihovo oticanje u Cerovu reku. Na slici ?. je prikazan izgled poprenog preseka
drenanog kanala.
Slika 2. - Izgled poprenog preseka drenanog kanala

Drenani sistem ispod planira 1 sastoji se od dva dvostrana drenana kraka, dva drenana
bunara i cevi koja gravitacijski odvodi prikupljenu vodu do crpnog bazena pumpne stanice. Ispred
drenanog sistema je od drvene grae izraena eroziona pregrada koja spreava zatrpavanje drenanih
kanala i smanjenje njihove propusne moi. Izgled ovog drenanog sistema prikazan je na slici ?.
Slika 3. Izgled drenanog sistem ispod planira 1

Izgled drenanog sistema ispod planira 2 prikazan je na slici 4.
Slika 4. - Izgled drenanog sistema ispod planira 2
Pumpna stanica predviena za ispumpavanje zagaenih voda prikupljenih ispod planira 1 ima
crpni bazen koji se sastoji od dve komore. Deo zapremine prve komore od oko 4 m3 slui za
prihvatanje suspendovanih estica i nanosa, dok e u drugom delu prve komore nivo oscilovati nivo u
visini od 1 m i njegova zapremina iznosi oko 11 m3. Prva komora projektovana je tako da vreme rada
pumpe bude oko 36 min.
Druga komora slui kao rezervna zapremina u sluaju nailaska katastrofalnih voda ili
eventualnog otkaza pumpi i njena zapremina iznosi oko 13 m3. iz prve komore voda preliva u drugu
komoru, a iz druge postoji veza sa prvom radi njenog pranjenja i ienja. Sve konstrukcije su
izraene od vodonepropusnog betona MB30. karakteristini preseci pumpne stanice prikazani su na
slikama 5. i 6.
Slika 5. Osnova pumpne stanice
Slika 6. Pumpna stanica presek 1-1
Slika 7. Pumpna stanica presek 2-2

Za prepumpavanje prikupljenih voda predviena je kiselootporna Caprari bunarska pumpa
E640. Takoe je predviena automatska regulacija rada pumpe pomou sondi za gornji i donji nivo
vode u crpnom bazenu.
Cevovod je od polietilena visoke gustine ( PEHD ) prenika 90 mm nazivnog pritiska od 10

bar sa varenjem spojeva. Cevovod je ukopan u zemlju pa je predvieno njegovo ankerisanje
betonskim ankernim blokovima.
Instaliran sistem se za sada pokazao kao pouzdan i efikasan, o emu svedoe rezultati dobijeni
hemijskim analizama vode iz Cerove reke koja se periodino uzorkuje na za to predvienim mernim
mestima.
V ZAKLJUAK
U povrinski kop Cerovo Cementacija 1 su bila implementirana mnoga reenja koja su se u
toku eksploatacije dokazala, a ovim radom su autori prikazali reenje koje je primenjeno u periodu
privremene eksploatacione neaktivnosti rudnika, smatrajui da se ovim reenjem nastavlja tradicija
pravilnog pristupa problemima i njihovog reavanja i najavljuje period ponovne uspene eksploatacije
u ovom rudniku. Takoe, ovde primenjen metod zatite ivotne sredine od rudnikih voda je
pokazatelj kako se sa relativno malim investicionim ulaganjima moe ispuniti zakonska obaveza
reavanja ekolokih problema nastalih kao posledica rudarskih radova.
LITERATURA
1. Zvonimir Mitrovi, mr Rodoljub Jovanovi Sto godina borskog rudarstva 1903-2003.
Sedamdeset pet godina basenskih flotacija 1929-2003., Bor, 2007.
2. IRM Bor Dopunski rudarski projekat otkopavanja leita Kraku Bugaresku Cerovo
Cementacija za kapacitet od 2,5106 tona rude godinje II.A.2. Tehniki projekat
odvodnjavanja i zatite vodotokova od rudnikih voda, Bor, oktobar 2008.
3. Akcionarsko drutvo za hidrogradnju i niskogradnju Vodogradnja Zajear Tehniki
projekat zatite Cerove reke od rudnikih voda sa odlagalita rudnika bakra Cerovo, Bor, maj
2007.
ISKORIENJE BAKRA SA ODLAGALITA

"DEPO LJAKE 1"
COPPER UTILIZATION FROM DEFERMENTATION OF SCORIA
"DEPO LJAKA 1"
Milenko Jovanovi, Miroslava Maksimovi,Srana Magdalinovi,Vladan Marinkovi
IZVOD
Prognoza svetskih strunjaka pokazuje da e do kraja prvog kvartala ovog veka biti oko 20 30% bakra
manje proizvedeno (iz prirodnih resursa) u odnosu na potronju (potrebe) u svetu. Stoga je planirano da se taj
nedostatak nadoknadi preradom reciklanih sirovina i tehnogenog otpada, koji u sebi sadri bakar. U tom
pogledu realizacija ovog planiranog procesa (tehnolokog postupka) ima poseban znaaj, pogotovu to se
preradom ovih sirovina, pored ekonomskih efekata reavaju (ekoloki) problemi iz oblasti zatite ivotne sredine
to je za grad Bor (i ire) od izuzetnog znaaja.
Kljune rei: ljaka, tehnogeni otpad, bakar, odlagalite, rezerve mineralnih sirovina
ABSTRACT
The full cast (expectations) of experts (world scientist's) show us to the end of 20-Th' century will be
about 20 30% less of copper manufacture from natural resources. Needful for cooper on worlds market is
higher than todays manufacture. Because of that there are plan to realize proceeding of recast recycled and
technogene waste which contains copper (inside). Realization of this process has a great influence in future to
development of Bor town and local community. Very important fact is economical effect of this process (recast
of technogene waste, from scoria and got out a copper like a final product) for whole country of the Serbia.
Key words: scoria, technogene waste, copper, defermentation, reserve of mineral resources
UVOD
Poetkom dvadesetog veka zapoeta je eksploatacija rude bakra u Boru. Paralelno sa tim
vreno je, u prvom periodu topljenje rude, a nakon izgradnje flotacijskih pogona (1934 godina) i
koncetrata bakra i plemenitih metala. Do 60-tih godina prolog veka u topionikim pogonima vrena
je prerada (topljenje) rude i koncentrata dobijenog eksploatacijom iz leita bakra Bor. Nakon tog
perioda pored koncentrata dobijenog iz borskog rudnika prerauju se i koncentrati dobijeni iz leita:
Lipe, Majdanpeka, Buima, Cerova (M. Krivelj), uvezenih iz inostranstva i dr. Kao nus-produkt
topionikih procesa nastao je tehnogeni otpad topionika ljaka. Procenjene koliine iznose preko 15
miliona tona.
U zavisnosti od tehnologija koje su bile koriene u eksploataciji, fazi metalurkog procesa
topljenja u kojima je nastajala ljaka, kao i samih karakteristika rude, koncentrata bakra i topitelja,
stvaran je tehnogeni otpad, veoma razliitih, kako fizikih i mineralokih, tako i hemijskih
karakteristika. Sve ljake, nastale u razliitim vremenskim periodima, odlagane su na vie lokaliteta, a
sa pojedinih lokacija vrena su i premetanja usled izvoenja rudarskih radova pri otvaranju i
proirenju povrinskih kopova (stari povrinski kop i povrinski kop rudnog tela H). Najvea
koliina ljake odloena je na lokalitetu izmeu povrinskog kopa rudnog tela H i biveg pralita
radionice starog povrinskog kopa, pa se ova lokacija u daljem tekstu predstavlja kao Depo ljake
1. Postojanje ljake, sa znaajnim sadrajem korisnih komponenti, pre svega bakra i plemenitih
metala, nedvosmisleno ukazuje na potrebu istraivanja mogunosti prerade ljake u cilju valorizacije
svih korisnih komponenti.
U periodu od 2002. do 2006.godine flotacijski je tokom industrijske probe preraeno oko 1

300 000 tona ljake. Dobijene su znatne koliine bakra, zlata i srebra, ime je dokazano da je
primenjenim postupcima mogua valorizacija korisnih komponenti iz navedene sirovine.
OPIS DEPONIJE LJAKE
Teren na kojem je odloena topionika ljaka Depo ljake 1 nalazi se u jugoistonom delu
industrijske zone TIR-a (topionice i rafinacije). Deponija je smetena, delom, u starom koritu borske
reke, a jednim delom na njenim zapadnim padinama. Tokom proteklog perioda odlaganja ljake
formiran je plato srednje monosti od oko 30 m. Dimenzija due ose (SZ JI) je oko 650 m, a krae
(JZ SI) oko 200 m.ljaku karakterie jako izraena heterogenost u pogledu fizikih, mineralokih i
hemijskih osobina. Posledica je raznovrsnost ruda, koncentrata i topitelja koji su korieni u procesu
topljenja, kao i tehnologija koje su primenjivane u relativno dugom periodu (oko 60 godina). Na
osnovu kvalitativnih mineralokih analiza utvren je sledei mineralni sastav ljake: vrsti sulfidni
rastvor (Cu-Fe), halkozin, pirit, bakar, kuprit, magnetit i minerali jalovine. Nemetalini minerali
(jalovina) predstavljeni su staklom sa pojavom razliitih eutektikih dendrita (fajalit i dr.).
Najzastupljeniji rudni mineral je sulfidna faza vrsti sulfidni rastvor Cu-Fe.
TEHNOLOKA ISTRAIVANJA
Godinama su vrena tehnoloka istraivanja radi to bolje valorizacije korisnih elemenata is
topionike ljake. Prva zabeleena obimna istraivanja, vrena su 1970. godine na razliito hlaenim
uzorcima konvertorske ljake, koji su sadrali oko 4 % bakra. Ispitivanjima je utvreno da se, pri
razliitim reimima hlaenja, iz ispitivanih ljaka moe proizvesti koncentrat bakra sa sadrajem bakra
od 20 - 25 % i iskorienjem bakra od 90 - 92 %, kada je re o granulisanoj ljaci, odnosno kada je re
o negranulisanoj ljaci. Na osnovu rezultata ispitivanja definisana je tehnoloka ema flotacijske
prerade ljake, kao i izbor opreme za definisani tehnoloki postupak u okviru flotacije u Boru.
Slika 1: Subvertikalni odsek kosine na Depou ljake 1
Detaljna ispitivanja flotacijske metode koncentracije izvrena su na uzorcima ljake

konvertora i kroz ista su potvreni rezultati ispitivanja iz 1970. godine. U okviru istog posla izvrena
su ispitivanja flotacijske koncentracije bakra iz ljaka plamene pei, koji su sadrali oko 0,38 % Cu.
Ispitivanjima nisu dobijeni pozitivni rezultati, kako u pogledu sadraja bakra u koncentratu, tako isto i
u pogledu iskorienja bakra.
Na osnovu rezultata ispitivanja mogunosti valorizacije bakra iz konvertorske ljake, izvrenih
tokom 1970/71., tokom 1971. godine uraena je Tehno ekonomska analiza mogunosti i uslova
industrijskog apliciranja procesa flotiranja konvertorske ljake u flotaciji Bor.
Na osnovu prethodnih dokumenata, poetkom 1972. godine uraena je verifikacija
tehnolokih mogunosti za preradu konvertorske ljake u pogonu stare borske flotacije sa predlozima
za neophodnu adaptaciju pogona. Sredinom 1972. godine izvreno je u borskoj flotaciji industrijsko
ispitivanje mogunosti valorizacije bakra iz konvertorskih ljaka. Za tu namenu ljaka je posebno
hlaena na deponiji "kreveta" i nakon neophodnog stepena usitnjavanja podvrgavana je flotacijskom
tretmanu. U toku te probe preraeno je ukupno 5.913 tona ljake u kojoj je srednji sadraj bakra bio
4,80 %. Proizveden je koncentrat bakra sa srednjim sadrajem bakra od 38,79 % iskorienjem bakra
od 83,83 %.
Tokom 1989. godine uzet je uzorak ljake plamene pei Korke - koje se formiraju na
kontejnerima - kupolama za transport ljake na odlagalite. Uzorak je sadrao 1,0 % Cu, od ega je
oko 27 % bilo oksidnog bakra, 1,2 g/t Au i 10 g/t Ag. Ispitivanjem je utvreno da se iz ove ljake
moe proizvesti koncentrat koji sadri oko 14,5 % Cu sa iskorienjem od oko 72 %. Istovremeno sa
formiranjem prethodnog uzorka, formiran je i drugi uzorak koji je sadrao 5,63 % Cu, od ega oko 15
% oksidnog bakra, 2,98 g/t Au i 9,88 g/t Ag. Ispitivanjem je konstatovano da se iz ispitivanog uzorka
moe proizvesti koncentrat bakra sa oko 22 % Cu, 10,3 g/t Au i 38 g/t Ag, sa iskorienjem Cu od oko
94 %, zlata 84 % i srebra oko 94 %.
Ispitivanje ljaka kod stare topionice 1995. godine - uzorak je sadrao oko 5,3 % Cu, od ega
je bilo oko 20 % oksidnog bakra. Iz ispitivanog uzorka proizveden je koncentrat koji je sadrao oko 16
% bakra, 4 g/t Au i 28 g/t Ag uz iskorienja sva tri elementa od 90 - 92 %. U okviru ovog uzorka
ispitivano je i uee magnetine frakcije i distribucije bakra i doneeni su adekvatni zakljuci.
Krajem 1996. godine izvrena su nova ispitivanja na uzorku ljake "danca" iz lonaca sa
ljakom plamenih pei, izlivenih na deponiju na haldi pored pruge, a uzorak je sadrao 2,22 % Cu, od
ega je bilo 28 % oksidnog bakra, 0,38 g/t Au i 7,0 g/t Ag. Na uzorku su raeni samo opiti osnovnog
flotiranja i proizveden je koncentrat sa 11 % Cu, 3,43 g/t Au i 28,64 g/t Ag. Ostvarena su iskorienja
Cu od 87,35 %, na Au 96,75 i na Ag 83,39 %. Istovremeno sa prethodnim uzorkom uzet je i uzorak
"kreveti" koji je takoe predstavljao ljaku plamenih pei izlivenu u "krevete" pored pruge, a uzorak je
sadrao 11,55 % Cu, sa 19 % oksidnog bakra, 2,0 g/t Au i 40,6 g/t Ag. Kroz opite osnovnog flotiranja
proizveden je koncentrat bakra sa 30 % Cu, 4,54 g/t Au i 97,12 g/t Ag. Ostvarena su iskorienja bakra
od 96,57 %, Au 82,12 i Ag 86,45 %. Sa prethodna dva uzorka uzet je i uzorak meavine konvertorske
ljake i bakrenca, a to su ustvari bili nalepci iz lonaca za transport konvertorske ljake - korke. Uzorak
je sadrao 21,18 % Cu, dok je uee oksidnog bakra bilo svega oko 12 %, 1,90 g/t Au i 7,40 g/t Ag.
Iz ispitivanih uzoraka je proizveden koncentrat bakra koji je sadrao oko 36 % Cu, 7 g/t Au i 48 g/t
Ag. Ostvarena su iskorienja na Cu od 98 %, na Au 94 % i Ag 90 %.
Tokom 1997. godine uzet je uzorak ljake iz konvertorske hale, na kome je trebalo da se izvri
poluindustrijsko ispitivanje mogunosti valorizacije Cu, Au i Ag. Uzorci su nosili naziv " ljaka lonci krupno " sa sadrajem bakra 16,5 %, i "ljaka lonci sitno " sa sadrajem bakra 24,75 %. Usled velikog
prisustva metalnog bakra veliine cigle, nije moglo biti izvreno drobljenje ljake na postrojenju
drobljenja za usitnjavanje kvarca u Krivelju, te su stoga uraeni samo laboratorijski testovi. Na oba
uzorka ostvarena su niska iskorienja bakra, koja nisu prela 80 %, i veoma visoki sadraji bakra u
koncentratima. Dodatne analize podataka su ukazale da se u ovom sluaju nije radilo o konvertorskoj
ljaci, nego verovatno o hladnom materijalu sa visokim primesama kuprita i delafosita, odnosno
oksidnog bakra, to je navelo na zakljuak da materijal potie iz anodne pei.
Krajem 1997. godine uzet je uzorak ljake sa "kreveta" koji je sadrao ispod 2 % Cu, od ega
je bilo oko 20 % oksidnog Cu, i iz istog je proizveden koncentrat bakra sa oko 10 % Cu i
iskorienjem Cu od 80 %. Istovremeno je uzet i uzorak ljake sa gomile na aglomeraciji koji je
sadrao 5,18 % Cu, od ega je uee oksidnog Cu bilo oko 15 %, i iz njega proizveden je koncentrat
bakra sa oko 24 % Cu i iskorienjem od 80 %. Na osnovu rezultata prethodnih istraivanja, krajem
devedesetih godina uraena su idejna varijantna reenja prerade ljake flotacijskim putem, za kapacitet
od 50.000 i 500.000 tona godinje. U okviru istih su razmatrane mogunosti korienja postojeih
postrojenja flotacije u Boru, kao i izgradnje neophodnog minimuma novih postrojenja i opreme.
Tokom 2004 i 2005 god. nastavljena su laboratorijska ispitivanja valorizacije korisnih
komponenti iz uzoraka topionike ljake koja se tada ve preraivala, a u okviru industrijske probe u
pogonu Flotacije Bor. S obzirom na to da se iskorienja bakra u koncentratu kretalo oko 45-60% dolo
se na ideju da se izvri ispitivanje mogunosti luenja bakra iz otoka osnovnog flotiranja (definitivne
jalovine procesa) a u cilju dodatnog iskorienja zaostalog bakra nakon procesa flotacijske koncentracije.
Uzeti uzorak otoka flotacijske koncentracije sadrao je 0,32% ukupnog bakra od ega je oko 10% bilo
oksidnog. U laboratorijama za hemijske metode koncentracije odeljenja za PMS Instituta za bakar,
izvoeno je agitaciono luenje uzorka za razliite eksperimentalne uslove. Luenjem otoka osnovnog
flotiranja topionike ljake za razliite uslove postignut je mali stepen izluenja bakra, najvea
vrednost svega 20% uz dodatak vodonik-peroksida kao oksidansa. Potronja sumporne kiseline bila je
velika, (najvee vrednosti 160 do 195kg/t). U sluaju luenja uz dodatak feri-hlorida u ulozi
oksidansa, potronja sumporne kiseline je bila znatno manja 30kg/t ali je i stepen izluenja bakra bio
nii. Generalno je zakljueno da se luenjem bakra iz otoka flotacije topionike ljake ne moe
oekivati ekonomina dodatna valorizacija bakra, to je najverovatnije posledica znatnog sadraja
sulfidnih minerala bakra u otoku flotacijske koncentracije (preko 50%) koji se dosta teko rastvaraju
sumpornom kiselinom.
U istom periodu su izvrena i preliminarna ispitivanja magnetne koncentracije otoka
flotacijske koncentracije topionike ljake koja su imala za cilj utvrivanje moguenosti za izdvajanje
drugih komercijalnih proizvoda iz ove sirovine. Naime, hemijskim analizama je utvreno da se
definitivna jalovina iz procesa flotacije topionike ljake znatno razlikuje od definitivne jalovine
flotacije primarnih ruda. RDA analizom utvrene su znatne pojave magnetita Fe3O4 i fajalita Fe2SiO4
koji nastaje "vetaki" prilikom odlaganja topionike ljake i brzim hlaenjem. Sadraj gvoa i
jedinjenja gvoa upuuje na mogunost dodatnog tretmana definitivne jalovine a u cilju pripreme za
korienje u cnoj metalurgiji, odnosno elezarama. Sa druge strane definitivna jalovina flotacije
topionike ljake sadri i jedinjenja koja bi se minimalnim tehnolokim zahvatima mogla koncentrisati
u cilju pripreme materijala za primenu u cementnoj industriji za izradu pucolanskih tj. "meanih"
cementa. Pored ovoga, otok flotacije topionike ljake, zahvaljujui svom hemijskom sastavu kao i
granulosastavu, s obzirom da se radi o vrlo sitnozrnom materijalu, moe nai svoju primenu i u razne
druge svrhe (proizvodnja abrazivnih materijala, suspstitucija raznih suspenzoida, itd.) za ta bi trebalo
sprovesti dodatna ispitivanja. Preliminarna ispitivanja vrena su mokrim i suvim postupcima magnetne
koncentracije na jainama magnetnog polja od 0,2 do 1T. U ovim ispitivanjima su od polaznog uzorka
ljake sa karakteristikama:
gustina - 3575 kg/m3, sadraj Fe=36,60%; Fe3O4=9,49%; Al2O3=6,00%; SiO2=32,94%
dobijeni proizvodi sledeih karakteristika:
Magnetina frakcija
gustina - 3660 kg/m3,
Fe
- 37,98%
Fe3O4 - 11,42%
Al2O3 - 4,81%
SiO2 - 32,74%
Nemagnetina frakcija
gustina - 3060 kg/m3,
Fe
- 31,83%
Fe3O4 - 5,98%
Al2O3 - 6,94%
SiO2 - 49,70%
Kako se iz rezultata vidi, mogue je razdvajanje frakcija magnetnim metodama koncentracije.

Meutim, zbog potekoa pri odreivanju racionalne analize jedinjenja gvoa to se pre svega ogleda
u pouzdanosti hemijskih analiza, kao i zbog nedostatka savremenijih ureaja za magnetnu
koncentraciju, ova ispitivanja nisu nastavljena.
OSTVARENI REZULTATI TOKOM INDUSTRIJSKE PROBE
Od 2002 godine vrena je velika industrijska proba flotacijske prerade topionike ljake. U
periodu od 2002-2006. godine preraeno je ukupno 1 284 346 t ljake iz koje je dobijeno 3 870,451 t
bakra, 69,4093 kg zlata i 457,804 kg srebra. Industrijska proba je posle izrade Glavnog rudarskog
projekta prerasla u proces prerade topionike ljake. Iskorienje metala je nezadovoljavajue ali se
na njegovom poboljanju kontinurano radi a kada se uzme u obzir sadanja relativno visoka cena
bakra na svetskom tritu i to da je dobijen iz tehnogenog otpada ovaj proces postaje isplativ.
ZAKLJUAK
Rezerve bakra u okolini Bora su sve manje a sadraj bakra u raspoloivoj rudi sve nii. Sa
druge strane, posledica dugogodinjeg rudarenja u okolini grada je deponovanje topionike ljake koja
sadri znaajne koliine metala i kao takva predstavlja izuzetan ekoloki problem. Godinama se
istrauje mogunost valorizacije korisnih metala iz ljake. Rezultat svega je pokretanje industrijske
probe flotacijske koncentracije korisnih metala iz topionike ljake iz ega je proizala i industrijska
proizvodnja. Tokom industrijske probe u periodu od 2002-2006. godine preraeno je 1 284 346 t
ljake iz koje je dobijeno 3 870,451 t bakra, 69,4093 kg zlata i 457,804 kg srebra. Jo uvek nisu u
potpunosti postignuti zadovoljavajui tehnoloki rezultati pa se u tom cilju nastavljaju istraivanja. Iz
svega navedenog u radu jasno je da, pored ispitivanja o mogunosti poveanja iskorienja bakra u
flotaciji, treba istraivati i mogunosti za valorizaciju ostalih korisnih komponenti iz ove sirovine. Pre
svega iz otoka flotacije topionike ljake, koji zahvaljujui svom hemijskom sastavu kao i
granulosastavu, moe, preko odreenih tretmana, nai svoju primenu i u razne druge svrhe
(proizvodnja abrazivnih materijala, suspstitucija raznih suspenzoida, itd.). Sa stanovita ekologije
postignuto je da se opasni tehnogeni otpad posle valorizacije metala flotacijskim postupkom u obliku
flotacijske jalovine deponuje na bezbedno mesto flotacijsko jalovite ime se smanjuje njegov uticaj
na ivotnu sredinu.
Opti zakljuak bio bi da je topionika ljaka resurs iz koga je mogua profitabilna
valorizacija bakra ali da bi u cilju jo boljeg ekonomskog a i ekolokog bilansa trebalo nastaviti sa
kompleksnim istraivanjima mogunosti valorizacije i ostalih korisnih komponenti.
LITERATURA
Cisarc A., 1949.: Izvetaj o ispitivanju bakrovih leita u Boru - Struni fond SGZ, Beograd.
Jankovi S., R. Jelenkovi, D. Koelj, 2002.: Borsko leite bakra i zlata - RTB Bor Institut za
bakar, Bor.
Milovanovi D., 1993.: Specifinosti geoloko ekonomske ocene leita tehnogenih mineralnih
sirovina. Tehnika, Rudarstvo, geologija i metalurgija., 48, 1, s. 3 9, Beograd.
Milovanovi D., 1974.: Osnovne karakteristike svetske mineralno sirovinske baze bakra. Rudarski
glasnik, XIII, 4, sv. 38 47, Beograd.
Nikoli K. i dr., 2007: Elaborat o rezervama tehnogenog leita bakra Depo ljake 1 Bor, stanje
31.XII 2005. tekstualni deo .-Fond strune dokumentacije Biroa za geologiju IRMB-a,.
Petkovi A., 2004.: Elaborat o proizvodnji, tehnolokim rezultatima, stanju opreme, objekata i
instalacija na tehnolokoj liniji flotacijske prerade ljake plamene pei u pogonu Flotacija Bor kao i
predlog mera za dostizanje prerade od 1.650.000 t ljake godinje, Bor.
Petkovi A., Milojevi ., Profirovi S., opi-Topalovi S., Profirovi I., 2005.: Izvetaj o snimanju
tehnolokog procesa flotiranja ljake plamene pei u pogonu Flotacije Bor u periodu od 14. 10.2004.
do 24.01.2005. god., Tehnika priprema pogona Flotacije Bor.
Pogon flotacija Bor, 2006. : Tehniki izvetaji za 2002., 2003., 2004., 2005. i 2006. godinu, Bor.
Torbica S., Ignjatovi D., Kneevi D., Lili N. i dr., 2005.: Studija opravdanosti kratkoronog
investiranja (period 2006-2011 godine) u proizvodnju koncentrata bakra u RBB Bor, RGF Beograd.
Veljovi O., Pei S., Miloevi D., Kneevi ., 1985.: Flotacijska koncentracija bakra iz ljake
topionice u Boru, RTB Bor.
TRETMAN OTPADNIH VODA NA PODRUJU LEITA

OKA MARIN 1
TREATMENT OF WASTE WATER IN BEARINGS "OKA MARIN 1"
Zoran Stojanovi, Dejan Miti
Institut za rudarstvo i metalurgiju, Bor
Rezime
Otvaranje leita izvreno je potkopima duine oko 200 m. Odvodnjavanje jame, za koju je konstatovano da
nema znaajnih podzemnih voda i da do pojave vode moe doi korienjem industrijske vode u tehnolokom
procesu ili samo do neznatne pojave podzemnih voda, obavljae se gravitaciono. Prostorije koje budu raene u
jami treba da imaju odvodne kanale u boku prostorije. Sve prostorije trebaju da imaju pad od 2 do 1 %, za
oticanje vode.Za zatitu od spoljanjih voda koje gravitiraju prema platoima K 534 i K 553 izgradie se zatitni
kanali. Kao to je u prethodnom tekstu navedeno, za odvodnjavanje rudnika oka Marin predvieni su i
vodosabirnici, i to dva vodosabirnika, kako zbog obezbeenja rezervi industrijske vode potrebne za proces
proizvodnje tako i za tretiranje zagaene vode.
Kljune rei: otpadne vode, jama, podzemne vode, kanali, vodosabirnik.
Summary
Opening deposit is made undermine the length of about 200 m.Drainage holes, for which there have been no
significant ground water and to the emergence of water may occur by using industrial water in the technological
process or only to minor occurrence of groundwater, will be carried out gravity.Rooms that are made in the pit
should have drainage channels in the side of the room. All rooms shall have a decrease of 2 to 1%, the
swelling waters.For the protection of the external water to gravitate toward plateaus K 534 and K 553 will be
constructed protective channels.As noted above, the mine drainage "Coka Marin" provided they vodosabirnici,
and two vodosabirnika, due to security reservations of water needed for industrial production and process for
treating contaminated water.
Key words: Waste water tank, underground water channels, hopper water.
UVOD
Uticaj rudarskih radova na podruju leita oka Marin u cilju zatite ivotne sredine se
prati od poetnih geolokih istranih radova do zatvaranja rudnika jer se radi o sredini sa
neporemeenim eko sistemima.
Degradirani prostor stvoren izradom pristupnih puteva, platoa za otvaranje jamskih prostorija
kao to su potkopi i metoda otkopavanja sa zaruavanjem rude i jalovih stena (metoda podetanog
zaruavanja) odmah se na poetku otvaranja rudnika ureuju u skladu sa zakonskom regulativom
Republike Srbije.
Rudno leite oka Marin nalazi se u istonom delu Timokog magmatskog kompleksa i do
sada u rudonosnoj strukturi na kontaktu hidrotermalno izmenjenih i sveih vulkanita i vulkanoklastita
andezitskog i dacito-andezitskog sastava otkrivena su tri rudna tela: oka Marin 1, oka Marin 2 i
oka Marin 3.
Prema sagledavanjima o mogunosti eksploatacije (povrinske i podzemne ) leita oka
Marin vrena u Institutu za bakar Bor, dolo se do zakljuka da je najekonominije za eksploataciju
leita primena podzemne eksploatacije sa poetnim radovima na otkopavanju rudnog tela oka
Marin 1.
1. Hemijske analize voda
Uzeti su uzorci vode iz oba potkopa, izvora na K+553 m i iz bara sa platoa odlagalita po
K+553 m. Uzorak vode je uzet i iz reke Velikog Peka koja protie na udaljenosti od oko 1000,0 m
vazdune linije od leita oka Marin.
U Tabeli 1. dati su rezultati hemijske analize voda uzorkovanih u potkopima, izvoru na koti
+553 m gde gravitiraju i povrinske vode i iz bara nastalih od kia na platou +553 m nv gde se
skladirala ruda pri uzimanju tehnolokog uzorka. Takoe, u tabeli 1. dati su i rezultati hemijske analize
uzorka vode iz reke Veliki Pek.
Tabela 1. Hemijske analize voda
voda iz
Potkopa
K+534
Elementi
voda iz
Potkopa
K+553
voda iz
izvora i
bara
voda iz
reke Veliki
Pek
MDK
Analitika
(I,II,-III,IV)
metoda
mg/l
pH
6,75
6,78
3,51
7,51
suspendovane
materije (g/dm3)
0,035
0,029
0,028
0,026
V.T.
suvi ostatak (g/dm3)
2,99
1,49
1,14
0,30
utroak KMnO4
(g/dm3)
0,034
0,042
0,040
0,015
V.T.
SO4(g/dm3)
0,93
0,43
0,75
0,044
Fe (g/dm3)
0,0002
0,0002
0,020
0,0002
AAS
0,3-1,0
Cd (g/dm3)
0,0002
0,00005
0,00005
0,00005
AAS
0,005
Cu (g/dm3)
0,0001
0,0001
0,0010
0,0001
AAS
0,1-0,1
Ni (g/dm3)
0,00025
0,00025
0,00025
0,00025
ICP
0,05-0,1
As (g/dm3)
0,001
ICP
0,05-0,05
Zn (g/dm3)
0,012
0,00005
0,0012
0,00005
AAS
0,2-1,0
Pb (g/dm3)
0,0002
0,0002
0,0002
0,0002
AAS
0,05-0,1
Legenda analitike metode:

AAS - atomska apsorciona spektrometrija; ICP AES atomska emisiona spektroskopija sa plazmom; V.T.
volumetrijska titracija; G. gravimetrija; OES optika emisiona spektrografija
Rezultati hemijske analize voda iz podzemnih prostorija (potkopa) rudnog tela i izvora,
pokazuju da u vodi ima poveanog sadraja bakra, cinka, olova i arsena u odnosu na MDK.
Za prikupljanje voda iz jame, njihovo preiavanje i recirkulaciju, izgradie se dva bazena:
- na K 500 m i K 510 bazeni (vodosabirnici) koji sakupljaju sve vrste otpadnih voda (iz jame, iz bara
sa platoa koje nastaju od atmosferskih padavina u letnjem i jesenjem periodu). Bazeni imaju talonike
gde se vri preiavanje vode,
Dobijeni rezultati hemijskom analizom uzoraka vode iz potkopa, izvora i reke usvajaju se kao
nulti podaci na poetku eksploatacije rude iz rudnog tela oka Marin 1 .
2. Mogui priliv jamskih voda
Na prostorima otvaranja rudnika, srednji godinji prosek padavina za poslednjih 20 godina
iznosi 470 mm/m2. Prema terenu, slivna povrina zahvata oko 1.800.000 m2.
Koliina padavina u toku godine iznosi:
1,8 x 106 x 470 mm/m2 = 846000 m3/god
Ako 5% od ukupnih koliina padavina ponire, pa bi u jamu dospelo oko 42300 m3/god.
Takoe, podzemna eksploatacija rude u rudnom telu oka Marin -1 sa predloenom otkopnom
metodom moe dovesti i do presecanja podzemnih tokova prirodnih izvorita.
Priliv vode iz jame se oekuje da iznosi oko 4,95m3 /h.
Sve vode iz jame se sprovode do vodosabirnika, gde se vri njihovo preiavanje i kao takve
se vraaju ponovo u jamu u proces buenja.
ODVODNJAVANJE
Otvaranje leita izvreno je potkopima duine oko 200 m.

Odvodnjavanje jame, za koju je konstatovano da nema znaajnih podzemnih voda i da
do pojave vode moe doi korienjem industrijske vode u tehnolokom procesu ili samo do
neznatne pojave podzemnih voda, obavljae se gravitaciono.
Potkopi kojima je otvoreno rudno telo na K534 i K553 raeni su sa usponom od 1 %
prema leitu, tako da i ukoliko se pojave izvesne vode, iste bi se gravitaciono odvodile preko
potkopa napolje.
Prostorije koje budu raene u jami treba da imaju odvodne kanale u boku prostorije u
zdravoj steni, nepodgraene, a koji e se raditi pri izvoenju buako-minerskih radova u fazi
izrade prostorija. Sve prostorije trebaju da imaju pad od 2 do 1 %, za oticanje vode.
Podaci o koliini podzemne vode
Na nivou K 553 postoji izvor vode, kapaciteta 1.600 m3/god. Priliv vode iz jame i
priliv vode iz izvora na nivou K 553 su zanemarljivo mali u odnosu na prilive od atmosferskih
voda, pa e za dalje proraune biti merodavan priliv od atmosferskih voda.
Izrada kanala za odvodnjavanje u jami
Zbog priliva vode koji treba oekivati kako iz same radne sredine tako i zbog rada opreme u
fazi izbijanja prostorije, izradie se kanal za odvodnjavanje. Hodnici se izrauje pod nagibom od 1 %
a niskopi od 11,3o.
Prvobitna izrada kanala je u steni a kasnije se isti moe betonirati po potrebi ili po funkciji
prostorije u kojoj se kanal nalazi, to znai da nije obavezno betonirati kanal ako je isti u funkciji i nije
ugroen prolaskom mehanizacije i dr.
Voda e oticati du hodnika do potkopa a onda napolje do vodosabirnika lociranog na terenu.
Pri izradi hodnika moe se oekivati u najnepovoljnijem sluaju, priliv vode od oko 500 l/min.
odnosno 30 m3/as.
Ovo je predviena koliina vode i za njeno odvoenje pri izradi prostorija otvaranja i razrade
predvia se izrada betoniranog kanala za njeno sprovoenje do vodosabirnika na terenu koji se nalazi
u neposrednoj blizini potkopa.
Sva voda koja se izbaci iz jame prihvata se u dva vodosabirnika koji e biti
meusobno povezani kanalom. Prvi vodosabirnik (VS-1) je na nivou K 510, a drugi (VS-2) na
nivou K 500.
U sklopu odvodnjavanja rudnika nalaze se i objekti za zatitu od spoljnih voda koje
gravititraju ka platoima na K 534 i K 553, kao i objekti za prihvatanje i sprovoenje voda koje
padnu u konture platoa i objekti za akumuliranje i ispumpavanje atmosferskih i podzemnih
voda koje dospeju u podruje platoa.
Osnovna koncepcija spoljanjeg odvodnjavanja sastoji se u u tome da se sva voda sa
slivnog podruja, sa kojeg voda gravitira prema platoima, prihvati i gravitacijski odvede van
granica platoa i da se vode koje dospeju unutar platoa prihvataju i gravitacijski odvode u
vodosabirnike, odakle se vraaju u proces proizvodnje.
Za regulaciju vode koja gravitira prema platoima bie izgraeni kanali, njih ukupno
tri, koji e sve vode sprovoditi ili van granica platoa ili u vodosabirnike. Kanal K-1 prihvatae
svu vodi koja gravitira prema platoima i odvodie je van granica platoa.
Kanal K-2 e vodu koja dospe unutar platoa da prihvata i sprovodi u vodosabirnike
Kanal K-3 e meusobno povezivati vodosabirnike.
Analiza faktora od bitnog uticaja na odvodnjavanje
Platoe na nivoima K 534 i K 553 rudnika oka Marin u toku eksploatacije e

ugroavati povrinske vode i podzemne vode iz jame.
Maksimalne padavine za podruje Majdanpeka, kojem pripada ovaj lokalitet, date su u
tabeli br. 2.
Tabela br. 2. Maksimalne padavine za podruje Majdanpeka
Uestalost pojave u
toku jedne godine, n
0,100
0,050
0,020
0,010
Period pojavljivanja
Jednom u 10 godina
Jednom u 20 godina
Jednom u 50 godina
Jednom u 100 godina
Poetni itenzitet
padavina ii, mm/min.
9,969
11,090
12,574
13,695
Slivna povrina sa koje gravitiraju vode ka platoima iznosi 39.700 m2. Otvorena
povrina platoa na nivoima K 534 i K 553 je 16.500 m2.
Srednji godinji prosek padavina na ovom podruju za poslednjih 20 godina iznosi
470 mm/m2. Slivna povrina merodavna za priliv vode iz jame iznosi 90.900 m2.
Prosena koliina padavina na ovoj povrini u toku godine iznosi 42.700 m3/god.
Priliv podzemnih voda se procenjuje na 5 % priliva povrinskih voda i iznosi 2.150 m3/god.
Na osnovu prethodne analize moe se konstatovati da su podzemne vode iz jame i
industrijska voda iz tehnolokog procesa (oko 3.900 m3/god.) jedine vode iz rudnika.
Sistem i reim odvodnjavanja sa emom odvodnjavanja.
Sistem se sastoji od objekata za zatitu od spoljnih voda koje gravititraju ka platoima
K 534 i K 553, od objekata za prihvatanje i sprovoenje voda koje padnu u konture platoa i
od objekata za akumuliranje i ispumpavanje atmosferskih i podzemnih voda koje dospeju u
podruje platoa.
Osnovna koncepcija odvodnjavanja sastoji se u sledeem:
da se sva voda sa slivnog podruja, sa kojeg voda gravitira prema platoima, prihvati i
gravitacijski odvede van granica platoa i
da se vode koje dospeju unutar platoa prihvataju i gravitacijski odvode u

vodosabirnike, odakle se vraaju u proces proizvodnje ili odvoze cisternama.
Za zatitu od spoljanjih voda koje gravitiraju prema platoima K 534 i K 553 izgradie se
zatitni kanali. Ukupno e se izgraditi tri zatitna kanala, K1, K2 i K3.
Zatitni kanal K1 predvien je za odvoenje spoljnih povrinskih voda koje
gravitiraju ka platoima K 534 i K 553. Sastoji se od pet deonica, zbog razliitih karakterisitka
istih. Popreni presek kanala K2 je trougaoni.
Zatitni kanal K2 predvien je za odvoenje povrinskih voda koje padnu na platoe
K 534 i K 553, voda sa izvora na nivou K 533, kao i podzemnih voda iz jame do
vodosabirnika VS1 na nivou K 510. Ima pravac pruanja severjug. Sastoji se od dve
deonice, zbog razliitih karakterisitka istih. Popreni presek kanala K2 je trougaoni, a
dimenzije i ostale karakterisitke date su takoe u Tehnikom projektu odvodnjavanja.
Zatitni kanal K3, predvien za odvoenje voda iz vodosabirnika VS1 u
vodosabirnik VS2, sastoji se od dve deonice, zbog razliitih karakterisitka istih. Popreni
presek kanala K3 je takoe trougaoni.
Popreni presek kanala dat je na slici br. 1, a poloaj svih kanala dat je na slici br. 2.
Slika br. 1. Popreni presek kanala za odvodnjavanje
Kao to je u prethodnom tekstu navedeno, za odvodnjavanje rudnika oka Marin

predvieni su i vodosabirnici, i to dva vodosabirnika, zbog obezbeenja rezervi industrijske
vode potrebne za proces proizvodnje. Ovo je posebno znaajno zbog potreba za industrijskom
vodom u sunim periodima.
Vodosabirnik VS1 bie lociran na nivou K 510, a vodosabirnik VS2 na nivou K
500.
Vodosabirnik VS1 prihvata sve vode iz kanala K2, a vodosabirnik VS2 prihvata
regulisani preliv iz vodosabirnika VS1, u sluaju dueg zastoja na ispumpavanju u
vodosabirniku VS1, a zbog stalne potrebe za industrijskom vodom u procesu proizvodnje u
jami.
Dimenzionisanje zbirnog kapaciteta vodosabirnika izvreno je prema srednjim
desetogodinjim padavinama za vreme trajanja padavina od 8 h (osmoasovni priliv vode).
Slika br. 2. Poloaj objekata odvodnjavanja na povrini terena
Poloaj objekata odvodnjavanja, koji e povrinske vode od atmosferskih padavina odvoditi

van odlagalita i na taj nain se onemoguava (spreava) spiranje jalovinskog materijala sa kosina
odlagalita i njegovo nanoenje na okolno zemljite, prikazan je na slici broj 2.
Vode koje se zadravaju na platoima (ravnim povrinama) odlagalita u vidu bara treba
sprovesti do vodosabirnika na K 500 m i K 510 m gde treba izvriti njihovo preiavanje pre
korienja za snabdevanje industrijskom vodom ili isputanja u vodotokove.
Fekalnih voda na podruju rudnika nema jer je smetaj rudara organizovan u preureenoj
Osnovnoj koli (gde ima i kupatila i kanalizacije za sanitarne otpadne vode) u selu Vlaole.
Zamaenih jamskih voda uljima i mazivima prema ispitivanjima takoe nema. Otpadna ulja /
istroena mainska ulja, sakupljaju se u metalnim buradima i isporuuju periodino pravnim
subjektima, koji ga otkupljuju i plasiraju rafineriji na preradu. Na tritu sekundarnih sirovina
otpadana ulja su roba koja ima plasman i svoju cenu to je najbolja mera za zbrinjavanje ovih
materijala i zatitu ivotne okoline.
SANACIJA I REKULTIVACIJA ZEMLJITA USLED

UTICAJA RUDARSKIH RADOVA NA PODRUJU LEITA
OKA MARIN 1
RECULTIVATION LAND REHABILITATION AND IMPACT FROM
THE AREA MINING DEPOSITS "OKA MARIN 1"
Zoran Stojanovi, Dejan Miti
Institut za rudarstvo i metalurgiju, Bor
Rezime
Uticaj rudarskih radova na podruju leita oka Marin u cilju zatite ivotne sredine se prati od
poetnih geolokih istranih radova do zatvaranja rudnika jer se radi o sredini sa neporemeenim eko sistemima.
Degradirani prostor stvoren izradom pristupnih puteva, platoa za otvaranje jamskih prostorija odmah se
na poetku otvaranja rudnika ureuju u skladu sa zakonskom regulativom Republike Srbije.
Metoda rekultivacije degradiranih povrina sa dodavanjem zemlje prema istraivanju u RTB-u Bor daje
sigurne rezultate i spada u trajne metode rekultivacije.
Poumljavanje i zatravljivanje degradiranih povrina ima za cilj ouvanje ivotne

sredine. Poumljavanjem degradiranih povrina doprinosi se i poboljavanju mikroklime i
estetskog izgleda okoline.
Kljune rei: ivotna sredina, rudnik, degradirane povrine, rekultivacija, poumljavanje.
Summary
The influence of mining in the area of the deposit "Coka Marin" in order to protect the
environment is monitored from the initial geological surveys to close the mine because it is an area
with undisturbed eco-systems.
Degraded space created by making the access road for the opening of the plateau jamskih
premises immediately at the beginning of opening the mine in accordance with the governing
legislation of the Republic of Serbia.
The method of reclamation of degraded land to add land to the research in the RTB Bor gives
safe results and is one of the permanent methods of reclamation.
Reforestation of degraded areas and zatravljivanje aims to preserve the environment.
Afforestation of degraded areas contributes to the microclimate and improve the aesthetic appearance
and environment.
Key words: environment, mining, degraded areas, recultivation, afforestation.
UVOD
Rudno leite oka Marin nalazi se u istonom delu Timokog magmatskog kompleksa i do
sada u rudonosnoj strukturi na kontaktu hidrotermalno izmenjenih i sveih vulkanita i vulkanoklastita
andezitskog i dacito-andezitskog sastava otkrivena su tri rudna tela: oka Marin 1, oka Marin 2 i
oka Marin 3.
Kontaktna zona u kojoj su smetena ova rudna tela je u tesnoj vezi sa strukturama vukanskih
aparata i predstavlja duboki razlom, koji verovatno dopire do dubokih delova Borske rov sinklinale.
Prema sagledavanjima o mogunosti eksploatacije (povrinske i podzemne ) leita oka
Marin vrena u Institutu za bakar Bor, dolo se do zakljuka da je najekonominije za eksploataciju
leita primena podzemne eksploatacije sa poetnim radovima na otkopavanju rudnog tela oka
Marin 1.
1. OTVARANJE RUDNOG TELA I ODLAGANJE JALOVINE IZ JAME OKA MARIN 1
Otvaranje leita izvreno je potkopima duine oko 200 m i to Potkopom K+534 i Potkopom
K+553. Odlaganje jalovine iz potkopa Potkopa 553 vri se po nivou K+553 m, dok je odlaganje
jalovine iz potkopa Potkopa 534 po nivou K +534 m.
Lokacija na kojoj su formirana odlagalita jalovine iz podzemnih radova za otvaranja rudnog
tela oka Marin 1, predstavlja zapadnu kosinu brda oka Marin pokrivenu najveim delom
bukovom umom. Najvia kota ovog brda je K+648 m.
Odlagalita jalovine na leitu oka Marin formirana su stvaranjem zaseka u teren radi
stvaranja poetnog platoa za otvaranje potkopa i sa koga sa odlae jalovina, ime se dobija zavrna
(konana) ravan odlagalita koja slui kao jamsko dvorite ispred potkopa.
Zbog uzimanja tehnolokog uzorka sa leita oka Marin u rudnom telu oka Marin 1,
od lokalnog puta do ulaza u potkope izraeni su pristupni putevi i platoi koji su kasnije proireni
odlaganjem jalovine iz potkopa niz spoljanju kosinu platoa, ime je stvoreno jamsko dvorite na
K+534 m nv i K+553 m nv.
Odlagalite dobija konanu konturu prikazanu na situaciuonoj karti (Slika br. 2.).
Jalovina se odlae u vidu gomila na poetnom platou na udaljenosti 5,0 m od ivice spoljanje
kosine istog.
Odlaganjem jalovine iz potkopa formiraju se ravne i kose povrine odlagalita jalovine. Ravne
povrine odlagalita sve dok traje proizvodnja rude na leitu oka Marin koriste se kao jamsko
dvorite za smetaj agregata, kompresora za komprimirani vazduh i kontejnera potrebnih za
kancelarije, presvlaenje rudara i obedovanje kao i za uvanje rezervnih delova i ostalo.
1.1. Pedoloke osobine jalovine
Odloeni materijal (jalovina - supstrat) pripada klasi tehnogenih zemljita, to su hidrotermalno
izmenjeni vulkaniti, vulkanoklastiti i hidrotermalnobiotitski andeziti. (Slika br. 2.).
Zbog naina izgradnje podzemnih prostorija otvaranja i razrade, odloena jalovina se sastoji
od izminiranog materijala razliite granulacije gde je pH vrednost 4,07 i bez sposobnosti za razvoj
spontane vegetacije. Odlagani materijal po morfologiji je raznorodan i sastoji se od krupnih i sitnih
komada stena u neraspadnutom stanju. Ovakav granulometrijski sastav uslovljava vrlo loa fizika
svojstva, posebno vodno vazduni reim, koji je jedan od vanih faktora za razvoj biljaka.
Takoe, su vrlo niske vrednosti asimilacionog azota i fosfora neophodnih za razvoj biljaka kao
konstitutivnih elemenata biljnog tkiva.
Odlagana jalovina predstavlja konglomerat razdrobljenih stena i kao takva ne poseduje ni
inicijalne zaetke pedolokih procesa, zbog ega se ne mogu izvoditi radovi ozelenjavanja dok se ne
izvri neophodna priprema, odnosno tehnika faza eurekultivacije (dodavanje zemlje ).
Slika br. 1.
Presek 1 1
Legenda:
Odlagalita: hidrotermalno izmenjeni vulkaniti, vulkanoklastiti i

hidrotermalnobiotitski andeziti
Slika br. 2. Popreni profil
Rezultat hemijske analize uzoraka jalovine i prirodnog zemljita pokazuju da tekih elemenata
ima vie u jalovini (tehnogenom materijalu) nego u prirodnom zemljitu (povrinskim raspadanjem
stena iznad leita).
Meutim, povoljno je to za prirodno zemljite to je pH vrednost iznad 7. pa biljke pri toj pH
vrednosti nemaju sposobnost uzimanja tekih elemenata iz zemlje i njihovog akumuliranja.
1.2. Mehanike osobine prirodnog zemljita i raskrivke
Prirodno zemljite na podruju oka Marin je uglavnom nastalo povrinskim raspadanjem
vulkanskih stena.
U dolini reke Veliki Pek (udaljene oko 1000,0 m vazdune linije od leita) zemljite se sastoji
od nevezanih stenskih masa neujednaenog granulometrijskog sastava. Povlatni deo izgraen je od
peskovito glinovitog materijala, dok je dublji deo izgraen od ljunkova i peskova.
Za potrebe rekultivacije u dolini reke Velikog Peka otkupie se potrebne povrine za
pozajmite zemlje. Povrinski sloj zemlje u visini od 10-20 cm koristie se za bioloku rekultivaciju
odlagalita jalovine.
1.3. Prostorna urbanistika reenja za dalje korienje degradiranih povrina
Prostorni plan za ureenje i korienje degradiranih povrina u oka Marinu nije raen, pa
ureenje degradiranih povrina vrie se prema Zakonskoj regulativi Republike Srbije.
S obzirom da se radi o ouvanom prostoru sa neporemeenim eko sistemima u ovom projektu
se daju reenja za rekultivaciju degradiranih povrina, a u cilju ouvanja ivotne sredine.
Degradirane povrine u odnosu na opti zahvaeni prostor jamskom eksploatacijom su veoma
male i kose povrine se ureuju na poetku eksploatacije, a ravne po zatvaranju rudnika.
1.4. Namena degradiranih povrina odlagalita jalovine
Kose povrine odlagalita jalovine namenjene su za poumljavanje crnim borom (pinus nigro).
Dok traje podzemna eksploatacija rude na leitu oka Marin, ravne povrine odlagalita
jalovine predviene su da se koriste kao jamsko dvorite i to po nivou: +553 m i +534 m.
Po prestanku potrebe za jamskim dvoritem, ravne povrine odlagalita jalovine se nasipavaju
slojem humusne zemlje visine 10-15 cm i zatravnjuju se travnom leguminoznom smeom:
-bela detelina (trifolium repens)
8%
-uti zvezdan (lotus korniculatus)
36 %
-maiji repak (phleum pratense)
20 %
-livadarka (poa pratensis)
36 %
100 %
2. REKULTIVACIJA
Degradirane kose povrine na mestu otvaranja potkopa, se odmah mogu rekultivirati crnim
borom i njihova rekultivacija zapoinje odmah po zavretku odlaganja jalovine, odnosno stvaranja
konanih povrina, dok se ravne povrine rekultiviraju posle zatvaranja rudnika nasipavanjem slojem
zemlje u visini od 10-15 cm i zatravnjuju se.
Povrine za rekultivaciju date su u tabeli 1. i grafiki na slikama br. 3. i 4. ematski izgled

odlagalita jalovine sa poloajem poprenog profila dat je na slici br.1. Popreni profil 1-1
odlagalita jalovine dat je i na slici br. 2.
Nivo (m nv)
560/553 (K1)
553 (R1)
553/534 (K2)
534 (R2)
534/530 (K3)
Tabela 1. Degradirane povrine odlagalita jalovine

Vrsta povrine
Kose povrine (m2)
Ravne povrine(m2)
1388,0
1670,0
3844,0
1653,0
794,0
Ukupne povrine
(m2)
1388,0
1670,0
3844,0
1653,0
794,0
2.1. Izbor medode rekultivacije

Za rekultivaciju odlagalita jalovine koristie se optimalna rekultivacija (eurekultivacija) koja
se u ovom sluaju sastoji od faza tehnike i bioloke rekultivacije.
Tehnika faza eurekultivacije sastoji se od: otkopavanja zemlje (skidanja na pozajmitu
humusnog sloja u visini od 10 - 20 cm i to buldozerom), utovara, transporta i planiranja.
Lokacija za uzimanje zemlje nalazi se pored reke Veliki Pek na udaljenosti 1000 m vazdune
linije od odlagalita oka Marin 1. Potrebna povrina za obezbeenje zemlje iznosi oko 35,0 m2.
Radovi faze tehnike eurekultivacije izvode se po sledeem redosledu: otkopavanje (iskop)
zemlje, utovar, transport, odlaganje i planiranje.
Na kosim povrinama odlagalita jalovine zemljom se zapunjuju samo jame za sadnice. Ravne
povrine odlagalita po prestanku eksploatacije rudnog tela treba nasipavati u kontinuitetu sa zemljom
u sloju visine 10-15 cm.
Bioloka faza eurekultivacije na degradiranim povrinama predstavlja meru uspostavljanja
vegetacionog pokrivaa i ima za cilj zatitu ivotne sredine (Slika br. 3.).
injenica je da odreene biljne vrste brzim razvojem korenovog sistema i nadzemnom
vegetativnom masom doprinose stabilnosti degradiranih prostora u smislu zatite od vodene i eolske
erozije.
Povrine degredirane odlagalitem jalovine pripadaju tehnogenim povrinama koje nastaju
kao rezultat rudarskih aktivnosti u cilju eksploatacije polimetaline rude i kao takve pogodne su za
poumljavanje kosih povrina i zatravljivanje ravnih povrina pod uslovom da se izvre predhodni
dodatni pripremni radovi.
Prema istraivanjima izvrenim na terenu radi izvoenja faze bioloke eurekultivacije,
potrebno je predhodno izvriti tehniku fazu eurekultivacije jer je to preduslov za prijem i razvoj
biljaka na tehnogenim povrinama.
Uzimajui u obzir faktore koji utiu na bioloku rekultivaciju, a pre svega vrlo nizak
produkcioni potencijal podloge koja treba da se rekultivira, odnosno fiziko-hemijske osobine,
nadmorsku visinu i uslove stanita, zatim kontinentalnu klimu, izbor vrsta je bio veoma ogranien.
Najpovoljnija metoda faze bioloke eurekultivacije na degradiranim povrinama odlagalita
jalovine je poumljavanje primenom trougaone eme. Podizanje umskih zasada ima za cilj zatitu
ivotne sredine i oplemenjivanje degradiranog prostora.
Za poumljavanje degradiranih povrina primenjuju se vrste koje se sade na tekim terenima i

koriste se pionirske vrste kao to je crni bor.
Posle obrastanja degradiranih povrina sa biljnim pokrivaem i proimanja biljnim
korenovima, a posebno posle izumiranja i humifikacije biljnih delova, zapoinje proces stvaranja
primarnih standardnih agregata. Nakon 5-10 godina od izvoenja bioloke rekultivacije, degradirani
materijal (zemljite) poprima svojstva prirodnog zemljita.
Legenda:
I godina,
Posle zatvaranja rudnika
Slika br. 3. Dinamika izvoenja tehnike rekultivacije
Legenda:
Travno-leguminozna smea,
Crni bor
Slika br. 4. Bioloka rekultivacija

2.2. Izbor biljnih vrsta za poumljavanje i zatravljivanje
Za bioloku fazu eurekultivacije degradiranih povrina odlagalita jalovine posle primene
tehnike faze eurekultivacije dolo se do zakljuka da je najbolje na kosim povrinama zasaditi crni
bor (pinus nigra) 2.000 kom/ha, a na ravnim povrinama zasejati travno leguminozne smee i to 25,0
kg po jednom hektaru:
bela detelina (trifolium repens)
2,0 kg/ha
uti zvezdan (lotus korniculatus)
9,0 kg/ha
maiji repak (phleum pratense)
5,0 kg/ha
livadarka (poa pratensis)
9,0 kg/ha
25,0 kg/ha
Kod izbora navedenih biljnih vrsta za podizanje travnjaka vodilo se rauna o sledeim osobinama:
otpornost na specifine uslove sredine, tolerantnost na klimatske uslove, rasprostranjenost,
pokrovnost, sposobnost vezivanja supstrata itd.
U cilju uspenog nicanja i razvoja biljaka na nepovoljnom supstratu, vri se njegovo obogaivanje
unoenjem odgovarajuih mineralnih ubriva, dok se sadraj organskih materija unosi preko plodne
zemlje i dodatkom stajnjaka.
Zajednike osobine travno leguminoznih smea su:
izabrane biljne vrste opstaju 10-12 godina,
uspevaju i na veim nadmorskim visinama,
prema pH su tolerantne tako da uspevaju i na kiselim i na alkalnim zemljitima gde sepH
kree izmeu 4 i 9
podnose zaslanjena i krena zemljita
rastu i razvijaju se kako na siromanim i plitkim zemljitima, tako i na dubokim i plodnim,
otporne su na suu,
trpe i visok nivo podzemnih voda (plavljenja),

predstavljaju krmnu smeu visoke bioloke vrednosti (mogu se koristiti za ispau i za
proizvodnju sena).
Prilikom izbora vrsta za poumljavanje degradiranih povrina, vodilo se rauna da su
prilagodljive uslovima klime i zemljita, da imaju dobar prijem pri sadnji i da su otporne na delovanje
osnovnih prirodnih faktora.
Crni bor, kao pionirska vrsta veoma je prilagodljiv na plitka, kamenita, suva stanita, dobro se
prima pri sadnji, uspeno podnosi suu, mraz, vetar i ujedno popravlja zemljite. Moe da uspeva na
ekstremnim nagibima terena i na nadmorskoj visini od 400-1300 m.
Za sadnju se koriste dvogodinje sadnice crnog bora sa umereno razvijenim nadzemnim delom
i dobro razvijenim korenom.
Uspeh poumljavanja degradiranih povrina zavisi od izvoenja predhodno pripremnih radova
i od izbora vrsta sadnica koje mogu da podnesu surove klimatske uslove.
Kada se poumljava teren sa nepovoljnim uslovima, sadnji se mora pokloniti vea panja.
Posle pripreme zemljita za setvu koja se u ovom sluaju sastoji od navoenja zemlje,
razastiranja i ravnanja terena, pristupa se setvi travno leguminozne smee. Takoe, pre setve ili
zajedno sa setvom vri se startno ubrenje kompleksnim mineralnim ubrivom NPK (15:15:15) u
koliini od 150gr/m2.
Zatravljivanje ravnih povrina na odlagalita ima za cilj stabilizaciju nasutog humusa.
Radovi na zatravljivanju sastoje se od:
- runog sejanja (unakrsno) meavina trave, dubina setve se kree izmeu 1-2 cm,
- valjanje zubastim valjkom zasejanih povrina radi uspostavljanja to boljeg kontakta
izmeu zemljita i semena to omoguava bre i ravnomernije nicanje,
- dubrenje zasejanih povrina NPK (15:15:15) ubrivom i
- oroavanje (zalivanja) zasejanih povrina do nicanja trave i posle u zavisnosti od
meteorolokih uslova.
2.3. Dinamika izvoenja radova na bilokoj rekultivaciji
U prvoj godini rekultiviraju se kose povrine odlagalita jalovine, a posle zavretka
eksploatacije na leitu oka Marin rekultiviraju se ravne povrine odlagalita jalovine. Period
rekultivacije ravnih povrina se ne moe predvideti jer zavisi od godinjeg kapaciteta rude (t/god) i
mogunosti eksploatacije istraenih rudnih tela.
3. OEKIVANI REZULTATI KRAJNJEG CILJA
Rekultivacija degradiranih povrina je u cilju ouvanja ivotne sredine i primenom
predvienih tehnikih i biolokih mera mogu se oekivati dobri rezultati i pored veoma nepovoljne
osnovne podloge.
Metoda rekultivacije degradiranih povrina sa dodavanjem zemlje prema istraivanju u RTB-u
Bor daje sigurne rezultate i spada u trajne metode rekultivacije. Najvei trokovi pri izvoenju faza
eurekultivacije odnose se na utovar i transport zemlje.
Poumljavanje i zatravljivanje degradiranih povrina ima za cilj ouvanje ivotne sredine.
Efekti rekultivacije ogledaju se u tome da: zasaene sadnice na degradiranim povrinama spreavaju
spiranje jalovine sa kosine odlagalita i njeno nanoenje na okolno zemljite, stimuliu razvoj
prizemne flore i korenovim sistemom aktiviraju mikrobioloke procese na odlagalitu.
Poumljavanjem degradiranih povrina doprinosi se i poboljavanju mikroklime i estetskog izgleda
okoline.
PRIMENA SWELLEX I FIBERGLASS SIDARA U

RUDNIKU RUDNIK
USE OF SWELLEX AND FIBERGLASS ANCHORS IN THE MINE
RUDNIK
Petar orevi, Zlatko Beli
AD Rudnik i flotacija Rudnik, Rudnik
Izvod
Specifinosti pojedinih rudnih tela u jami rudnika Rudnik uslovila su odstupanje od dugo
primenjivanih metoda otkopavanja i dovela do primene novih otkopnih metoda. Do sada su u upotrebi bila
klasina sidra sa rascepkom, ali zahtevi odravanja stabilnosti radne sredine, sa jedne, i smanjenje trokova
procesa sidrenja sa druge strane, uslovili su potrebu za primenom savremenijih tipova sidara. U saradnji sa
Atlas Copco-m izvrena je probna ugradnja, a nakon toga i ispitivanje, Swellex i Fiberglass sidara.
Pokazalo se da ova sidra u potpunosti zadovoljavaju postavljene zahteve.
Kljune rei: ugradnja sidara, ispitivanje sidara, Swellex sidra, Fiberglass sidra
Abstract
Specificity of individual ore bodies in the mine hole of the mine Rudnik caused the deviation from
the long applied mining methods and led to the application of new mining methods. So far as to use classic
anchor with cotter pin, but the demands at maintaining the stability of the working environment on the one hand,
and reducing the cost of the process of anchoring on the other hand, caused the need for using modern types of
anchors. In the cooperation with Atlas Copco performed the test installation, and later testing, Swellex and
Fiberglass anchors. This anchors is fully meet the requirements.
Keywords: installation of anchors, testing anchors, Swellex anchor, Fiberglass anchor
Uvod
U rudniku Rudnik poslednjih 15 godina otkopavanje rudnih tela vri se metodom
frontalnog otkopavanja odozgo na dole sa otvorenim otkopima. Pomenuta metoda daje
zadovoljavajue rezultate, ali istu nije mogue primeniti za otkopavanje svih rudnih tela u rudniku
Rudnik. Naime, prvenstveno zbog poloaja pojedinih rudnih tela, koja su locirana na manjim
dubinama (ili ak izdanjuju), primena ove metode bi, u sluaju zaruavanja krovine, imala kao
posledicu odreene manifestacije na povrini , tj. degradaciju terena iznad otkopanog rudnog tela.
Zbog toga je za otkopavanje ove grupe rudnih tela u jami rudnika Rudnik izabrana metoda
horizontalnog krovnog otkopavanja po pravcu pruanja odozdo na gore sa zasipavanjem primenom
dizel opreme. Samim tim ukazuje se potreba za upotrebom novijih tipova sidara. Do sada su u upotrebi
bila sidra sa rascepkom, ali ova sidra, kod otkopavanja pomenute grupe rudnih tela, ne bi dala
zadovoljavajue rezultate.
Probna ugradnja Fiberglass sidara izvrena je upravo na pomenutim rudnim telima, dok su
Swellex sidra ugraena na rudnim telima koja se otkopavaju metodom frontalnog otkopavanja
odozgo na dole sa otvorenim otkopima.
Probna ugradnja Swellex i Fiberglass sidara

Izvrena je probna ugradnja Swellex sidara tipa Pm12 i Fiberglass sidara tipa GRP K60.
Swellex sidra su prenika d=27,5mm i duine l=1800mm. Debljina elika iznosi d=2mm, sa
podlonom ploom oznake NR12, debljine d=4mm. Tip elika je S355MC. Ugraena Fiberglass
sidra su prenika d=27mm i duine l=1800mm, sa podlonom ploom od fiberglasa GRP R=200mm,
navrtkom GRP i brzovezujuom dvokomponentnom smeom(smolom) Lok set rasin 28250mm HS
Fast (brzo steua sa vremenom vezivanja t=13-18s) i Lok set rasin 28600mm HS Slow (sporo
steua sa vremenom vezivanja t=70-200s).
Swellex sidra su ugraena u buotine prenika d=36mm. Buotine su izbuene buaim
ekiem tipa AC BBD-46 (Falcon) sa monoblok dletom duine l=1800mm. Ugraeno je ukupno 23
sidra. Vremena ugraivana sidara prikazana su u tabeli 1. Proseno vreme ugraivana iznosi t=26 s.
Tabela 1-vreme ugradjivanja Swellex sidara
Redn
i broj
anker
a
Vrem
e
ugrad
nje
(s)
1
0
1
1
1
2
1
3
1
4
1
5
1
6
1
7
1
8
1
9
2
0
2
1
2
2
2
3
2
4
2
2
2
6
2
4
2
2
3
1
2
9
2
9
3
0
3
0
3
0
2
7
2
4
2
5
2
6
2
8
2
6
2
5
2
4
2
6
2
6
2
4
2
8
Sidra su ugraena pomou pneumatske pumpe tipa Atlas Copco Swellex pump PSP 300. Na
slici 1. prikazana je ugradnja jednog Swellex sidra.
Nakon ugradnje pristupilo se ispitivanju, odnosno proveri nosivosti jednog sidra. Nosivost
sidra merena je hidraulinim cilindrom, pull tester-om. Swellex sidro ispitano je odgovarajuom
metodologijom, zatezanjem do prekida. Ispitivanje je izvreno u uslovima jame rudnika Rudnik, na
temperaturi od 15C. Prilikom upanja , pri vrednosti sile zatezanja-pritiska od p=215bar(100kN),
sidro nije pokazivalo nikakve znake istezanja. Do pucanja sidra je dolo pri vrednosti sile zatezanjapritiska od p=290bar (135kN). Mesto prekida je bilo kraj sidra, van buotine, i pritom nije dolo do
izvlaenja sidra iz buotine.
Slika 1-ugradnja Swellex sidra

Slika 2- nosivost Swellex sidra
Nosivost Swellex sidara Pm12 prikazana je na slici 2.
Kao to se vidi iz dijagrama, za prenike buotina 35-38mm nosivost iznosi 120KN/m (u

mekim stenama), do 130-200 KN/m (u vrstim stenama).
Primer: 0,5m sidra Pm12 u vrstim stenama nosi (min) 130x0,5=65KN ili priblino 6,5t stena, ili za
duinu sidra od 1,8m to iznosi od 234KN (min) do 360KN (maksimalno).
Fiberglass sidra su ugraena u buotine prenika d=33mm. Buotine su izbuene buaim
ekiem tipa AC BBD-90/91W(Panther), sa monoblok dletom duine l=1600mm. Ispitivano
Fiberglass sidro je ugraeno u bok otkopa. Na slici 3. prikazano je jedno ugraeno Fiberglass
sidro, a na slici 4. prikazan je jedan otkopni hodnik sidren Fiberglass sidrima.
Slika 3- ugraeno Fiberglass sidro
Slika 4-otkopni hodnik sidren Fiberglass
sidrima
U buotinu su najpre stavljene patrone smole, prvo brzovezujua - Lok set rasin tip
28250mm HS Fast, a nakon toga i sporovezujua- Lok set rasin 28600mm HS Slow. Zatim je
izvrena ugradnja sidra pomou odgovarajueg adaptera postavljenog na buai eki. Proseno vreme
ugraivanja je max. 30s.
Nakon stvrdnjavanja smole, pristupilo se proveri nosivosti sidra (upanju sidra). Nosivost
sidra merena je hidraulinim cilindrom, tzv. pull tester-om. Prvo je izvreno odreivanje sile kidanja
navrtke, a nakon toga i provera karakteristika na kidanje Fiberglass sidra. Predmetno sidro ispitano
je odgovarajuom metodologijom , zatezanjem do prekida. Ispitivanje je izvreno u uslovima jame
rudnika Rudnik na temperaturi od 15C.
Prilikom upanja navrtka sidra je pukla pri dejstvu sile zatezanja pritiska od p=188bar
(86kN), a samo sidro puklo je pri dejstvu sile zatezanja pritiska od p=250bar (116,5 kN). Mesto
prekida je bilo van buotine, na kraju sidra i pritom nije dolo do izvlaenja sidra.
Primena Swellex i Fiberglass sidara
Kao to je ranije reeno, probna ugradnja Swellex sidara izvrena je na rudnim telima koja
se otkopavaju metodom frontalnog otkopavanja odozgo na dole sa otvorenim otkopima. Na istim
otkopima, odmah nakon probne ugradnje, nastavilo se sa primenom pomenutih sidara. Do sada je
Swellex sidrima ankerisano nekoliko otkopa u jami rudnika Rudnik.
Buenje buotina na otkopu za ugradnju pomenutih sidara vri se u bokovima primenom
buaeg ekia tipa Panther, a u krovu komore, sa buaim ekiem tipa Falcon. Ukoliko u otkopu
postoje uslovi za prilaz maina, kao i za mogunost buenja u krovu i bokovima otkopa, buenje
buotina se moe vriti i sa buaim kolima Boomer. Duina buotina je od 1.8m do 2,9m, u
zavisnosti od duine sidara koja se ugrauju. Buotine se bue po kvadratnom rasporedu. U

zavisnosti od vrstoe stene, raspona i visine komore, tektonike na otkopu i drugih uslova, odstojanje
sidara se kree od 1,0m do 2,0m.
Ureaj za ugradnju Swellex sidara sadri pumpu visokog pritiska na komprimovani
vazduh, instalisani ureaj za ugradnju sidara sa prikljunim crevima za komprimovani vazduh i vodu,
kao i ureaj za kontrolu pritiska i rukovanje. Ureaj za ugradnju sidara sastoji se od ipke, stezne
glave, sistema ventila, prikljunih creva i okidaa preko kojeg se vri regulisanje rada ureaja,
odnosno pumpe visokog pritiska.
Glavna primena Fiberglass sidara bie na rudnim telima koja se otkopavaju metodom
horizontalnog krovnog otkopavanja po pravcu pruanja odozdo na gore sa zasipavanjem. Probna
ugradnja izvrena je na rudnom telu P2. Ovo rudno telo pripada skarnovskom sloenom
morfogenetskom tipu orudnjenja koje se karakterie estim i naglim promenama oblika i monosti
kako po pruanju tako i po padu. Po hemijskom i mineralokom sastavu ruda ovog rudnog tela pripada
kompleksnim oksidno-sulfidnim rudama. Tektonika ovog rudnog tela je dosta zastupljena, veoma su
izraene rasedne zone, a postoji i veliki broj starih radova koji su veim delom zapunjeni ili zarueni.
Na pomenutom rudnom telu poela je intezivna ugradnja Fiberglass sidara. Do sada se
pokazalo da se sidra relativno brzo i veoma lagano ugrauju.
Zakljuak
Obzirom da je ustanovljeno da pomenuta sidra ispunjavaju zahteve odravanja stabilnosti
radne sredine, kao i smanjenja trokova procesa sidrenja, pristupilo se ugradnji istih u otkope jame
rudnika Rudnik. Nakon nekoliko meseci intezivne ugradnje Swellex i Fiberglass sidara moe se
konstatovati da su karakteristike i kvalitet ovih sidara znatno povoljnije u odnosu na klasina sidra sa
rascepkom, ugradnja neto bra, a efekti rada svakako bolji, posebno Fiberglass sidara, zbog
specifinosti rudnih tela u koja se ugrauju.
Literatura:
1. Swellex general presentation ,Atlas Copco, 2007.
2. Mininig presentation ,Minova, FiReP, 2009.
3. Brady, B.H.G., Brown, E.T.: Rock mechanics for underground mining .- New York, USA, 2005.
SAVREMENA KONTROLA KVALITETA RUDARSKIH

PROIZVODA
CONTEMPORARY QUALITY CONTROL OF MINING PRODUCTS
Slobodan Ili
SGS Beograd d.o.o.
Rezime
Potreba za kontrolom kvaliteta rudarskih proizvoda namee se sa tehnolokog i komercijalnog aspekta.
Internacionalizacija vlasnike strukture, kao i procesi EU integracije u rudarskoj, metalurkoj i industriji
energetike zahtevaju dobro poznavanje i primenu meunarodnih standarda u ovoj oblasti.
Ovo je naroito izraeno kod uzorkovanja, kao najvanijeg dela procesa kontrole kvaliteta. U cilju
ekonomizacije i eliminisanja ljudskog faktora, te poveanja preciznosti i tanosti, razvjeni su mehaniki
uzorkivai koji su nali svoju primenu pre svega kod uzorkovanja ugljeva i koncentrata obojenih metala.
Kod ugljeva, kombinacija mehanikog uzorkivaa i on/off line analizatora omoguava gotovo trenutan uvid u
kvalitet, bilo uglja koji se eksploatie ili kojim se snabdeva termoelektrana.
Kompanija SGS je sklopu svojih aktivnosti ve dizajnirala i instalirala vei broj mehanikih uzorkivaa.
Kljune rei: kontrola kvaliteta, uzorkovanje, mehaniko uzorkovanje, onlajn analizatori, SGS
Abstract
The need for controlling quality and quantity of mining products exists from production and commercial aspects.
The internationalization of owners structure as well as process of EU integration in mining, metallurgical and
energy industry requires good knowledge, understanding and application of international standards in this area.
This is especially pronounced in sampling, as the most important part of the process of quality control. In order
to minimise costs, eliminate the human factor and increase the precision and accuracy, the Mechanical Sampling
Systems (MSS) were developed which found their application in sampling coal, nonferrous metal concentrates
and iron ores.
In coals, the combination of Mechanical Sampling Systems (MSS) and on / off - line analyzers provides
nearly instantaneous access to quality, whether coal on exploitation field or one that feeds power plants.
The SGS company, as part of its activities have already designed and installed a number of Mechanical
Sampling Systems (MSS).
Key words: quality control, sampling, mechanical sampling, On-line analysers, SGS
KONTROLA KVALITETA
Kvalitet rudarskih proizvoda potrebno je pratiti zarad
Tehnolokih potreba kao to su npr:
Promena parametara iskopavanja ili miniranja
Podeavanje kvaliteta uglja meanjem
Podeavanje tehnolokih parametara rada postrojenja za koncentratciju na osnovu
kvaliteta ulazne sirovine ili meuproizvoda
Komercijalnih potreba gde se kvalitet rudarskog proizvoda izraava u novcu u cilju
poravnjanja izmeu rudarske kompanije i kupca njenog proizvoda.
U oba sluaja kontrola kvaliteta se vri putem izuzimanja uzoraka.
ta je uzorak?
Uzorak je mali deo robe, sastavljen od inkremenata, kompozit koji reprezentuje celokupnu
koliinu ili deo koliine robe (lot).
Uzorak je mala koliina materijala izuzeta iz lota, koja sadri sve (pribline) fizike i hemijske
karakteristike celokupnog lota
Masa materijala pogodna za rukovanje koja je reprezentativna za celokupnu masu iz koje je
izuzeta
Poto se radi o uzorku, vrednosti odreene na uzorku su samo PROCENA stvarnih karakteristika
lota.
Nikada neemo znati sa 100% sigurnosti koje su istvarne karakteristike lota ali moemo statstiki
izvesti zakljuak da se nalazi u odreenom opsegu najverovatnijih vredosti koje e varirati od jednog
uzorka do narednog.
Zato uzorkujemo?
Uzimamo uzorke koji e reprezentovati celokupan lot zato to je isuvie nepraktino, isuvie
komplikovano i isuvie skupo odrediti kakrakteristike celokupnog lota kako bi se utvrdilo da da li lot
ispunjava traene zahteve (npr iz kupoprodajnog ugovora).
Na primer, da li bi imalo smisla i koliko bi vremena i resursa oduzelo prosejati celokupnu koliinu lota
od recimo 5000 tona, kako bi se utvrdilo da isti ima GGK od 50mm umesto 65mm.
Uzrokujemo da bi obezbedili informaciju o prizvodu i njegovim karakteristikama koje su od
interesa (krupnoa, stanje, kvalitet, stepen neistoa, itd...), a koje e posluiti da se donesu odreene
odluke u vezi njega (da se kupi, odbaci, zadui, preusmeri, promeni parametre proizvodnje itd...)
Veoma vane, kritine i skupe odluke donose se na osnovu rezultata ispitivanja uzorka.
Zbog toga je veoma vano da se izuzme DOBAR uzorak kako bi doneli DOBRE odluke.
U laboratoriji, najbolji hemiar uz najbolje analitike instrumente ne vredi mnogo ako je
uzorak lo. Hemiar radi sa uzorkom kakav dobije.
Greke u rezultatima
Laboratorija =
5%
Priprema = 15%
ll
Laboratorija = 5%
Uzorkovanje =
80%
Priprema = 15%
Uzorkovanje = 80%
Pojam LOT-a
Kontrola kvaliteta se uvek radi na jednom lotu proizvoda.
Lot je odreena koliina robe proizvedena pod istim uslovima
Lot je odreena koliina materijala za koju je potrebno utvrditi kvalitet
U smislu uzorkovanja, poiljka se deli na lotove kako bi se poveala preciznost u odreivanju

karakteristika celokupne poiljke.
Lot je generalno, prikladna koliina materijala kao npr.
Dnevna proizvodnja
Smenska proizvodnja
koliina robe u jednom plovilu ili njen deo
koliina robe u jednom vozu ili njen deo
koliina robe na gomili u skladitu ili njen deo
UZORKOVANJE U KOMERCIJALNE SVRHE

Dok se uzorkovanje u tehnoloke svrhe moe obavljati u okviru proizvodnog pogona i pod
nadzorom tehnikog osoblja, uzorkovanje u komercijalne svrhe se treba obavljati u skadu sa
odreenim nacionalnim i internacionalnim standardima.
Njihova primena obezbeuje da se procesi uzorkovanja, pripreme uzoraka, kao i analize
kvaliteta obavljaju isto na svim mestima. Na taj nain obezbeuje se kontinuitet i spreavaju
odstupanja koja se mogu javljati usled razliitog naina uzorkovanja, obrade uzoraka ili analiza.
Kako je u dananjim uslovima trgovine rudarskim proizvodima, meunarodna trgovina
najzastupljenija, to se
internacionalni standardi i nihova primena podrazumeva. Primena
internacionalnih standarda je takoe veoma bitna i sa stanovita odravanja korektnih i fer poslovnih
odnosa izmeu rudarske kompanije i kupca njenih proizvoda.
Dobro poznavanje i razumevanje ovih standarda je preduslov za njihovu primenu u praksi.
Komapnija SGS je najvea svetska kompanija na polju kontrole kvaliteta, inspekcije, sertifikacije i
verifikacije sa mreom filijala u celom svetu. SGS ima veoma irok dijapazon rudarskih proizvoda iji
kvalitet kontrolie za najvee svetske rudarske kompanije. Iskustva SGS sa bilo kog dela sveta su
dostupna svim filijalama kroz SGS sistem.
Kako se sve moe uzorkovati i u zavisnosti od ega?
Prema nainu
pakovanja
Roba kao rasut

teret (rinfuz)
Upakovana
roba (vree,
jumbo vree,
konterjneri
itd...)
Prema primeni
alata za
uzorkovanje
Runo
uzorkovanje
Mehaniko
uzorkovanje
Prema lokaciji uzokovanja
U luci
U rudniku
U proizvodnom
pogonu
Na mestu pretovara
Prema nainu
uzimanja inkrementa
Sa gomile
Iz tovarnog
prostora plovila
Iz prevoznog
sredstva
(kamiona,
vagona)
Iz grajfera
Sa transportne
trake
Presecanjem
protoka
Iz vrea
Standardi koji se koriste

Uzorkovanje se generalno izvodi prema ASTM ili ISO metodama. U svetu se takoe dosta
koristi i Japanski standard (JIS). Veina nacionalnih standarda koriste ASTM ili ISO metode kao bazu
za razvijanje sopstvenih metoda.
U Jugoslaviji je to nekada bio JUS, a danas je u Srbiji SRPS.
Internacionalni standardi, pre svega ISO za svoju osnovu uzimaju teoriju uzorkovanja Pjera
Gia (Pierre Gy).
Standardima je za svaku vrstu robe definisana minimalna masa inkrementa, minimalan broj
inkremenata, minimalna masa grubog uzorka, alat kojim se moe uzorkovati, naini kojima se vri
uzorkovanje u zavisnosti od vrste i pakovanja robe.
Standardi barataju pojmovima uvdenim iz teorije uzorkovanja kao to su: preciznost, tanost,
varijabilnost, bias
Neke definicije vane za uzokovanje
Preciznost je ponovljivost odn. blizina vie uzastopnih rezultata.

Tanost je mera koliko je rezultat blizu stvarne vrednosti traene karakeristike. Stvarna
vrednost je retko kada utvrena i izvodi se iz podataka o uzorkovanju.
Varijabilnost (variance) je obrnuto od preciznosti, tj. mera variranja rezultata oko
konzensusom utvrene stvarne vrednosti.
Pomeraj (Bias) je obrnuto od tanosti. Dok je tanost mera koliko je odreeni rezultat blizu
tane vrednosti, bias je stepen pogrenosti, odn. koliko je rezultat daleko od tane
vrednosti utvrene konsenzusom.
Preciznost nije isto to i tanost
Varijabilnost matematika definicija i njena kontrola

VS
VPT
V
=
---+
---nu
u
Ukupna
= Uzorkovanje + Priprema & Testiranje
u = broj podlotova , n = broj inkremenata.
Poveanjem bilo broja inkremenata ili broja lotova smanjujemo varijabilnost.
Uzorkovanje rezime
Minimalna masa inkrementa

Minimalan broj inkremenata
Oni rezultuju minimalnom masom uzorka
Poveana heterogenost zahteva vei broj inkremenata
Na heterogenost utie veliina zrna materijala kao i njihova distribucija u materijalu, te
njihove hemijske karakteristike
Preciznost emo poveati uzimanjem veeg broja inkrementa u lotu odn, formiranjem veeg
broja podlotova
Poveanje mase lota ili isporuke zahteva i vei broj inkremenata
Premala masa inkrementa, uzrokovana npr neadekvatnim alatom za uzorkovanje, moe
uzrokovati pomeraj (bias). Npr. premala kaika za uzorkovanje ne moe prikupiti krupnija
zrna. U tom sluaju ni povean broj inkremenata nee eliminisati pomeraj (bias).
Premali broj inkremenata e smanjiti preciznost, jer je mogue da e se neke varijacije u
kvalitetu propustiti. U tom sluaju ni poveana
RUNO I MEHANIKO UZORKOVANJE

Runo uzorkovanje
Runo uzorkovanje pre svega karakterie veliko angaovanje i oslanjanje na ljudske resurse i
pogodno je za sisteme sa manjim kapacitetima. Usled toga, podlono je faktoru ljudske greke i
nestalnostima, ali ima mogunost da se uspeno nosi sa nepredvdljivim i neoekivanim dogaajima.
Runo uzorkovanje se moe obavljati:
Uzorkovanje zaustavljanjem transportne trake.

Najtaniji (referentni) metod runog uzorkovanja koji se koristi se kao metod za proveru
drugih metoda uzorkovanja.
Uzorkovanje materijala u pokretu:
Presecanjem protoka materijala
Sa transportne trake
Sa svee otvorenih povrina
Uzorkovanje stacionarnog materijala
Sa gomila
Iz prevoznih sredstava (kamion, vagon)
Iz tovarnog prostora plovila
ta uzorkiva treba da postigne da bi bio u skladu sa standardom?
Da uzme uzorke iz svih delova toka materijala, gomile, bare, broda, lota
Da uvek uzima najmanje odreenu minimalnu masu inkrementa koja zavisi od gustine i
gornje granine krupnoe
Da uvek uzima inkrement prema planu uzorkovanja baziranom na masenom / vremenskom
protoku
Da obezbedi da svaki deo materijala ima jednaku ansu da zavri kao deo uzorka.
Da obezbedi da je nain uzimanja uzorka uvek isti
Mehaniko uzorkovanje
Mehaniko uzorkovanje karakeriu pre svega odreena kapitalna ulaganja, ali i visok standard
tanosti i odsustvo pomeraja (unbiased).
Sistemi za mehaniko uzorkovanje (Mechanical Sampling Systems MSS) omoguuju dobijanje
uzorka visokog stepena tanosti, preciznosti te u potpunosti eliminiu uticaj ljudskog faktora.
Dobar MSS je potreban da bi se odredila vrednost rudarskog proizvoda i njegovi rezultati su:
reprezentativni za materijal koji je uzorkovan,
pouzdani i odbranjivi u sluaju spora,
reproduktivni (mogu se ponoviti novim uzorkovanjem),
dobijeni na efikasan nain
MSS sistemi takoe podleu normativima meunarodnih standarda za rudarske proizvode
Mehaniko v Runo Uzorkovanje
Primer; uzorkovanje istog uglja trima razliitim metodama
Runo uzrorkovanje celokupnog toka materijala nema znaajnog pomeraja (bias)
plava kriva
Mehaniko uzorkovanje celokupnog toka materijala nema znaajnog pomeraja
(bias) roze kriva
Runo uzorkovanje dela toka materijala ili sa gomile postoji pomeraj (bias) uta
kriva
U ovom primeru, polovina rezultata runog uzorkovanja lei izvan opsega rezultata dobijenih
mehanikim uzorkovanjem
100.00%
90.00%
80.00%
70.00%
60.00%
50.00%
40.00%
30.00%
20.00%
10.00%
0.00%
7
10
11
Hand sampling full stream

Partial stream hand sampling w/ bias
12
13
14
Mechanical sampling full stream
15
Mehaniko uzorkovanje jedan od vanih delova SGS usluga

U sklopu svojih usluga kompanija SGS ima segment koji se bavi mehanikim uzorkovanjem.
U tom segmentu SGS moe:
Prikupiti i utvrditi podatke neophodne za dizajniranje MSS u skladu sa prihvaenim
meunarodnim standardima
Razviti idejni plan MSS stanice na osnovu kojeg bi se utvrdili preliminarni trokovi
ugradnje, kao i eventualni postojei limitacioni faktori
Izvriti izbor opreme koja bi bila u stanju da odgovori zahtevima, bila pouzdana,
priutiva i laka za odravanje. SGS praktikuje izbor opreme imajui u vidu najniu
cenu za ivotni vek sistema.
Izgraditi kompletan sistem koji e biti pouzdan i bez pomeraja (unbiased). SGS
garantuje da e ugraeni sistem proi bias test.
Kompletno upravljanje MSS u skladu sa potrebama klijenta.
Testiranja i pregledi rada MSS sistema
ON - LINE ANALIZATORI (OLA) ZA KVALITET UGLJA
On Line analizatori omoguavaju dobijanje informacije o kvalitetu uglja u relanom

vremenu, te se adekvatna korektivna mera moe primeniti odmah.
On Line analizatori se instaliraju kako bi poveali profitabilnost, tj kao deo procesa kontrole,
a ne kao zamena za uzorkovanje.
Njihova vrednost potie iz mogunosti za:
Kontrolu kvaliteta isporuenog uglja
Mogunost sortiranja uglja u cilju maksimizacije iskorienja trenutnih resursa
Meanja ugljeva, ime se moe postii ujednaen kvalitet isporuenog uglja ili uglja
kojim se hrani termo postrojenje .
Svi On Line analizatori zahtevaju MSS za potrebe kalibracije, validacije i nadgledanja
tekueg rada.
OLA tehnologije
Dual Gamma
X-Ray
Natural background radiation
Prompt Gamma Neutron Activation Analysis (PGNAA)
% pepela
Preciznost merenja
5%
4%
3%
2%
1%
Dual
Gamma
X-Ray Background
radiation
PGNAA
Kapitalni Trokovi
MSS + OLA
OLA u sprezi sa MSS ini nezamenljiv sistem savremene kontrole kvaliteta ugljeva.
Opravdanost instaliranja MSS + OLA ogleda se u smanjenju operativnih trokova, poveanju
kapaciteta, poveanju vrednosti proizvoda, te izbegavanja plaanja penala.
Prednosti upotrebe MSS+OLA sistema za proizvoaa uglja su pre svega u smanjenju
razblaenja uglja na samom otkopnom polju (out of seam dilution), te u direktnijoj kontroli
ulaza ili kompletnog izbegavanja postrojenja za pranje uglja.
MSS+OLA sistem omoguava meanje ugljeva radi postizanja ugovornog kvaliteta
kontrolisanim dodavanjem kvalitetnijeg i manje kvalitetnog uglja. Na ovaj nain proizvoa
uglja izbegava reklamacije ili otkazivanja celokupnih isporuka.
Takoe se omoguava smanjenje varijacija u kvalitetu uglja po vagonima, ime se omoguava
korisniku da direktno hrani pogon. Na taj nain se otvara mogunost za podizanje vrednosti
uglja koji se isporuuje.
Termolektrane na ugalj takoe mogu imati velike prednosti od instaliranja MSS+OLA
sistema. One se ogledaju u:
smanjivanju trokova omoguavanjem meanja uglja radi postizanja optimalnog
kvaliteta,
izbegavanjem manipulacije ugljem direktnim hranjenjem kotlova iz vozova, ukoliko
ugalj zadovoljava zahteve kvaliteta.
Kontrola emisija sumpora i ugljen disoksida u atmosferu ime se smanjuje zagaenje
ivotne sredine i izbegavaju mogui penali
Sve ovo rezultira veom pouzdanou sistema, te smanjenju neplaniranih iskljuenja sistema,
a time veoj koliini proizvedenih megavata.
PARTNERSTVO SGS PROIZVOA / KORISNIK RUDARSKIH PROIZVODA
SGS prepoznaje da su nai klijenti ekspeti u oblasti eksploatacije ili korienja rudarskih
proizvoda.
SGS ekspertiza je u uzorkovanju i kontrolisanju kvaliteta rudarskih proizvoda koje klijent

prodaje ili kupuje.
SGS bi eleo partnerstvo sa naim klijentima omoguavajui im da se koncentriu na svoju
osnovnu delatnost, dok imaju podrku SGS kroz nau osnovnu delatnost: uzorkovanje,
merenje i analize kvaliteta rudarskih proizvoda.
Ovakav partnerski pristup nam omoguava da radimo zajedniki, iznalaei najbolja reenja
za trenutne i budue izazove.
Partenrstvom sa SGS, radite sa najveom svetskom kompanijom na polju usluga inspekcije,
verifikacije, testiranja i certifikacije.
PRIMENA ALUMOSILIKATNIH MATERIJALA U

REMEDIJACIJI ZEMLJITA KONTAMINIRANIH URANOM
APPLICATION OF ALUMOSILICATE RAW MATERIALS FOR
REMEDIATION OF URANIUM CONTAMINATED LAND
Mirjana Stojanovi1,Jelena Milojkovi1, Dragi Stevanovi2, Milan Adamovi1, Deana
Ile1
1
Institut za tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina, Beograd, Frane dEperea 86,
2
Poljoprivredni fakultet, Zemun
Rezime
Problem savremene civilizacije predstsavlja kontaminacija zemljita uranom antropogenog porekla ,
posebno u Srbiji gde je za vreme NATO akcije koriena municija sa osiromaenim uranijumom ime je
izvreno deponovanje oko 10t ovog radionuklida u ivotnu sredinu. Ukljuivanje urana u lanac ishrane i danas
predstavlja realnu opasnost za ljudsko zdravlje imajui u vidu njegovu hemijsku i radijacionu toksinost.
Reavanje ovog problema zahteva primenu
efikasnih remedijacionih tehnologija
koje ukljuuju i
environmental friendly materijale koji su ekonomini, lokalno dostupni i lako primenjljivi. Naa istraivanja
su obuhvatila ispitivanje efikasnosti prirodnih i modifikovanih alumosilikatnih sirovina, zeolita, fosfata,
bentonita i diatomejske zemlje, domaeg porekla za in situ remedijaciju kontaminiranih zemljita uranom..
Kljune rei: uranijum, alumosilikatni materijali, remedijacija, zemljite
Abstract
Environmental uranium contamination based on human activity is a serious problem worldwide,
especially in Serbia where during NATO aggression deposited in the environment about 10t tons of depleted
uranium. Soil contaminated with uranium poses a long-term radiation hazard to human health through exposure
via the food-chain and other pathways. Solving this problem requires the application of effective remediation
technology which include safe and effective "environmental friendly" materials that are economical, locally
available and easily applicable.Our investigations have included testing the efficiency of natural and modified
with domestic origin aluminosilicate raw materials, zeolite, phosphate, bentonite and diatomite for in situ
remediation of soil.
Keywords: uranium, aluminosilicate raw materials, remediation, soil
Uvod
Prema strategiji odrivog razvoja, usvojene kao globalni cilj i jedini mogui uslov
ukljuenja nacionalne privrede u svetske razvojno trine tokove, podjednak znaaj imaju indikatori
drutvenog i ekonomskog razvoja i zatite ivotne sredine. Na Svetskom Samitu u Riju 1992. godine
donet je globalni plan akcija za odrivi razvoj Agenda 21, koja ukljuuje i integralni pristup
planiranju i upravljanju zemljinim resursima kao glavne karike u zdravo bezbednoj poljoprivrednoj
proizvodnji. Ljudske aktivnosti u oblasti industrije, proizvodnje energije, eksploatacije rudnih leista,
poljoprivrede, vojnih angaovanja, saobraaja i urbanizacije generiu primarne i sekundarne
organske, neorganske i radioaktivne polutante koji doprinose permanentnoj degradaciji zemljita sa

dugoronim posledicama na biodiverzitet.
U Evropskoj Uniji se proizvode godinje oko 30 miliona tona opasnog otpada od koga 5060% ostaje u zemljitu. Procenjuje se da se u svetu usled antropogenih faktora iz poljoprivredne
sfere gubi oko 7 miliona hektara zemljita godinje a od toga u Srbiji oko 6200 hektara. Prikazano u
novanoj protivvrednosti gubi se oko 42 miliona dolara. Evropska komisija zaduena za izradu
strategije za zatitu zemljita (2002-2012) procenjuje da je 16% zemljita EU ugroeno
degradacijom.
Uz podizanje svesti ljudi o implikacijama kontaminiranih zemljita na ljudsko zdravlje sve je
vee angaovanje naune javnosti na razvoju efikasnih i cenom prihvatljivih remedijacionih
tehnologija za njihovu sanaciju i bonifikaciju.
U samom vrhu nacinalnih naunoistraivakih aktivnosti je i razvoj novih materijala na bazi
mineralnih sirovina ciljnih funkcionalnih karakteristika iroke primene. Primena mineralnih sirovina
kao adsorbenata zasniva se na dokazanoj osobini da, na primer, hidroalumosilikatnih minerala (zeolita,
bentonita, sepiolita, ilita i drugih) na aktivnim centrima koje poseduju, mehanizmom jonske izmene,
na povrini i u strukturi zrna, mogu adsorbovati razliite toksine ligande (zagaivae): atome,
molekule, radikale i jone iz otpadnih voda i zagaenih gasova, iz degradiranih zemljita, stone hrane,
organzama ljudi i ivotinja.
Hemijska modifikacija, neorganska i organska, se postie u procesima izmene pojedinih
aktivnih centara (izmenljivih katjona), na povrini ili u strukturi minerala, sa drugim organskim ili
neorganskim katjonima. Mogui domeni primene materijala na bazi nemetalinih mineralnih sirovina
za remedijaciju i popravku zemljita:
adosorbentitekih
metala(Pb,Cu,Cd,Mn,Zn,Cr,Ni),radionuklida
(Cs,U,Ra,J)
organskih
zagaivaa;
korektori kiselosti zemljita, hemijskih i fiziko-mehanikih osobina zemljita;
donori makroelemenata, mikroelemenata, i makro i mikroelemenata;
modulatori hranljive podloge, sredstva za ouvanje zdravstvenog stanja i klijavosti semena;
nosai aktivnih materija pesticida, fungicida, herbicida, bioloki aktivnih supstanci.
Problem savremene civilizacije predsavlja kontaminacija zemljita uranom antropogenog

porekla (Stojanovi, 2006, Stojanovi i sar., 2006). Reavanje ovog problema zahteva holistiki
pristup ukljuujui i primenu bezbednih environmental friendly materijala koji su jeftini, lako
primenljivi i lokalno dostupni. U Srbiji je ovaj problem izuzetno aktuelan, sobzirom da je za vreme
NATO agresije, 1999.god., oko 12,5 hektara, jugoistonog regiona, kontaminirano sa oko 10t
osiromaenog uranijuma.
Antropogeni izvori kontaminacije ivotne sredine uranom prikazani su na slici 1.
Slika 1. Izvori kontaminacije ivotne sredine uranom antropogenog porekla
U prirodnim uslovima egzistiraju jedinjenja etvorovalentnog i estovalentnog urana (uranil

jon-UO22+). Sa stanovita zatite ivotne sredine U4+ jon se sporo ukljuuje u lanac ishrane jer je
nerastvoran i nemobilan; UO22+ jon je rastvoran i gradi komplekse koji se lako transportuju zemljinim
rastvorima i u tom obliku se ukljuuju u lanac ishrane. Najnoviji pokazatelji o uincima osiromaenog
uranijuma na zdravlje ljudi i ivotinja ukazuju da mere preduzete nakon agresije nisu bile dovoljne i
da su dodatne mere neophodne radi trajnog reenja ovog problema Prema Gaverilescu i sar, (2009)
remedijacione tehnike i metode za uklanjanje uranijuma klasifikuju se kroz: prirodno slabljenje,
fizike procese, hemijske, bioloke i elekrokinetike metode. Princip remedijacionih tehnika se
zasniva na trajnoj imobilizaciji uranil jona kombinovanim tehnikama kao sto je redukcija posebnim
agensima, promenom pH, precipitacijom u nerastvorne forme urana , adsorpcijom (gline, organske
komponente, mineralne materije..) ili ugradnjom u bioloke sisteme preko biljaka hiperakumulatora .
Reavanje ovog problema zahteva multidisciplinaran
pristup ukljuujui i primenu
bezbednih i efikasnih environmental friendly materijala koji su ekonomini, lokalno dostupni i
lako primenjljivi. U postupku izbora remedijacionih tehnologija jedan od kljunih faktora je optimalan
izbor reaktivnih materijala, ne samo po svojoj efikasnosti ve i po ceni, imajui u vidu da ona
optereuje tehnologiju sa preko 50%. Jedan od najefikasnijih reenja ovog problema je primena
reaktivnih alumosilikatnih materijalima za in situ remedijaciju kontaminiranih zemljita, kojom se
uranil jon prevodi u stabilne i nerastvorljive forme ime se smanjuje njegova pokretljivost i bioloka
dostupnost.
Pored velikog broja iroko rasprostranjenih tehnika preiavanja vode i remedijacije
zemljita, adsorpcione tehnike su privukle panju zahvaljujui njihovoj niskoj ceni i lakoj upotrebi.
Istraivanja su dovela do fokusiranja na izbor i/ili produkciju jeftinih adsorbenata sa visokim

kapacitetima metal ugradnje. Prirodni materijali neorganski ( zeoliti, apatiti, razne vrste glina i
minerala) i odreeni zaostali produkti industrijske proizvodnje (kao letei pepeo, opiljci gvoa, Fe-
oksidi, biosorbenti..) i biosorbenti klasifikovani su kao jeftini adsorbenti jer je njihova upotreba
ekonomina i lokalno primenjiva (Knox et al., 2008; Phillips et al., 2000; Milojkovi,2009)
Cilj ovog rada je bio da se ispita efikasnost imobilizacije uranil jona na prirodnim i
modifikovanim alumosilikatnim materijalima, zeolitu, apatitu, diatomejskoj zemlji i bentonitu,
domaeg porekla, iji mehanizmi delovanja su razliiti i zavise od vrste i osobina reaktivnog
materijala i hemijskih i fiziko-hemijskih osobina kontaminiranih zemljita i zemljinih rastvora.
Fosfatno indukovana stabilizacija, primenom prirodnih apatita, zasnovana je na mehanizmu
precipitacije nove faze, tj. fosfat se rastvara zemljinim rastvorima i formira se nova faza uranijum
fosfata, autunita. Niska rastvorljivost autunita, Ksp = 10-49 , je osnov njegove stabilnosti u dugom
geolokom periodu pod veoma razliitim uslovima (pH 2 do 12). Pored ovog mehanizma, apatit
pokazuje pufersko dejstvo, to doprinosi efikasnosti precipitacije metala, ponaa se kao biostimulator , jer u toku dugog vremenskog perioda obezbeuje fosfor i organske supstance ime
stimulie mikrobioloke reakcije i ima sposobnost povrinski semi-adsorpcije, koja se ogleda u
nespecifinoj metalnoj adsorpciji prelaznih metala, mase i do 5% sopstvene mase. U svetu se u te
svrhe primenjuje sintetiki apatit, Apatit II, dok je primena prirodnih fosfata zanemarljiva (Raievi,
2001). Efektivnost i reaktivnost prirodnih apatita se moe podii primenom koncentrata sa preko
30%P2O5 i mehanohemijskom aktivacijom ultrafinim usitnjavanjem u visokoenergetskim mlinovima
sa ciljem razaranja reetke i generacije defekata radi poliforme transformacije i delimine
amorfizacije (Stojanovi i sar., 2008).
Struktura zeolita omoguava povrinsku katjonsku izmenu, sobzirom da je jedan deo atoma
etvorovalentnog
Si4+, supstituisan atomima trovalentnog
Al3+, to rezultira negativnim
naelektrisanjem strukture koje se neutralie prisustvom izmenljivih katjona alkalnih i zemnoalkalnih
metala. Prirodni zeolit (klinoptilolit) posle modifikacije (sa kvaternarnim amonijum jonima,
primarnim aminima ili kiselinama) moe biti efikasan materijal za uklanjanje uranil-jona u intervalu
pH 3-8. Na svim pH vrednostima, primeeno je, ve posle pola sata, da je dostizana ravnotena
koncentracija (Matijaevi i sar., 2006). Smea apatita i organomodifikovanog zeolita za in situ
remediaciju kontaminiranih zemljita uranijumom potrvrdila je sinergizam delovanja ovih materijala
koji se ogleda u brzom vezivanju uranijuma organomodifikovanim zeolitom i formiranja stabilne
autunitne faze primenom apatita u dugom vremenskom periodu, ime se iskljuuje rizik
desorpcionog efekta organomodifikovanog zeolita usled promene zemljinih uslova (Stojanovi i sar.,
2008).
Diatomejska zemlja pripada sedimentnim stenama, na bazi amorfnog silicijum-dioksida(SiO2
nH2O)., izgraena je od sitnih (0,01,-0,4 mm) silicijumskih ljutura dijatomejskih algi (10-30
miliona/cm3). Odgovarajue prisustvo silanolnih grupa rairenih preko reetke silicijum-dioksida,
omoguava reakciju diatomejske zemlje sa funkcionalnim grupama Specifina povrina pora iznosi 20
50 m2/gr a njihov efektivni prenik od 30 do 1000 angstrema, zbog ega ima visoku adsorpcionu,
katalitiku i hidrauliku aktivnost (Milojkovi i sar.,2009).
Bentonit je plastina glina koja sadri preteno minerale iz grupe smektita, najee
montmorilonit. Montmorilonit je silikatni mineral slojevite strukture. Oktaedarski i tetraedarski delovi
reetke koji sadre atome: Si, Al, Mg i Fe kao i jone : Na, K, Ca, Mg locirane u prostoru izmeu
slojeva. Naelektrisanje je slabo tako da katjoni adsorbuju u ovoj oblasti preko svojih hidratisanih
ljuski. Stepen hidratacije utie na bubrenje meukristalnih slojeva Negativan balans naelektrisanja se
kompenzuje izmenljivim jonima u meukristalnoj oblasti. Za iru industrijsku upotrebu najee se
oplemenjuju sa projektovanim tehnolokim karakteristikama. Zahvaljujui sorpcionim osobinama
nalazi veliku primenu u zatiti ivotne sredine (Adamovi i sar.,2009).
Ispitivanja imobilizacije i adsorpcije urana na alumosilikatnim materijalima, treba da daju
odgovor njhove efikasnosti i mogue primene za in situ remedijaciju, ukljuujui i fitoremedijaciju,
kontaminiranih zemljita uranom.
Eksperimentalni deo
Na sledeim uzorcima alumosilikatnih materijala ispitivana je efikasnost imobilizacije urana:
a) fosfati, prirodni fosfati leita Lisina, Bosilegrad, sa 14.43% P2O5,mehanohemijski
aktiviran prirodni apatit u visokoreaktivnom vibracionom mlinu sa prstenovimaKAD Humbald
Wedog 15',gornje granice krupnoe ,ggk =40m i 32 m dsr = 9.5m i 7.0m i koncentrat fosfata sa
34,95% P2O5%. pripremljen postupkom flotacijske koncentracije polaznog uzorka.
b) diatomejska zemlja, domaeg porekla, iz Kolubarskog basena, lokacije Rudovci
Lazarevac).
c) zeoliti, prirodni zeolit klinoptilolit (domae leite Beoin) i organomodifikovaniti
zeoliti. dobijeni tretmanom prirodnog zeolita sa heksadecil-trimetil amonijum jonom, do maksimalne
vrednosti spoljanjeg kapaciteta katjonske izmene zeolita od 10 mmol M+/100g.
d) bentonit, prirodni, lokalitet ipovo BIH i Organomodifikovani bentonit aktiviran
dodigenom - Dodigen 1828 ( Hoechst AG Nemaka, smea alkilamonijum soli). Dodigen je
povrinski aktivna supstanca koja je po svom hemijskom sastavu kvaternarna amonijumova so.
Kvaternarne amonijum-soli su slabe kiseline pKa~40. Na 25 oC nalazi se u vrstom stanju. Rastvorna
je u vodi i organskim rastvaraima. Meavine glina sa dodigenom na viim temperaturama su
stabilnije od prirodnih montmorilonita.
Efekat razliitih formi alumosilikatnih materijala na imobilizaciju uranil jona, ispitivan je u
zavisnosti od: pH (5.5, 0,001M CaCl2), reakcionog vremena (7 i 15 dana) i mase adsorbena,10g, na
100 cm3 rastvora koncentracije 100 g U /cm3. Finoa uzoraka je bila 90% manja od 50m.
Rezultati
Koeficijenti imobilizacije ispitivanih alumosilikatnih materijala, predstavljeni su u tabeli 1 i
ukazuju da je imobilizacija
uranil-jona, nakon 7 dana , bila najefikasnija pri korienju
modifikovanog zeolita sa heksadecil-trimetil amonijum jonom (98.0%), i redom opadala, sa
koncentratom fosfata (91.40%), diatomejskom zemljom(89.76%), organomodifik.bentonitom
(89.46%), mehanohemijski aktiviran prirodni apatit (77.04%), prirodnim bentonit (47.77%),
prirodnim zeolitom (34.80%) i prirodnim apatitom (32.44%).Nakon 15.dana dijatomejska zemlja i
prirodni bentonit pokazali su desorpcione osobine te se ne mogu koristiti pojedinano ve u
kombinaciji sa drugim materijalima iji mehanizmi delovanja pokazuju stabilnost u duim
vremenskim intervalima pod tazliitim zemljinim uslovima.Ostali materijali su imali trend rasta
koeficijenta imobilizacije.
Tabela 1. Imobilizacija uranil-jona sa razliitim alumosilikatnim materijalima na pH5.5
reaktivni materijal
prirodni apatit
mehanohem.akt.apatit 15'
koncentrat fosfata
diatomejska zemlja
prirodni bentonit
organomodifik. bentonit
prirodni zeolit
organomodifikovani zeolit
7 dana % imobilizacije
32.44
77,04
91.40
89.76
47.77
89.46
34.80
98.00
15 dana% imobilizacije
44.74
81.60
97.17
81.12
42.49
89.64
34.80
98.00
Model fitormedijacione tehnologije u kombinaciji sa alumosilikatnim imobilizatorima uranil

jona
USEPA je definisla fitoremedijaciju kao green technology koja koristi biljke za akumulaciju ,
degradaciju ili ekstrakciju polutatnata iz kontaminiranih voda ili zemljita (USEPA, 2000).
Fitoremedijacijciona tehnologija je u razvojnom usponu poslednjih deset godina, jer je lako
primenjljiva, nedegradira eko sistem i ekonomksi prihvatljiva.
Uspesnost fitoremedijacije podrazumeva pravilan odabir biljaka, hiperakumulatora, koji imaju
veliki koeficijent akumulacije urana i pokazuju visok stepen tolerancije na njegovo fitotoksino
dejstvo. Kanadska baza biljaka, PHYTOREM, preporuuje 775 biljaka hiperakumulatora 19
polutanata a suncokret (Helianthus annuus) i biljke iz porodice Brassica, hiperakumulatora urana.
Saradnici ITNMSa u svojim decenijskim istraivanjma su ispitivali koeficijent usvajanja
urana od strane biljaka, koje se upotrebljavaju u ljudskoj ishrani, i to u strogokontrolisanim uslovima i
u realnim uslovima na jalovini zatvorenog urana u Kalni, na jugoistoku Srbije. Tom prilikom su
testirane sledee biljke: kukuruz, soja, suncokret, argarepa, luk, krompir, rotkvice, eerna repa,
pasulj, keleraba, zelena salata, kupus i spana. Suncokret i kukuruz su pokazali najvei koeficijent
akumulacije urana (Stojanovi, 2006;Stojanovi i sar.,2008;).
Efikasnost fitoremedijacije se poveava tretiranjem zemljita organskim jedinjenjima, kao
to su: sintetiki helatni agensi (EDTA,HEDTA, DTPA), huminska, fulvinska kiselina, limunska,
jabuna, oksalna i siretna kiselina. Njihova uloga je da sa poveaju rastvorljivost urana u zemljitu
prevodei ga u komlekse koje biljka moe lake da usvoji. Brojna istraivanja ukazuju da najveu
efikasnost postie limunska kiselina, do 100 puta vie u odnosu na druge agense(Ebbs at al., 2001).
Brassica juncea i Brassica chinensis uzgajane na zemljitu kontaminiranom uranom((750 mgU kg-1) i
tretiranon limunskom kiselinom,usvojile su vie od 5000 mgU kg-1, to se u literaturi smatra dosad
najveim stepenom usvajanja (Huang et al., 1998)
Dodavanje organskih agenasa u cilju poboljanja fitoekstrakcije mogu doprineti dodatnoj
kontaminaciji podzemnih voda rastvorljivim oblicima uranijuma. Stoga, postoji potreba za
primenom alumosilikatnih sredstava (apatit, zeolit, glina,...) kao geolokih barijera lociranih ispod
korenovog sistema, koje e omoguiti transformaciju i imobilizaciju vika uranijuma, koje biljke nisu
akumulirale. Pored toga, pomenuti agensi se mogu koristiti kao povrinska pokrivka zemljita u
fitoremedijacinoj tehnici sa viegodinjim biljkama, ijim opadaljem lia u jesen se spreava
reverzibilan proces vraanja urana u zemljite. ematski prikaz fitoremedijacione tehnologije koje
koriste imobilizacione korektore na bazi alumosilikatnih materijala, prikazana je na slici 2.
Slika 2. ematski prikaz fitoremedijacione tehnologije
Diskusija
Brzina vezivanja uranijuma za 7 dana sledi zakonitost: organomodif. zeoliti > koncentrat
apatita > organomodif. bentonit > diatomejska zemlja > mehanohemijski aktiviran apatit > prirodni
bentonit > prirodnim zeolitom > prirodni apatit. Desorpcione osobine su nakon 15 dana pokazali
diatomejska zemlja i prirodni bentonit, te se pojedinano ne mogu koristiti ve u kombinaciji sa
stabilnim materijalom. Upotrebom adsorbenata, breg i stabilnijeg delovanja, organomodifikovanog
zeolita i bentonita, koncentrata apatita,
diatomejske zemlje, aktiviranog apatita
i/ili
organomodifikovanog bentonita sa prirodnim fosfatom, bentonitom ili zeolitom sporijeg delovanja
postie se sinergistiki efekat smea reaktivnih materijala kao trajno reenje za in situ imobilizaciju i
adsorpciju uranijuma na kontaminiranim lokacijama. kao trajna zatita stanovnitva i ivotinja od
jonizujueg zraenja. Utveno je da primena ispitivanih materijala, pojedinano ili u sinergistikoj
smei, u vidu reaktivne permeabilne barijere ili direktno pomeani sa kontaminiranim zemljitem u
kombinaciji sa korektorima kiselosti, mogu predstavljati trajno reenje za in situ remedijaciju ,
ukljuujui i fitoremedijaciju kontaminiranih zemljita uranijumom u cilju trajne zatite stanovnitva i
ivotinja od posledica jonizujueg zraenja ovog radionuklida.
Zahvalnica
Ovaj rad predstavlja deo realizacije projekta TR 20016 koji finansira Ministarstvo za nauku i
tehnoloki razvoj republike Srbije, u periodu 2008 -2010 god
Literatura
1.Adamovi M, Stojanovi M, Grubii M, Kovaevi D, Milojkovi J, Mogunoost korienja

alumosilikatnih mineralnih sirovina u proizvodnji bezbedne hrane, XIV Savetovanje o Biotehnologiji
sa medjunarodnim ueem, aak, 2009;367-377.
2.Gavrilescu, M., Pavel, L. V. and Cretescu, I. Characterization and remediation of soils contaminated
with uranium, Journal of Hazardous Materials, 2009; 163, 475510.
3.Ebbs, S.D. Brady, D. Norvell, W.A., and Kochian, L. (2001). Uranium speciation, plant uptake, and
phytoremediation. Practice Periodical of Hazardous, Toxic and Radioactive Waste Management, 5,
130135.
4.Huang,W.J. Blaylock, J.M. Kapulnik, Y. and Ensley B.D. (1998). Phytoremediation of UraniumContaminated Soils: Role of Organic Acids in Triggering Uranium Hyperaccumulation in Plants,
Environmental Science and Technology, 32(13), 20042008.
5.Knox, A.S. Brigmon, R.L., Kaplan, D.I. and Paller, M.H. (2008). Interactions among phosphate
amendments, microbes and uranium mobility in contaminated sediments. Science of The Total
Environment, 395(2-3), 63-71
6.Matijasevi S, Dakovi A.,TomasevicCanovi M, Stojanovi M, Ile D.Uranium(VI) adsorption on
surfactant modified heulandites/clinopt. rich tuff. J.Serb.Chem.Soc.2006; 71: 1323-1331.
7.Milojkovi J, Stojanovi M, Ile D,M.Grubii M.Bentonit i diatomejska zemlja kao sekvencijalni
agensi za adsorpciju urana,47th Meeting of the Serbian Chemical Society,Beograd, 2009; 131-135.
8.Phillips, H.D. Gu, B. Watson, B.D. Roh, Y.L. Liang, L. & Lee, S.Y. (2000). Performance Evaluation
of a Zerovalent Iron Reactive Barrier: Mineralogical Characteristics Environmental Science and
Technology, 34 (19), 41694176.
9.Raievi S, Primena fosfatnoindukovane stabilizacije uranijuma u remedijaciji kontaminiranog
zemljita voda. Chem.ind. 2001; 55: 277-280.
10. Stojanovi M. Radionuclide contamination of Serbian soil and remediation possibility.Ed: ITNMS,
Beograd, 2006.
11. Stojanovi M, Mrdakovi-Popi J, Stevanovi D, Phosphorus fertilizers as source of uranium in
Serbian soils. Agronomy for Sustainable Development 2006; 26: 179-183.
12. Stojanovi M, Grubii M, Stevanovi D, Milojkovi J, Ile D..Remediation of the Serbian soils
contaminated by radionuclides in the function of sustainable development.Chemical Industry
&Chemical Engineering Quarterly 2008; 14(4): 265-267.
13. Stojanovi M, Stevanovic D, Grubii M, Ile D, Milojkovi J. Remedijacija zemljita Srbije
kontaminiranih uranijumom primenom apatita i zeolita, 5th Symposium Chemistry and Environmental
Protection. Tara, Srbija, 2008; 174-175.
14. Stojanovi, M. Stevanovi, D. Iles, D. Grubii, M. & Milojkovi, J. (2009). The Effect of the
Uranium Content in the Tailings on Some Cultivated Plants. Water, Air, and Soil Pollution, 200, 101108
OBAVEZNI SADRAJ UPROENIH RUDARSKIH

PROJEKATA BIOLOKE REKULTIVACIJE
OBLIGATORY CONTENT OF SIMPLIFIED MINING
PROJECTS IN BIOLOGICAL RECULTIVATION
Miro Maksimovi, Ljiljana Rudi-Miki
Mjeoviti holding Elektroprivreda Republike Srpske Trebinje, Zavisno preduzee Rudnik i
Termoelektrana Ugljevik a.d. Ugljevik
ABSTRAKT:
U radu je prikazan obavezni sadraj Uproenih rudarskih projekata bioloke rekultivacije deposola,
nastalih eksploatacijom uglja i deponovanjem otkrivke na odlagalita. Izrada ovih projekata pretpostavlja analizu
i definisanje elemenata tehnike i bioloke rekultivacije, te specifikacije opreme, organizacije rada na
rekultivaciji, snabdijevanja pogonskom energijom i mjera zatite na radu i zatite ivotne sredine.
Imajui u vidu razliitu strunu osposobljenost preduzea koja uestvuju na tenderu za dobijanje
projektantskih poslova u oblasti rekultivacije u Republici Srpskoj, a u cilju definisanja obaveznog sadraja
Uproenih rudarskih projekata bioloke rekultivacije i olakavanja rada investitorima, projektantima i reviziji
projekta, neophodna je izrada odgovarajueg podzakonskog akta iz ove oblasti.
Kljune rijei: bioloka rekultivacija, uproeni rudarski projekti, obavezni sadraj.
ABSTRACT:
The work shows obligatory content of Simplified mining projects in biological recultivation of deposol
created by coal exploitation and overburden deposit on the landfill. The making of this project consists of
analyzing and defining the elements of technical and biological recultivation, equipment specification,
organization of recultivation works, supplying energy sources, occupational safety measures and environmental
protection.
Different levels of expertise of the companies applying for a tender in designing projects in the domain
of recultivation in the Republic of Srpska, as well as the need to define the obligatory content of simplified
mining projects in biological recultivation and facilitating the work of investors, project designers and project
review, necessitate the passing of delegated legislation relating to this domain.
Key words: biological recultivation, simplified mining projects, obligatory content.
1. UVOD
U dosadanjem radu na biolokoj rekultivaciji deposola (zemljita) nastalih eksploatacijom
uglja i deponovanjem otkrivke na odlagalita, osjea se odsustvo smjernica za projektovanje koje bi
definisale obavezni sadraj Uproenih rudarskih projekata bioloke rekultivacije, ime bi se
razrijeila sva pitanja projektantskog tipa od kojih zavisi uspjeh zasnovanih kultura. Ovaj nedostatak
moe se objasniti injenicom da je poumljavanje ili podizanje poljoprivrednih kultura na antropogeno
oteenim zemljitima relativno mlada nauka.
Definisanje obaveznog sadraja uproenih rudarskih projekata bioloke rekultivacije ima za
cilj da pomogne u prevazilaenju nedoumica nastalih u postupku poumljavanja i odravanja
podignutih umskih kultura, odnosno podizanja i odravanja poljoprivrednih kultura, kao i u
efikasnijem provoenju procesa izbora projektantskih kua u postupku javne nabavke usluga i radova,
te kvalitetnijeg provoenja procesa revizije projekta (reviziona klauzula).
2. MATERIJAL I METOD RADA
Neuspjeh bioloke rekultivacije na tehnogenim zemljitima (deposolima) je vrlo est sluaj
ako se ne poznaju odgovarajue tehnologije i tehnike, nadograene stalno rastuim saznanjima iz
brojnih disciplina sa kojima je vjetako podizanje uma ili podizanje poljoprivrednih kultura
funkcionalno povezano. Za potrebe ovog rada analizirani su postojei zakonski i podzakonski akti
Republike Srpske iz oblasti projektovanja u rudarstvu, rudarska tehnika dokumentacija vezana za
rekultivaciju (tehniki i uproeni rudarski projekati) i nauna literatura iz oblasti umarstva i
poljoprivrede u domenu zasnivanja biljnih kultura.
Medotom definisanja i klasifikacije su blie odreeni sadraji pojmova, koji su uglavnom
vezani za bioloku rekultivaciju (nominalne, opisne i operacione definicije), dok je normativnom
metodom, kao pomonom metodom pri zakljuivanju, analizirana je zakonska legislativa i projektna
dokumentacija. Metodom analize i sinteze povezivane su relevantne injenice i doneseni zakljuci.
3. REKULTIVACIJA
Rekultivacija je kompleks rudarsko-tehnikih, inenjerskih, meliorativnih, umarskih i
poljoprivrednih radova, koji se izvode u odreenom vremenu, usmjerenih na privoenje industrijom
degradiranog zemljita u stanje pogodno za korienje u umarske i poljoprivredne svrhe, rekreaciju,
razne naine korienja vodnih akumulacija, kapitalnu i stambenu izgradnju i drugo [3]. Postupak
rekultivacije se dijeli na dvije glavne faze: tehniku ili rudarsku i bioloku rekultivaciju.
Tehnika rekultivacija podrazumijeva transport jalovine, njeno odlaganje i morfoloko
oblikovanje. Kod obrade ove faze rekultivacije uzimaju se u obzir faktori koji utiu na oblikovanje
prostora kao to su prirodni reljef i masa otkrivke koju treba odloiti, te njene geomehanike i druge
osobine. Ovaj dio rekultivacije je integralni dio bioloke rekultivacije.
Pod biolokom rekultivacijom podrazumijevamo sveukupne radove i uloena sredstva na
stvaranju humusa u zemljitu i poveanje kvaliteta zemljita i obradu terena do stadijuma kada je
mogue pridodati umarskom ili poljoprivrednom fondu, ili drugim kategorijama u kojima se sa njima
moe gazdovati [3]. Biloka rekultivacija moe biti posredna i neposredna. Neposredna bioloka
rekultivacija podrazumijeva direktnu sadnju-sjetvu na povrini odloenih geolokih serija, bez
predhodnog nastiranja humusnog supstrata i to je najee ekonomski opravdanija i proizvodno
racionalnija varijanta [5].
4. ZAKONSKE I PODZAKONSKE ODREDBE VEZANE
RUDARSKIH PROJEKATA
ZA IZRADU UPROENIH
Uproeni rudarski projekat izrauje se u cilju razrade pojedinih dijelova glavnog, odnosno
dopunskog rudarskog projekta koje zbog prilagoavanja uslovima leita u toku izvoenja rudarskih
radova nije bilo mogue obuhvatiti glavnim, odnosno dopunskim rudarskim projektom, za manje
rekonstrukcije na postojeim objektima, a koje bitno ne mijenjaju koncepciju glavnog, odnosno
dopunskom rudarskog projekta, za povriinsku i podzemnu eksploataciju manjih leita kaustobiolita,
metalinih i nemetalinih mineralnih sirovina koja nee trajati due od jedne godine, odnosno ije
procijenjene rezerve C1 katergorije ne iznose vie od 100.000 m3 vrste mase, kao i za izvoenje
rudarskih istranih radova koji se izvode na osnovu projekata geolokih istraivanja [4].
Pojednostavljeni (uproeni) rudarski projekat za radove na objektima, postrojenjima i
ureajima u postojeoj jami, odnosno povrinskom kopu, koji nisu obuhvaeni glavnim i dopunskim
projektom treba da sadri: a) projektni zadatak, b) potrebne podloge za projektovanje, v) tehniko
rjeenje sa lokacijom i odgovarajuim crteima i skicama, g) tehniki opis i nain izrade, d)

energetsko rjeenje, ) ekonomsko-tehniku analizu, e) uklapanje projektovanog rjeenja u postojee
ili projektovano stanje, ) predmjer i predraun radova i z) potrebne mjere zatite [1].
5. OBAVEZNA SADINA
REKULTIVACIJE
UPROENIH
RUDARSKIH
PROJEKATA
BIOLOKE
Uproeni rudarski projekti moraju obavezno da sadre obraene elemente tehnike

rekultivacije, bioloke rekultivacije, predmjer i predraun radova, specifikaciju opreme, organizaciju
rada na rekultivaciji, snabdijevanja pogonskom energijom i mjere zatite na radu i zatite ivotne
sredine, te odgovarajue crtee i slice.
5.1. Tehnika rekultivacija
Tehnika rekultivacija predstavlja prvi korak u samom procesu rekultivacije antropogeno
degradiranih povrina. Od kvaliteta izvoenja tehnike rekultivacije, odnosno od predhodne pripreme
terena za izvoenje bioloke rekultivacije zavisi i kvalitet i efektivnost bioloke rekultivacije. Prilikom
samog projektovanja tehnike rekultivacije treba imati u vidu izbor i vrstu bioloke rekultivacije, a
sagledavanjem svih aspekata, u zavisnosti od okruenja odlagalita, vri se estetsko oblikovanje i
uklapanje u okolinu.
S obzirom da su odlagalita uglavnom sa vie etaa, projektom treba obraditi konstruktivne
parametre odlagalita (i prilagoditi ih ve predhodno uraenim projektima) kao to su uslovi kosina
etaa, uzdune i poprene padove povrina bermi, pozicije i dimenzije etanih kanala (uzdune i
poprene presjeke), a sve u funkciji kvalitetnog odvodnjavanjakontrolisanog odvoenja suvine
atmosferske vode, odnosno obezbjeivanja dovoljnih koliina vode za budue kulture bioloke
rekultivacije.
Podaci o tehnikim mogunostima obrade s obzirom na nagib i namjena korienja kosina
bitno utiu na oblikovanje terena. Najvee padove podnose umske kulture, zatim livade, pa voarske
kulture i vinogradi i najblae okopavine. S obzirom na tehnikih mogunosti, rudarskom
mehanizacijom (buldozerima) moe se oblikovati kosina sa nagibom do 30. Rad poljoprivrednih
maina moe se odvijati na nagibu od 1:7 (15). Kod veih nagiba (iznad 15) treba izgraditi terase.
Nema egzaktno utvrenih modela oblikovanja kosina. U ehoslovakoj preporuuju najvei nagib
kosine 1:3 za umske kulture, odnosno 1:12,5 za poljoprivredne kulture. U bivoj Istonoj Njemakoj
ovi pokazatelji su 1:2 i 1:6, a u Poljskoj ak i 1:6 i 1:10 [2].
5.2. Bioloka rekultivacija
Za izradu kvalitetne projektne dokumentacije u oblasti bioloke rekultivacije neophodno je
istraiti sve ekoloke parametre podruja koje projektom obrauje (klima i klimatsko-geografske
karakteristike, orografija, zemljite, vegetacija), kao i drutveno-ekonomske uslove zajednice u kojoj
egzistira rudnik radi odreivanja pravca rekultivacije sa gledita interesa budueg korisnika
rekutivisanih povrina.
Klimatski uslovi definiu se preko klimatskih parametara na osnovu raspoloivih podataka sa
najblie meteoroloke stanice koja ima redovna osmatranja trajanja sunevog sjaja, teperature,
padavina, relativne vlanosti, oblanosti i vjetrova.
Obrada klimatsko-geografskih karakteristika je vana kod podizanja i njegovanja odreenih
biljnih kultura. Uticaj karakteristika kopna na klimu nekog podruja odreuje se: preko stepena
kontinentalnosti (koga je Kerner izraunao pomou termodromskog koeficijenta), pluviometrijske
agresivnost klime izraene koeficijentom Furnijea (S) i preko kinog faktora (KF) koga je uveo u
klimatologiju njemaki naunik Lang.
Orografski faktori, kao snani modifikatori klime, predstavljaju vrlo znaajne inioce za
odreivanje pravca rekultivacije, izbora kultura i tehnologije. Najvaniji orgografski faktori su: visina
(visinska razlika), ekspozicija, inklinacija i konfiguracija.
Sa visinom se mijenja temperatura vazduha a sa ekspozicijom toplotni reim vazduha i
zemljita. Inklinacija moe snano da potencira uticaj ekspozicije. Konfiguracija, kao bitan orografski
faktor, djeluje u smislu modifikacije predhodnih faktora orografije.
Kod fizikih analiza zemljita za potrebe rekultivacije utvruje se mehaniki sastav zemljita,
vlanost i higroskopnost, te na osnovu toga teksturna klasa zemljita, a kod hemijskih osobina pH
vrijednost, karbonati, humus, azot, odnos ugljenika i azota, koliina lakopristupanog fosfora i
kalijuma.
Poznavanje vegetacije koja je egzistirala prije nego to se otpoelo sa eksploatacijom uglja na
odreenom rudniku od velikog je znaaja za bioloku rekultivaciju odlagalita i pomae kod
odreivanja vrsta za sadnju, koje u principu (ako je mogue) treba da budu iste ili sline
karakteristikama autohtonih vrsta.
Prilikom izbora kultura za rekultivaciju osim prirodnih uslova potrebno je uzeti u razmatranje
i drutveno ekonomske uslove lokalne zajednice, odnosno strukturu stanovnitva, ukupan dohodak i
uee pojedinih privrednih grana u strukturi dohodka, te strukturu zemljinih povrina i mogue
korisnike rekultivisanih povrina. Kod odreivanja pravaca rekultivacije sa gledita interesa budueg
korisnika rekutivisanih povrina, podruje koje se rekultivie uklapa se u generalni plan namjene
povrina Optine na kojoj ekzistira rudnik.
5.2.1. Bioloka rekultivacija poumljavanjem (umarska rekultivacija)
ume su najsigurnija, najtrajnija, najjeftinija i najee primijenjivana zatita zemljita od
erozije, poplava, pokretanja pijeskova i sl. Vjetakim putem, ume nastaju postupkom
poumljavanja, sjetvom umskog sjemena ili sadnjom biljaka (ili kombinacijom kada za to postoje
odreeni razlozi), a takva mlada uma podignuta vjetakim putem naziva se umska kultura.
Vjetake ume na deposolima podiu se da bi se zadovoljila tri osnovna cilja: proizvodni,
zatitni i pejzano-arhitektonski. Na izbor vrsta utie i nain budueg gazdovanja kulturom u
umskouzgojnom smislu. Sve vrste koje se danas koriste za poumljavanje mogu biti gajene u obliku
visoke ume (etinari, javori, jasenovi, topole i dr., ali jedan manji broj moe da se gaji i u obliku
niske ume (hrastovi, bagrem i dr.). Odabrane vrste trebaju obezbijediti i ekonomsku korist.
Izbor vrsta za poumljavnje vri se shodno orografskim prilikama (ravni dijelovi ili kosine) i
pedolokim karakteristikama i jedna je od najvanijih odluka, koja dalje sugerie nain pripreme
zemljita, metod poumljavanja, njegu posaenih biljaka i sl. U startu se rjeava pitanje izbora
domae, odomaene ili strane vrste drvea. Lokalne vrste i rase imaju prednost u poumljavanju.
Praksa je pokazala da su neke strane vrste (duglazija, borovac, bagrem, crveni hrast i dr.) adaptirale na
naa stanita i kao takve postale interesantne zbog dobre produktvnosti i kvaliteta drveta.
U nepovoljnim uslovima sredine najee se koriste tzv. pionirske vrste, sposobne da na loem
stanitu obezbijede umski pokriva u obliku predkulture, a kasnije, najee, ustupi mjesto trajnoj
umi. Pionirske vrste su bijeli i crni bor, panieva omorika, breza, bagrem, jasika, crni grab, crni
jasen, iva, vrba itd.
Kao osnovna jedinica u poumljavanju u prolosti navoen je samo rod kao npr. hrast, lipa,
bor i sl, i ta praksa je izazivala dosta nedoumica i promaaja, jer odreeni rod ima dosta vrsta i formi
izmeu kojih su osjetne razlike. Danas je, razvojem poumljavanja kao nauke i prakse, definisano da
je osnovna jedinica poumljavanja vrsta. Tako se u savremenom poumljavanju nastoje saditi
ekotipovi, edafotipovi cenotipovi i u okviru njih najbolji biotipovi. Kao jedinica
poumljavanja danas moe biti i klon forma sorta ili kultivar
Uproeni Projekat bioloke rekultivacije poumljavanjem treba da obrauje sledea
poglavlja: izbor vrsta za poumljavanje deposola, sastav kultura, pripremu stanita za poumljavanje,
prvobitnu gustinu sadnje, mogue vrste za poumljavanje, tip sadnica, nain poumljavanja, metod
sadnje, vrijeme sadnje, nain ubrenja, pripremu sadnica, uvanje sadnog materijala, tehniku sadnje,
kombinacije vrsta kod zasnivanja kultura, njegu kultura i poboanje staninih uslova.
Pravilan izbor vrsta za poumljavanje uslovljen je mnotvom inilaca meu kojima su
najvaniji usklaenost izmeu staninih uslova i bioekolokih osobina vrste, podesnosti vrste za
ostvarivanje postavljenog cilja gazdovanja i prilagoenosti nainu gazdovanja u umskouzgojnom
smislu. Izbor vrsta zavisi i od uticaj date vrste na stanite (vezivanje zemljita, stvaranje stelje, uticaj
na humificiranje i sl.), odnosno od brzine prirasta u mladosti, naroito u visinu, kao i otpornosti prema
oteenjima pod uticajem negativnih abiotikih i biotikih inilaca. Vrlo bitan faktor je cijena
podizanja kulture i kasnija mogunost ostvarivanja prihoda. Privredni ciljevi poumljavanja najbolje
se odrauju upotrebom vrsta iz grupe visokog drvea.
umske kulture mogu biti iste (monokulture), sastavljene od jedne vrste i mjeovite kada su
izgraene od dvije ili vie vrsta. Danas se u zemljama sa razvijenim umarstvom nastoje podizati
mjeovite kulture (polikulture) kad god za to ima uslova, sa ciljem da obrazuju i ouvaju potpun sklop,
uspjeno zatite zemljite od erozije i konzerviraju zalihe neorganskih hranljivih materija u zemljitu u
to veem obimu.
Zavisno od uslova, predhodnu pripremu sainjavaju jedna ili vie radnih operacija, i to
tretiranje: a) vegetativnog pokrivaa (ienje zemljita od bunja, korova i drugog materijala) i b)
zemljita (obrada zemljita, ubrenje zemljita). Obradom zemljita stvaraju se povoljni uslovi za rast
i razvoj podignutih kultura i omoguuje izvoenje radova na poumljavanju, odnosno sadnji sadnica.
U vjetakom nainu poumljavanja izbor razmaka izmeu biljaka pri sadnji zavisi u najveoj
mjeri od osobina vrste koja se sadi (vrste sa irom krunom sade rjee od onih sa uskom krunom).
Prilikom odreivanja optimalnih razmaka sadnje polazi se od sljedeih pretpostavki: veliine sadnog
materijala, sistema proizvodnje sadnica (kolovane ili nekolovane), stanita, vrste drvea, tipa sadnog
materijala, stepena poznavanja osobina sadnica, opasnosti od korova, cilja poumljavanja, uslova
trita ukoliko se planira prodaja drvnih sortimenata i selekcionih mogunosti u njezi podignute
kulture.
Poslije odluke o izboru vrste, ekotipa ili klona, rjeava se pitanje tipa sadnog materijala koji e
se upotrijebiti za poumljavanje. Sadni materijal moe biti generativnog (sjemenog) i vegetativnog
porijekla. Najee se sade sadnice prve klase, starosti dvije godine.
U principu treba ee projektovati mjeovite umske kulture kao stabilnije i postojanije, sa
prosjenom gustinom sadnje od 2.500-4.000 sadnica po hektaru, ali i monokulture sa 4.000-5.000
sadnica po hektaru na terenima sklonim klizanju i eroziji. S obzirom na djelimino teke uslove reljefa
i supstrata (deposola) treba raunati na prijem sadnica od prosjeno 75-85%. Popunjavanje poinje u
drugoj godini ivota kulture, po pravilu samo onda kada je procenat propalih biljaka vei od 15% i ako
je gubitak biljaka ravnomjerno rasporeen. Ako se pokae da se biljke nisu primile u veem broju na
pojedinim mjestima tako da su itave krpe ostale prazne, kultura se popunjava ak i ako je, ukupno
uzeto, propalo manje od 10% zasaeni sadnica. Sadni materijal kojim se vri popunjavanje po pravilu
treba da je iste vrste, starosti i uzrasta kao i biljke u kulturi.
Postoje brojni naini sadnje koje se veoma razlikuju po pojedinim detaljima u pogledu radnih
operacija i upotrijebljenog orua, a svi moraju da sadnici osiguraju visok stepen preivljavanja u datim
uslovima sredine, a pri tome racionalizuju trokovi. Klasine sadnice sa slobodnim (otkrivenim,
golim) korijenom sade se runo u jame veliine 40h40h40 cm ili u jame otvorene pomou svrdla
(prenik 25-30 cm i dubina 25-40 cm), u brazde otvorene plugom (dubine 20-30 cm i iroki 30-40
centimetara) ili poluautomatizovanim i potpuno automatizovanim mainama.
Raspored posaenih sadnica moe biti u obliku kvadrata, pravougaonika i istostraninog
trougla. Mada pravilni razmaci imaju prioritet, ne treba se liiti i nepravilnog rasporeda sadnje, koji se
sree pri kompletiranju podmladka, presaivanju ili podsijavanju pod zatitom stare sastojine, na
terenima sa velikim blokovima stijena na povrini, na terasama, gradonima, konturnim rovovima i sl.
Mirovanje vegetacije se smatra kao najpovoljnije vrijeme za sadnju biljaka, dakle ili u proljee
ili u jesen u toku jedne godine. Proljena sadnja (mart i april mjesec) je povoljniji period kada se
poumljavaju teka zemljita. Jesenja sadnja u naim uslovima je pogodnija je za liarske vrste, mada
se liari mogu saditi kako u jesen tako i u proljee. etinare treba nastojati saditi to vie u proljee.
ubriva u koncentrovanom obliku nesmiju se dodavati u neposrednoj blizini korijenja, pa je
prvo ubrenje najbolje primijeniti u obliku "lokalizovanog dodavanja" postavljanjem 100 grama
mineralnog ubriva u jednu stranu iskopane rupe po mogunosti na odstojanju 7-15 cm od
korijenovog sistema. Prihranjivanje se praktikuje u dva navrata sa po 30-50 grama azotnog ubriva po
sadnici za svako prihranjivanje. Pri jesenjoj sadnji, u sluaju da se ne iskoristi sav sadni materija,
javlja se potreba njegovog uvanja u trapu do proljea, za proljenu sadnju.
Njega mladih kultura predstavlja neodvojiv dio procesa poumljavanja, pogotovo do momenta
obrazovanja sklopa (najee do desete godine starosti), te podrazumijeva: 1) poboljaanje staninih
uslova za rastenje i razvoj, 2) popunjavanje kultura radi nadoknaivanja gubitaka izazvanih
nepovoljnim staninim uslovima, insektima, bolestima i dr, 3) zatitu kultura od negativnih spoljanjih
inilaca i 4) ienje i prorede kultura.
Glavna mjera za zatitu umskih kultura, osim ograivanja, je stroga zatita ispae za vie
godina dok biljke dovoljno ne odrastu. Ispaa se potpuno zabranjuje u liarskim kulturama. Izuzetno
u borovim kulturama dozvoljava se putanje krupne rogate stoke. Ostavljanjem livada i travnih
proplanaka nezasaenim, zasijavanje izvjesnih povrina kulturama trava i mjestiminim unoenjem
bunastih vrsta koje zeevi i srne rado brste, odbija se divlja od posaenog drvea.
Velika opasnost u ljetnjem periodu za vrijeme sue za etinarske kulture predstavlja poar.
Zbog preventive kod njegovog izbijanja ostavljaju se u etinarskim kulturama nezasaeni
protivpoarni pojasevi iroki 20 m. Drugi nain je da se kroz etinarske kulture ostavljaju pruge koje
se zasauju liarskim vrstama sa gustom krunom irine 10-20 m ili vie, u cilju brzog lokalizovanja i
suzbijanja poara.
5.2.2. Bioloka rekultivacija sadnjom poljoprivrednih kultura (poljoprivredna rekultivacija)
Osnovni cilj rekultivacije je obezbjeenje pozitivnih promjena supstrata i intenziviranje
pedogenetskih procesa. Praksa je potvrdila da graminee i leguminoze u smjesi daju u tom smislu
najbolje efekte (najee primjenjuju kod bioloke rekultivacije poljoprivrednim kulturama), ak bolje
od voarskih ili umskih kultura. Razlozi zbog kojih se predviaju smjee kultura djetelina i trava su
te to smjee: a) daju vee prinose od iste kulture i gui sklop biljaka, b) bolje koriste hranljive
materije iz zemljita, v) lake izlaze na kraj sa nepovoljnim uslovima za ishranu i porast kultura, g)
daju sigurnije prinose i umanjuju stepen zakorovljenosti zbog boljeg sklopa i ) poveavaju plodnost
supstrata bolje nego monokulture.
Nedostatak rekultivacije sa djetelinama i travama je u tome to su poetni rizici sa ovim
kulturama vei nego, recimo, kod umarske ili voarske rekultivacije, zbog mogue kombinacije
sitnijeg sjemena i loeg supstrata, kada klijanje i nicanje moe da omane. Kod voarske rekultivacije
problem je zatita podignutih kultura. Zasnivanje djetelinsko-travnih smjea podrazumijeva
predsjetvenu pripremu supstrata, meliorativna i ostala ubrenja i neposrednu sjetvu sjemena djetelina i
trava. Odravanje i njega djetelinsko-travnih smjea obuhavata drljanje, prihranjivanje, ubrenje,
suzbijanje korova i navodnjavanje.
5.3. Predmjer i predraun radova
U ovom poglavlju utvruju se normativi materijala, rada maina i ljudskog rada, koji su
predmet tehnike i bioloke rekultivacije. Cijene materijala se uzimaju kao trenutne trine cijene.
Predmjer i predraun tehnike rekultivacije odnosi se na rad maina na formiranju i zavrnom
oblikovanju povrina odlagalita.
Predmjer i predraun radova umarske i poljoprivredne rekultivacije izrauje se po vrstama

kultura, odnosno po povrinama predvienim za odreene kulture. Kod planiranja radne snage u
procesu popune u godinama odravanja kultura, potrebno je planirati vie radnikih nadnica za sadnju
istog broja biljaka u odnosu na poetnu sadnju kod osnivanja kulture.
Rekapitulacija trokova ukupne rekultivacije po vidovima rekultivacije radi se u cilju
omoguavanja utvrivanja tehnologije, dinamike i cijene radova na podizanju i odravanju
predvienih kultura. Prikazuje se ukupna cijena, kako umarske tako i poljoprivredne rekultivacije,
kao i cijena meterijala, mainskog i ljudskog rada po jednom hektaru podignute kulture.
5.4. Organizacija poslova na rekultivaciji
Plansko dinamiziranje pojedinih radnih operacija u rekultivaciji je od posebnog znaaja jer
rekultivacija predstavlja proces koji traje nekoliko godina, a njen uspjeh ne zavisi samo od intenziteta
rada na pojedinim radnim operacijama, ve to u velikoj mjeri zavisi i od biolokih karakteristika
zasnovanih kultura. Za uslove koji vladaju na odreenom rudniku i njegovim odlagalitima predlae se
organizacija radova na izvoenju rekultivacije tako da se svi poslovi na tehnikoj rekultivaciji mogu se
obaviti u sklopu rudarske tehnologije odlaganja otkrivke, sa eventualnim dodatnim radovima
(peglanje, popravka novoformiranih povrina isl.).
5.5. Snabdijevanje pogonskom energijom
Za izvoenje tehnike rekultivacije izvodi se u sklopu rudarske tehnologije odlaganje otkrivke,
koriste se rudarske maine za koje su rjeenja snabdijevanja pogonskom energijom definisana
Glavnim rudarskim projektom, odnosno tehnikim projektima za pojedine operacije.
5.6. Zatita na radu i zatita podignutih kultura
Mjere zatite rukovaoca maina na oblikovanju odlagalita, ripovanju planuma, finom
planiranju itd., normirane su u okviru rudarske tehnologije rada na odlaganju otkrivke i jalovine. to
se tie ostalih planiranih radova na biolokoj rekultivaciji kao to su sjetva, sadnja, njega i odravanje
podignutih kultura, mjere zatite su obuhvaene Pravilnikom o zatiti na radu u poljoprivredi i
umarstvu koji moraju imati preduzea koja su ugovorila izvoenje radova na biolokoj rekultivaciji,
odnosno odgovarajuem Pravilniku koji je donesen na nivou Rudnika.
Mineralna ubriva treba uvati prema upustvima proizvoaa, a radnici koji rasturaju ubriva
runo moraju imati zatitnu opremu. ubrivo se ne smije rasturati u vrijeme duvanja jakog vjetra.
Radnik ne smije vie od 7 sati u jednoj smjeni raditi na rasturanju ubriva.
5.7. Zatita ivotne sredine
Upotreba pesticida je gotovo u cjelosti iskljuena, jedino je mogua u sluaju velikog
kalamiteta nekih od nametnika. U tim prilikama odgovorni rukovodilac preduzea koje vri
ugovorene poslove biloke rekultivacije duan je izraditi Upustvo o uvanju, smjetaju, manipulaciji i
upotrebi pesticida sa kojim se obavezno upoznavaju svi radnici, koji bi eventualno radili sa
pesticidima.
6. ZAKLJUAK
Imajui u vidu da rudnici obljavljaju poslove od opteg interesa (eksploatacija prirodnog
bogatstva), te postojanje Zakona o javnim nabavkama u Republici Srpskoj koji nalae obavezu
raspisivanja javnog konkursa za poslove projektovanja u oblasti rekultivacije sa jedne strane, a sa
druge razliitu strunu osposobljenost preduzea koja uestvuju na tenderu, namee se potreba
normativnog definisanja sadraja odreenih nivoa projekata.
Uproeni rudarski projekat bioloke rekultivacije mora obraivati sve neophodne elemente
tehnike rekultivacije, bioloke rekultivacije, opreme i organizacije rada na rekultivaciji, snabdijevanja
pogonskom eneregijom i mjera zatite na radu i zatite ivotne sredine.
U cilju definisanja obaveznog sadraja Uproenih rudarskih projekata bioloke rekultivacije i
olakavanja rada investitorima, projektantima i reviziji projekta, neophodna je izrada odgovarajueg
podzakonskog akta iz ove oblasti od strane nadlenog ministarstva, u saradnji sa strunjacima iz
privrede koji obavljaju poslove iz oblasti tehnike i bioloke rekultivacije.
LITERATURA
[1] (**1979): Pravilnik o sadrini dugoronih programa i rudarskih projekata. Slubeni list
Bosne i Hercegovine, broj: 28/79. Sarajevo.
[2] (1984): Tehniki projekat rekultivacije za prvih pet godina eksploatacije. SOUR Titovi
rudnici uglja; RO Rudarsko-geoloki institut i fakultet OOUR Institut za rudarska istraivanja. Tuzla.
[3] Maksimovi, M. (2000): Efekti bioloke rekultivacije bagremom (Robinia pseudoacacia
L.) crnim borom (Pinus nigra Arn.) na odlagalitima povrinskog kopa Bogutovo Selo Ugljevik.
Magistarski rad, Univerzitet u Beogradu, umarski fakultet, Beograd.
[4] (**2005): Zakon o rudarstvu preieni tekst. Slubeni glasnik Republike Srpske, broj:
107/05. Banja Luka.
[5] (2005): Tehniki projekat rekultivacije sjeverne kosine Velikog Zapadnog odlagalita na
povrinskom kopu Bogutovo Selo Ugljevik za period 2005-2007 godina. Rudnik i Termoelektrana
Ugljevik A.D. Ugljevik. Ugljevik, septembar 2005. godina.
REKULTIVACIJA TEHNOGENIH ZEMLJITA

U REPUBLICI SRPSKOJ
RECLAMATION OF TEHNOGENIOUS SOIL
IN THE REPUBLIC OF SRPSKA
Nenad Mali1, Vladimir Bijeli2, Goran Kovaevi1
1
Rudarski institut d.o.o. Banja Luka2 Elektroprivreda Republike Srpske
REZIME
U radu je analizirana provedena rekultivacija degradiranih zemljinih povrina, nastalih kao posljedica
povrinske eksploatacije mineralnih sirovina. Radovi na rekultivaciji su posmatrani u 5 najveih rudnih leita u
Republici Srpskoj. Analiza je obuhvatila poreenje ukupno degradiranih povrina sa veliinama rekultivisanih
tehnogenih zemljita, kao i izbor tipa i pravca rekultivacije. Konstatovano je da rekultivacija zahvata mali
procenat formiranih odlagalita i otkopanih prostora. Pravci rekultivacije su usmjereni na poumljavanje i
autorekultivaciju. Meutim, tendencije su da e u narednom periodu doi do znatnog poveanja rekultivisanih
povrina. Poseban akcenat treba dati na privoenju ovakvih antropogenih stanita u smjeru poljoprivredne
proizvodnje, iz razloga stalno rastuih potreba za hranom.
Kljune rijei: povrinska eksploatacija, rekultivacija, tehnogeno zemljite, Republika Srpska.
ABSTRACT
This paper analyzes implemented reclamation of degraded soil, which resulted from surface exploitation
of mineral raw materials. Reclamation works in five mineral sites in the Republic of Srpska were monitored.
Analysis included comparison of total degraded area with quantity of reclamated technogenious soil, together
with selection of type and direction of reclamtion. It is concluded that reclamation refers only to a small percent
of formed dump sites and excavated areas. Reclamation is directed towards afforestation and self-reclamation.
However, there is a tendency of significant growth of reclamated areas in future. A special emphasis is on
leading such anthropogenic habitats towards agricultural production, due to continuously increased need for
food.
Key words: surface exploitation, reclamation, tehnogenious soil, the Republic of Srpska.
UVOD
Prema Zakonu o rudarstvu Republike Srspke [26], preduzee koje je steklo eksploataciono
pravo duno je da u toku i nakon eksploatacije mineralnih resursa privede zemljite odreenoj
namjeni. Trajnu prenamjenu degradiranih povrina tretira i Zakon o poljoprivrednom zemljitu
Republike Srpske [25], gdje se u projektu rekultivacije poseban akcenat treba dati na pravilno
deponovanje i kasniju ponovnu upotrebu humusnog sloja.
Privremena oteenja zemljinih resursa, a naroito poljoprivrednog zemljita u Republici
Srpskoj su u velikoj mjeri izazvana povrinskom eksploatacijom mineralnih sirovina na povrinskim
kopovima uglja. Pri tome, eliminisanje osnovne proizvodno ekoloke funkcije zemljita dolazi iz
dva pravca; direktnim otkopavanjem na kopu i formiranje odlagalita neplodne otkrivke. Slini, tetni
ekoloki procesi su prisutni i u srbijaskom rudarenju [3], [14], kao i drugim dravama.
Iako Republika Srpska raspolae znaajnim oraninim povrinama (0,4 ha/stanovniku), mali
procenat zauzimaju zemljita visokih boniteta [8], kao i u cijeloj BiH [10]. Shodno tome, a znajui
vrijednost i znaaj osnovne ekoloke funkcije zemljita (proizvodnja biomase u poljoprivredi i

umarstvu), ve dui vremenski period prisutan je problem ouvanja zemljinih povrina, a naroito
plodnih zemljinih horizonata prilikom eksploatacije mineralnih sirovina. Godinja destrukcija
zemljita u BiH iznosi 3.000 ha, a pod uticajem samih povrinskih kopova 900 ha [10]. Prema istom
izvoru, u BiH je do 1992. pod uticajem povrinskih kopova bilo zahvaeno 20.000 ha, a od toga
rekultivisano 1.500 ha.
U zavisnosti od osnovnih parametara (vrsta mineralne sirovine, morfologija terena, i dr.) u
Republici Srpskoj su prisutni razliiti naini eksploatacije mineralnih sirovina. Shodno tome,
procesima degradacije i destrukcije tokom eksploatacije, nastaju zemljine tvorevine svrstane u VII
klasu automorfnih zemljita: tehnogena zemljita, tip deposol (u podklasi izmjenjenog prirodnog
supstrata) [12]. Fizike, hemijske i bioloke osobine deposola, a sa time i njegova potencijalna
plodnost u velikoj mjeri zavise od prvobitne prirode geolokog materijala kao otkrivke nad
mineralnom sirovinom.
Oznaavanje povrinskih slojeva svih tehnogenih zemljita (tehnosola), a naroito deposola
jo uvijek nije jedinstveno. Jedna od prvih zvaninih determinacija [2] je slojeve depsola oznaavala
kao dP-C. Suprotno tome, ovakvi materijali mogu se svrstati u klasu antropogenih zemljita sa R-C
profilom [15]. Prema najnovijoj klasifikaciji zemljita/tla u BiH [9] novostvoreni deposoli se
oznaavaju u vidu slojeva juvenilnog materijala: Y1dp-Y2...
Na osnovu osobina deposola kao novostvorenih tehnogenih zemljinih povrina i drugih
pokazatelja, potrebno je primijeniti rekultivaciju u cilju ponovnog oivljavanja biodiverziteta.
Naroitu panju prije uspostavljanja biljnih zajednica kroz rekultivaciju treba usmjeriti na analizu
spontanih biljnih vrsta na odreenoj lokaciji. Ovo iz razloga to iste slue kao biljni indikatori na
odreenom stanitu [4], [5]. Prema literaturnim podacima bioloka rekultivacija rudnikih povrina na
naim prostorima je najvie usmjerena ka umarskoj i poljoprivrednoj proizvodnji, dok se u razvijenim
dravama svijeta osim ovih pravaca potencira i turistiko ekoloka rekultivacija kroz formiranje
raznih kopneno akvatinih ekosistema [3].
Usljed prilinog broja prouzrokovaa degradacije zemljita ove vrste, u radu je prioritet dat na
interpretaciji najveih povrinskih kopova u Republici Srpskoj. U radu nisu analizirani kamenolomi iz
razloga to isti naje zahvataju umska zemljita (iako su brojano veliki), a to nije predmet ovog
pisanja. Osim ovih, ni ljunkare nisu uzete u obzir, jer je na njima eksploatacija uglavnom novijeg
datuma, pa tako radovi na rekultivaciji nisu u toku, mada e ove potencijalne povrine biti znatno
velike, a iste su smjetene na najplodnijim poljoprivrednim zemljitima [9], [13].
MATERIJAL I METODE RADA
U radu je analizirana degradacija zemljita i provedena rekultivacija u tri ugljena basena, dva
povrinska kopa na leitu eljezne rude i jednom povrinskom kopu boksita. Trenutna eksploatacija
uglja metodom povrinske eksploatacije u Republici Srpskoj se odvija u gatakom, ugljevikom i
stanarskom ugljenom basenu. Osim ovih, za analizu je uzeto leite eljezne rude ljubijske
metalogenetske oblasti i leite boksita u Miliima.
Analiza je obuhvatila veliinu ukupno degradiranih povrina na rudnicima, rekultivisane
povrine, te njihove pravce i tipove, kao i ureenost povrinskih kopova. Podaci potrebni za ovo
istraivanje su preuzeti iz validne projektne dokumentacije [16-24].
REZULTATI ISTRAIVANJA I DISKUSIJA
Rudnici i termoelektrane u Gacku i Ugljeviku posluju u sastavu Elektroprivrede Republike
Srpske i sa trenutno aktivnim po jednim povrinskim kopom. U Gacku se eksploatacija obavlja na
povrinskom kopu Graanica, u kome je eksploatacija u zavrnoj fazi, a u neposrednoj blizini istoga,
planira se otvaranje povrinskog kopa Gacko. U Ugljeviku je trenutno aktivno Bogutovo Selo. U
rudniku ''EFT - Rudnik i termoelektrana Stanari'' u Stanarima lignit se eksploatie na povrinskom

kopu Rakovac, a po pokretanju termoelektrane bie otvoren i kop Ostrunja. Eksploatacija eljezne
rude se takoe odvija samo na jednom povrinskom kopu - Jezero, iji je koncesionar ''MITTAL rudnik Prijedor''. Stari kopovi eljezne rude Tomaica i Ljubija, na kojima je eksploatacija
obustavljena se nalaze u sastavu preduzea ''Rudnici eljezne rude a.d.''. Povrinska eksploatacija
boksita u a.d. ''Boksit'' Milii je koncentrisana na povrinskim kopovima: Podbraan, Braan i Crvene
stijene.
U navedenim rudnicima eksploatacija se izvodi tako to se otkrivka prvo odlae na spoljanja
odlagalita, a potom se prelazi na zapunjavanje kratera formiranjem unutranjih odlagalita. Takvu
dinamiku najee slijedi i rekultivacija deposola, sa ukljuivanjem tehnike i bioloke faze.
Prilikom rekultivacije dolazi do promjena fizikih, hemijskih i biolokih osobina tehnogenih
zemljita. Ove promjene su najvie skoncentrisane u gornjim slojevima odloenog materijala
(deposol). Intenzitet promjena i vremenski interval u kome se deavaju promjene, zavise najvie od
primjenjene metode bioloke rekultivacije, karakteristika deposola i klimatskih faktora.
U tabeli 1 prikazati e se podaci o degradiranim i rekultivisanim povrinama u analiziranim
rudarskim objektima. Nakon toga, uslijedie diskusija iznesenih podataka i poreenje sa rezultatima
rekultivacije u Srbiji.
Tabela 1. Prikaz degradiranih i rekultivisanih povrina na podruju 5 rudnih leita u Republici Srpskoj.
Table 1. Degraded and reclamated area with five mineral sites in the Republic of Srpska.
Gataki
ugljeni basen
''ZP R i TE
Gacko''
Ugljeviki
ugljeni basen
''ZP R i TE
Ugljevik''
Stanarski
ugljeni basen
''EFT - R i TE
Stanari'' d.o.o.
- kopovi sa unutranjim
odlagalitima
335
420
150
76
106
230
- spoljanja odlagalita
205
460
100
162
122
245
- povrine u krugu TE
29
62
27
UKUPNO (ha)
579
944
277
238
228
475
VRSTA
DEGRADIRAN
E
POVRINE
PARAMETAR
REKULTIVISANE POVRINE (ha)
70 ha odlagalita
(platoi + kosine)
77 ha odlagalita
(platoi + kosine)
TIP REKULTIVACIJE
Indirektna
PRAVCI REKULTIVACIJE
umski zasadi
(50 ha),
Vjetake livade
(20 ha)
20 ha
odlagalita
Direktna
umski zasadi
(74 ha),
Zasadi voa (1,5
ha), Vjetake
livade (1,5 ha)
34 ha
odlagalita
392 ha
26,5 ha
VELIINE POVRINA SPREMNIH

ZA REKULTIVACIJU (ha)
NEREALIZOVANI PROJEKTI
REKULTIVACIJE OBUHVATAJU
POVRINU (ha)
Ljubijska metalogenetska oblast

''Mittal ''Rudnici eljezne
rudnik
rude Ljubija''
Prijedor'' d.o.o.
a.d. Prijedor
20 ha
kosine
vanjskog
odlagalita
Direktna
Direktna
umski zasadi
Projektovana
LEITE
23 ha
odlagalita
162 ha
odlagalita
8,5 ha
162 ha
umski
zasadi
''Boksit'' a.d.
Milii
84 ha
kopova
u fazi
autorekultivacije
Popunjavanje
padavinskim
vodama
(jezerske
povrine)
20 ha kopova
i
40 ha
odlagalita
Direktna
122 ha odlagalita
15 ha
300 ha
Vjetake
livade (20
ha), umski
zasadi (40 ha)
Iz tabele 1 uoljivo je da veliina ukupno degradiranih povrina na analiziranom podruju iznosi

2.741 ha. Od toga povrinski kopovi sa unutranjim odlagalitima zauzimaju 1.317 ha, spoljanja
odlagalita 1.294 ha i povrine pod termoelektranama 118 ha. Procentualni odnos ovih povrina prikazan
je na grafikonu 1.
Grafikon 1. Procentualni odnos vrsta degradiranih povrina analiziranih rudnih leita.

Graph.1. Percentage relation between the types of degraded area of analysed mineral sites.
Iz prethodne tabele se uvia da veliina ukupno rekultivisanih deposola kao tehnogenih zemljita
iznosi 311 ha. Od toga rekultivacija spoljanjih odlagalita je izvrena na 207 ha, a 104 ha je rekultivisano
u sklopu samih kopova i unutranjih odlagalita (ukupno 11 %). Ove vrijednosti su nie od vrijednosti
rekultivisanih povrina u Srbiji. Istraivanja u Kolubarskom i Kostolakom ugljenom basenu ukazuju da
je rekultivisano 32 % od ukupno formiranih deposola [3].
Rekultivacija sa antropogenim zasnivanjem fitocenoza je provedena na 227 ha, dok formiranje
vodenih (''jezerskih'') povrina (kroz autorekultivaciju), kao trajna prenamjena otkopanih prostora
obuhvata 84 ha. Procentualni udio pojedinih pravaca rekultivacije prikazan je na grafikonu 2. Takoe, u 2
najvea srbijanska rudarska basena poumljavanje je najzastupljeniji pravac rekultivacije i iznosi oko 70
% [3].
450
Grafikon 2. Procentualni odnos pojedinih pravaca rekultivacije tehnogenih zemljita.

Graph. 2. Percentage relation between some directions of reclamation of tehnogenious soil.
Od ukupne veliine spoljanjih odlagalita analiziranih rudarskih objekata (1.294 ha), do sada je
rekultivisano 207 ha. U narednom periodu mogue je izvriti rekultivaciju jo 376 ha (na kojima je
zavreno odlaganje otkrivke). Osim ovoga isprojektovana (a nerealizovana) rekultivacija obuhvata
povrinu od 889 ha.
U analizi provedene bioloke faze rekultivacije na svim lokacijama, primjena ''ozemljavanja'' kod
uspostavljanja terestrinih biljnih zajednica je koriena samo u Gacku, to predstavlja poptuni ili
optimalni vid rekultivacije, tzv. eurekultivacija [11]. Tako da primjena indirektne rekultivacije
procentualno iznosi 42 %. Ovoj, iako velikoj procentualnoj vrijednost umanjuje se znaaj, uzimajui da je
trajno rekultivisano (kroz podizanje biljnih zajednica) 8 % ukupnih deposola.
Provoenjem faze bioloke rekultivacije deposoli mogu vremenom predi u viu, razvijeniju klasu
tehnogenih zemljita, tipa rekultisol. U zavisnosti od primjene ''ozemljavanja'', moe evoluirati podtip
geogenog ili trofogenog rekultisola [11]. Ovim postupcima osigurava se razvoj jednog antropogenog,
prevashodno inicijalnog humusno-akumulativnog horizonta.
Nastali rekultisoli prema starijoj determinaciji [12] oznaeni su kao d(A)-dC. Prema najnovijoj
klasifikaciji tla/zemljita u BiH [9] graa profila rekultisola se oznaava kao jYdp-Y1...
Struktura zemljinog pokrivaa na analiziranim lokacijama ukljuuje zemljine individue sa
razvijenim humusno-akumulativnim zemljinim horizontima [9], [13]. Kod ovakvih zemljita mogue je
primijeniti jedan ili vie, od ukupno sedam moguih varijanti (tehnolokih procesa) otkopavanja plodnih
slojeva otkrivke primjenom kontinualne i/ili diskontinualne opreme [6].
U analizi ugljenokopa Srbije i Kosova [14], takoe je konstatovano prisustvo plodnih humusnoakumulativnih horizonata. U strukturi otkrivke, nasuprot velikim povrinama visoko produktivnih
zemljita, selektivno otkopavanje otkrivke je svedeno na minimum, to je u saglasnosti sa eksploatacijom
otkrivke analiziranih rudnih leita.
Rasprostranjenost razliitih boniteta na podruju Republike Srpske (BiH) i Srbije, a koji ine
povrinski slojeve otkrivke prilikom eksploatacije je veoma heterogena i dinamina [8], [10], [1].
Bonitetna struktura zemljinog pokrivaa je od izuzetnog znaaja, emu treba posvetiti posebnu panju pri
buduim projektovanjima povrinskih kopova.
ZAKLJUAK
Na bazi analiziranih 6 rudarskih objekata i podataka o veliinama degradiranih i rekultivisanih
povrina moe se zakljuiti sljedee:
Veliina ukupno degradiranih povrina na analiziranom podruju iznosi 2.741 ha, a svega je
rekultivisano 11 %.
Rekultivacija sa antropogenim zasnivanjem fitocenoza je provedena na 227 ha (8 %).
Formiranje jezera kroz autorekultivaciju je zahvatilo 84 ha (3 %).
Prilikom bioloke faze rekultivacije prednost se daje poumljavanju (60 %), kao trajnoj
prenamjeni stvorenih tehnogenih zemljita.
Povrine koje su spremne za rekultivaciju (kroz isprojektovane pravce) iznose 376 ha.
451
Indirektni tip rekultivacije, uz prethodno selektivno otkopavanje humusno-akumulativnih

horizonata je obuhvaeno sa 40 %.
Rekultivacijom dolazi do promjena osnovnih osobina deposola, kao vjetaki formiranih zemljita
i stvaranja rekultisola, koji predstavlja najvii razvojni stadijum tehnosola u podklasi na
izmjenjenom prirodnom supstratu.
U narednom periodu sukcesivno vriti rekultivaciju, na kojima je zavreno odlaganje otkrivke, sa
poveanim ueem nanoenja plodnijeg zemljinog materijala po povrini deposola.
Poboljati situaciju kada je u pitanju selektivno odvajanje plodnih horizonata, naroito kada
povrinske slojeve otkrivke ine zemljita dobrih bonitetnih klasa (boniteti od I-IV klase).
Pri odabiru pravca rekultivacije, poveati uee poljoprivredne rekultivacije iz razloga stalno
rastuih potreba za hranom od strane ljudske populacije dananjice.
LITERATURA
[1]
Antonovi, G., Vidaek, . (1980): Procena proizvodne i upotrebne vrednosti zemljinog prostora
(bonitiranje zemljita). Uvodni referat. VI Kongres Jugoslovenskog drutva za proavanje
zemljita, str. 67-130, Novi Sad.
[2]
Antonovi, M. G. (1982): Klasifikacija oteenih zemljita. Zemljite i biljka, Vol.
3, str. 365-375, Beograd.
[3]
Vujid, S. (2006): Selektivno otkopavanje i odlaganje otkrivke u funkciji

kopova uglja (monografija). RGF, EPS, AINS, Beograd.
31, No.
rekultivacije povrinskih
[4]
Maksimovid, M. (2007): Spontana prirodna vegetacija kao bioindikator ekolokih
faktora
u kulturama crnog bora zasnovanim na deposolima rudnikih jalovita. Zbornik radova sa IV naunostrunog savjetovanja ''Nove tehnologije i dostignuda u rudarstvu i geologiji'', str. 31-36, Trebinje.
[5]
Mali, N., Kovaevi, Z. (2009): Flora stanarskih odlagalita. Agroznanje, Vol. 10, br. 2, str.
47-56, Banja Luka.
[6]
Mali, N., Markovi, M. (2009): Naini odvajanja plodnih povrinskih horizonata
zemljita pri eksploataciji mineralnih sirovina. Zbornik saetaka XIV
meunarodnog naunostrunog savjetovanja agronoma Republike Srpske
''Poljoprivreda ruralnog podruja kao faktor
integracije Republike Srpske'', str. 111, Trebinje.
[7]
Markovi, M., (2006): Korienje zemljita u funkciji zatite ivotne sredine.
Zbornik radova
I meunarodnog kongresa ''Ekologija, zdravlje, rad, sport'', str. 62-65,
Banja Luka.
[8]
Markovi, M. i sar. (2006): Osnova zatite, korienja i ureenja poljoprivrednog zemljita grada
Banja Luka. Poljoprivredni fakultet, Banja Luka.
[9]
Resulovi, H., ustovi, H., engi, I. (2008): Sistematika tla/zemljita (nastanak,
i plodnost). Univerzitet u Sarajevu, Poljoprivredno - prehrambeni
fakultet Sarajevo.
svojstva
[10]
Resulovi, H. (1999): Zemljini resursi u BiH koritenje u funkciji odrivog
razvoja.
''Koritenje tla i vode u funkciji odrivog razvoja i zatite okolia''.
ANU BiH - Posebna izdanja,
knjiga CIX. Odjeljenje prirodnih i matematikih nauka, Knjiga 16, str. 33-44, Sarajevo.
[11]
Resulovi, H. (1984): Rekultivacija termini i koncepcija, Zemljite i biljka, Vol.
33, No.
1, str. 19-24, Beograd.
452
[12]
Resulovi, H. (1982): Neke specifinosti procesa pedodinamike i pedogeneze u deposolima.
Zemljite i biljka, Vol. 31. No. 3, str. 357-363, Beograd.
[13]
iri, M. (1991): Pedologija. "Svjetlost" Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Sarajevo.
[14]
anak-Nedid, Aleksandra, Milovanovid, Ljiljana, Nedid, M. (1999): Opravdanost selektivnog
otkopavanja humusa za potrebe bioloke rekultivacije odlagalita
jalovine povrinskih kopova
lignita. Zbornik radova nauno-struno savjetovanja sa meunarodnim uedem ''Mogudi aspekti
eksploatacije, pripremene i sagorevanja
ugljeva Republike Srpske''. Banja Vrudica Teslid, str.
437-443.
[15]
kori, A., Filipovski, G., iri, M. (1985): Klasifikacija zemljita Jugoslavije. ANUBiH
Posebna izdanja, knjiga LXXVIII. Odjeljenje prirodnih i matematikih nauka, Knjiga 13, Sarajevo.
Projektna dokumentacija
[16]
Dopunski rudarski projekat povrinskog kopa ''Graanica'' Gacko do kraja eksploatacije

(Projekat zatvaranja kopa). Tehniki projekat rekultivacije (knjiga VI). Centar za povrinsku
eksploataciju Beograd, 2005.
[17]
1980.
Glavni rudarski projekat povrinskog kopa ''Bogutovo selo'' Ugljevik. Rudarski institut Tuzla,
[18]
Tehniki projekat rekultivacije sjeverne kosine Velikog zapadnog odlagalita na povrinskom
kopu ''Bogutovo selo'' Ugljevik za period 2005-2007. godina. RiTE
Ugljevik, 2005.
Dopunski rudarski projekat PK ''Rakovac'' Stanari. Tehniki projekat rekultivacije
9). Rudarski institut Banja Luka, 2006.
[20]
Tehniki projekat rekultivacije P.K. ''Jezero''. umarski fakultet Sarajevo, Katedra
uzgajanje i zatitu uma, 1982.
[19]
[21]
Glavni rudarski projekat PK ''Crvene Stijene''. A.D. ''Boksit'' Milii.
[22]
Dopunski rudarski projekat PK ''Podbraan''. A.D. ''Boksit'' Milii.
[23]
Pojednostavljeni rudarski projekat rekultivacije PK ''Braan''. A.D. ''Boksit'' Milii.
[24]
Uproeni rudarski projekat rekultivacije PK ''Vinjica. A.D. ''Boksit'' Milii.
(Knjiga
za
Zakonski akti
[25]
x x x (2006): Zakon o poljoprivrednom zemljitu. Slubeni glasnik Republike
93/06, lan 31.
Srpske
broj
[26]
x x x (2005): Zakon o rudarstvu - Preieni tekst. Slubeni glasnik Republike
107/05, lan 55.
Srpske
broj
453
RIZICI ZAGAENJA I MJERE ZATITE POVRINSKIH I

PODZEMNIH VODA OD DEPONIJA ELEKTROFILTERSKOG
PEPELA
RISKS AND POLLUTION PROTECTION MEASURES SURFACE AND
GROUND WATER ASH TAILING
Bogdanka Tubin1, Rade eprnja1, Miroslav Gluac2
1 - NU Institut zatite, ekologije i nformatike Banja Luka, 2 - Vodovod a.d. Prijedor
REZIME:
Sagorijevanjem uglja u termoelektranama nastaje elektrofilterski pepeo ije adekvatno i konano
zbrinjavanje predstavlja problem zbog rizika zagaenja povrinskih i podzemnih voda. Glavni problem koji se javlja
u vezi sa deponovanjem elektrofilterskog pepela je nain i mjesto zbrinjavanja ovakve vrste materijala-otpada.
Elektrofilterski pepeo, zbog neadekvatnog odlaganja moe imati znaajne negativne uticaje na ivotnu sredinu,
naroito na kvalitet povrinske i podzemne vode. U ovom radu su, na primjeru Rudnika i Termoelektrane Gacko
analizirani mogui negativni uticaji deponija pepela na povrinske i podzemne vode i mjere koje je neophodno
izvriti u cilju njihove zatite od zagaenja.
Kljune rijei: rizici, deponije pepela, podzemne vode, povrinske vode, ivotna sredina
1. UVOD
Elektrofilterski pepeo koji nastaje sagorijevanjem uglja u termoelektranama predstavlja problem
zbog rizika zagaenja povrinskih i podzemnih voda pri odlaganju na deponije pepela. Ovaj problem je
posebno izraen u podrujima gdje su deponije pepela formirane u blizini povrinskih vodotokova i
podruja bogatih podzemnim vodama, jer postoji rizik da se infiltracijom zagaenih voda sa deponije
pepela i one zagade.
2. CILJ RADA
Cilj ovog rada je da se ukae na probleme i rizike zagaenja povrinskih i podzemnih voda pri
formiranju deponija elektrofilterskog pepela u uslovima Rudnika i Termoelektrane Gacko.
3. DEPONIJE PEPELA KAO JEDAN OD RIZIKA ZAGAENJA POVRINSKIH I
PODZEMNIH VODA
Tehnologija odlaganja elektrofilterskog pepela na deponiju pepela, koja je bila primijenjena na
povrinskom kopu Graanica Gacko, se negativno odraavala na kvalitet povrinskih i podzemnih voda
u okruenju, jer prvenstveno je dolazilo do promjene pH vrijednosti tih voda.
454
Pored poveanja pH vrijednosti negativan uticaj voda sa deponije elektrofilterskog pepela na

kvalitet povrinskih i podzemnih voda se zapaa i kod poveanja elektroprovodljivosti, a mogua je i
pojava tekih metala u vodi.
4. KVALITET POVRINSKIH I PODZEMNIH VODA U OKOLINI DEPONIJA PEPELA
RUDNIKA GACKO
U sluaju pojava padavina malog intenziteta dolazilo je do potpunog upijanja cjelokupne vode i
ova situacija praktino ne predstavlja problem. Za vrijeme padavina veeg intenziteta dio vode otie niz
spoljne kosine deponovanog i ovrslog pepela poveavajui pri tome svoju pH vrijednost. Na osnovu
provedenih ispitivanja konstatovano je da pri kratkom kontaktu padavina sa ovrslim pepelom praktino
ne dolazi do poveanja pH vrijednosti vode, dok se pri duem kontaktu pH vrijednost poveava na nivo od
8,8 i vie.
Naprijed navedeno potvruju i rezultati analiza voda koje su radili Institut Jaroslav erni
Beograd i Institut za vode Bijeljina.
Na osnovu rezultata dobijenih analizama voda koje su izvrene, otpadna voda sa deponije se
odlikuje visokim pH vrijednostima, preko 12, poveanom mineralizacijom, visokom provodljivou ,do
9.170 S/cm) i velikom tvrdoom. Ukupni ostatak isparavanja je mjeren do 2.484 mg/l, a sadraj
suspendovanih materija se kree u intervalu od 46 do 80 mg/l. Od analiziranih katjona najzastupljeniji je
kalcijum, prosjeno 660 mg/l, a od anjona sulfati, prosjeno 420 mg/l.
Pored naprijed navedenih analiza voda koje su vrene, na povrinskom kopu vri se i monitoring
voda svakog mjeseca u godini, prema Pravilniku o tehnikim normativima za povrinsku
eksploataciju leita mineralnih sirovina (Sl. gl. SFRJ, br. 4/86 i 62/87). Monitoring voda vri
Hemijska laboratorija Javnog preduzea Rudnik i Termoelektrana Gacko. Mjesta na kojima se vri
monitoring voda su:
1. Na povrinskom kopu: deponija pepela, ispod deponije pepela, odljakiva, vodosabirnik
VS A1, vodosabirnik VS B1, pumpna stanica PS 2.
2. Van zone povrinskog kopa-povrinske vode: rijeka Graanica, Munica, Gojkovia
potok i Srevia klanac.
Rezultati koji se dobijaju hemijskim analizama ukazuju na to da je osnovna karakteristika voda
u zoni povrinskog kopa njihova poviena, odnosno visoka pH vrijednost koja iznosi ak 13,20 na
mjernom mjestu ispod deponije pepela, dok se u vodama izvan povrinskog kopa pH vrijednost kree u
granicama od 5,60 na mjernom mjestu Graanica-most do 8,20 na mjernom mjestu Srevia klanac.
Prema Uredbi o klasifikaciji voda i kategorizaciji vodotoka (Sl. gl. RS, broj 42/01) i prema
kriterijumu pH vrijednosti vode izvan povrinskog kopa (na mjernim mjestima Srevia klanac,
Gojkovia potok, Graanica most,) spadaju u drugu kategoriju. Prema kriterijumu elektroprovodljivosti
spadaju u prvu, odnosno drugu klasu kvaliteta povrinskih voda.
Prema tvrdoi izraenoj u njemakim stepenima vode povrinskog kopa izrazito su vrlo tvrde.
Tvrdoa se kree od 30 No izmjerena u vodosabirniku VS B1 do 190 No ispod deponije pepela. Tvrdoa
vode van povrinskog kopa kree se od 4,20 No na mjernom mjestu Srevia klanac i ove vode pripadaju
grupi mekih voda do 24,00 No na mjernom mjestu Graanica most, pa ove vode pripadaju grupi vrlo
tvrdih voda.
Otpadne vode sa povrinskog kopa karakterie poveana alkalnost naroito vode u zoni deponije
termoenergetskog pepela u kasetama na otkopnom krilu A na svim mjernim takama. Osnovni uzrok ove
455
pojave je djelovanje vika voda koje su nastajale pri neadekvatnom mijeanju vode i pepela odnosno looj
tehnologiji transporta i odlaganja pepela. Tu su znaajni uticaji i atmosferskih voda koje se takoe
obogauju oksidima i suspendovanim primjesama te poveavaju svoju pH vrijednost kao rezultat reakcije
sa pepelom u deponiji.
Za razliku od voda sa povrinskog kopa, vode uzorkovane i analizirane van granica povrinskog
kopa (u povrinskim vodotocima) imaju vrijednosti pH u granicama dozvoljenih prema Uredbi o
klasifikaciji i kategorizaciji vodotoka (Sl. gl. RS, br. 42/01).
Provedenim istraivanjima utvreno je da zbog neodgovarajueg mijeanja pepela i vode i veoma
promjenljivog odnosa vrste i tene faze ostaje vei procenat nevezane vode u koju prelaze slobodni OHjoni ime se poveava alkalnost voda povrinskog kopa. Poveana koncentracija OH- u viku vode kojom
se elektrofilterski pepeo iz kotlova Termoelektrane Gacko transportuje i odlae u pomenutoj kaseti na
otkopnom krilu A je posljedica reakcija hidratacije CaO, MgO i ostalih oksida iz pepela sa ovom vodom.
Najvei dio hidroksilnih jona potie od hidratacije CaO koji je u najveem procentu zastupljen u pepelu
(do 52%).
5. MJERE ZATITE POVRINSKIH I PODZEMNIH VODA OD ZAGAENJA
Mogunost rjeenja problema koji je nastajao pri opisanom nainu transporta hidromjeavine nudi
novi tehnoloki postupak pripreme hidromjeavine za transport pepela sa stalnim i veoma visokim
odnosom :T (vrsto:teno) u vidu tzv. guste" hidromjeavine. Pod pojmom gusta" hidromjeavina
smatra se ona mjeavina u kojoj je zapreminska koncentracija vrstih estica () blizu maksimalno
dozvoljenoj koncentraciji. Osnovna postavka novog tehnolokog procesa je kontinuirano mijeanje vode i
pepela u precizno definisanom masenom odnosu i njihov transport u vidu "guste" hidromjeavine. Na taj
nain se znatno smanjuje koliina tehnoloke vode kako u procesu pripreme hidromjeavine i transporta,
tako i na samoj deponiji pepela. Voda koja je posluila za pripremu i transport i koja nije zarobljena u
deponovanom sloju vraa se kao povratna voda i ponovo koristi u procesu pripreme hidromjeavine.
Izbor lokacije deponije, projektno rjeenje i nain izgradnje odvajanjem od ostalog dijela
povrinskog kopa glinovito-laporovitim slojem i hidroizolacijskom folijom obezbjeuju osnovne
preduslove za smanjenje ili potpuno eliminisanje tetnog uticaja na okolinu. Trenutno tehniko rjeenje
deponovanja pepela omoguuje nekoliko slijedeih nivoa zatite podzemnih voda:
Prvi nivo zatite je lociranje deponije na hidroizolacionim neogenim sedimentima bez velike
tektonske oteenosti.
Drugi nivo zatite je sloj uvaljanog lapora koji se na odgovarajui nain nanosi na dno
deponije u vie slojeva i to tri sloja debljine oko 25 cm.
Trei nivo zatite predstavlja oblaganje dna deponije plastinom folijom koja ini deponiju
nepropusnom i potpuno izolovanom.
etvrti nivo predstavlja postojea injekciona zavjesa i postojei sistem zatite povrinskog
kopa od podzemnih voda koje spreavaju dotok podzemnih voda u deponiju.
Peti nivo zatite je izgradnja drenanog sistema koji omoguuje evakuaciju atmosferskih
kontaminiranih voda deponije pepela i na taj nain eliminisan njihov tetni uticaj na
podzemne vode.
Da bi se u najveoj moguoj mjeri obezbijedila zatita povrinskih i podzemnih voda i zemljita
od negativnih uticaja deponija pepela treba da ispuni slijedee tehnike i organizacione zahtjeve:
Hidroizolaciju deponije vriti sa HD Polyetilen folijom, velike gustoe, debljine 1,5-2,0 mm.
456
Hidroizolacionu foliju se mora polagati na uvaljani sloj od glinovito-laporovitog materijala, iz

otkrivke povrinskog kopa debljine 75 cm, i zatititi je slojem pjeskovitog ljunka debljine 20
cm.
Hidroizolaciona folija mora biti otporna na pH>12 i "ok" temperaturu od 100C, odnosno na
stalnu temperaturu od 80 C i mora imati tehniku i komercijalnu garanciju minimum 20
godina.
Pri postavljanju hidroizolacione folije na deponiji pepela, mora se voditi rauna da ne doe do
mehanikog oteenja hidroizolacione folije i obavezno se moraju provjeriti mjesta spojeva
hidroizolacionih folija, odnosno mjesta na kojima se vri zavarivanje hidroizolacione folije
kako bi se sprijeilo proticanje zagaenih voda iz deponije pepela i infiltracija u povrinske i
podzemne vode.
Posebnim drenanim sistemom koji je postavljen ispod hidroizolacijskog sloja od glinovitolaporovitog materijala iz otkrivke povrinskog kopa, podzemne vode prikupiti i nezagaene
odvoditi do vodosabirnika voda na povrinskom kopu.
Atmosferske vode i eventualni viak voda iz tehnolokog procesa prihvatiti drenanim
sistemom iznad hidroizolacijske folije, odvoditi u sabirni bunar i vratiti u tehnoloki proces
recirkulacije.
Nakon dostizanja projektovanog nivoa od 937 m nadmorske visine, izvriti konzervaciju
deponije pomou hidroizolacionog materijala, stvaranjem "jastuka" deponovanog pepela.
Nanoenjem sloja zemlje i humusa formirati "bio-pokriva" i cijelu povrinu deponije
rekultivisati.
Preko mree pijezometarskih buotina (sistem plitkih i dubokih pijezometara), oko deponije i
u deponiji, kontrolisati nivo i kvalitet vode, a preko revizionih ahtova i razvoj temperature u
deponiji.
Tehnikim mjerama zatite predvidjeti mogunost kontrole svih povrinskih i dostupnih
podzemnih voda.
Na hidrolokom i hidraulikom mjernom profilu Srevia klanac formirati hemijsku
osmatraku stanicu za stalnu kontrolu fizikih i hemijskih osobina vode koja protie.
Inenjer koji je zaduen da rukovodi i upravlja radovima na deponiji pepela mora voditi
Dnevnik oskultacija i vriti stalan nadzor nad deponijom pepela i kontrolu svih radova koji se
izvode na deponiji pepela.
Za kontrolu tehnologije deponovanja i propisanih mjera sigurnosti mora se formirati nadzorna
ekoloka ekipa rudnika.
Tehnologija odlaganja pepela u vidu guste hidromjeavine i deponovanje u tankim slojevima
debljine do 20 cm omoguava ovrslom pepelu naknadno upijanje i vezivanje znaajnih koliina
atmosferskih voda, tako da se unutar deponije ne predvia u duem vremenskom periodu formiranje
akumulacije vode, kao to se ranije deavalo.
U cilju zatite voda (povrinskih i podzemnih) prvenstveno se moraju ispotovati sva projektna
rjeenja novog tehnolokog projekta pripreme, transporta i odlaganja hidromjeavine na deponiju pepela.
Novi tehnoloki postupak je u probnom pogonu od avgusta 2007. godine i vri se intenzivno praenje i
analiza njegove efikasnosti. Ako projektna rjeenja daju oekivane rezultate na deponiji elektrofilterskog
pepela javljae se u viku samo vode od atmosferskih padavina koje se u kontaktu sa mogu kontaminirati.
Koliina ovih voda zavisi iskljuivo od vremenskih uslova. Neophodno je projektovati i izgraditi sistem za
evakuaciju ovih voda u sluaju intenzivnih atmosferskih padavina, kako bi se zatitila stabilnost deponije
457
a time i sprijeio mogui negativan uticaj na povrinske i podzemne vode podruja na kojem se nalazi
povrinski kop i okruenja. Ovo je posebno vano jer podruje Gacka predstavlja primarnu zonu
vodosnabdijevanja za dijelove juno od Gacka.
Prema tome, negativan uticaj voda sa deponije pepela, koje su zagaene u kontaktu sa
elektrofilterskim pepelom, na povrinske i podzemne vode je mogu zbog nepridravanja propisanih
mjera i postupaka za proces odlaganja pepela na deponiju i upravljanje radovima na deponiji pepela. Van
objektivne kontrole su sluajevi prirodnih nepogoda i nesrea.
6. ZAKLJUAK
Na osnovu izvrene analize uticaja deponovanja pepela na povrinske i podzemne vode na
primjeru Rudnika i Termoelektrane Gacko, zakljuuje se da se optimalno rjeenje problema i smanjenje
rizika od zagaenja moe postii definisanjem i primjenom slijedeih mjera:
1. Projektovanje, izgradnja, monitoring i odravanje deponija elektrofilterskog pepela predstavlja
veoma sloen tehniko-tehnoloki problem i za svaku termoelktranu sluaj za sebe te je u njegovo
rjeavanje potrebno ukljuiti tim multidisciplinarnih strunjaka.
2. Veoma je vano da se u fazi izgradnje potuju projektna rjeenja i obezbijede visoke strune
norme i standardi izvoenja svih vrsta radova.
3. Optimalan izbor lokacije, dobra projektna rjeenja, savjesno i odgovorno izvedeni radovi i
kontrola korienja deponije uz stalne oskultacije obezbjeuju preduslove da se eksploatacija i
prerada prirodnih resursa obavlja prema visokim zahtjevima ekoloke odrivosti.
458
SEPARACIJA KVARCNIH MINERALNIH SIROVINA IZ

LEITA KAONA KOD KUEVA
SEPARATION OF RAW QUARTZ MINERAL MATERIAL FROM
KAONA ORE DEPOSITS NEAR KUEVO
Dragan Milanovi*4, Miroslav Ignjatovi*, Miroslav R. Ignjatovi**, Ljubia Obradovi*,
Srana Magdalinovi*, Danijela Uroevi*
*
**
Institut za rudarstvo i metalurgiju Bor, Zeleni Bulevar 33, 19210 Bor

Privredna komora Srbije, 11000 Beograd, Resavska 13 -15
Izvod:
Leite kvarcnih mineralnih sirovina udaljeno od Kueva 6,5 km i oko 1,5-2 km od zeseoka Kaona sadri
kvarcne minerale srednje sitne i sitne krupnoe koji mogu biti uspeno valorizovani relativno jeftinom procesnom
tehnologijom. Bilo je neophodno izvesti usmerena tehnoloka ispitivanja radi sagledavanja mogunosti ienja i
pranja kvarcne mineralne sirovine koja je uglavnom zaprljana (obavijena) limonitnim i glinenim prevlakama-filmom.
Na osnovu tih rezultata tehnolokih laboratorijskih ispitivanja proistekao je predlog tehnoloke eme ienja i
pranja-separacije kvarcnih mineralnih sirovina Kaona-Kuevo za dobijanje nekoliko komercijalnih proizvoda. Pri
tome je voeno rauna da se komercijalni proizvodi dobiju uz najmanje mogue investiciono ulaganje. Sve ovo e
ukratko biti predoeno ovim radom.
Kljune rei: Leite Kaona, kvarcni pesak, laboratorijsko ispitivanje, tehnologija, separacija
Abstract:
Bearing of raw quartz mineral material 6.5 km far from Kuevo and around 1.5-2 km far from village
Kaona hes a middle and fine size quartz minerals, who can to be successful valorization with relative cheap process
technology. To be necessary carry out narrow technology investigation for recognized cleaning and washing
possibilites of raw quartz mineral material, who is mainly dirty (or veil) with film of limonite and clay. For
obtaining some sales product on the base of results from laboratory technology investigation we yield propose of
flow sheet for cleaning and washing - raw quartz mineral material separation plant Kaona-Kuevo. In this process we
are to be very careful when we yield propose of flow sheet with minimum investment cost. All of this things to
bee short show in this paper.
Key words: Kaona bearing, Glass sand, Laboratory investigation, Technology, Separation
UVOD
Leite kvarcita (kvarcnog peska ) Kaona nalazi se u istonoj Srbiji i locirano je oko 10-ak km
zapadno od Kueva. U administrativno teritorijalnom pogledu leite pripada branievskom okrugu u
optini Kuevo. Na tom prostoru u predhodnom periodu su uraena detaljna geoloka istraivanja. Ista su
raena u cilju odreivanja geoloke strukture, opisa i geolokih karakteristika leita, odreivanje kvaliteta
mineralne sirovine kao i prorauna i kategorizacije rudnih rezervi.(1) Eksploatacija rudnih rezervi
predviena je povrinskim kopom. Na osnovu tih saznanja izvedena su usmerena laboratorijska
459
istraivanja radi utvrivanja mogunosti ienja i pranja kvarcne mineralne sirovine koja je uglavnom
zaprljana (obavijena) limonitnim i glinenim prevlakama. Rezultati tehnolokih ispitivanja su posluili za
definisanja tehnoloke eme prerade rovne kvarcne mineralne sirovine do dobijanja nekoliko
komercijalnih proizvoda. Osnovni cilj koji je ovde naveden trebalo je izvesti sa predlogom tehnologije
koja podrazumeva minimalna investiciona ulaganja, tj. da se dobiju nekoliko standardnih komercijalnih
proizvoda koji e imati prohodnost na tritu a sa to jednostavnijom tehnologijom. Dalje u radu bie
prikazani osnovni rezultati ispitivanja koji su omoguili ostvarenje navedenih zahteva.
GEOLOKA ISPITIVANJA.
Leite kvarcita (kvarcnog peska ) Kaona kao to je reeno je udaljeno od Kueva oko 6,5 km, a
od sela Kaona na oko 2 km.
Prema rezultatima dosadanjih geolokih istraivanja kvarcne sirovine na prostoru Kaone, koja su
vrena povremeno od 1969. do 1990. god. i u 2007., zakljueno je da je to kvalitetna sirovina za
viestruku primenu u razliitim granama industrije. Geolokim istraivanjima u periodu od 1988. god. do
1989. god., ustanovljeno je da se radi o seriji kvarcita debljine i do 150 m, u vidu paketa (slojeva), iji se
kvalitet mikroskopski razlikuje po kompaktnosti, debljini, granulometrijskom sastavu itd.
Geoloki radovi koji su sprovedeni pri istraivanju leita Kaona odnose se uglavnom na
geoloko kartiranje povrine terena, praenje, usmeravanje i geoloko kartiranje istranih buotina,
njihovo oprobavanje i interpretaciju dobijenih rezultata, te izradu geolokih karata i izradu preseka
(profila) leita, okonturivanje leita, proraun rudnih rezervi itd(1).
Leite Kaona kod Kueva je istraeno po vertikalnim presecima. Leite je istraeno
prvenstveno istranim buenjem sa povrine terena (vertikalnim buotinama).
Orudnjenje je predstavljeno sitnozrnim i srednjezrnim kvarcitima koji su u povrinskom delu
mehaniki zaprljani limonitskim prevlakama i glinovitim materijalom. Pored kvarcita sporadino se
pojavljuju proslojci drugih mermerisanih silikata sa takoe visokim sadrajem SiO 2. Neposrednu krovinu
predstavlja glinoviti materijal sa odlomcima raspadnutog kvarcita i humusni materijal. Mehanika
zaprljanost kvarcita koja se kree i do dubine od 1,5 m posledica je pukotina koje su prisutne u leitu.
Registrovani kvarciti su metamorfne tvorevine koje vode poreklo od kvarcnih peskova, kvarcnih
peara i kvarcnih konglomerata, koji su pod uticajem regionalnog metamorfizma pretrpeli promene, kako
osnovne mase tako i cementnog veziva. Osnovna masa predstavljena je zrnima kvarca, cementovanih
sericitsko-silicijskim vezivom. Zrna kvarca, u pogledu zaobljenosti i veliine zrna, pripadaju
konglomeratima. Reliktne strukture su masivne, dok im je tekstura slojevita. U procesu metamorfizma,
cementna supstanca se potpuno povezuje tako da se na veem prostranstvu teko razlikuje od osnovne
mase. Strukture su blastopsamitske do granoblastine.
Geolokim kartiranjem, utvreno je da je materijal jezgra buotina izgraen od dezintegrisanog
kvarcita, uglavnom, kvarcnih metakonglomerata i kvarcnih metapeara i retko od kompaktnog masivnog
kvarcita.
Istraivanje leita kvarcne mineralne sirovine Kaona izvedeno je kao to je navedeno istranim
buenjem sa povrine terena, te se primenjene metode oprobavanja svode na oprobavanje istranih
buotina. Uzimane su pojedinane probe po itavoj duini buotina. Ukupno je uzeto 198 pojedinanih
proba, od kojih je formirana 41 kompozitna proba. U laboratorijskim uslovima vrene su kompletne
hemijske analize kompozitnih proba i to na sledee elemente:: SiO2, Al2O3, Fe2O3, CaO, MgO, S ukupni,
SO3, TiO2, K2O, Na2O, Cr2O3 i gubitak arenjem.
Srednji sadraji korisne i tetnih komponenti u buotinama, proraunati na osnovu hemijskih
analiza pojedinanih proba, dobijeni su kao ponderisane vrednosti duinom intervala oprobavanja, dok je
460
za celo leite proraunat srednji sadraj kao ponderisana vrednost celokupnog intervala oprobavanja.
Rezultati prorauna prikazani su u tabeli 1.
Tabela 1. Proraunati srednji sadraji iz pojedinanih proba
Oznaka
buotine
A
K-1/07
K-2/07
K-6/07
K-5/07
K-17/07
K-11/07
K-7/07
K-9/07
Celo leite
SiO2
B
96,22
93,37
94,99
79,54
94,21
95,57
93,71
92,08
92,46
Srednji sadraj (%)

Fe2O3
Al2O3
C
D
1,72
1,40
2,26
3,08
1,68
1,77
3,37
8,13
1,69
1,84
1,27
1,30
1,79
2,34
1,88
2,37
1,96
2,780
CaO
E
0,22
0,09
0,42
1,14
0,27
0,22
0,14
0,10
0,33
Proraun geolokih rezervi leita kvarcne mineralne sirovine Kaona je uraen raunarskim
programom MINEX 5.2.1. Obrada leita zapoela je unosom podataka iz nekoliko datoteka (Excel)
istranih buotina od K-1/07 do K-20/07. Pre poetka izrade 3D modela leita kvarcne sirovine Kaona,
bilo je potrebno formirati bazu podataka na osnovu kojih bi se pristupilo izradi modela. Do svih potrebnih
podataka se dolo u procesu istranog buenja kao i izvrenih laboratorijskih analiza.
Rezultati prorauna rezervi, po izdvojenim klasama kvaliteta, prikazani su u tabeli 2. Na slici 1. je
prikazan 3D prikaz slojeva sa topografijom, MINEX 5.2.1.
Tabela 2. Proraunate geoloke rezerve po klasama kvaliteta
Srednji sadraji (%)
SiO2
Fe2O3
Al2O3
CaO
MgO
Na2O
K2O
TiO2
SO3 Cr2O3
A
QI (> 93% SiO2)
Koliina
kvarcne
sirovine (t)
B
4 853 141
C
95,19
D
1,45
E
1,63
F
0,23
G
0,12
H
0,09
I
0,33
J
0,16
K
0,13
L
0,42
M
0,08
Klasa kvaliteta
QII (90-93% SiO2)
1 347 572
91,30
2,06
2,88
0,33
0,16
0,16
0,62
0,26
0,17
0,65
0,03
QIII (85-90% SiO2)
824 191
88,72
2,42
5,26
0,07
0,20
0,16
0,88
0,14
0,18
0,35
0,04
Celo leite
7 024 904
94,84
1,76
1,76
0,23
0,13
0,10
0,35
0,17
0,13
0,43
0,08
Predviena metoda eksploatacije u leitu kvarcne sirovine Kaona je povrinski kop, sa visinom
otkopnih etaa 10 m. Pri proraunu eksploatacionih rezervi uzeti su u obzir usvojeni godinji kapacitet
prerade od 150.000 t mineralne sirovine i vek eksploatacije rudnika za period od deset godina. Proraunate
rezerve istim programskim paketom prikazane su u tabeli 3.
461
Sl. 1. 3D prikaz slojeva sa topografijom.
Klasa kvaliteta
A
Tabela 3. Proraunate eksploatacione rezerve B+C1 kategorije po klasama kvaliteta

Koliina
Srednji sadraji (%)
kvarcne
SiO2
Fe2O3 Al2O3 CaO MgO Na2O K2O
S
SO3
sirovine (t)
B
C
D
E
F
G
H
I
J
K
Cr2O3
TiO2
QII (90-93% SiO2)
80.805
92,32
2,05
2,73
0,18
0,16
0,13
0,54
0,35
0,89
0,01
0,18
QI (> 93% SiO2)
1.561.021
93,94
0,42
2,39
0,32
0,19
0,16
0,42
0,13
0,32
0,20
0,12
Ukupno
1.641.826
93.90
1,61
2,36
0,31
0,19
0,16
0,42
0,14
0,35
0,16
0,13
TEHNOLOKA ISPITIVANJA.
Na osnovu geolokih rezultata istraivanja, ija je osnovna svrha odreivanje geolokih i
eksploatacionih rezervi kvarcne mineralne sirovine, te na osnovu plana rudarske eksploatacije rovne
sirovine, povrinskim kopom, sa usvojenim godinjim kapacitetom od 150 000 t/god, treba da usledi
tehnoloko ispitivanje. Laboratorijskim ispitivanjem dezintegracije, prosejavanja i atricionog pranja peska
bi se odredila adekvatna tehnologija koja e omoguiti najjeftinije dobijanje komercijalnih proizvoda. U
tu svrhu bie prikazan deo sprovedenih tehnolokih ispitivanja iji su rezultati posluili za definisanje
tehnologije prerade kvarcnih mineralnih sirovina iz leita Kaona-Kuevo(5).
Formiranje reprezentativnog uzorka
Najpre je formiran reprezentativan uzorak za laboratorijska tehnoloka istraivanja mogunosti
(ienja i pranja) prerade i primene kvarcita iz leita Kaona Kuevo. Uzorak je formiran iz jezgara
462
istranih buotina izuzimanjem manje mase uzorka iz svakog definisanog intervala, zadravajui
predhodno utvren proporcionalan maseni udeo u celokupnom formiranom uzorku. Na tako formiranom
srednjem reprezentativnom uzorku izvrena su fiziko hemijska ispitivanja i dobijeni su sledei rezultati.
Fiziko hemijska karakterizacija reprezentativnog uzorka
Najpre su predstavljeni rezultati odreivanja hemijskog sastava rovne sirovine (kvarcna mineralna
sirovina-Kaona), izuzeta je potrebna manja koliina uzorka i analizirana na korisne i tetne komponente.
Rezultati fiziko-hemijskih analiza prikazani su u tabeli 4.
Tabela 4. Fiziko-hemijske karakteristike rovne sirovine
FIZIKO- HEMIJSKE KARAKTERISTIKE
Bondov indeks-kugle
Wi (kWh/t)
12,71
Nasipna masa suvog uzorka
1102,6
Nasipna masa mokrog uzorka
s (kg/m )
v (kg/m3)
1363,83
Sadraj grube vlage
V(%)
9,53
Gustina uzorka
(kg/m )
2720
ELEMENT
SADRAJ %
ANALITIKI METOD
SiO2
95.22
Al2O3
1.53
AAS
Fe2O3
0.35
"
K2 O
0.069
"
Na2O
0.27
"
TiO2
0.13
ICP-AES
Cr2O3
0.035
"
Fe
1.01
AAS
g.
0.88
pH
G
8,25
Granulometrijska analiza uzorka

Analiza je vrena postupkom mokrog i suvog prosejavanja na standardnoj seriji sita (2). Postupci
suvog i mokrog prosejavanja su primenjeni sa ciljem da se utvrdi uticaj ispiranja sirovine na efikasnost
prosejavanja, a samim tim i na efikasnost ispiranja sitnih muljevitih estica gline iz peska. Rezultati
granulo-analize ukazuju na poveani efekat prosejavanja uzorka mokrim postupkom. To se moe uoiti
poreenjem parcijalnih masenih uea sitnih klasa krupnoe ostvarenih pri mokrom i suvom
prosejavanju, to dalje znai, da u industrijskoj praksi treba primeniti mokar postupak prosejavanja. Radi
jasnijeg sagledavanja masenih uea komercijalnih frakcija, kao i sadraja dominantnih elemenata SiO2 i
Al2O3 u istim, formiran je granulo-sastav komercijalnih frakcija i prikazan u tabeli 5. i na sl.2.
463
Dezintegracija sirovine
Vizuelnim posmatranjem uzorka peska, moe se konstantovati da uzorak sadri znatne koliine
glinovitih materija, koje su prisutne na vie razliitih naina:
Kao slobodna glina u vidu komada razliite krupnoe;
Glina oblepljena oko krupnijih i sitnijih zrna kvarcne minralne sirovine;
Kao vezivno sredstvo u konglomeratima kvarcita, koji su otporni na dezintegraciju u
vodenim sredinama.
Uoava se i znatan deo utog peska koji potie od hidroksida gvoa (limonitisana zrna).
Zato je u cilju efikasnog odstranjivanja gline iz peska, sirovinu potrebno podvrgnuti procesu
dezintegracije (pranja), u cilju razmuljivanja gline. Kako je ve napomenuto, na osnovu ranijih
istraivanja(6;7;9;10) na slinoj sirovini usvojeni su parametri ispitivanja za proces dezintegracije.
Kao ureaj za razmuljivanje koriena je za laboratorijska ispitivanja, betonska mealica sa
gredicama postavljene jedne naspram druge, pomou koje je simuliran rad bubnja za pranje, koji se
najee koristi u industrijskim uslovima rada. Razmuljivanje je vreno na taj nain to su istovremeno u
bubanj dodavani voda i materijal u odnosu 1:1, sa sadrajem vrste faze od 50% i vremenom
dezintegracije od 5 min. (1) Gornja granina krupnoa na ulazu u bubanj iznosila je 30 mm.
Tabela 5. Maseno uee i sadraji SiO2 i Al2O3 komercijalnih frakcija uzorka "Kompozit-Kaona"
Kl.krupnoe
(mm)
Suvo prosejavanje
Mokro prosejavanje
M(%)
R(%)
D(%)
SiO2(%)
Al2O3(%)
M(%)
R(%)
D(%)
SiO2(%)
Al2O3(%)
-30,00+2,362
33,74
33,74
100,00
95,40
1,30
24,74
24,74
100,00
97,10
1,18
-2,362+0,630
38,22
71,96
66,26
95,78
1,67
34,42
59,16
75,26
97,37
0,93
-0,630+0,106
24,40
96,36
28,04
93,76
2,59
28,88
88,04
40,84
95,86
1,42
-0,106+0,000
3,64
100,00
3,64
81,36
3,72
11,96
100,00
11,96
80,70
4,22
100
D=f(d) -suvo prosejavanje
90
80
D=f(d)-mokro prosejavanje
70
D(%)
60
50
40
30
20
10
0
0
8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30
d(mm)
Sl.2. Grafiki prikaz granulometrijskog sastava komercijalnih frakcija uzorka "Kaona-Kompozit"
464
Atriciono pranje
Dezintegrisani materijal iz bubnja prosejan je na situ otvora 2,362 mm, uz istovremeno ispiranje
vodom u cilju izdvajanja komercijalne frakcije -30+2,362 mm. Raslojavanje frakcije -30+2,362 mm,
izvreno je naknadno na situ od 15 mm, radi jasnijeg uvida u sadraj masenih uea frakcija -30+15 mm i
-15+2,362 mm. Klasa krupnoe -2,362+0,00 podvrgnuta je u cilju dalje dezintegracije gline, atricionom
pranju u laboratorijskoj atricionoj maini-kondicioneru. (6;7) Za proces atricionog pranja formirana je pulpa
sa sadrajem vrstog od 60%, po osnovu ranijih tehnolokih ispitivanja na slinoj sirovini. Sirovina je
podvrgnuta trostepenom atricionom pranju u trajanju od 5min. Nakon atricionog pranja, a u cilju
izdvajanja komercijalnih frakcija i istovremenog sagledavanja njihovih masenih uea, izvreno je mokro
prosejavanje na seriji sita. Osnovni cilj podvrgavanja sirovine, frakcije -2,362+0,000 mm atricionom
pranju je poveanje efikasnosti pranja peska, tj.odstranjivanje sitnih muljevitih estica gline iz peska,
praen kroz sadraj Al2O3. Hemijskom analizom mulja iz procesa atricionog pranja i dezintegracije, tabela
6, utvren je povean sadraj Al2O3 od 12,33%. Rezultati granulometrijske analize i atricionog pranja
prikazani su u tabeli 7.
6. Hemijski sastav mulja
Element
Sadraj %
SiO2
68,61
Al2O3
12,33
Fe
4,54
K2O
1,81
Na2O
0,40
CaO
1,37
TiO2
0,55
Cr2O3
0,029
g.
6,64
Tabela 7. Granulo-sastav komercijalnih frakcija

nakon atricije
Klase krupnoe
(mm)
M(%)
R(%)
D(%)
-2,362+0,630
53,26
53,26
100,00
-0,630+0,106
39,63
92,89
46,74
-0,106+0,053
4,94
97,83
7,11
-0,053+0,000
2,17
100,00
2,17
PRIMENA KOMERCIJALNIH FRAKCIJA KVARCNOG PESKA KAONA-KUEVO

Formirani trini asortimani kvarcnog peska iz leita Kaona-Kuevo, nakon postupaka
dezintegracije, prosejavanja atricionog pranja i odstranjivanja mulja su poslati na hemijsku analizu.
Rezultati su, sa sadrajem osnovnih elemenata prikazani u tabeli 8.
Tabela 8. Sadraji osnovnih elemenata u komercijalnim frakcijama
Klase krupnoe
(mm)
SiO2
Al2O3
Feuk
K2O
Na2O
TiO2
Cr2O3
g.
-30.00+2.362
96,33
1,62
0,93
0,49
0,052
0,19
0,10
0,053
-2,362+0,630
97,60
0,95
0,67
0,18
0,034
0,068
0,050
0,35
-0,630+0,106
96,13
1,39
0,90
0,26
0,057
0,15
0,11
0,98
465
-0,106+0,000
88,45
5,46
1,60
0,66
0,17
1,23
0,39
1,95
Sagledavanjem ostvarenih tehnoplokih rezultata te njihovim poreenjem sa odreenim

standardnim proizvodima odreeno je mogue podruje primene(3) izdvojenih komercijalnih
frakcija, i predstavljeno je u tabeli 9.
Tabela 9. Podruje primene komercijlnih klasa krupnoe
Klase krupnoe (mm)
Podruje primene
-30.00+2.362
Graevinarstvo, filterska ispuna, naftna industrija, vazduno peskarenje
-2.362+0.630
Graevinarstvo, filterska ispuna, naftna industrija, vazduno peskarenje
-0.630+0.106
Livaka industrija (vrlo dobar), Industrija stakla (VIII klasa)

Keramika industrija (II klasa)
-0.106+0.053
Graevinska industrija (gas beton), Hemijska industrija,

Ekstraktivna metalurgija, Livaka industrija, Graevinarstvo
-0.053+0.000
Graevinska keramika
PREDLOG TEHNOLOKE EME PRERADE KVARCNOG PESKA KAONA-KUEVO

Na osnovu ostvarenih tehnolokih rezultata i kvaliteta izdvojenih komercijalnih frakcija
krupnoe formiranih trinih asortimana te odreivanjem njihovog mogueg podruja primene, da
predlog tehnoloke eme prerade kvarcnog peska Kaona-Kuevo.
Kapacitet dezintegracije i budue separacije karcnog peska leita Kaona-Kuevo bie
definisan na osnovu predviene prerade rude u periodu, eksploatacije na povrinskom kopu
odnosno, kapacitativnih mogunosti agregata i skladinih prostora, (4;8) kao i na osnovu procene
plasmana gotovih proizvoda. Godinji kapacitet dezintegracije kvarcnog peska leita KaonaKuevo predvien je na 150 000 t/god.
Planirani projektovani reim rada postrojenja za dezintegraciju i separaciju kvarcnog
peara prati reim rada sa povrinskog kopa i bie 4200 efektivnih radnih asova/god. Za
projektovani godinji kapacitet prerade od Qgod.= 150 000 t/god, i projektovani efektivni reim
rada od 4200 h/god. asovni kapacitet prerade rovnog kvarca e biti Qh=35,714 t/h.
Za proraun i izbor tehnoloke opreme, predviene na osnovu datog predloga tehnoloke
eme na narednoj slici 3., korien je asovni kapacitet od Qh=35,714 t/h. Uvaavajui
karakteristike rada izabranih agregata po datoj tehnolokoj emi za ostvarivanje godinjeg
kapaciteta od 150 000 t/god, sraunat je oekivani bilans masa gotovih komercijalnih proizvoda koji
bi se mogao dobiti na godinjem nivou a koji je predstavljen u tabeli 10.
(35,712 t/h)
150 000 t/God
QGod.
Tabela 10. Oekivani bilans masa komercijalnih proizvoda na godinjem nivou

Kapacitet
Proizvod
P1
P2
P3
P4
Jalovina
Kl.krupnoe(mm)
-30+15 -15+2,362 -2,36+0,63 -0,63+0,106 -0,106+0,0
Proizvodnja (t/h)
3,24
5,23
16,29
9,54
1,41
Masa (%)
9,08
14,65
45,61
26,70
3,96
God.Proizvod.(t/God) 13 617,6 21 976,66
68 418,75
40 041,56
5 945,43
466
TEHNOLOKA EMA SEPARACIJE KVARCNOG PESKA KAONA KUEVO
Sl.
Predlog
teholoke
ee
za
preradu
467
kvarcnog
peska
Kaona
-Kuev
ZAKLJUAK
Sprovedena geoloka istrazivanja iji je deo predstavljen u ovom radu nedvosmisleno ukazuju
na znaajnu potencijalnost kvarcne mineralne sirovine u reonu sela Kona kod Kueva. Osnovna svrha
geolokih istraivanja je bila odreivanje geolokih i eksploatacionih rezervi kvarcne mineralne
sirovine. Ti rezultati su adekvatno predstavljeni u tabeli rezultata, tabela 2 i 3. Zatim su usledila
usmerena tehnoloka istraivanja sa ciljem da se kroz izvoenje laboratorijskih ispitivanja
dezintegracije, prosejavanja i atricionog pranja peska odredila adekvatna tehnologija koja e
omoguiti najjeftinije dobijanje komercijalnih proizvoda. U tu svrhu prikazan je deo sprovedenih
tehnolokih ispitivanja. Ostvareni rezultati su ukazali da je u predlogu tehnoloke eme prerade
kvarcnih mineralnih sirovina neophodno uvrstiti primarnu dezintegraciju u bubnju za pranje.
Sekundarna dezintegracija u mainama za atriciono pranje je izostavlja jer ostvareni laboratorijski
rezultati simulacije procesa atricionog pranja na to jasno upuuju. Svi dobijeni laboratorijski rezultati
tehnolokih ispitivanja su posluili za definisanje tehnologije prerade kvarcnih mineralnih sirovina iz
leita Kaona-Kuevo, predstavljene kroz predlog tehnoloke eme dat na sl.5.
Planom rudarske eksploatacije mineralne sirovine, povrinskim kopom, predvien je
godinjim kapacitet eksploatacije od 150 000 t/god. Isti treba biti usaglaen sa tehnologijom prerade u
separaciji peska Kaona-Kuevo. U tu svrhu, izvren je izbor i proraun opreme po predlogu
tehnoloke eme koja moe zadovoljiti postavljene kapacitativne uslove. Zatim je bilo lako sagledati
oekivani bilans masa prerade kvarcnog peska prikazom dobijanja komercijalnih proizvoda na
godinjem nivou, to je predstavljeno na sl.6. Ovako koncipiranom tehnologijom i predloenim
tehnolokim reenjima ostvaren je primarni cilj, da se sa relativno malo investicija (ne
komplikovanom tehnologijom) omogui dobijanje nekoliko komercijalnih proizvoda ija je mogua
upotreba u raznim granama industrije predstavljena tabelom 11.
LITERATURA
Studija izvodljivosti separacije kvarcnog peska iz leita Kaona Kuevo-Institut za
rudarstvo i metalurgiju Bor, 2009.
2.
Usitnjavanje i klasiranje min. sirov-Praktikum, dr Nedeljko Magdalinovi, Teh.Fakultet Bor
1985.
3.
Domae nemetaline min. irov. za primenu u privredi,ITNMS Posebna Izdanja:Knjig. 6.Bg.
1998.
4.
DRP otkopavanja i prerade krenjaka na kamenolomu Krivelj-knjiga II.Tehnoloki projekat
prerade krenjaka, Institut za bakar, Bor 2003.
5.
D.Uroevi, D.Milanovi,B. Blagojevi
Laboratory examination of possibilizes of glass send processing from Kaona Kuevo
bearing
41st Int. Oct. Conference on Mining and Metallurgy, 4st-6st October 2009 Kladovo Serbia
6.
I.Budi,R.Stanojlovi. Z.Markovi, M.Kneevi
Laboratorijska ispitivanja pranja peska iz leita Milino i Gorubinci Sveti nikole (SR
Makedonija), Oktobarsko Savetovanje Rudara i metalurga, Bor 1986 god.
7.
Studija mogunosti izdvajanja gline iz sirovina leita Milino i Gorubinci, putem pranja
i
klasiranja, Teh.Fakultet Bor 1985 god.
8.
P.Kind Erzeungung von Glass Sand qualitaten mit Hilfe der Flotation, Erzmetall, mai 1970.
9.
D.Rani Tehnologija pripreme kvarcnog peska iz Rgotine. Z. radova Teh. fakulteta, XV1973.
10.
Adam Savi,Zvonimir Miliji Tehnologija pripreme kvarcnog peska iz leita Donja Bela
Reka kod Bora za potrebe staklarske i livake industrije Zbornik Radova 19(2) 165-175 (1983)
UDK: 669.13:666.19 = 861/862
1.
468
ANALIZA ZAKONITOSTI VRSTOE STENA NA PRIMERU

PEARA SA TRASE TUNELA KRIVELJSKA REKA
ANALYSIS OF ROCK STRENGTH LEGALITY ON SANDSTONE
SAMPLES FROM KRIVELJ RIVER TUNNEL LINE
Ratomir Popovi, Milenko Ljubojev, Mile Bugarin
Rezime
U radu su prikazani rezultati istraivanja uticaja odnosa h/d, na vrednost jednoosne otpornosti na
pritisak i parametara deformabilnosti sivog peara sa trase tunela Kriveljska reka.
Kljune rei: jednoosna otpornost na pritisak, odnos h/d, apsolutna veliina uzorka, krive napon deformacija
Abstract
The paper presents the results of researches the influence of h/d ratio on value of mono axial
compressive strength and deformability parameters of gray sandstone from Kriveljs river tunnel line.
Keywords: Mono axial compressive strength, h/d ratio, absolute size of the sample, stress-deformation curve
UVOD
Stena, kao i svaki drugi material, pri dejstvu sile moe biti razruen putem otkidanja ili
odlamanja pod uticajem napona zatezanja i pri dostizanju granine veliine deformisanja, ili putem
seenja pod uticajem smiuih napona. Granini otpor stene pod navedenim naponima, definie njenu
graninu vrstou koju obino jednostavno nazivamo vrstoa. Pod vrstoom stene podrazumevamo
ne samo otpor ruenju s potpunim gubitkom veza to karakterie krte stene, no i otpor obrazovanju
velikih deformacija, to karakterie plastine stene. Po karakteru dejstva sile na ispitivani probni
uzorak stene, razlikujemo: vrstou na pritisak, zatezanje, smicanje, savijanje I uvijanje.
Pitanjem ruenja stena pri jednoosnom dejstvu sile bavili su se mnogi autori. Jednoosna
otpornost na pritisak stena je funkcija mnogo promenljivih uticajnih faktora i kao takva je
najistraivaniji mehaniki parameter. Iz radova mnogih istraivaa postaje jasno da procena
kontaktnih uslova optereenja probnog uzorka, menja karakter ruenja i veliinu jenoosne otpornosti
stene. Pri odsustvu trenja, izmeu kontaktnih povrina probnog uzorka i dejstva sile, uzorak se rui
kidanjem i dobijena vrednost vrstoe je blia otpornosti zatezanju nego jednoosnoj otpornosti na
pritisak.
Pri ispitivanju uzoraka stene na jednoosni pritisak sa podmazanim kontaktnim povrinama i
odnosom h/d <1, dolazi do istiskivanja maziva pod dejstvom aksijalne sile i deluje kao dopunski
napon zatezanja, a deformacije izazvane naponom zatezanja zbrajaju se sa poprenim deformacijama
izazvanim jednoosnom silom. Drugim reima, pri odsustvu trenja na kontaktim povrinama, ruenje
uzoraka stene nastupa putem kidanja pri dostizanju granine poprene deformacije jednake
deformaciji pri zatezanju.
Pri ostvarenom trenju, izmeu kontaktnih povrina dejstva sile i uzorka pri jednoosnom
optereenju, ruenje nastupa smicanjem uzorka, a jednoosna otpornost na pritisak zavisi od odnosa
visine uzorka prema stranici poprenog preseka h/d.
Utvrivanje zakonitosti jednoosne otpornosti na pritisak, matematiki je definisao Milan
Cvetkovi [4]:
469
Rc=Ax-3+Bx-2+Cx-1+D
(1)
gde je:
h
d
ODREIVANJE JEDNOOSNE OTPORNOSTI NA PRITISAK SIVOG PEARA I

PARAMETARA DEFORMABILNOSTI SA TRASE TUNELA KRIVELJSKA REKA
Uzorci stene sivog peara sa trase tunela Kriveljska reka su pripremljeni za ispitivanje pri
odnosu
h
0,5; 1,0; 1,5;2,0; 3,0 i prenika d=7,4[cm]. Dobijene vrednosti su prikazane u tabelama
d
br. 1 do 5 i na dijagramima, slika 2 do 4.
Slika 1: Pripremljeni uzorci sivog peara za ispitivanje

Tabela 1: Dobijene vrednosti za uzorke sa odnosom h/d = 0,5
Jednoosna
Odnos
otpornost na
slobodnih i
Broj uzorka
h/d
pritisak
optereenih
povrina
p[Mpa]
1.
107,0
2.
105,0
3.
0,5
1,0
112,0
4.
102,0
5.
117,0
470
Tangentni
modul
Et[Mpa]
Sekantni
modul
Es[MPa]
8610
4360
Srednja vrednost
109,0

Jednoosna
Odnos
otpornost
na
slobodnih i
Broj uzorka
h/d
pritisak
optereenih
povrina
p[Mpa]
1.
97,0
2.
97,0
3.
1,0
2,0
100,0
4.
90,0
5.
91,0
Srednja vrednost
1.
85,0
2.
88,0
1,5
3,0
81,0
4.
99,0
5.
98,0
Srednja vrednost
12000
7210
Tangentni
modul
Et[Mpa]
Sekantni
modul
Es[MPa]
16300
11340
Tangentni
modul
Et[Mpa]
Sekantni
modul
Es[MPa]
22100
15890
90,2

Jednoosna
Odnos
otpornost na
slobodnih i
Broj uzorka
h/d
pritisak
optereenih
povrina
p[Mpa]
1.
84,0
2.
76,0
2,0
Sekantni
modul
Es[MPa]
95,0

Jednoosna
Odnos
otpornost na
slobodnih i
Broj uzorka
h/d
pritisak
optereenih
povrina
p[Mpa]
3.
Tangentni
modul
Et[Mpa]
4,0
3.
78,0
4.
82,0
471
5.
100,0
Srednja vrednost
84,0

Jednoosna
Odnos
otpornost na
slobodnih i
Broj uzorka
h/d
pritisak
optereenih
povrina
p[Mpa]
1.
78,0
2.
74,0
3.
3,0
6,0
80,0
4.
70,0
5.
100,0
Srednja vrednost
Tangentni
modul
Et[Mpa]
Sekantni
modul
Es[MPa]
35300
27650
80,4
Slika 2: Zavisnost jednoosne otpornosti na pritisak od odnosa
472
h/d
Slika 3: Deformacione krive sivog peara i granina vrednost deformacija pri lomu
Slika 4: Zavisnost parametara deformabilnosti od odnosa h/d

ZAKLJUAK RAZMATRANJA
-
Jednoosna otpornost na pritisak stena nije konstantna veliina I zavisi od mnogo uticajnih
faktora. Zanemarujui defekte stene, njihovu strukturu I petrografski sastav, kao i oblik
473
poprenog preseka uzorka, najvie zavisi od: p=f (h/d, V), tj. od apsolutne veliine
uzorka I od odnosa visine sa prenikom.
Parametri deformabilnosti nisu takoe konstantne veliine nego su funkcija od h/d,
napona I apsolutne veliine uzorka stene.
U rudarskoj geomehanici teko je standardizovati veliinu uzorka, na kome se odreuju
pojedini parametric. Nae iskustvo je da veliinu uzorkatreba prilagoditi rudarskom
problem koji se reava kao i grai I strukturi stene koja se ispituje..
LITERATURA
1. M. Ljubojev, R. Popovi OSNOVE GEOMEHANIKE, RTB Bor, Institut za bakar Bor,
2006
2. R. Popovi, M. Ljubojev PRINCIPI REAVANJA PROBLEMA U GEOMEHANICI, RTB
Bor, Institut za bakar Bor, 2007
3. M. Ljubojev, R. Popovi, M. Bugarin DEFORMACIONI PRITISAK, KRUTOST
PODGRADE I KARAKTERISTIKE STENSKOG MASIVA TRASE TUNELA
KRIVELJSKE REKE, ASOPIS Rudarski radovi, 2/2008, Bor 2008. god.
4. M. Cvetkovi sa grupom autora STUDIJA FIZIKO MEHANIKIH I DEFORMACIONIH
SVOJSTAVA KAMENE SOLI JUGOSLAVIJE, Institut za rudarska i hemijsko-tehnoloka
istraivanja Tuzla, 1973. god.
474
NOVE KONCEPCIJE EKSPLOATACIJE RUDE BOKSITA

SA ASPEKTA ISKORITENJA SIROVINSKE BAZE
I ZATITE IVOTNE SREDINE
NEW CONCEPTION OF EXPLOATATION OF BAUXITE ORE
FROM THE ASPECT OF UTILIZATION OF RAW MATERIALS
AND ENVIROMENTAL PROTECTION
Rajko Duki, , Dragan Simi, Branko Perii
AD BOKSIT MILII, E-mail: boksit@ad-boksit.com
REZIME
Bavei se rudarstvom kao dominantnom djelatnou, za pedeset godina rada Kompanija Boksit Milii
je ostvarila je velike poslovne rezultate. Proizvodnjom rude boksita od je 29 miliona tona i otkopavanjem 175
miliona tona otkrivke svrstavaju nas meu najvee proizvoae ove mineralne sirovine.
Eksploatiui rudu boksita, kao neobnovljivi prirodni resurs, prevashodan cilj Kompanije je da se ruda
racionalno i u potpunosti otkopa, a da se njena iskoritena vrednost pretoi u druga trajna dobra. Iskorienje
rudnih rezervi je preko 70%, a ukoliko se promjene trini i tehnoloki uslovi prerade rude loijeg kvaliteta,
iskorienje rude bie i vee. Za takve promjene imamo spremne koncepcijska i projektna rjeenja.
Kljune rijei: ruda boksita, leite, povrinski kop, jama, iskorienje, koncepcije, projekti
ABSTRACT
Dealing with mining production, as the dominant activity, for fifty years of work, the Company
Boksit Milici has made a great business results.With a production of 29 million tons of bauxite ore, and 175
million tons of mining overburden, the Company is ranked among the largest producers of these minerals.
Exploiting the bauxite ore, as non-renewable natural resource, the primar intent of the Company is to
dig up the ore, fully and rational, in order to transform its value into other durable goods. Exploitation of mineral
reserves is over 70%, and if the market change technological and processing conditions for lower - quality ore,
the utilization of the ore will be greater. We have prepared conceptual and project solutions, if such changes
occurred.
Key words: bauxite ore, bearing, open pit, pit, exploitation, concepts, projects.
UVOD
Preduzee Boksit Milii u 2009. godini je napunilo pedeset godina rada. Bavei se uspjeno
i drugim djelatnostima, u eksploataciji rude boksita kao dominantnoj djelatnosti, proizvedeno je
29.100.000 tona rude i otkopano 175.500.000 tona otkrivke to Boksit svrstava u najvee
proizvoae boksita ne samo na evropskom prostoru.
Boksitonosni prostor Milia i okoline u potpunosti je istraen do kraja 90-tih godina. U
situaciji kada nema prirasta rudnih rezervi, koncepcije rudarske proizvodnje zasnivaju se na
maksimalnom iskorienju raspoloivih rudnih rezervi i rasionalizaciji svih sistema i procesa koji se
475
obavljaju pri eksploataciji. Eksploatacione rezerve za tekuu i dugoronu proizvodnju obezbjeuju se

kroz tri mogunosti i to: peprojektovanje navedenih leista produbljavanjem postojeih kopava i
zahvatanjem koliina rude planiranih za podzemnu eksploataciju, otkopavanjem vanbilansnih rezervi
koje se homogenizacijom sa kvalitetnijom rudom prevode u kompozit koji zadovoljava uslove trita i
uvoenjem i aktiviranjem podzemne eksploatacije rude na dubokim dijelovima koji tehno-ekonomski
nee biti dostupni za povrinsku eksploataciju
SIROVINSKA BAZA
Viegodinjom i intenzivnom eksploatcijom otkopana su manja leita rude. Sirovinsku bazu
predstavljaju geoloke rezerve tri najvea leita: Podbraan, Braan i Crvene Stijene. U tabeli
br. 1. prikazane su utvrene geoloke rezerve, otkopane koliine rude, projekti otkopavanja,
eksploatacioni gubici i koliine rude koje zbog loeg kvaliteta za sada nisu projektovane za
eksploataciju.
Leite
Podbraan
Braan
Crvene
Stijene
Ukupno:
Tabela br. 1. Geoloke, otkopane i preostale rezerve boksita

Ukupne
Otkopano
Ukupno e se
geoloke
do kraja
Projekti otkopavanja
otkopati
rezerve
2009. god.
Kop
1.254.955
18.796.000
8.985.462
13.992.422
Jama
3.752.005
Kop
785.500
6.410.000
3.890.387
5.775.887
Jama
1.100.000
Kop
2.291.236
11.941.500
840.923
6.347.159
Jama
3.215.000
37.147.500
13.716.772
12.398.696
Neotkopano i
eksploatac.
gubici
26.115.468
4.803.578
634.113
5.594.341
11,032,032
KONCEPCIJE EKSPLOATACIJE
Osnovi koncept pri eksploataciji rude je racionalno i maksimalno koritenje raspoloivih
rudnih rezervi. Stalnim praenjem i preispitivanjem projektovanih parametara sistema eksploatacije
(kop jama) i trino-ekonomskih prilika, na navedenim leitima raene su koncepcije eksploatacije
koje su rezultirale uveanjem eksploatacionih rezervi i vee iskoritenje rude, a time stvorene
mogunosti za poveanjem kapaciteta proizvodnje ili produenjem vijeka rada Rudnika,
Leite Podbraan,
Sa utvrenim geolokim bilansnim rezervama od 18.796.000 tona, povrinski kop
Podbraan je otvoren 1975. godine i od tada pa do danas je okosnica rudarske proizvodnje; po
koliinama i kvalitetu rude. Otkopano je blizu 9 miliona tona i 90 miliona tona otkrivke. Juna kosina
kopa (Slika br. 1) visoka je 300 metara, pa se ovaj kop svretava u najdublje kopove rude boksita u
svijetu.
Razvoj ovoga kopa i koncepcija eksploatacije ematski su prikazani na slici br. 2.
476
Koncepcija 1
Po rjeenjima koja su uraena 1970. godine od strane Rudarskog instituta iz Tuzle projektovan
je istovremeni rad povrinskog kopa i jame. Kopom se zahvatilo 3.414.194 tone rude i uz gubitke od
5% eksploatacione rezerve su iznosile 3.250.000 tona. Jamskom eksploatacijom obuhvaeno je
9.569.114 tona rude i uz jamske gubitke od 35% projektovano je otkopavanje 6.320.000 tona rude.
Ukupno iskorienje leita je 51%, a gubici su 9.228.772 tone rude ili 49% od geolokih rezervi.
Razgranienje kop-jama izvreno je na koti k-490 m i sa uglom zavrne kosine kopa od 320.
Slika br. 1. Povrinski kop Podbraan
Koncepcija 2
Koncepcijom eksploatacije iz 1983. godine koja je raena u preduzeu Boksit preispitana su
prvobitna projektna rjeenja iz 1970. godine. Prije svega analizirani su: granini koeficijent otkrivke
(kao ekonomski parametar) koji definie razgranienje kop jama, mogunost poveanja ugla zavrne
kosine kopa sobzirom na litoloku grau otkrivke, dokazanoj nemogunosti istovremenog rada na
kopu i u jami i dr.
Ovom konsepcijom razmotrene su i mogunosti uvoenja produktivnije mehanizacije u svim
procesima rada, a prvenstveno na otkrivci, uvoenje novih tehnologija miniranja i drugih naunih
dostignua, kao i primjena svih pozitivnih iskustava steenih u prethodnim godinama rada.
Po ovoj koncepciji povrinski kop se produbljava za pedeset metara, dno kopa je na k-440 m,
a uglao zavrne kosine je 350. Rezerve zahvaene kopom iznose 9.253.265 tona i sa gubicima od 5%
eksploatacione rezerve su iznosile 8.795.000 tona. Zbog nemogunosti istovremenog rada kopa i jame,
jamska eksploatacija je projektovana nakon zavretka povrinske eksploatacije na leitu. U odnosu na
477
prvobitnu koncepciju, a zbog nedefinisanih hidrogeolokih uslova u najdubljem dijelu leita,

jamskom eksploatacijom obuhvaene su samo rezerve izmeu k-410 i k-440. Jamom je obuhvaeno
3.730.043 tone rude i uz jamske gubitke od 35% projektovano je otkopavanje 2.462.000 tona rude.
Ovom koncepcijom sa produbljavannjem povrinskog kopa, a na raun gubitaka u podzemnoj
eksploataciji poveane su eksploatacione rezerve za 1.689.712 tona kvlitetne rude boksita, a ukupni
gubici za cijelo leite smanjeni su za 9%.
Slika 2. Karakteristini profil Podbraan
Koncepcija 3
Kada je u 2007. godini raena strategija razvoja rudarske proizvodnje, imajui u vidu rudne
rezerve, tekuu proizvodnju i stanje trita nametnula se potreba da se analiziraju postojea projektna i
koncepcijaka rjeenja. Povrinski kop Podbraan se nalazio u zavrnoj fazi po projektnim rjeenjima
iz 1983. godine. S obzirom da se povrinskom eksploatacijom u potpunosti iskoritavju zahvaene
rudne rezerve u odnosu na jamsku eksploataciju, gdje se gubici kreu u granicama od 3540%,
dugogodinje iskustvo u povrinskoj eksploataciji, pokaztelji da je kosina kopa sa uglom od 35 0
stabilna sa visokim faktorom sigurnosti, pristupilo se analizi mogunosti produbljavanja kopa.
Geomehanikim ispitivanjima sprovedenim od strane Rudarsko-geolokog fakulteta iz Beograda
izvrena je provjera parametara stabilnosti kosine i dokazano je da se ugao kosine kopa moe poveati
na 410.
Geometrijskom analizom povrinskog kopa, uvaavajui stanje rudarskih radova, morfologiju
terena i leita i druge bitne faktore, ustanovljeno je da je prosjeni koeficijent otkrivke 4,33 m3/t
odnosno 10,82 t/t
Tehno-ekonomskom analizom, koja je razmatrala i racionalizaciju svih procesa rada,
dokazana je ekonomska opravdanost produbljavnja kopa.
478
Na osnovu izvrenih ispitivanja i analiza uraen je Glavni rudarski projekat po kome se kop
produbljava za jo trideset metara (do kote k-410 m). Povrinskom eksploatacijom zahvata se znatan
dio rezervi rude projektovanih za podzemnu eksploataciju ime se postie vee iskorienje rudnih
rezervi, neupredivo produktivniji rad, vei kapacitet proizvodnje rude i konforniji uslovi rada. Ukupne
geoloke rezervre zahvaene kopom iznose 10.744.788 tona, a sa gubicima od 5% otkopae se
10.240.000 tona.
Nakon zavretka rada kopa pristupa se jamskoj eksploataciju rude ispod k-410 do dna leita,
kao i neotkopanim rezervama izvan bonih kosina kopa. Rezerve rude koje se obuhvataju jamom
iznose 6.256.500 tona, a otkopae se 3.752.000 tona
Iskoritenost rezervi po ovom konceptu je 75%. Ukupni otkopni gubici rude i neiskoritenost
leita zbog loeg kvaliteta je 4.803.578 tona ili 25 %.
Uporeujui koncepcije iz 1970. i 2007. godine oito je da su na leitu Podbraan
eksploatacione rezerve koje su okopane ili e se otkopati kopom poveane sa 3.250.000 tona na
10.240.000 tona, odnosno za 6.990.000 tona. Eksploatacione rezerve za jamsku eksploataciju pri tome
su smanjene sa 6.320.000 tona na 3.752.000 tona ili za 2.568.000 tona.Ukupan prirast eksploatacionih
rezervi je 4.422.000 tona. Iskoritenje geolokih rezervi poraslo je sa 49 na 75%, a ukupni gubici rude
smanjeni su sa 51 na 25%
Leite Braan,
Ukupne koliine rude za povrinsku eksploataciju su vanbilansne (Tabela br. 1). Sistemom
ujednaavanja kvaliteta rude sa drugim kopovima, od 4.840.000 tona geolokih rezervi rude otkopae
se 4.676.000 tona ili 97%.
Od 1.570.000 tona rude projektovanih za jamsku eksploataciju otkopae se 1.100.000 tona ili
70 %, pri emu zbog tehnologije otkopavanja ostaje neotkopano kao jamski gubitak 470.000 tona ili
30%. Generalno, sa leita Braan od 6.410.000 tona geolokih rezervi, ukupno e se otkopati
5.775.900 tona ili 90%.Neotkopane koliine rude od 634.000 tona ili 10% jesu jamski gubitak i ruda
izrazito loeg kvaliteta.
Leite Crvene Stijene
Leite je u pgledu kvaliteta, u cjelosti vanbilansno. S obzirom na druge pogodnosti u vezi sa
pripremom i dobijanjem rude sistemom homogenizacije sa rudom boljeg kvliteta iz drugih leita, na
leitu se vri veoma uspjeno eksploatacija rude. Povrinskim kopom, od 3.480.000 tona rude
otkopae se 3.132.000 tona ili 90%. Koliike od 348.000 tona su gubici koji se ne otkopavaju zbog
vrlo loeg kvaliteta.
Jamskom eksploatacijom obuhvatie se 5.158.000 tona rude, a otkopae se 3.215.000 tona ili
62%. Kao jamski gubitak i ruda loeg kvaliteta nae se otkopati 1.970.000 tona ili 38%. Zbog izuzetno
loeg kvaliteta rude, koliine od 3.275.000 tona do sada nisu projektovane.
Posmatrano u cjelosti, sa ovog leita, koje je samo po sebi vanbilansno po kvalitetu, planira
se otkopavanje 6.347.000 tona, odnosno iskorienje od 60%
479
Generalna ocjena
Od ukupnih geolokih rezervi sa tri najvea leita, koje iznose 37.147.500 tona, otkopae se
26.115.000 tona (kopom 18.048.000 tona, jamom 8.067.000 tona). Iskorienje rezervi je 70%, a
ukupni gubici u eksploataciji i neiskorienost leita zbog loeg kvaliteta rude iznosi 30%. Ako se
promjene trini i tehnoloki uslovi prerade rude loijeg kvaliteta, iskorienje rezervi rude bie i vee.
Zahvaljujui viegodinjem strunom radu menadmenta i drugog strunog kadra u preduzeu
Boksit poslednjih godina postignuti su izvanredni rezultati u razvoju rudarske proizvodnje i
racionalnoj eksploatataciji rude boksita kao prirodnog resursa.
Ovi rezultati su neuporedivi u odnosu na generalni koncept i projektna rjeenja Rudarskog
instituta iz Tuzle iz 1970. godine. Prema ovim rjeenjima trebalo je da se iskopa ukupno 16.750.000
tona, od ega povrinskom eksploatacijom 4.830.000 tona, a jamskim putem 11.920.000 tona.
Strunost, motivisanost, hrabrost i upornost rezultirala je veim iskoritenjem rudnih rezervi
za oko 10.000.000 tona i produetak vijeka rada Rudnika za 25 godina.
ZATITA IBOTNE SREDINE

Rudarstvo kao djelatnost u znatnoj mjeri degradira postojee stanje i pogorava uslove ivota
u sredini u kojoj se ta djelatnost provodi. Uporedo sa rudarskim radovima, a primjenjujui zakone o
rudarstvu, zatiti na radu, zatiti ivotne sredine i druge zakone, u preduzeu Boksit se preduzimaju
mjere za zatitu na radu i zatitu ivotne srdine.
Kao prva faza u primjeni ovih mjera je izrada i obezbjeenje dokumentacije u skladu sa
navedenim zakonima. Pored rudarskih projekata, pravilnika iz zatite na radu i zatiti ivotne sredine,
program mjera zatite i drugih akata kojima se detaljno definiu mjere zatite, preduzee je izrdilo i
Plan aktivnosti (sa mjerama i rokovima za postepeno smanjenje emisija odnosno zagaenja i za
usaglaavanje sa najboljom raspoloivom tehnikom za Rudnik u preduzeu Boksit) i Studiju uticaja
na ivotnu sredinu podzemne eksploatacije boksita na leitu Braan.
U preduzee se permanentno prate i primjenjuju savremena tehnoloka dostignua, vri se
modernizacija opreme i zapoljvaju adekvatno obrazovani kadrovi u svim procesima, pa i uvoj oblasti.
Preduzee ima Slubu zatite na radu koja redovno vri i kontrolu provoenja mjera zatite ivotne
sredine.
Velika panja posveuje se zatiti zemljita, voda, vazduha, odlaganju otpada i njegovoj
preradi.
Za potrebe rudarskih radova otkupljeno je 8.000 hektara zemljita. Vie od polovine ovog
zemljita zahvaeno je rudarskim radovima. Na dijelu zemljita koje nije zahvaeno radovima
izvreno je poumljavanje (slika br. 3.), a na veem broju lokacija uzgajaju se voni zasadi (slika br.
4). U dijelovima Rudnika na kojima je u potpunosti zavrena eksploatacija vri se rekultivacija
zemljita (slika br. 8.) Pored projekata rekultivacije, po kojima se izvode radovi rekultivacije, uraena
je i druga projektno-tehnike dokumentacije kao to su: Sistematska kontrola plodnosti zemljita i
Analiza mogunosti razvoja poljoprivredne proizvodnje na povrinama Rudnika boksita. Ove analize
su pokazale da je na degradiranom zeljitu najpogodnije zasaivati autohtone bjelogorine i
crnogorine vrste drvea.
480
Slika br. 4. Mladi zasad ljenika
Slika br. 3. Zasadi crnogorice
Rekultivacija se izvodi u dvije faze: tehnika kojom se vri poravnavanje platoa i

ublaavanje kosina degradiranih povrina i bioloka pri kojoj se vri zasaivanje i uzgoj sadnica
Zagaivanje vazduha u najveoj mjeri izaziva se stvaranjem praine pri radnim procesima
buenja, transporta i pri homogenizaciji rude u toku sunog vremena. Zatita vazduha, odnosno
svoenje uticaja praine na najmanju mjeru postie se: kod buenja primjenom i redovnim
odravanjem sistema za otpraivanje na builicama (slike br. 5. i 6.), pri transportu prskanjem
transportnih puteva sa autocisternama za vodu, a kod homogenizacije oroavavanjem rude na depou i
prskanjem platoa za manevar i utovar kamiona.
Slika br. 5. Rad builice sa otpraivaem
Slika br. 6. Rad builice bez otpraivaa
Uticaj izduvnih gasova motora rudarske opreme postiemo iskljuivom upotrbom goriva koje
zadovoljavlja propisane standarde i kontolom ipravnosti rada motora i sagorjevanja goriva.
Zatita voda postie se primjenom projektnih rjeenja po kojima se atmosferske vode koje
dospjevaju u podruje Rudnika kontrolisano odvode do rijeke Zeleni Jadar. Vode koje dospijevaju sa
visinskih dijelova povrinskog kopa, sa odlagalita i podruja industijskog kruga kanalima se sprovode
do vodosabirnika u krugu Gunjaka. Osloboena od svih mehanikih neisoa voda se kanalom ovodi
do prirodnog ponora, odakle podzemno (nepoznatim putem) istie u rijeku.
481
Vode, u dubinskom dijelu kopa, kanalima se kontrolisano sprovode na dno kopa (k-420) u
vodosabirnik zapremine 20.000 m3: Iz vodosavirnika voda se uvodi u talonik, iz koga se sa pumpom
uvodi u podzemne prostorije vezane sa potkopom duine 2.200 m. Voda se potkopom odvodi u rijeku
o
Zeleni Jadar (slika br. 2.). Nagib ove prostorije je 3 /oo i u najveem dijelu je sa oblogom od betona. S
obzirom da voda istie pri vrlo maloj brzini kroz ovu prostoriju, ne dolazi do njenog ponovnog
oneiena. Kontrolom kvaliteta rudnike vode na ulazu u rijeku potvrije se da je ona hemijski
ispravna, a da njeno mehaniko oneienje ne utie na kvalitet vode u rijeci.
Pri povrinskoj eksploataciji, po obimu najveu otpad predstavlja otkrivka. Shodno projektu
izvoenja radova otkrivka se deponuje na odlagalite izvan granica rudnog tijela i projektovane
konture povrinskog kopa. Otkrivka je izgraena od inertnih materijala i kao takva nema tetnog
uticaja na zivotnu sredinu. Kako je otkrivka u rastresitom stanju vrlo je podlona eroziji. Da bi se
umanjili uticaji erozije radni platoi odlagalita se poravnavaju (slika br. 7.), a voda dospjela na
odlagalire kanalima se odvodi do vodosabirnika u krugu Gunjaci.
Slika br. 7. Odlagalite PK Podbraan
Slika br. 8. Rekultivisano odlagalite
Kroz plan upravljanja otpadom posebna panja se posveuje iskoritenom (rabljenom) ulju.
Od 200 tona koje se nabavi i troi, pri servisiranju rudarske opreme rabljeno ulje se sistematski
prikuplja u specijalne cisterne. Na godinjem nivou prikupi se preko 180 tona i ponovo se vraa
proizvoau ulja na reciklau.
ivotna sredina je sloen i uravnoteen sistem, a biosfera je bila dovoljno mona da

neutralie sve negativne posledice ljudske aktivnosti. Meutim, usled ofanzivnog tehnolokog
razvoja, velikog iscrpljivanja prirodnih resursa i drugih negativnih procesa dolazi do
naruavanja ivotne sredine. Posledice toga su brojne i teke, poev od ozonske rupe iznad
Atlantika, pa do neobjanjivog izumiranja uma irom svijeta. Poto se proces naruavanja
ivotne sredine jo uvijek ne smanjuje, neophodno je poveati efikasnost i kvalitet poslova na
zatiti, obnovi i unapreenju ivotne sredine. U preduzeu Boksit je to odavno prihvaeno,
a zatita ivotne sredine je, pored proizvdnje rude boksita, jedan od prioritetnih zadataka
482
GEOMEMBRANE U RUDARSTVU PRIMENA KROZ

PRIMERE
GEOMEMBRANES PRACTICE & CASE STORIES
Neboja Mileti
IZOLACIJA
Rezime
Kraj prethodnog milenijuma, pogotovu poslednji vek, je obeleen ubrzanim tehnolokim razvojem
civilizacije. Vek u kome smo sada se suoava sa problemima daljeg tehnoloki odrivog razvoja, a da pri tom
nemilosrdno unitavanje ivotne okoline mora biti prekinuto. U isto vreme efekat staklene bate i globalno
zagrevanje, uz, kako naunici predviaju, sve manje resurse pitke vode, stavljaju pred nas jasan zadatak
adekvatne zatite ivotne okoline i vodnih resursa. Rudarstvo je jedna od bitnih industrijskih grana i dalji razvoj
podrazumeva izmeu ostalog i uspene mere zatite ivotne sredine. U referatu su opisana iskustva iz prakse i
preporuke koje proistiu iz dela ugradnje geomembrana.
Kljune rei: Vetake geoloke barijere, Geosintetika, Geomembrane, Sintetike folije, Zatita
ivotne okoline, Zatita tla i voda
Abstract
Technological development of our civilization marked past century of last millennium. Century we are
living in is faced with problems of further sustainable technological development. One of the premium tasks is
further destruction of environment. Global warming with lack of drinking water, according to scientific
researches, put in front of us clear assignment for environment and drinking water protection. Mining is one of
the important part of industry. Among other, respectable environmental protection is important issue in this
industry field. In this paper work are described cases from practice and recommendations comes from that
practice in the part of installation of geomembranes.
Key words: Artificial geological barriers, Geosynthetics, Geomembranes, Synthetic membranes,
Environment protection, Protection of soil and water.
UVOD
Velike ekskavacije, otkrivanje i premetanje masa iskopa, izrada kanala, retenzija i
preusmeravanje vodnih tokova, su neke od operacija u rudarstvu koje su neminovne. Jedan deo njih
ima negativni uticaj na ivotnu okolinu. Kako bi se negativni uticaji minimalizovali, to u pripremnim,
to u eksploatacionim fazama, a pogotovu u rekultivacionim fazama projekata, prikazaemo neke od
uspenih primera primena geosintetikih materijala koji su ove uticaje po ivotnu sredinu umanjili.
Izmeu ostalih, upotreba geosintetikih materijala za ovu namenu je u drugoj polovini prolog veka
doivela ekspanziju i njihova upotreba doprinela poveanju sigurnosti i umanjenju uticaja ovih
objekata na ivotnu okolinu. U ovom radu emo prikazati nekoliko primera gde su upotrebe
geosintetikih materijala geomembrana uspeno primenjene.
GEOMEMBRANE
U EU su na snazi strogi propisi i direktive koje propisuju vrste i tipove zatite ivotne okoline.
Zatita tla je jedna od najstriktnije potovanih, a posebnim tehnikim uslovima koji su propisani je
predviena upotreba dodatnih geolokih zatita uz prirodnu (geoloka zatita u smislu
vodonepropusnosti tla). Ova dodatna zatita je definisana uglavnom pod jednim nazivom kada se tie
483
vetakih materijala, a to su Vetake Geoloke Barijere. Deo ovih barijera predstavljaju materijali
koji su kombinacija prirodnih i vetakih materijala. To su uglavnom varijacije natrijum bentonitskih
materijala izmeu dva sloja geotekstila polipropilenskog ili polietilenskog.
Sve ostale su svrstane u Geomembrane od sintetikih materijala, gde postoji vie vrsta:
Polietilen:
o LLDPE polietileni niske gustine
o HDPE- polietileni visoke gustine
Polivinilhlorid - PVC
Termoplastini poliolefin- TPO
Polipropileni PP
EtilenPropilenDienMonomer - EPDM
PROJEKTOVANJE I PRIMENA
Osim propisa i regulativa koji definiu naelno vrste i stepene zatite, projektanti su suoeni sa
ostalim specifinim zahtevima u okviru samog projekta - koje od geomembrana izabrati. Jedan od
boljih naina odabira geomembrana je kombinacija uspene graditeljske prakse i tehnikih
karakteristika i parametara geomembrana koje daju proizvoai. Bez obzira koja od vrsta
geomembrana je predviena projektom za ugradnju, nekoliko bitnih stavki se trebaju istai kako bi se
od projektovanog do u upotrebi i eksploataciji funkcionalnog reenja moglo doi.
Izvodljivost
Svako projektovno reenje bi bilo poeljno da se moe i izvesti. U ovom delu je bitno da
projektant ima saznanja da li sistem koji predlae projektom moe biti odriv i izvodljiv u stvarnosti.
Detalji
Geomembrane su vetaki sintetiki materijali koji su proizvedeni uglavnom u obliku folija, tj.
membrana ili liner-a. Bitni detalji kod svakog od ovih materijala su naini polaganja-ugradnje,
naini povezivanja rolni ili panela, mehanikog fiksiranja na eventualne objekte ili betonske elemente,
sistem ankerisanja-polaganja u anker rovove. Svaka od vrsta geomembrana ima neku specifinost, pa
je u praksi problematino kada se projektom ne predvide bitni elementi koji definiu nain na koji se
pomenuti detalji izvode. Svaka hidroizolacija je dobra ili loa onoliko koliko su joj dobro ili loe
izvedeni detalji.
Mehanika zatita
Jedan od najbitnijih elemenata je zatita same geomembrane. Ovo stoga to je njena funkcija u
potpunosti ugroena ukoliko je kompromitovana celovitost i vodoneprousnost geomembrane. Najvei
deo greaka, tj. probijanja geomembrane nastaje u toku njene ugradnje, tako da je veoma bitno i na
nivou projekta sagledati faze ugradnje geomembrane i njene zatite od ostalih radova na objektu koji
je predmet projekta. Zbog svega navedenog bitno je da i projektom budu definisani koraci u procesu
ugradnje geomembrane, a da se oni poklapaju sa Metodologijom izvoenja radova izvoaa na
ugradnji geomembrane. U nastavku dajemo spisak bitnih elemenata koje projekat i metodologija
trebaju imati i koji se moraju poklapati.
UGRADNJA GEOMEMBRANE poglavlja koja trebaju biti definisana i opisana
Zemljani radovi sa Pripremom terena
Prijem povrine
Kanal za sidrenje
Postavljanje geomembrane
484
Vremenski uslovi prilikom ugradnje

Metod postavljanja Geomembrane
Spajanje Geomembrane na terenu sa emom spojeva
Oprema i proizvodi za spojeve, Testiranje spojeva na terenu-metodologija i standardi
Kvarovi i Popravke - Procedura Popravke - Verifikacija Popravke
Cena
Jedan od najbitnijih elemenata koji utie na izbor geomembrane je njena cena. Ovaj element
ne treba nikako sagledavati kao nezavistan od ostalih, a da bi to i pokazali sledi jedna uproena
komparacija osnovnih tehnikih parametara u odnosu na cenu geomembrana koje se najee koriste.
PROJEKTI
U proteklih nekoliko godina vie projekata je izvedeno gde su geomembrane od uspeno
isprojektovanog reenja doivele veliko finale i gde su uspeno ugraene. Svaki od projekata koji
izveden i predstavljen u nastavku je imao definisane procedure delom kroz projekte a svakako u
Metodologijama izvoenja radova kao to je definisano u prethodnom poglavlju.
1. Projekat: PD RB KOLUBARA, Izmetanje reke Kolubare I faza
Projektant: Institut Jaroslav erni
Geomembrana: EPDM 1,0mm i 1,2mm
Namena : Vodonepropusna barijera na novom koritu reke na vetakom tlu-jalovina iz otkopa
povrinskog kopa.
Koliina: 100.000 m2
Specifinosti projekta:
Prefabrikacija geomembrane: prefabrikacija panela velikih dimenzija koji su ugraivani na
tano odreene pozicije. Oblik i dimenzija panela su odreeni svojim poloajem na lokaciji.
Veliine panela na ovom projektu su od cca 500m2, pa do 1.800m2.
485
Kontrola kvaliteta
Kvalitet geomembrane, koji je od momenta izrade materijala u fabrici do momenta kada su
prefabrikovani paneli spojeni u jedinstvenu vodonepropusnu barijeru mora biti garantovan. To znai
da se u svakom trenutku od kontrole sirovine i repro materijala do primopredaje mora znati svaki
korak i postupak rada sa geomembranom. To je ovde i potvreno kroz kontrolu kvaliteta: sirovina,
proizvodnje, proizvoda, isporuenih rolni polufabrikata, prefabrikovanih panela-spojeva rolni u
procesu prefabrikacije, isporuenih panela na lokaciju, spojeva izvedenih na lokaciji. Kompletan
opisan proces kontrole kvaliteta je na projektu izmetanja reke Kolubare je izveden i za svaki od
navedenih koraka izraena dokumentacija koja sainjava deo potrebne dokumentacije za tehniki
prijem objekta.
Ugradnja geomembrane (levo) i zatite ugraene geomebrane balastom preko geotekstila (desno)
Ugradnja geomembrane oko stubova mosta na trasi reke(levo) Momenat probijanja nasipa i
uspostavljanje novog toka reke Kolubare (desno)
2. Projekat: Rudnik OMARSKA, Prijedor - Zatita PK Buva od podzemnih voda
a. Investitor: Arcelor Mittal, Prijedor
b. Geomembrana: EPDM 1,0mm
486
c. Namena : Vodonepropusna barijera u drenanom kanalu kao zatita novog

povrinskog kopa od podzemnih voda
d. Koliina: 20.000 m2
e. Specifinosti projekta:
i. Nagib kosina drenanog kanala : 45 80o
ii. Prefabrikacija geomembrane: prefabrikacija panela velikih dimenzija koji su
ugraivani na tano odreene pozicije. Oblik i dimenzija panela su odreeni
svojim poloajem na lokaciji. Veliine panela na ovom projektu su od cca 700m2,
pa do 1.000m2.
iii. Pojedini delovi geomembrane ugraivani dok je u dnu kanala postojao aktivan
tok vode.
Ugradnja geomembrane preko geotekstila (levo), Panel geomembrane cca 1.000 m2 pozicioniran na mesto
ugradnje (desno)
3. Projekat: RUDNIK STANARI BiH, Oblaganje kanala za odvodnjavanje i zatita tla
a. Investitor: EFT Rudnici Stanari, Stanari
b. Geomembrana: HDPE 2,0 mm
c. Namena : Vodonepropusna barijera u kanalu za odvodnjavanje povrinskih povrinskog kopa
d. Koliina: 10.000 m2
e. Specifinosti projekta:
i. Odabir geomembrane po komparaciji odnosa cena+brzina ugradnje.
487
Izgled kanala sa ugraenom HDPE geomembranom
Izgled kanala sa ugraenom HDPE geomembranom
488
REAGENSI I FLOTACIJA MINERALA ELITA

REAGENTS AND SCHEELITE MINERALS FLOTATION
Dragan Milanovi*5, Zoran Markovi**, Slobodan Radosavljevi***, Miroslav
Ignjatovi*, Miroslav R. Ignjatovi****, Zrinka Milanovi*****
*Institut za rudarstvo i metalurgiju Bor, Bor, **Teniki Fakultet Bor, Bor, ***ITNMS Beograd, Beograd,
****Privredna komora Srbije, Beograd, *****RTB Bor-Grupa,d.o.o.Rudnici Bakra, Bor
Izvod:
U ovom radu je dat prikaz i sistematizacija reagenasa i procedura za flotaciju minerala elita. Takoe
su predstavljena ispitivanja flotabilnosti minerala elita poreklom iz leita sa lokaliteta rudnika Rudnik
centralna Srbija. Flotacijski testovi su izvedeni upotrebom Denverove dvolitarske elije sa dva razliita osnovna
tipa reagenasa kao to su: SCO 40 ( modifikovana varijanta natrijum sulfo-sukcinata, pod trgovakim nazivom
Porokol SC 30 ) i Aeropromoter 845 N ( Anjonski alkil sukcinamat promoter, sintetiki modifikovani sulfonat ).
Ovi tipovi reagenasa su imali razliite strukture i dali su razliite vrednosti iskorienja elita. Naeno je da
kolektor SCO 40 obezbeuje via iskorienja elita u poreenju sa A 845 N na istim koncentracijama.
Iskorienje minerala elita zavisi od odabranog reagensa. Izbor reagensa koji se mogu koristiti u
flotacijskom procesu za dobijanje optimalnih rezultata flotacijske koncentracije minerala elita je podjednako
vaan kao i izbor ostalih reagenasa i optimizacija procesa. Dosadanji rezultati istraivanja su prezentovani
ovim radom.
Kljune rei: reagensi, kolektor, Halimondova elija, iskorienje, elit
Abstract:
This paper to give show and systematization of reagents and procedure for mineral scheelite flotation.
Also are present investigation of flotabylity of mineral scheelite from deposite of locality mine Rudnik, central
Serbia. Uusage Hallimond cells microflotation test are carry out with main two different type of reagents as
are as: SCO 40 ( modified variant of sodium alkyl sulpho-succinates, under the trade name of Porocoll SC 30 )
and Aero promoters 845 N (Anionic alkyl succinamate promoters, synthetic modified sulfonates ). This type of
reagents had a diferent structure and they gave a diferent value of scheelite recovery. It was found that the
Collector SCO 40 provokes higher recovery of scheelite regarding to A 845 N at the same concentrations
Recovery of scheelite minerals depends of chosen reagent. Selected reagents who can use in flotation
process for obtained optimal results of mineral scheelite flotation concentration is equal important as and
chosen athers reagent and process optimization. Previous research results are show in this papers.
Keywords: Reagents, Collector, Hallimond cell, Recovery, Schellite
UVOD
Volfram se u prirodi ne nalazi u samorodnom stanju ve iskljuivo u obliku minerala.
Ekonomsko najvaniji minerali volframa su elit CaWO4 i volframit Fe-MnWO4 (1). Siromane elitne
rude sa 0,05 do 0,1% WO3 vrlo uspeno se obogauju flotiranjem, dok se drugi metodi upotrebljavaju
samo kao dopunski.
Stepen usitnjavanja rude, izbor odgovarajueg metoda i optimalnih uslova obogaivanja zavisi
od hemijskog, mineralokog i strukturalnog sastava svake rude.
Sa postupkom flotacije dolo se do mogunosti kompleksne prerade polimetalinih
volframovih ruda i dobijanja dve-tri vrste koncentrata, to pre nije bilo mogue. Kako je uglavnom
elitova mineralizacija fino dispergovana u stenskom masivu mogue je dobiti samo niskosadrajne
489
koncentrate elita sa 10-20% WO.3 . Neophodan je dalji tretman takvih koncentrata radi poveanja
sadraja WO3 (2).
Opti uslovi flotiranja oksidnih i nemetalinih mineralnih sirovina koji nisu uobiajeni pri flotaciji
sulfidnih minerala se uglavnom mogu koristiti za flotaciju volframovih minerala. Usled teoretskih
problema i ogranienja, u flotaciji nesulfidnih ruda uobiajen je niz tehnika predtretiranja i prerade
koje su relativno retke u flotaciji sulfida. Inae volframovi minerali se flotiraju masnim kiselinama i
njihovim estrima (3,4) i drugim kolektorima: alkilsulfati i sulfonati, primarni amini (5), takoe:
sulfokside, alkilhidroksamati, IM50, arsenska kiselina, fosfonska kiselina i naftoli, Alkil nitrozonaftoli, Aero 845 i Porocol SC 30 itd. (6,7,8,9,10)
Zato e prikaz razliitih tipova reagenasa i flotacionih protokola sa ciljem izbora reagensa za
flotaciju elita iz rudnika Rudnik biti dalje predstavljen u ovom radu. Takoe, to e biti korisno za
ininjere pripreme mineralnih sirovina koji se bave ovom problematikom obzirom na potencijalnosti
rudnih resursa koji u naoj zemli postoje na raznim lokacijama a prvenstveno u reonu kod Blagojevog
Kamena kod Majdanpeka (11) u istonoj Srbiji i na Rudniku Rudnik u centralnoj Srbiji (12).
FLOTACIJA OKSIDNIH I NEMETALINIH SIROVINA- ELITA
Koncentracija oksidnih i nemetalinih mineralnih sirovina flotacijom esto predstavlja vei
izazov za inenjere pms-a (priprema mineralnih sirovina) nego flotacija sulfidnih minerala metala.
Glavne teoretske i praktine razlike izmeu flotacije sulfidnih i nesulfidnih ruda su:
Nesulfidni minerali imaju jak afinitet za ligande koji sadre kiseonik i njihova hemija povrine
je velikim delom odreena reakcijama jonske izmene, za razliku od sulfidnih minerala gde je hemija
povrine odreena elektrohemijskim reakcijama. Jednostavno reeno, u sluaju sulfidnih minerala
postoji jaka adsorpcija kolektora pomou stvaranja kompleksa metala. Meutim, u sluaju nesulfidnih
minerala fizika adsorpcija igra znaajnu ulogu pored hemisorpcije. Usled toga, adsorpcija kolektora
na nesulfidnim mineralima je mnogo manje selektivna ili specifina nego u sluaju sulfidnih minerala.
Kod nesulfidnih sistema postoje samo male razlike izmeu povrinskih svojstava minerala
koji se flotiraju i jalovih minerala (npr. feldspat i kvarc koji su silikati i silvin i halit koji su hloridi ili
elit i kalcit koji imaju iste katjone). Potrebni su jako specifini uslovi tretiranja da bi se ostvarilo
uspeno razdvajanje ovakvih smea minerala.
Mnoge nesulfidne rude sadre bitne koliine primarnih muljeva kao to su gline i oksidi
gvoa. Pored toga, sami korisni minerali su esto meki i krti pa formiraju muljeve tokom procesa
usitnjavanja. Ovi muljevi mogu izazvati probleme u flotaciji kao to su: veliki viskozitet pulpe,
prekrivanje muljevima istorodnog minerala ili krupnijih estica drugog minerala, velika potronja
kolektora izazvana globalnom adsorpcijom i velikim povrinama minerala, smanjenje efikasnosti
hvatanja ultra finih estica za mehurie vazduha i razblaivanje koncentrata mehanikim meanjem
muljeva jalovine u peni. Pored toga, fizika adsorpcija teko rastvornih kolektora, kao to su masne
kiseline, je mnogo sporija i neefikasnija za finije estice. Za nesulfidne rude uticaj kvaliteta vode na
flotaciju je vei nego za sulfidne rude(13,14).
Usled problema i ogranienja navedenih gore, u flotaciji nesulfidnih ruda uobiajen je niz
tehnika predtretiranja i prerade koje su relativno retke u flotaciji sulfida. One ukljuuju: pranje i
odmuljivanje, kondicioniranje pri visokom sadraju vrstog radi fizike adsorpcije nekih kolektora
(naroito vodonerastvornih kao to su masne kiseline ili veina petrolejskih sulfonata) na povrinama
minerala. Bez ovog stupnja mnogi minerali jednostavno nee da flotiraju. Zatim, visoko temperaturna
flotacija, za izvesne rude, naroito zadovoljavajue odvajanje korisnog minerala od jalovine moe se
ostvariti samo voenjem flotacije na povienim temperaturama npr. 60 do 70 oC.
U svrhu pomoi pri separaciji nesulfidnih minerala koriste se agensi modifikatori. Predloen
je za upotrebu veliki broj reagenasa, kako organskih tako i neorganskih. Obino korieni disperzanti
muljeva ukljuuju natrijum silikat, natrijum karbonat, polifosfate i anjonske polimere niske
molekulske mase kao to su Cyquest 3223 ili Cyquest 3270. Ovi proizvodi takoe deluju kao pomo
490
pri smanjenju viskoziteta i sapiranju skrubing-u. esto kritina promenljiva u flotaciji nesulfidnih
minerala je pH. Sumporna kiselina, natrijum karbonat, natrijum hidroksid (i povremeno amonijum
hidroksid) su uobiajeni regulatori pH, za razliku od krea koji se upotrebljava pri flotaciji sulfida.
Obino korieni aktivatori i deprimatori ukljuuju natrijum silikat za deprimiranje silikata i muljeva,
hlorovodonina kiselina za aktiviranje feldspata i deprimiranje kvarca, kvebrao i tanini za
deprimiranje karbonatnih minerala, skrob, lignin-sulfonati i lepkovi za deprimiranje gline i muljeva
oksida gvoa. Skoro sintetizovani polimeri, mnogo obeavaju kao selektivni deprimatori u
budunosti. Accophos 950, se koristi kao deprimator za fosfatne minerale u aminskoj flotaciji
slicijuma iz fosfatnih koncentrata, itd.
Za flotiranje elitnih ruda kao koleklor koristi se najvie oleinska kiselina, kao i druge masne
kiseline i njihove soli. Uobiajeni kolektori za flotaciju elita su oleinska kiselina, meavina oleinskalinolenska kiselina, natrijum-oleat, talovo ulje, saponifikovano talovo ulje i smee masnih kiselina.
Vrednost pH uglavnom varira izmeu 9,0 i 10,5 u zavisnosti od deprimatora, disperzanata i
temperature tokom procesa flotacije. Za regulaciju pH sredine izmeu 9,2 i 10,5 koristi se natrijum
karbonat-kalcinisana soda ili smea natrijum karbonata - kalcinisane i natrijum hidroksida-kaustine
sode.
Za deprimiranje minerala jalovine-kvarca, alumosilikata, eleznih oksida i dr. minerala koji se
flotiraju sa istim kolektorom kao i elit, primenjuje se vodeno staklo. Ako elitna ruda sadri sulfidne
minerale kao pratioce, oni se obino predhodno flotiranjem odvajaju. Ako se predhodno ne odvoje,
veina sulfidnih minerala moe da se deprimira rastvorom natrijum-cijanida. Flotacija volframovih
ruda je oteana kada je u njoj prisutan kalcit, dolomit, fluorit, barit i drugi kalcijumovi minerali koji se
flotiraju istim reagensima kao i volframovi minerali. Natrijum silikat je uobiajeni
deprimator/disperzant. Separacija elita od kalcita je redovno oteana zbog istog fiziko-hemijskog
stanja povrina minerala i istorodnih katjona Ca2+. Vievaletni katjoni kao to je Fe2+ su efikasni za
deprimiranje kalcita tokom flotacije u prisustvu natrijum silikata kao deprimatora. Tanini, kvebrao
(sloena meavina kondezovanih polifenola), mravlja i mlena kiselina su uobiajeni deprimatori
kalcita pri flotaciji elita. Bolja selektivnost pojedinih minerala i manja potronja reagenasa pri
flotiranju elitnih ruda, postie se korienjem omekane vode.(15)
FLOTACIJSKA PROCEDURA
Industrijska primenjivost postupaka pripreme i koncentracije volframovih ruda pokazuje
veliku sloenost koju ne odreuje nain pojavljivanja volframa ve nain pojavljivanja neistoa koje
se ne mogu tolerisati u koncentratima. Samim tim, sloenost predloene eme tehnolokog procesa e
zavisiti upravo od mogunosti njihovog uklanjanja. Jedna standardna procedura koja je predloena od
strane proizvoaa rudarskih hemikalija podrazumeva za flotaciju elita komercijalnu upotrebu
Promotera AERO 830 i 845.
Sa elitnim rudama su obino asocirani sulfidni minerali. Ukoliko su prisutni, sulfidi se
trebaju odstraniti konvencionalnom flotacijom - pre flotacije elita. Ulaz flotacije elita se zatim
podvrgava tretmanu koristei proces koji je razvio CYANAMID 6, sa AP 845 kao glavnim
kolektorom.
Mlevenje rude do finoe ak 95% minus 0,074 mm moe da bude potrebno da bi se
obezbedilo adekvatno oslobaanje elita iz jalovih konstituenata. Odmuljivanje ulaza flotacije obino
nije potrebno, mada se moe nai da je povoljno za izvesne rude. Dodaci natrijum silikata od 0,5-2
kg/t u osnovnom flotiranju i svakom stepenu preiavanja su korisni za deprimiranje jalovine i
disperziju muljeva. Natrijumkarbonat, Na2CO3 bi trebao da bude koriena za smanjenje tvrdoe vode
i, ukoliko je potrebno, za podeavanje pH izmeu 8,5 i 10,5. Pulpa sa omekanom vodom se
CYANAMID Poznata amerika kompanija za proizvodnju rudarskih hemikalija.
491
kondicionira pre flotacije sa 1000 g/t natrijum karbonata za kontrolu tvrdoe vode i sa 2000 g/t
natrijum silikata za disperziju muljeva i deprimiranje jalovine (16).
Usled penuakih osobina promotera AERO 845, dodavanja bi trebalo da se vre u
stadijumima od 50-100 g/t rude. U drugom, kratkom (jedan minut) stupnju se dodaje vodena 50:50
emulzija 845 i tekog lo ulja. Korienje lo ulja br. 4 br. 6 u 1:1 vodenoj emulziji sa promoterom
AERO 845 moe potpomoi selektivnost, poveati iskorienje i obezbediti veu kontrolu pene.
Emulzija se moe lako napraviti u koncentracijama 1-10% u vodi. Za stabilizaciju varljivo slabe pene
koju proizvodi AERO 845 se preporuuje korienje penuaa, najbolja je smea glikol-alkohola.
Bolja kontrola ciklusa se ponekad moe postii dodavanjem emulzije AERO 845-teko lo ulje i
penuaa u stadijumima. Stupnjevita dodavanja 2,5-15 g/t penuaa kao to je AEROFROTH 65, 71A
ili 77A bi trebalo da budu praktikovana u svakom stadijumu dodavanja kolektora da bi se obezbedila
adekvatna stabilnost pene, poto pena koju proizvodi promoter AERO 845 moe biti varljivo obimna
ali slaba. Ukupna potronja emulzije se kreu od 200 g/t do 300 g/t rude a potronja penuaa od 15 g/t
do 30 g/t. Dodatno korienje 10-30 g/t promotera AERO 830 moe poboljati iskorienje. Kvebrao
se moe koristiti u vrlo niskim dozama, u bilo kojoj taki dodavanja, u osnovnom flotiranju i
preiavanju. Male koliine kvebraa, 10-50 g/t rude, su uglavnom korisne, za deprimiranje kalcita
odnosno, jalovih karbonatnih minerala ukoliko su prisutni, naroito u preiavanju. Pri korienju
kvebraa treba voditi rauna poto, pri visokim dozama, on moe da ima deprimirajui efekat na
kolektorsku mo promotera AERO 845. Natrijum silikat se koristi u preiavanju. AP 830 i 845
imaju primenu kao kolektori i u zajednici sa oleinskom kiselinom (17).
Pored konvencionalnih reagenasa kao to su masne kiseline (oleinska kiselina/oleat),
alkilsulfati i sulfonati, primarni amini, nekoliko drugih vrsta kolektora je isprobano za flotaciju
volframovih ruda: alkilhidroksamati, alkilsulfosukcinamati, arsonska kiselina, fosfonska kiselina i
naftoli. Na osnovu radova istraivaa (18;19; 20; 21;22; 23; 24)..., dato je kratko navoenje razliitih
flotacionih reagenasa: Oleinska kiselina; Talovo ulje; Alkil hidroksamati, IM50; Arsonske kiseline;
Fosfonske kiseline; Natrijum oleat; Aero 710; Alkil nitrozo-naftoli itd. i reagenasa koji e biti
korieni u ovim ispitivanjima: Anjonski alkil sukcinamat promoter (Aero 845) i SCO 40
modifikovana varijanta natrijum sulfo-sukcinata (Porocol SC 30).
REAGENSI
Oleinska kiselina:
Ako ksantati predstavljaju najvanije sulfhidrilnekolektore za flotiranje sulfidnih minerala
obojenih metala, onda je oleinska kiselina najuniverzalniji kolektor u flotaciji oksidnih i
nematalinih minerala. Oleinska kiselina, kao kolektor, upotrebljava se za flotiranje oksidnih
minerala tekih metala, a naroito za flotiranje nemetalinih minerala. Oleinska kiselina je dobar
kolektor i za silikatne minerale i rastvorljive soli. Oleinska kiselina spada u organske jednobazne
nezasiene kiseline. Njena strukturna formula ima sledei oblik (1):
CH3 - (CH2)7 - CH = CH -- (CH2)7 - COOH
(1)
Sem kolektorskim, oleinska kiselina raspolae i svojstvima penuaa te, zahvaljujui tome, u
nekim sluajevima nije potrebno posebno dodavati penua. Oleinska kiselina se dodaje u proces u
prirodnom stanju, mada je, u nekim sluajveima, pogodnije da se dodaje pomeana sa apolarnim
kolektorima, kao sto je, na primer, kerozin(18).
Za flotaciju elita i volframita iz kompleksnih ruda preporuuju se smee C12-C18 masnih
kiselina(25). Gak i ostali, 1985, (26) su dobili koncentrat volframa iz uzorka mulja od gravitacjske
koncentracije koji je sadrao 0,12-0,3% WO3 i 0,11-0,16% Mo pomou flotacije u dva stadijuma a
zatim magnetnom separacijom. Prvi stadijum je ukljuivao separaciju sulfidnih minerala korienjem
492
ksantata 0,14 kg/t i kerozina 0,10-0,15 kg/t kao kolektora pri pH 8 (Na2CO3 kao pH modifikator).
Otok iz prvog stadijuma flotacije je reflotiran pri pH 8 sa oleinskom kiselinom 0,6 kg/t i kerozinom
0,5 kg/t kao kolektorom pri dozi 0,05 kg/t natrijum silikata kao deprimatora. Ukupno poveanje
iskorienja zahvaljujui ovoj proceduri je bilo oko 10%.
Talovo ulje:
Dobija se kao nusproizvod u industriji drveta. Prisustvo smolnih kiselina daju talovom ulju i
svojstva penuaa. Posebno je dobar kolektor za flotiranje apatita i minerala gvoa, a takoe i za
fluorit, barit, elit i okside mangana. Kao izuzetno efikasan i jeftin kolektor moe se upotrebiti frakcija
talovog ulja sa niskim sadrajem smolnih kiselina, koja ima niu taku otvrdnjavanja nego tehnika
oleinska kiselina i kao kolektor znatno je efikasnija(18).
Alkil hidroksamati, IM 50:
Naeno je da su hidroksaminske kiseline i njihove soli selektivinije od masnih kiselina u
obogaivanju razliitih ruda, kao to su rude koje sadre minerale gvoa, retkih zemalja, kalaja i
volframa. Objavljeno je, da alkilhidroksamati poznati kao IM-507 koji su se sastojali od smese C7-9
hidroksamata (to je smea natrijumovih soli hidroksamnih kiselina (R-C-OH ,NOH) dobivenih na bazi
sloenih estra masnih kiselina) su odlini kolektori za volfram. Za flotaciju elita sa IM-50 korien je
natrijum fluorosilikat poto je natrijum silikat imao deprimirajui uticaj i na elitne minerale. Koval
E. M. 1982.(19), u bivem SSSR je izvestio o flotacijskoj separaciji kompleksne volframitno-elitne
rude pomou eme koja je ukljuivala, kombinovanu flotaciju minerala volframa pomou reagensa
IM-50 (hidroksamati). Tiunov A. A.1980., i ostali(20), su izvestili o korienju kombinacije masnih
kiselina i hidroksamina kao kolektora pri pH 8-9 u prisustvu oksalne kiseline kao deprimatora i
NaCO3 kao modifikatora. Pradip and Chaudhuri N. C. 1996. (24), je takoe naao da je kombinacija
masnih kiselina i alkil hidroksamata efikasan kolektor za flotaciju muljeva volframitne rude sa
predtretiranjem fluorovodoninom kiselinom.
Arsonske kiseline:
P-tolil arsonska kiselina je dugo poznata kao selektivni kolektor kasiterita. Njena formula je
prikazana nie(2). Ona je po prvi put industrijski koriena sredinom 50-tih i do ranih sedamdesetih je
bila koriena za flotaciju kalaja u nekoliko postrojenja na svetu. Glavni problem kod kolektora na
bazi arsonskih kiselina je relativna toksinost i problemi sa odlaganjem jalovine. Kolektori bazirani na
arsonskim kiselinama se iroko koriste za flotaciju volframitnih ruda u Kini.
OH
CH3 (2)
- As
OH
O
Fosfonske kiseline:
Arsonske kiseline su veoma toksine. To je dovelo do istraivanja, u cilju iznalaenja slinih
jedinjenja koja bi bi bila manje toksina i jeftinija od arsonskih kiselina. Kirchberg H. and Wottgen E.
1967., (21), su sintetisali i ispitali niz jedinjenja fosfonske kiseline i nali da se p-etilfenilen fosfonska
kiselina sledee hemijske strukture(3):
7
Proizveden u institutu Mehanobr u Sankt Petersburgu u Rusiji.
493
O
OH
CH3 CH2 (4)
-P
OH
;
- CH = CH - P
OH
(3);
OH
moe uporediti sa arsonskim kiselinama u pogledu flotacijske efikasnosti. Collins i saradnici,

1984., su ispitali alkil fosfonske kiseline i zakljuili da su jeftinije ali i manje selektivne nego aril
fosfonske kiseline za flotaciju ruda kalaja.(23) P-stiril fosfonoska kiselina poznata kao SPA koja ima
sledeu strukturu(4), je komercijalni flotacijski agens koji se koristi industrijski u mnogim
postrojenjima na svetu. Kotlyarevsky i ostali,1984., su izvestili o razvoju i komercijalizaciji kolektora
na bazi difosfonske kiseline poznatih kao Flotol reagensi (22). Ovi derivativi difosfonske kiseline se
koriste u obogaivanju razliitih ruda kao to su fosfati, volframove, kalajne, fluoriti i oksidisane
sulfidne rude obojenih metala u bivem SSSR-u.
Pradip i Chaudhuri, 1996., su nedavno ispitivali razliite kolektore na bazi fosfonske kiseline
za flotaciju volframita. Interesantno je da komercijalni SPA reagens nije bio tako efikasan (kako u
pogledu kinetike tako i u pogledu doze)(24) kao ostala dva tj. Flotol i alkil-bis-metilen derivativi.
Natrijum oleat:
To je so oleinske kiseline, rastvorljiva u vodi. Osnovna sirovina za proizvodnju natrijum
oleata su oleinska kiselina i natrijum hidroksid (5):
CH3-(CH2)7CH=CH(CH2)7COOH+NaOHCH3-(CH2)7CH = CH(CH2)7COONa+H2O
(5)
Za industrijsku proizvodnju se koriste i biljna i ivotinjska ulja kao i natrijum karbonat.
Moderniji postupak koji se danas vie koristi je bez upotrebe baza. Ulja se hidrolizuju vodom na
visokim pritiscima i temperaturama ili u prisustvu specifinih katalizatora. Tako se dobija slobodna
kiselina. U bezvodnom stanju, natrijum oleat predstavlja vrstu kristalnu materiju. Natrijum oleat je
povrinski aktivna materija i kao rastvorljiva u vodi pogodnija je za proces flotacije, pa esto
zamenjuje oleinsku kiselinu.
Aero 710:
U literaturi se spominje kao kolektor minerala tekih metala i minerala elita. To je natrijum
oleat oleinske kiseline sirovog talovog ulja. U vodi je rastvorljiv i u proces flotacijske koncentracije se
dodaje kao 5-20% vodeni rastvor. esto se koristi u kombinaciji sa viim rafinisanim kiselinama kao
to su reagensi aero 765 i aero 723. Koristi se i kao sekundarni kolektor u flotaciji alkalnih metala
(kalijskog ili natrijskog feldspata) i ruda plemenitih metala, gde mu je osnovna uloga stabilizacija
pene.
Alkil sulfosukcinamat (Anionic alkyl succinamate promoters, synthetic modified sulfonates)
(Aero 845):
Kolektori na bazi sulfosucinamata su prvi put sintetizovani u "American CYANAMID
Company". Prodaju se od strane Cyanamid-a pod nazivom: Aero Promoteri A 845 ili Flotinor V
2875 od strane drugih proizvoaa. Komercijalni reagens Aerosol 22 takoe ima slinu strukturu.
Struktura alkil sulfo suscinamata je (6):
SO3Na
C H2 CH
494
R NH C = O
(6)
COONa
Promoter AERO 845 je u sutini anjonski modifikovani sulfonat, koji je koristan za
obogaivanje veeg broja ruda ukljuujui: anhidrit, barit, cementnu stenu, kasiterit, celestit, fluorit,
kvarcni pesak, gips, magnezit, fosfatne rude, rutil i elit. Osnovne osobine A 845 su date u tabeli 1.
Tabela 1. Osnovne osobine A 845

Bistar do neznatno zamagljen ukast rastvor
Anjonski
1.12 x 103 kg/m3
Izgled:
Jonska priroda
Gustina, pri 25oC
Viskozitet, pri 25oC
53 cP
Taka kljuanja
95oC
Taka mrnjenja
Separira se ispod 10oC u dve faze
pH
Rastvorljivost
7-8
Neograniena u vodi
Promoter AERO 845 je kompatibilan sa veinom petrolejskih sulfonata i moe biti prethodno
pomean sa njima radi doziranja kao zajedniki rastvor sa poboljanom disperzivnou. U sluajevima
kada promoter AERO 845 nije kompatibilan sa drugim reagensima koji se koriste(masne kiseline), on
treba da se posebno dozira bilo ist, bilo kao vodeni rastvor. Za poboljanu kontrolu pene i
iskorienje, upotreba lo ulja ili kerozina zajedno sa promoterom AERO 845 moe da bude korisna.
AERO 845 dobro funkcionie kao kolektor za nemetale i minerale tekih metala. Ovaj teni kolektor
je rastvoran u vodi i moe se razblaiti do bilo koje pogodne koncentracije. Kod nekih mineralnih
sistema, moe biti poeljnije stadijalno dodavanje promotera AERO 845 u ciklusu. Potrebne doze
promotera AERO 845 su esto znatno nie nego kod anjonskih kolekora tipa masnih kiselina ili
petrolejskih sulfonata i u kiselim i u baznim ciklusima (16).
Alkil sulfosukcinat ( modified variant of sodium alkyl sulpho-succinates, Porocoll SC 30 ):
Ovoj vrsti reagensa pripada i proizvod evropskog proizvoaa Porocoll SC 30 ili Flotinor SM35 tako nazvan kod drugih proizvoaa, koji predstavlja Alkil sulfosucinat ija je struktura (7) :
SO3Na
C H2 CH
R
(7)
COONa
Ovaj kolektor se pokazao izvanredno dobar za flotaciju elita u kiselom pH opsegu, tanije na
kiselosti 3,5. Flotacijski eksperimenti su izvedeni na rudi koja predstavlja uzorke istranih buotina
dobijenih za vreme snimanja terena pri geolokim istraivanjima Indije. Uzorci sa sadrajem od 0,15%
WO3 su flotirani u Denver D-12 subaeracijskoj maini sa zapreminom elije od 1000 cm3. Ogledi su
izvedeni na 100 g uzorka samlevenog do krupnoe 80% -110 m. Vreme kondicioniranja je dvadeset
minuta sa 0,05 kg/t koncentracije kolektora Porocoll Sc-30, na pH 3,5 i sa vremenom flotiranja od
495
jednog minuta posle dodavanja borovog ulja, a u prisustvu 0,5 kg/t natrijum silikata. Koncentrat je
imao sadraj od 14% WO3 sa vie od 90% iskorienja, koje je bilo postignuto samo u jednom minutu
vremena flotiranja.(27).
Posebne modifikacije ovog reagensa za elit, pod nazivima SCO 40 i Edenor su dostupne na
tritu, dok se Porocoll SC30 vie ne proizvodi, tako da e za rad biti upotrebljene modifikovane
varijante.
Alkil nitrozo-naftoli:
Sinteza nitrozo alkiliranih beta-naftolnih reagenasa (sa C8-C12 ugljeninog lanca) je
namenski izvedena za flotaciju ruda volframa. Rezultati ogleda su pokazali da koncentracioni odnos,
za rude volframa sa alkiliranim naftolima, moe iznositi i do 20 puta. Obiman rad koji je izveden na
sintezi, karkaterizaciji, testiranju i proceni alkiliranih naftola ukazuje da bi derivativi bazirani na
naftolu mogli da budu odlini flotacijski kolektori za koncentrate volframa.
Pokuaj sistematizacije upotrebljavanih osnovnih reagenata (kolektora i deprimatora) za
glavne jalove konstituente pri flotaciji volframovih ruda je dat u narednoj tabeli 2.,(28).
Tabela 2. Sistematizacija reagenata za osnovne jalove konstituente pri flotaciji volframovih ruda.
Flotirani mineral Jonska osobina
Kolektor
Deprimatori
Masne kiseline
Natrijum silikat
Sulfonatne masne kiseline Fluorovodonina kiselina
Anjonski
Dinatrijum dodecil fosfat
Gumarabika
Karbonati
Fosforik ester
Skrob
Etoksilatni fosforik ester
Polisaharidi
Amfoterni
Karboksietil imidazolin
Aromatini sulfonatni polimeri
Limunska kiselina
Katjonski
Amini
Silikati
Natrijum silikat
Nejonski
Oktilfenol etoksilat
EKSPERIMENTALNI DEO
Uzorci:
Rovni mineralni uzorci elita su dobijeni od geoloke slube rudnika Rudnik iz centralne
Srbije sa lokaliteta Nova jama. To je u sklopu vulkano-intruzivnog kompleksa umadijske
metalogenetske zone miocenske starosti, koja se nalazi u okviru relativno uskog geografskog prostora
koji se prua od Avale do Kraljeva. U toku 2003. godine u ovom delu leita izvrena su detaljna
geoloka i rudarska istraivanja potkopima po obodu rudarskog okna (29) . Iz tog uzorka koji je
dopremljen sa istoimenog rudnika u Institut za rudarstvo i metalurgiju Bor, prospekcijom pod UV
svetlou su izdvojeni rovni elitonosni komadi. Svi uzorci su dakle istog geolokog porekla. Na taj
nain obezbeen je primarni materijal uzoraka namenjenog za ova istraivanja, sl.1.
Sl. 1. Prospekcija elita u stenskom masivu
Sl. 2.elit na mineralokom preparatu pod UV svetlou
496
Karakterizacija rovnih uzoraka elita:

Od specimena napravljen je mineraloki preparat za mikroskopski pregled sl.2., a na uzorku
praha, su sprovedena rendgenska snimanja.
Mineralokim pregledom preparata sl.2. polarizacionim mikroskopom Carl Zeiss JENAPOLU, u ITNMS Beograd, konstatovan je Mineralni sastav : elit, karbonat, amorfna silicija, siderit,
limonit itd. Sl. 3 i 4. elit se javlja u krupno kristalastim agregatima, koji su redovno kataklazirani i
cementovani mlaim karbonatima. Sami agregati elita su izgraeni od sitnih zrnaca. Jalovina je u
vidu karbonata siderita i amorfne silicije, koja je po negde intezivno obojena limonitskom bojom.(30)
Za rendgenska ispitivanja u Institutu za rudarstvo i metalurgiju Bor, korien je automatski
rendgenski difraktometar PHILIPS, PW1710. Rendgenogramom su odreeni minerali: elit CaWO4;
Kvarc SiO2 i Kalcit CaCO3. Navedeni su gradacijski prema zastupljenosti i intezitetu detektovanih
pikova. Konstatujemo da je dominantan elit, dok se primese javljaju u tragovima.
Slika 3. Lepo razvijen kristal elita (krem) u
Slika 4. Isto kao sl. 3. Odbijena svetlos, vazduh, N X.
karbonatnom matriksu Odbijena svetlost, vazduh, N II.
Fiziko hemijske karakteristike uzoraka:

- Gustina rude
- Nasipna masa na krupnoi 100% - 12, 7 mm
- Nasipna masa na krupnoi 100% - 3, 35 mm
- Bondov radni indeks u mlinu sa ipkama
2 930 kg/m3
2 059 kg/m3
1 544 kg/m3
19,
49
- Bondov radni indeks u mlinu sa kuglama
16,
kWh/t
kWh/t
Tabela 3: Hemijski sastav uzorka sa lokaliteta Nova Jama iz rudnika Rudnik
Element
WO3
Pb
Zn
Bi
MgO
CaO
K2O
Na2O
Sadraj
0,94%
0,44%
0,29%
0,41%
0,77%
2,92%
6,99%
1,17%
Element
Cu
Fe
SiO2
Al2O3
Ag
Au
S
497
Sadraj
0,015%
1,76%
64,92%
13,61%
64 g/t
0,02 g/t
0,96%
48
Ogledi osnovnog flotiranja:

Predhodno su izvreni eksperimenti mlevenja uzorka u elipsoidnom mlinu sa kuglama
zapremine 15,2 dm3. Masa are kugli na poetku ispitivanja bila je 12 kg. Za jedan eksperiment
mleveno je 970 g rude, pri sadraju vrstog od 70 %. Svi ogledi osnovnog flotiranja izvreni su u
Denver flotacijskoj maini zapremine komore 2,4 dm3 i brzinom obrtanja rotora od 1300 min-1.
Tokom ispitivanja izvedeno je nekoliko eksperimenata osnovnog flotiranja u cilju odabira najboljeg
reagensa. U tabeli 4. prikazani su upotrebljeni reagensi u flotiranju i ostvareni rezultati iskorienja
elita u osnovom koncentratu. Vidi se da je u osnovnom flotiranju najbolje iskorienje postignuto sa
reagensom SCO 40.
Tabela 4: Ostvareni tehnoloki rezultati u osnovnom koncentratu sa razliitim reagensima
Reagensni reim
Petrolej i AP 485 N (po 250 g/t)
Petrolej i AP 485 N (po 150 g/t)
D1 i AP 845 N
SCO 40 i Edenor
SCO 40
Edenor
Sadraj WO3 %
2,60
1,97
2,29
4,20
9,61
25,07
Iskorienje WO3 %
90,54
83,70
46,31
82,23
96,41
72,39
Eksperiment sa preiavanjem osnovnog koncentrata:

Na osnovu prethodnih rezultata sprovedeni su eksperimenti sa preiavanjem osnovnog
koncentrata dobijenog upotrebom najpovoljnijeg reagensa SCO 40. Eksperiment je izveden u maini
Denversa zapreminom komore od 4,5 dm3, brzinom obrtanja rotora od 1500 min-1 i 1940 g rude.
Tako su izvedena dva eksperimenta osnovnog flotiranja a skupni koncentrat je dva puta preien.
Oba preiavanja osnovnog koncentrata su izvedena pod istim uslovima, takoe u Denver maini
sa zapreminom komore od 2,4 dm3 i brzinom obrtanja rotora 1300 min-1.
U tabeli 5. prikazani su ostvareni rezultati u eksperimentu sa preiavanjem. Reagens SCO
40 je ostvario najvee iskorienje WO3 (tabela 4) i veoma dobar sadraj u osnovnom koncentratu. Iz
tih razloga izveden je i eksperiment sa preiavanjem. Dobijen je koncentrat elita sa sadrajem WO3
od oko 18% i iskorienjem oko 58%.
Proizvo
d
Masa
M%
Tabela 5: Metal bilans u eksperimentu sa preiavanjem

SADRAJ %
RASPODELA %
RWO
Zn
Pb
WO3
Ag g/t
K2O
RZn
RPb
RAg
3
Ksulfid
a
Mulj
5,60
1,4
7,16
0,72
0,013
4,18
5,14
0,28
1,83
13,84
0,47
0,017
0,003
5
5,84
M1
M2
2,43
0,62
0,12
0,05
8
0,03
7
0,014
4,85
Kelita
3,12
1,03
0,020
1,21
69,87
0,14
0,015
6,44
Ruda
100,0
0
0,30
3
0,014
5,96
3
0,16
0,01
2
0,42
9
0,12
6,42
17,9
4
0,14
1
0,96
6
498
6,44
25,8
8
4,75
21,4
8
93,3
7
1,44
4,98
10,6
1
32,3
0
100,
0
RK2
O
4,18
5,41
3,93
9,74
6,43
5,03
1,87
1,72
3,55
14,95
0,21
16,16
2,51
0,01
1,16
57,99
4,59
0,63
1,95
10,21
100,
0
100,0
77,5
1
100,
0
75,45
100,0
ZAKLJUAK
Dati revijalni prikaz reagenasa za flotaciju elita predstavlja rezultat literaturnog pregleda
nauno-strunih radova koji su se bavili ovom problematikom. To nesumnjivo predstavlja jedan
koristan doprinos obzirom da su reagensi za flotaciju elita sistematino prikazani na jednom mestu.
S`druge strane to moe biti korisno za ininjere PMS-a koji se bave problematikom reagenasa i
koncentracijom minerala elita. Predstavljeni protokoli flotacije elita nesumnjivo predstavljaju dobru
polaznu osnovu za dalji istraivaki rad. Kao rezultat navedenog prikaza reagenasa i protokola
flotiranja izvreno je ispitivanje na dostupnim reagensima (A 845 N i SCO 40) i realnom uzorku sa
ciljem izbora najpovoljnijeg reagensa. Rezultati tih ispitivanja su dalje prikazani u ovom radu.
Uzorak rude leita Nova Jama rudnika Rudnik sa sadrajem WO3 0,94% tretiran je
postupkom flotacijske koncentracije u cilju dobijanja koncentrata elita. Kako je reagens SCO 40 u
osnovnom flotiranju dao najbolje rezultate uz njegovu upotrebu je izveden eksperiment sa
preiavanjem. Koncentrat elita posle dva preiavanja imao je oko 18% WO3. Iskorienje elita je
nisko ali treba oekivati da se optimizacijom parametara preiavanja moe poveati pre svega u
drugom preiavanju gde sa meuproizvodom M2 odlazi oko 16% WO3. U svakom sluaju ovim
radom je potvreno da je iz uzorka elita sa rudnika Rudnik iz lokaliteta Nova Jama mogue
dobiti niskosadrajni koncentrat elita. Pri tome je reagens koji je davao najbolja iskorienja elita,
SCO 40. Na taj nain je izvren izbor najpovoljnijeg reagensa za flotaciju naeg elita. Njega bi u
nastavku ispitivanja u svrhu optimizacije rezultata flotiranja trebalo nezaobilazno koristiti.
ZAHVALNOST
Realizatori istraivanja, zahvalnost izraavaju AD Rudnik, Tehnikom Fakultetu Bor,
Institutu za rudarstvo i metalurgiju Bor, ITNMS Beograd, i Ministarstvu za nauku Republike Srbije,
koje je finansijski podralo istraivaki projekt TR-19002 u sklopu koga su sprovedena ova
istraivanja.
LITERATURA
1. Emsley.J ,(1991) ; THE ELEMENTS : Sec.Ed.,Clarendon Press,Oxford, 251 p
2. Dimitrijevi V., Dimitrijevi M., Milanovi D. (2004) Recovery of tungsten from low
grade scheelite concentrates by soda ash roast-leach Method. J M M, 40A p.75-89
3. Atak, S.,Gurkan,V. And Yafawi,A.,(1986) Effect of various fatty acids on separation of
scheelite from calcite. In:Y.Aytekin (Editor), 1st Int.Miner.Process.Symp.,Izmir, p.94-103.
4. Agar,G.E.,1984.Scheelite flotation.U.S.Patent, US 4,488,959 A,17
pp(C.Ab.,102(20):170318b).
5. Hanna H.S. and Somasundaran P. (1976) Flotation of salt type minerals,
In:Flotation,A.M.Gaudin Memorial Volume, vol.1 (Ed.M.C.Fuerstenau), p197-272.
6. Vazquez L.A., Ramachandran Sand and Grauerholz N.L., (1976), Selective flotation of
scheelite. In: Flotation A.M.
7. Arnold R., E. F. Browabill and S.W.Ihle.(1978) Hallimond tube flotation of scheelite and
calcite with amines ELSEVIER (Printed in Netherlands) International Journal of mineral
Processing. 5 p.143-152.
8. Koval E. M. (1982), Obogaskh Rud (Leningrad) 27 14 (CA No. 99:74460n).
9. Kotlyarevsky I. L., Alferiev I. S. Krasnukhina A. V., Pomazov V. D. and Egorov N. V.
(1984), Reagents in the minerals industry (eds) M. J. Jons and R. Oblatt (London: IIM Pub.)
p. 173.
10. D. Milanovi, Z. Markovi,Koncentrat volfram iz jalovita sa lokaliteta uvika ula,
asopis Rudarski radovi Institut za bakar 2/2005,
UDC 622.3 46:622.765(045) =861 YU ISSN 1451-0162
499
11. Radosavljevi Slobodan, Stojanovi Jovica i Kai Vladan, "Mineralogy of the Polymetallic
ore from Rudnik mine" International serbian symposium on mineral processing SerbiaSokoBanja Nov. 2006 Proceedings, p.8-12
12. Dragan B. Milanovi, Zoran S. Markovi, Zeta-potencijal i flotabilnost minerala elita u
razliitim tipovima voda. Deo 1. Zeta-potencijal
asopis:Hemijska industrija, Septembar-OktobarVol 63 (2009), No 5, p.369
13. Dragan B. Milanovi, Zoran S. Markovi, Zeta-potencijal i flotabilnost minerala elita u
razliitim tipovima voda. Deo 2. Flotabilnost
asopis:Hemijska industrija, Septembar-OktobarVol 63 (2009), No 5, p.377
14. D. Milanovi, Doktorska Disertacija:Uticaj veliine estica na fenomene flotabilnosti
minerala elita Bor, Oktobar 2008 god. Univerzitet u Beogradu, Tehniki fakultet u Boru.
15. Mining chemicols hondbook, 1986. A. CYANAMID Company
16. Gifing M. M. 1987., RGF Beograd, "Flotacijski reagensi"
17. Koval E. M. 1982., Obogaskh Rud (Leningrad) 27 14 (CA No. 99:744604).
18. Tiunov A. A., Zakhanov L.I. and TiunovY.A.1980.,Tsvetn.Met.1268 (CA No94: 107059 u)
19. Kotlyarevsky I. L., Alferiev I. S. Krasnukhina A. V., Pomazov V. D. and Egorov N. V.
1984., Reagents in the minerals industry (eds) M. J. Jons and R. Oblatt (London: IIM Pub.)
p. 173.
20. Collins D. N., Wright R. And Watson D. 1984. Reagents in the minerals industry (eds) M. J.
Jons and R. Oblatt (London: IMM) p. 1.
21. Pradip and Chaud huri N. C. 1996. Trans Indian Institute of Metals lin press.
22. Golikov W., Meixner M., Goerlach H., Hebel A., Vigt B., Seidel H., Hoefer R., 1986. East
German patent, DD 233 311 (CA: 105064225 W).
23. Gak T. L.,Varalambv V. G., Abdulkhairov S. G., Aitoleeva S. G., and Frizen G. Y. 1985.
Kompleksn Ispl'z Miner Syrya 9 33 (CA: 104-92684t).
24. T.G.Charan and G.V.Rao. (1990) "Flotation of Scheelite with Alkyl Sulpho-succinate
Collector." AUFBEREITUNGS-TECHNIK 31 Nr.8 p.442-446
25. H. Sis and S. Chander, 2003. Reagents used in the flotation of phosphate dres: a critical
review. Minerals Engineering 16, (2003) 577-585, Pergamon Press.
26. Radosavljevi S., Stojanovi J. i Kai V.,"Studija - minealogija polimetaline rude rudnika
Rudnik" Institut za tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina, Frane d'Eperea 86,
P.Box 390, 11000 Beograd
27. Stojanovi J. N., 2005a;b.Magistarski Rad "Mineralne parageneze rudne zone "Nova Jama"
polimetalinog leita rudnik" Rudarsko Geoloki fakultet, Univerzitet u Beogradu.
500
ISPITIVANJE MOGUNOSTI PRIMENE KVARCNE

SIROVINE IZ LEITA
BIJELA STIJENA BOKSIT MILII
INVESTIGATION OF POSSIBILITY FOR APPLICATION OF QUARTZ
RAW MATERIAL FROM
BIJELA STENA DEPOSIT BOKSIT MILII
ivko Sekuli*, Milo okanovi**, Vladimir Jovanovi*, Branislav Ivoevi*, Milan
Petrov*, Aleksandra Dakovi*
*Institut za tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina, Beograd
** AD Boksit Milii, tehniki rukovodilac RJ "Kvarcni pijeskovi", Milii
Izvod
Obavljena su opsena ispitivanja kvarcne sirovine iz leita Bijela Stijena kod Milia u Republici
Srpskoj sa ciljem utvrivanja mogunosti valorizacije i primene iste. Izvrena je karakterizacija rovne sirovine i
nakon toga definisana tehnoloka ema za ispitivanja. Postupcima pripreme (razmuljivanje; pranje; klasiranje;
atriciono ribanje i mlevenje klasa 15+0.6mm) su izdvojeni sledei asortimani proizvoda. -15 + 5mm, -5 + 2mm,
-2 + 0,6mm, -0,6 + 0,05mm separisani, -0,6 + 0,05mm mleveni, -0,1 + 0,05mm. Jalovinu predstavlja klasa -0,05
+ 0,0mm i + 15mm. Na osnovu obavljenih ispitivanja moe se rei da se iz rovnog kvarcnog peska Bijela Stijena
Skoi moe dobiti asortiman peska potrebnog kvaliteta koji se moe upotrebiti za dobijanje vodenog stakla. To
je klasa 0.6+0.05mm dobijena u separaciji i mlevenjem krupnih klasa. Koliina krupnih klasa (iznad 0.6mm),
koja se ne samelje, se moe plasirati za filtere za preiavanje vode, za peskarenje itd. Suenjem klase
0.6+0.05mm dobija se suvi kvarcni pesak koji zadovoljava uslove kvaliteta koje postavlja livnica Jelingrad
Banja Luka.
Kljune rei: kvarcna sirivina, kvarcni pesak, mlevenje, kvarcni pesak za vodeno staklo, livaki kvarcni pesak
Abstract
Detailed investigations of raw quartz material from Bijela Stena deposit (Milii, Bosnia) were
performed with the aim to determine the possibility for its valorization. Characterization of the raw quartz
material was done, and the technological scheme for investigations was defined. Using the mineral processing
procedures (sludging washing, classifying, attrition scrubbing and grinding of class 15 + 0.6 mm), the
following classes were obtained: - 15 + 5 mm, - 5 + 2 mm, - 2 + 0.6 mm, - 0.6 + 0.05 mm (separated), - 0.6 +
0.05 mm (grinded), and 0.1 + 0.05 mm. Waste material is in classes - 0.05 + 0.0 mm and + 15 mm. Performed
investigations showed that from raw quartz material is possible to obtain quartz sand (class 0.6 + 0.05 mm
separated and grinded) with required quality for water glass production. The classes > 0.6 mm may be used as
filters for water purification, sand blasting, etc. Drying of class 0.6 + 0.05 mm lead to quartz sand product
which satisfy required quality for foundry Jelingrad Banja Luka, Bosnia.
Key words: quartz raw material, quartz sand, grinding, quartz sand for water glass, quartz sand for foundry
501
1.
Uvod
Leite kvarcnog peska Bijela Stijena- Skoi pripada sedimentima gornje eocenske starosti,
od ega je istranim radovima obuhvaena lokacija Bijela Stijena povrine 7.5ha. Naslage peska
predstavljaju izdueno soivo nepravilnog oblika, koje lee preko serije crvenih glinaca i sitnozrnih
liskunskih peara i serije smee crvenih peara, konglomerata i glinaca. Postanak kvarcnog peska u
leitu Bijela Stijena- Skoi se povezuje sa ispiranjem peara od strane mineralnih, posebno
kiselih voda. Na osnovu Elaborata o klasifikaciji, kategorizaciji i proraunu rezervi kvarcnog peska u
leitu Bijela Stijena- Skoi kod Zvornika sa stanjem 31.12.2008. godine uraenom od strane a.d.
Boksit Milii (autor Miroslav Todorovi, dipl.ing. geol.) izvreno je ogranienje leita tako da su
bilansne reserve kvarcnog peska: A+B =735 886 tona. Prema Glavnom rudarskom projektu eksploatacije
kvarcnog peska na PK Bijela Stijena-Skoi kod Zvornika, koji je uradio Rudarski institut Prijedor
2009. godine, Eksploatacione rezerve su 759 882 tona. [1,2]
U cilju utvrivanja mogunosti primene ove kvarcne sirovine uraena su brojna ispitivanja[3],
a u ovom radu se daju najvaniji rezultati tih ispitivanja.
2.
Rezultati ispitivanja kvarcnog peska Bijela Stijena Skoi
2.1 Polazni uzorak

Uzorci kvarcnog peska Bijela Stijena Skoi, sa oznakama i P, kao i jedan uzorak
krupnokomadastog kvarca, ukupne mase oko 150 kg, dostavljeni su od strane kompanije AD BOKSIT
Milii. Prema planu ispitivanja, formiran je kompozit uzoraka sa oznakama i P za dalji tretman, dok
je krupnokomadasti kvarc pripremljen za kompletnu silikatnu analizu. Granulo sastav rovnog
kvarcnog peska Bijela Stijena Skoi je dat u tabeli 1.
Tabela 1. Granulometrijski sastav uzorka rovnog kvarcnog peska Bjela Stjena Skoi
Klasa krupnoe,
mm
+25,0
-25,0 +15,9
-15,9 +7,93
-7,93+5,66
-5,66+2,00
-2,00+1,19
-1,19+0,60
-0,60+0,30
-0,30+0,05
-0,05+0
Ulaz
Maseno uee,
%
6,84
0,70
2,64
2,41
12,07
10,64
12,87
18,66
23,40
9,77
100,00
Maseno uee
odsev, M %
6,84
7,54
10,18
12,60
24,66
35,30
48,17
66,83
90,23
100,00
/
Maseno uee
prosev, M %
100,00
93,16
92,46
89,82
87,40
75,34
64,70
51,83
33,17
9,77
/
2.2. Eksperimentalni rad

- Razmuljivanje kompozitnog uzorka: Kompozitni uzorak je meanjem razmuljen u vremenu od 8 min
i pri sadraju vrste faze od oko 25 %.
- Klasiranje kompozitnog uzorka na vibro situ sa otvorima 2, 0,6, 0,1 i 0,05mm
Sve dobijene klase krupnoe su osuene i izmerene, nakon ega su od svake klase izuzeti
reprezentativni uzorci za kompletnu silikatnu analizu.
48
Prikaz eksperimenta je dat na slici 1.
Rovni uzorak
Razmuljivanje
Pranje
Klasiranje
+15mm /-15+0mm / -5+2mm / -2+0.6mm / -0.6+0.05mm / -0-05+0mm

Rezultati ispitivanja:
Slika 1 ema eksperimenta
U tabeli 2 prikazan je bilans klasiranja.

Tabela 2 Bilans klasiranja kompozitnog uzorka
Klasa krupnoe, mm
+2
-2+0,6
-0,6+0,1
-0,1+0,05
-0,05+0
Ulaz
Maseno uee, %
27,36
29,22
28,26
5,84
9,32
100,00
Silikatna analiza svih asortmana i krupnokomadastog uzorka je data u tabeli 3.

Tabela 3 Hemijski sastav pojedinih asortimana kvarcnog peska
Asortiman, mm
+2 mm
-2+0,6 mm
-0,6+0,1 mm
-0,1+0,05 mm
-0,6+0,05 mm
-0,05+0 mm
Ulaz
Krupnokomadasti kvarc
Sadraj komponente, %
SiO2
Fe2O3
CaO
MgO
Na2O
K2O
G..
99,68
0,016
0,01
0,006 0,0122 0,0125
0,14
99,76
0,013
0,01
0,005
0,013 0,0125
0,17
99,65
0,019
0,01 0,0063
0,016 0,0157
0,14
98,9
0,043
0,01 0,0126 0,0135 0,0422
0,32
99,52
0,0231
0,01 0,0073 0,0155 0,0202
0,17
90,52
0,28
0,582
0,073
0,583
0,69
2,99
98,79
0,042
0,063
0,012
0,066
0,078
0,42
97,96
0,072
0,112
0,025
0,0202 0,071
0,58
48
2.3. Industrijska proba

Obavljena je industrijska proba koja je podrazumevala razmuljivanje, pranje i klasiranje
kompozitnog uzorka rovnog kvarcnog peska iz leita Bijela Stijena Skoi.
Nakon industrijske probe analiziran je rovni uzorak i proizvod 0.6+0.05mm dobijen
klasiranjem u industrijskim uslovima[3]. Hemijska analiza ovih uzoraka je data u tabeli 4
Tabela 4 Hemijska analiza uzorka posle industrijske probe
Sadraj komponente, %
Naziv uzorka
-0,6 +0,0 mm
Rovni uzorak
CaO
Cr2O3
Fe2O3
0,056
0,050
0,0028 0,034
0,047
SiO2
Al2O3
K2O
Na2O
TiO2
99,25
98,09
0,378
1,21
0,033
0,077
0,0097
0,0076
<0,02
<0,02
0,20
0,48
Fabrika BIRA je postavila uslove kvaliteta za kvarcni pesak za vodeno staklo:

SiO2
98.5% minimalno
Al2O3
0.5% maksimalno
Fe2O3
0.035% maksimalno
CaO
MgO
Na2O
K2O
TiO2
0.1% maksimalno
Cr2O3
0,0003 maksimalno
Gubitak arenjem
0.2%
Hemijski sastav klase kvarcnog peska 0.6+0.05 mm dobijene u laboratorijskim i
industrijskim uslovima ukazuju da je postignut traeni kavalitet kvarcnog peska za dobijanje vodenog
stakla. Sadraj Cr2O3 (za koji se trai 0.0003%) nije ostvaren, meutim nakon probe dobijanja
vodenog stakla i sa kvarcnim peskom sa 0.0028% Cr2O3 (uraene u laboratoriji Biraa Zvornik) su
pokazale da je vodeno staklo dobrog kvaliteta
2.4. Ispitivanje primene asortimana 0..6+0.05 mm u livnicama
Provera primene asortimana 0.6+0.05mm u livnicama je izvrena poreenjem sa zahtevima
koje postavlja livnica Jelingrad Banja Luka. U tu svrhu analiziran je ovaj asortiman na potrebne
parametre i ti su rezultati dati dalje u ovom radu.
Hemijski sastav uzorka:
SiO2
Fe2O3
Na2O
K2O
CaO
MgO
99.28%
0.0257%
0.0645%
0.028%
0.039%
0.0086%
Odreivanje granulometrijskog sastava, srednje veliine zrna, stepena ravnomernosti zrna i broj finoe
zrna je obavljeno po SRPS B. B5. 011:
Srednja veliina zrna:
SVZ = 0,20mm
48
Stepen ravnomernosti zrna:

Broj finoe zrna:
Isprane materije, SRPS B. B5. 011
Gubitak arenjem, SRPS B. B8. 050
Temperatura sinterovanja iznosi
Vatrostalnost
StR-razlika= 33%
BFZ = 65,11
0,16%
0,02%
cca 1500oC.
SK 42/32, 1730oC, (SRPS.B.D8.301.)
Mineralni sastav: Najzatupljeniji mineral u analiziranom uzorku je kvarc, pa feldspati, manje su

zastupljeni liskuni, muskovit i biotit, i karbonati a kao proizvod alteracije biotita oksidi i hidroksidi
gvoa.
Merenje faktora oblika zrna izvreno je na 377 zrna. Srednji faktor oblika zrna je 0,676.
Zahtev livnice Jelingrad Banja Luka u pogledu kvaliteta suvog kvarcnog peska:
SiO2
minimalno98%
Primese (Na2O, K2O, CaO, MgO) maksimalno 1%
Srednja veliina zrna
SVZ = 0,20-0.35mm
Broj finoe zrna
BFZ = 65,11
Isprane materije
maksimalno 0.5%
Gubitak arenjem
0,30%
Temperatura sinterovanja
minimalno 1450oC.
Vatrostalnost
minimalno SK 31
Na osnovu svih ispitivanja na slici 2 daje se pisana tehnoloka ema separacije i mlevenja kvarcnog
peska iz leita Bijela Stijena Skoi.
Rovni uzorak
Razmuljivanje
Pranje
Klasiranje
+15mm /-15+5mm / -5+2mm / -2+0.6mm / -0.6+0.05mm / -0-05+0mm

(Jalovina)
Mlevenje
Klasiranje
Slika 2: Predlog eme valorizacije kvarcnog peska iz leita Bijela Stijena Skoi
-0.6+0.05mm
-0-05+0mm (Jalovina)
48
3.
Zakljuak
Na osnovu dosadanjih ispitivanja kvarcnog peska iz leita Bijela Stijena Skoi moe se
rei da je potreban hemijski sastav (prema zahtevu BIRAa) kvarcnog peska za vodeno staklo (klase
0.6+0.05 mm) iz rovog kvarcnog peska mogue dobiti postupcima Pripreme Mineralnih Sirovina, i to:
Razmuljivanje, Pranje, Klasiranje, Atriciono ribanje, Mlevenje klasa 15+0.6 mm. Isto tako dobijeni
asortiman, kada se osui. moe da se koristi u livnicama za izradu kalupa. Poto Boksit Milii
poseduje separaciju koja nije u radu, a na kojoj se devedesetih godina valorizovao kvarcni pesak iz
drugog lokaliteta, postupci razmuljivanja, pranja i klasiranja se mogu obavljati na ovoj separaciji. Za
dobijanje klase 0.6+0.05mm mlevenjem klasa 15 +0.6mm, mora da se obezbedi mlin sa gumenim
oblogama i sileks kuglama jer isti ne postoji u postojeoj separaciji. Izbor ovakvog mlina spreava
mogunost kontaminacije proizvoda metalnim opiljcima.
LITERATURA
[1]
[2]
[3]
[4]
Geoloki elaborat o rudnim rezervama kvarcnog peska leita Bijela Stijena Skoi, uradio
Miroslav Todorovi 2008.god.
Glavni rudarski projekat eksploatacije kvarcnog peska leita Bijela Stijena Skoi, uradio
Rudarski institut Prijedor, 2009.god.
Dopunski tehnoloki projekat adaptacije postrojenja u lukia polju za sirovinu iz leita
Bijela Stijena-Skoi i dogradnju postrojenja za mlevenje
SRPS B. B5. 011
48
PRIMENA PRIRODNIH ZEOLITA U ZATITI IVOTNE

SREDINE
NATURAL ZEOLITES ENVIRONMENTAL FRIENDLY MATERIALS
Aleksandra Dakovi, Milan Kragovi, ivko Sekuli, Sonja Milievi, Sran
Matijaevi, Mirjana Stojanovi
Institut za tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina, Beograd
Izvod
Istraivanja na prirodnim zeolitima koja se obavljaju u Institutu za tehnologiju nuklearnih i drugih
mineralnih sirovina obuhvataju pripremu, karakterizaciju i modifikacije alumosilikatnog minerala klinoptilolita
sa ciljem dobijanja materijala koji mogu da nau praktinu primenu u zatiti ivotne sredine. Zavisno od
reavanja problema, tj. vrste specifinog zagaivaa, prirodni zeolit klinoptilolit se moe modifikovati na
razliite naine i to najee povrinskom modifikacijom sa kvaternarnim amonijum jonima ili primarnim
aminima i neorganskom modifikacijom sa jonima gvoa u alkalnoj sredini ili hidronijum jonima. Tako
modifikovani prirodni zeoliti mogu biti pogodni za uklanjanje toksinih metala (olova, bakra, cinka, nikla, itd.),
neorganskih anjona (fosfati, hromati, arsenati) ili radionuklida uranijuma prisutnih u vodama i zemljitima, kao
i za sorpciju mikotoksina prisutnih u stonoj hrani.
Kljune rei: prirodni zeolit, sorpcija, toksini metali, uranijum, mikotoksini
Abstract
Researches on natural zeolites which are conducted in Institute for Technology of Nuclear and Other Mineral
Raw Materials are focused on preparation, characterization and modifications of aluminosilicate mineral
clinoptilolite with the aim to obtain materials which may be used as materials for environmenatl protection. In
dependance of the nature of specific pollutant, different modifications of natural zeolite are performed:
modification of zeolitic surface with quaternary ammonium salts or primary ammine and inorganic modifications
with iron ions in alkaline solution or with hydronium ions. These modified zeolites may be suitable for removal
of toxic metals (lead, copper, nickel, zinc, etc.), inorganic anions (phosphates, chromates, arsenates, etc.), or
radionuclides uranium from contaminated waters and soils, as well as for sorption of mycotoxins present in
animal feed.
Key words: natural zeolite, sorption, toxic metals, uranium, mycotoxins
Uvod
Zagaenje ivotne sredine radionuklidima, neorganskim anjonima (sulfati, hromati, fosfati,
itd.) i katjonima toksinih metala (olovo, baker, cink, kadmijum, nikl, itd.) se poveava iz godine u
godinu. Takoe, kontaminacija stone hrane mikotoksinima predstavlja tekui problem u proizvodnji
stone hrane. Trenutno, najatraktivniji pristup uklanjanju pomenutih zagaivaa je njihova adsorpcija
na prirodnim mineralima. Kao adsorbenti razliitih zagaivaa se najee primenjuju prirodni zeoliti.
Zeoliti su kristalni, hidratisani alumosilikati alkalnih i zemno alkalnih katjona, koji poseduju
beskonanu trodimenzionu strukturu. Karakteriu se sposobnou da gube i primaju vodu i da
izmenjuju neke od svojih konstitucionih katjona, bez veih promena strukture [1, 2]. Hemijski sastav
prirodnih zeolitskih minerala, kojih u prirodi ima oko 50 razliitih vrsta, je znaajno razliit, ne samo
od vrste do vrste, nego esto i od leita do leita za jedan isti mineral [1, 3]. Primena prirodnih
48
zeolita zavisi od njihovih osnovnih fiziko hemijskih osobina i mogunosti ekonomske eksploatacije.
Osobine su direktno zavisne od njihovog hemijskog sastava i kristalne strukture, odnosno od
topografije zeolitskog minerala prisutnog u zeolitskom tufu kao zeolitske sirovine.
Osnovna izgraivaka jedinica svih silikata je (SiO4)4-, tetraedar sa Si4+ jonom u centru i sa
2etiri O jona u uglovima. Tetraedri se mogu povezivati, preko svojih O2- jona, na razliite naine,
gradei pri tom kompleksnije strukture. Kod zeolita, usled izostrukturne zamene etvorovalentnog Si
sa trovalentnim Al, alumosilikatna mrea je negativno naelektrisana, pa je ovaj viak negativnog
naelektrisanja kompenzovan pozitivnim jednovalentnim i/ili dvovalentnim katjonima, kao to su
kalcijum (Ca2+), magnezijum (Mg2+), natrijum (Na+), kalijum (K+).
Opta hemijska formula zeolita je:
(Mx+, My2+) (Al (x+2y) Si n-(x+2y) O2n ) mH2O
gde M+ i M2+ predstavljaju jednovalentne i dvovalentne katjone. Katjoni u prvoj zagradi se
nazivaju izmenljivi katjoni, dok katjoni u drugoj zagradi predstavljaju strukturne katjone, koji zajedno
sa kiseonikom uestvuju u izgradnji kristalne reetke zeolita. Slabo vezana molekulska voda je,
takoe, prisutna u strukturi zeolita, okruujui izmenljive katojne. Odnos (Si+Al)/O kod zeolita iznosi
1 : 2, a suma pozitivnih naelektrisanja izmenljivih katjona je jednaka broju tetraedarskih Al atoma. Ne
postoje prirodni zeoliti koji sadre vie aluminijuma nego silicijuma, odnosno Si/Al odnos u svim
zeolitima je 1. Izmeu svih poznatih zeolitskih minerala, najiru praktinu primenu ima mineral
klinoptilolit. On je jedan od najrasprostranjenijih minerala u prirodi.
Obimna istraivanja na prirodnim zeolitima koja se obavljaju u Institutu za tehnologiju
nuklearnih i drugih mineralnih sirovina pokazuju da prirodni i modifikovani zeoliti mogu biti efikasni
adsorbenti toksinih metala olova, bakra, cinka, nikla [4, 5], radionuklida - uranijuma [6, 7],
neorganskih anjona - sulfata, hromata i fosfata, arsenata [8, 9],.kao i slabo polarnih organskih
molekula - npr. mikotoksina, koji su prisutni u stonoj hrani [10, 11] i slabo polarnih organskih
molekula prisutnih u vodama [12, 13]. U ovom radu je prikazan deo ovih rezultata.
Prirodni zeoliti kao sorbenti toksinih metala
Svetski trend konstantnog poveanja ljudske populacije srazmerno prati i progres svetske
industrije, to za posledicu ima i drastino poveanje koliine otpadnih voda. Poslednjih decenija,
preiavanje industrijskih otpadnih voda je postalo prioritet u istraivanjima vezanim za zatitu
ivotne sredine, jer zagaenje prirodnih voda u velikoj meri ugroava ravnoteu ekosistema, a samim
tim i ivi svet. Poseban problem za ekologiju predstavljaju otpadne vode nastale u industriji prerade
toksinih metala (Cu, Pb, Zn), koja u naoj zemlji ima dugu tradiciju. S obzirom na veliku koliinu
otpadnih voda koje prate ovu industriju, neophodno je da tehnologija preiavanja bude to
efikasnija, ekoloki prihvatljiva a istovremeno i ekonomski isplativa. Kao mogue reenje, u poslednje
vreme namee se primena zeolita, minerala koji se ve pokazao kao efikasan sorbent za mnoga
organska i neorganska zagaenja, a spada u ekonomski isplative i rasprostranjene sirovine.
Prirodni zeolit poseduje odreeni afinitet prema toksinim metalima (olovo, bakar, cink,
kadmijum, nikl, itd.). Ipak, u nije vreme istraivanja su usmerena na modifikacije zeolita sa gvoem
u alkalnoj sredini, sa ciljem poveanja efikasnosti uklanjanja toksinih metala [4]. Rezultati ispitivanja
sorpcije bakra, cinka i nikla na prirodnom zeolitu i zeolitu modifikovanom jonima gvoa u alkalnoj
sredini su prikazani na Slici 1.
48
70
62
prirodni zeolit
60
Indeks adsorpcije, %
Fe-zeolit
50
40
46
37
34
30
23
20
8
10
0
Cu
Zn
Ni
Slika 1. Sorpcija bakra, nikla i cinka na prirodnom zeolitu i zeolitima modifikovanim jonima gvoa.
Na osnovu rezultata prikazanih na Slici 1 se moe videti da se modifikacijom prirodnog

zeolita jonima gvoa u alkalnoj sredini postie znatno vii stepen uklanjanja katjona bakra, cinka i
nikla.
Prirodni zeoliti kao sorbenti uranijuma
Dugoivei radionuklidi poreklom iz havarija nuklearnih reaktora, eksploatacije rude urana,
proizvodnje nuklearnog oruja, kao i ratnih dejstava, se dugi niz godina nagomilavaju u ovekovoj
okolini, ugroavajui zdravlje ljudi i ivotinja. Takoe, savremeni pristup uklanjanju uranijuma iz
kontaminiranih voda i zemljita se zasniva na korienju prirodnih alumosilikatnih minerala. Zbog
velikog afiniteta prirodnog zeolita (klinoptilolita) prema cezijumu klinoptilolit se najee primenjuje
za uklanjanje ovog radionuklida iz kontaminiranih voda, zemljita kao i radioprotektora u sluaju
alimentarne radiokontaminacije. Prirodni afinitet, kao i velika rasprostranjenost i visoka selektivnost
zeolita prema cezijumu iskoriena je za adsorpciju drugih radionuklida meu kojima i uranil-jona.
U naim preliminarnim ispitivanjima je odreeno da adsorpcija uranil jona na prirodnom
zeolitskom tufu, pri masenom odnosu adsorbent : uranil jon 1000 : 1, na pH 7, iznosi 35%, dok na
kalijumskom obliku klinoptilolita, adsorpcija uranil jona iznosi 50%. Da bi se poveao afinitet
sorbenta prema uranil jonu, prirodni klinoptilolit je modifikovan tretmanom sa hlorodoninom
kiselinom (HZ) i sa primarnim aminom (OHZ), i na dobijenim sorbentima je ispitana sorpcija uranil
jona [6, 7]. Eksperimenti su raeni pri razliitim masenim odnosima adsorbent : uranil jon, na pH 7, i
ovi rezultati su prikazani na Slici 2.
48
120
Indeks adsorpcije, %
100
95,3
99,9
99,8
97,3
93,1
83,9
80
60
HZ
40
OZ
20
1000 : 1
400: 1
200 : 1
odnos adsorbent : uranil jon
Slika 2: Sorpcija uranil jona na modifikovanim zeolitima HZ i OHZ
Rezultati ovih istraivanja su ukazali da se modifikacijom sa hidronijum jonima, kao i modifikacijom

sa primarnim aminom dobijaju sorbenti kojima se postie znaajno vii stepen uklanjanja uranil jona.
Prirodni zeoliti kao sorbenti mikotoksina
Mikotoksini su sekundarni metaboliti plesni i obino se nalaze na zrnastim hranivima. U
organizam ivotinja, a i ljudi dospevaju putem kontaminirane hrane. Procenjuje se da je dans u svetu,
25% itarica kontaminirano mikotoksinima. Postoje brojne metode kojima se moe izvriti
dekontaminacija stone hrane zagaene mikotoksinima. Visoka cena, kao i komplikovana tehnoloka
reenja ograniavaju mogunost primene sledeih metoda:, termiki tretman, alkalna hidroliza,
biosulfitni tretman, amonizacija, tretiranje vodonik peroksidom/natrijum bikarbonatom, ozonizacija,
tena ekstrakcija, itd.
Novi pristupi na spreavanju dejstva mikotoksina, odnosno detoksifikaciji stone hrane
zagaene mikotoksinima su fokusirani na osvajanju efikasnih sorbenata koji se kao aditivi mogu
dodavati stonoj hrani u odreenoj koncentraciji. Njihov zadatak je da efikasno, selektivno i brzo
sorbuju mikotoksine u digestivnom traktu ivotinja i na taj nain smanje njihovu dostupnost, a samim
tim i toksinost. Jedan od najee korienih sorbenata je prirodni zeolit klinoptilolit, koji u
neorganskom obliku efikasno adsorbuje sa mikotoksine iz grupe aflatoksina. Sa druge strane,
povrinskom modifikacijom minerala klinoptilolita sa dugolananim organskim katjonima se dobijaju
materijali (organozeoliti) koji efikasno adsorbuju i druge mikotoksine, kao to su zearalenon (ZEN),
ohratoksin A (OCHRA), fumonizin B1, itd (Slika 3). Istovremeno, ovaj material efikasno adsorbuje i
aflatoksin B1 (AFB1) [10, 11].
48
140
prirodni zeolit
120
organozeolit
Indeks adsorpcije,%
99
99
96
94
100
82
80
60
40
20
20
0
AFB1
ZEN
OCHRA
Fumonizin B1
Slika 3: Adsorpcija mikotoksina na prirodnom zeolitu i organozeolitu
Zakljuak
Poznavanjem osobina specifinog zagaivaa (toksini metali, uranijum i/ili mikotoksini) i
osobina mineralnog sorbenta prirodni zeolit pristupa se razliitim modifikacijama minerala da bi se
dobili materijali koji imaju najvei afinitet prema specifinom zagaivau. Neorganske forme
minerala klinoptilolita su efikasni sorbenti toksinih metala, povrinskom modifikacijom klinoptilolita
sa dugolananim primarnim aminom, kao i kiselinskim tretmanom prirodnog zeolita se postie
efikasno uklanjanje uranil jona, dok se povrinskom modifikacijom minerala sa organskim katjonima
dobijaju efikasni sorbenti mikotoksina. Prema tome, pogodnim modifikacijama prirodnog zeolita
klinoptilolita je mogue dobiti materijale koji nalaze praktinu primenu u zatiti ivotne sredine.
Zahvalnica
Rad je rezultat istraivanja koja se realizuju u okviru projekta tehnolokog razvoja 19022 koji
se finansira sredstvima Ministarstva za nauku i tehnoloki razvoj Republike Srbije.
Literatura
[1] D. W. Ming., F. A. Mumpton: Zeolites in Soils Environments, in J. B. Dixon, S. B. Weed (Eds.) Minerals in
Soil Environments, Soil Science Society of America, Medison, Wisconsim USA, p 873-906, 1989.
[2] F. A. Mumpton: La roca magica: Uses of natural zeolites in agriculture and industry. Proc. Natl. Acad.
Sci., USA, 96, 3463-3470, 1999.
[3] A. Abusafa, H. Yucel H: Removal of 137Cs from aqueous solutions using different cationic forms of natural
zeolite: clinoptilolite. Separation and Purification Technology 28, 103-116, 2002
[4] A. Dakovi, S. Milievi, M. Kragovi, . Sekuli, J. Stojanovi, J. Peri, M. Trgo, N. VukojeviMedvidovi, I. Nui: Adsorption of toxic metals by iron (III) modified clinoptilolites. In J. Broni, N.
Novak-Tuar (Eds.) Proceedings 2nd Croatian-Slovenian Symposium on Zeolites, October 1-2, 2009,
Ljubljana, Slovenia, 83-86, 2009
48
[5] S. Milievi, A. Dakovi, V. Miloevi, A. Stojanovi, T. Stani: Adsorpcija Cu (II) jona na prirodnom
zeolitskom tufu. Voda i sanitarna tehnika, XXXVIII, (2), 67-70, 2008.
[6] S. Matijaevi, A. Dakovi, M. Tomaevi-anovi, M. Stojanovi D. Ile: Uranium (VI)

adsorption on surfactant modified heulandite/clinoptilolite rich tuff. Journal of the Serbian
Chemical Society, 71 (12), 1323-1331, 2006
[7] S. Matijaevi, M. Stojanovi, A. Dakovi, A. Radosavljevi-Mihajlovi, D. Potpara, M. Tomaevianovi: Zeolit-potencijalni adsorbent uranil jona. Peto savetovanje iz klinike patologije i terapije
ivotinja sa meunarodnim ueem, Clinica veterinaria, Budva, 232-233, 2003.
[8] T. Stani, A. Dakovi, A. ivanovi, M. Tomaevi-anovi, V. Dondur, S. Milievi:

Adsorption of arsenic (V) by iron (III) modified natural zeolitic tuff. Environmental
Chemistry Letters, 7, (2), 161-166, 2009
[9] A.Vujakovi, M.Tomaevi-anovi, A. Dakovi, V.Dondur: The adsorption of sulphate,
hydrogenchromate and dihydrogenphosphate anions on surfactant-modified clinoptilolite. Applied Clay
Science, 17, 265-277, 2000
[10] M. Tomaevi-anovi, A. Dakovi, G. Rottinghaus, S. Matijaevi, M. urii. Surfactant modified
clinoptilolite-new efficient adsorbents for mycotoxins. Microporous and Mesoporous Materials, 61, 173-180,
2003
[11] A. Dakovi, M. Tomaevi-anovi,V. Dondur, G. E. Rottinghaus, V. Medakovi, S. Zari: Adsorption of
mycotoxins by organozeolites. Colloids and Surfaces B: Bionterfaces, 46, 20-25, 2005
[12] J. Lemi, M. Tomaevi-anovi, D. Kovaevi, M. Adamovi, S. Milievi: Competitive adsorption of
polycyclic aromatic hydrocarbons on organozeolites, Microporous and Mesoporous Materials, 105, 317323, 2007.
[13] J. Lemi, D. Kovaevi, M. Tomaevi-anovi, D. Kovaevi, T. Stani, R. Pfend: Removal of atrazine,
lindane and diazinone from water by organo-zeolites. Water Research, 40, 1079-1085, 2006.
48
MODIFIKOVANJE MINERALNOG OTPADA

MODIFYNG MINERAL WASTE MATERIAL
Milan Petrov, Radmila Markovi, Ljiljana Mladenovi, Melina Vukadinovi
Institut za tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina, Beograds
REZIME
U radu su prikazani rezultati tretiranja Borske flotacijske jalovine (BFJ) u cilju definisanja optimalnog
tehno-ekonomskog procesa recikliranja. Borska flotacijska jalovina ima u svom sastavu makroskopski
posmatrano dve komponente od kojih je jedna pirit (metalini mineral) sa oko 10% masenog uea i 90%
nemetalinih minerala (uglavnom SiO2) koje treba razdvojiti. Preliminarna istraivanja pokazuju da mehanohemijski (M-H) postupak aktivacije i magnetna separacija (MS) mogu doprineti razdvajanju metalinih od
nemetalinih minerala. Pogodnim tretmanom u vibracionom mlinu uz dodatak NaOH iz minerala pirita se
obrazuje molekulski kompleks jarozita sa povienom magnetnom induktivnou. Odvajanje pomenutog
kompleksa od ostatka mineralne materije iz BFJ se vri na visoko-gradijentnom magnetnom separatoru tako to
se odabere pogodan intenzitet magnetnog polja i izvri separacija. Osnovna ideja procesa tretiranja mineralnog
otpada je da se mehano-hemijskim postupkom izvri promena koordinacije kristalnog polja pirita u spinski
kompleks jarozita, i time izvri promena magnetinih osobina metaline komponente BFJ. Kompleks koji nastaje
iz pirita pripada takozvanoj jarozitnoj grupi minerala hemijske formule XFe3[(SO4)2(OH)6], gde X moe biti K,
Na, Mg, Ag, NH4. Nastali kompleks iz grupe jarozita je sulfat alkalija i feruma sa konstitucionalnom vodom i sa
promenjenim optikim i magnetnim osobinama a sastoji se od centralnog jona metala feruma Fe 3+ okruenog
ligandima, koji se smatraju takastim naelektrisanjem.
Kljune rei: mehano-hemijska aktivacija, vibracioni mlin, magnetni separator, pirit, natrojarozit, spinski
kompleks.
SUMMARY
The paper presents research results of mechanical-chemical activation of pyrites from Bor flotation
tailing (BFJ), in order to define the optimal techno-economic process of recycling of mineral waste. BFJ in its
composition has about 10% pyrite-metallic-minerals and 90% non-metallic minerals. There are indications that
the mechanical-chemical process may contribute to the separation metallic from non-metallic minerals so that
appropriate treatment in the vibrating mill can form a complex of pyrites with high magnetic properties. The
basic idea is that the mechanical-chemical process make changes in the fields of coordination of a crystal spin
complex arising from pyrites and thus make changes in magnetic properties BFJ. Complex arising from pyrites
belongs to the so-called jarosite group minerals chemical formula XFe3[(SO4)2(OH)6], where X can be K, Na,
Mg, Ag, NH4. Created a complex group of jarosite is alkaline and sulfate ferum with water and with the changed
optical and magnetic properties and consists of the central metal ion surrounded by ligands, which are considered
to be dotted charge. Preliminary researches had the task to determine whether a possible mechanical-chemical
process to get jarosite structure. It also made tracking of on needed levels of activator mechanism that made the
change of crystal field at pyrites. The experimental mechanism of the chemical treatment BFJ with 4% NaOH,
there was a creation Sodium jarosite with the changed magnetic properties compared to pyrite. The paper used
vibratory mill and Humboldt high gradient magnetic separator room. BFJ is activated dry process in vibratory
mill with and without NaOH. After displaying mechanical-chemical products treated with magnetic field whose
intensity 2T there is a separation of magnetic BFJ and non magnetic fraction. The results show that it is clearly
noticeable difference in the share magnetic and non magnetic fractions in function of added reagents, NaOH.
Keywords: mechanical-chemistry, pyrite, sodium jarosite, spincomplex
48
1. UVOD
Prelimirna istraivanja imala su zadatak da utvrde da li je mogue mehano-hemijskim
postupkom i uz dodatak NaOH uticati na magnetne karakteristike komponenata BFJ tako da se dobju
jarozitne strukture iz pirita. Pripremljena su dva opita u kojima je vren M-H tretman BFJ sa NaOH i
bez ovog reagensa. U opitu mehano-hemijskiog tretmana BFJ sa 4% NaOH dolo je do stvaranja
natrojarozita iz piritne komponente koji je imao promenjene magnetne osobine. Opit M-H tretirane
BFJ bez NaOH pokazao je mnogo manje promene magnetnih osobina u odnosu na polazni uzorak BFJ
koji nije M-H tretiran. U radu je korien vibracioni mlin Wedag Humbolt za proces suve mehanohemijske aktivacije i visokogradijentni magnetni separator (VGMS) Sala za proces mokre magnetne
separacije. BFJ je aktivirana suvim postupkom u vibracionom mlinu sa i bez NaOH u vremenu
trajanja aktiviranja (takt) 7 minuta. Nakon izlaganja BFJ mehano-hemijskom tretmanu oba dobijena
proizvoda podvrgnuta su dejstvu magnetnog polja intenzita B=0,6T, i tom prilikom dolo je do
razdvajanja BFJ na magnetinu i nemagnetinu frakciju. Rezultati istraivanja pokazuju da je jasno
uoljiva razlika udela magnetinih i nemagnetinih proizvoda u funkciji dodatka NaOH. Smatra se da
je nastanak natrojarozita iz piritnih mineralnih agregata ostvaren zahvaljujui procesu mehanohemijske aktivacije sa NaOH i uvoenjem vode prilikom magnetne separacije. Preliminarna
istraivanja daju nam za pravo da verujemo da je dolo do procesa fine separacije metalinih i
nemetalinih minerala pomou magnetnog separatora (VGMS) Sala, s obzirom da on ima iroke
mogunosti u izboru intenziteta magnetne indukcije.
2. PROMENA MAGNETNIH SVOJSTAVA PIRITA
Pirit pripada grupi paramagnetinih minerala. Pirit kao bisulfid feruma kristalie teseralno
(kubino) u pentagonskoj hemiedriji. Kristalna reetka pirita prikazana je na slici 1.
S
S
S
S
F
S
e SSS
F
F
S
SS
eS
e S
S
S
S
SS
S
F
SSS
SS
F
S
S
e
F
SS S
SS
e SS F S
F eS
S
S
e SSS
SS
e S
F S
S
e S
S
S
S
F SS
S
eSSS
Slika 1. Kristalna reetka pirita
Slika 2. Molekulska struktura pirita
Prekrivanje praznih d2sp3 orbitala jona Fe2+ sa orbitalama est donorskih atoma sumpora
nastaje est kovalentnih veza u atomu pirita. Ove veze usmerene su prema uglovima pravilnog
oktaedra slika 2a. Oktaedri u molekulskoj strukturi pirita imaju izgled prema slici 2b.
48
Pirit ima kubnu molekulsku strukturu slika 2b sastavljenu od povrinski centrirane

elementarne elije Brave. Ferum u strukturi pirita ima popunjenih 3 od pet 3d orbitala i ima est
praznina d2sp3 to ukazuje na uticaj liganda na elektronsku konfiguraciju centralnog jona. Odbijanje
liganada i elektrona u orbitali dx2-y2 i dz2 ima jai intenzitet nego u dxy, dxz i dyz orbitali [1]. Jae
odbijeni elektroni iz dx2-y2 i dz2 orbitale stvaraju neznatni magnetni moment u kristalnoj reetci pirita
zbog ega je on paramagnetian. Pri geolokim ispitivanjima udarom ekiem u mineral pirit nastaju
iskre i razvija miris na sumpor dioksid [2]. Jarozit je sulfat alkalija i feruma sa vodom. Kristalie
heksagonalno u romboedarskoj hemiedriji. Hemijska formula jarozita je XFe3...[(SO4)2(OH)6] gde X
moe biti K, Na, Mg, Ag, NH4. Fizike osobine prilino variraju prema hemijskom sastavu. Prikazani
kompleks sa trovalentnim ferumom Na+
Fe ... (OH ) 3
SO4
Fe ...
Fe ... (OH ) 3
poznat je kao
SO4
natrojarozit sa est molekula konstitucione vode i kvadratno piramidalnom strukturom. Prinudna

oksidacija pirita koju smo imali u eksperimentu izazvana je mehano-hemijskim tretmanom i zavisi od
difuzije kiseonika. Na slici 3 prikazana je ema nekih reakcija oksidacije pirita.
Na vrhu slike 3 prikazana je defect photochemicaly putanja gde rupe ili radikali reaguju i
omoguavaju oksidaciju sumpora do sulfata [3].
Slika 3. Reakcije oksidacije pirita
2.1. Magnetina svojstva minerala

Magnetna svojstva minerala prema Polingu odreuju se na osnovu vrednosti magnetnog
momenta koji se moe odrediti na osnovu jednostavne relacije, prikazane jednainom 1:
S n(n 2) B
(1)
Gde je n broj nesparenih elektrona.

Oigledno je da prema ovoj formuli pirit nije magnetian jer nema nesparenih elektrona.
Jarozitna molekulska struktura s obzirom da ima jon Fe3+ ima jedan nespareni elektron u d orbitali
feruma. Shodno tome natrojarozit pokazuje magnetne osobine u odnosu na pirit koji je slabo
48
Fe ... (OH ) 3
SO4
magnetian. Za pirit S 0 B , a za kompleks Na+
Fe ...
...
Fe (OH ) 3
vrednost
SO4
magnetnog momenta je S 1(1 2) B = 2,8 B.

Moemo zakljuiti da je jon Fe3+ u kristalnoj strukturi natrojarozita odgovoran za poveanu
magnetnu indukciju, i time promenjena magnetna svojstva BFJ.
3. MEHANIZAM PROCESA OKSIDACIJE PIRITA
Za proces oksidacije pirita na temperaturi od 733 K javlja se jasno definisani egzotermni
maksimum (I) na DTA dijagramu slika 4 [4].
Slika 4. DTA,TG i DTG dijagrami za FeS2
Postojanje pika (I) znai da je dolo do disocijacije pirita (jed.2). Nakon kratkog vremenskog
perioda poinje oksidacija sumpora (jed.3) to rezultira drugim DTA pikom (II) na DTA dijagramu i
gubitak mase usled izdvajanja SO2 gasa to se vidi na DTG dijagramu. Drugi proces poinje da se
odvija pre zavretka prvog pa se DTA pikovi preklapaju. U toku daljeg zagrevanja na temperaturi od
823 K javlja se na DTA dijagramu trei egzotermni maksimum (III) koji odgovara stanju sulfata.
Stanje sulfata dokazuje se porastom mase uzorka na TG dijagramu i njegovim daljim razlaganjem do
stvaranja Fe2O3 uz izdvajanje gasovitih komponenti SO2 i SO3 reakcija 4 i 5.
2FeS 2 2FeS S2
S2 O2 2SO2
FeS 2O2 FeSO4
1
1
1
FeSO4 Fe2O3 SO2 SO3
2
2
2
(2)
(3)
(4)
(5)
48
Zbirna reakcija procesa oksidacije sulfida FeS2 moe se prikazati jednainom 6.
FeS 2O2
1
1
1
Fe2O3 SO2 SO3
2
2
2
(6)
4. M-H TRETMAN BFJ I PRINUDNA OKSIDACIJA PIRITA

Reakcija minerala pirita u vibro mlinu tokom suvog postupka prikazana je jednainom 7, a
nastali produkt je pirotin FeS [4]. Fe u jednaini 7 potie od meljuih tela to znai da je reakcija
ograniena vremenom M-H aktivacije.
FeS 2 Fe 2FeS
(7)
Pirotin je sulfid feruma. Kristalie heksagonalno[5]. Retko se nalazi u slobodnim

pojedinanim i jasnim kristalima. Magnetian, katkad i polarno. I pored toga to pirotin ili troilit kako
ga drukije nazivaju se moe predstaviti optom formulom FeS, u njemu je skoro uvek prisutan
izvestan viak sumpora. Pomenuti viak sumpora jako utie na fizike, fiziko-hemijske i
mikroskopske osobine minerala.
U toku MH tretmana (prinudne oksidacije pirita) deava se disocijacija heksagonalne FeS
strukture pirotina i monoklinine strukture sumpora. To dovodi do pojave vakancija na Fe poloajima
unutar nastale strukture pirotina. Defektna struktura pirotina je manje stabilna u poreenju sa kubnom
reetkom pirita, to dovodi do njene oksidacije i uvoenja kiseonika u vakantna mesta u reetki
pirotina jednaina 8. .
FeS 2O2 FeSO4
(8)
Model prema kojem se stvaraju vakantna mesta prikazan je na slici 5.
Slika 5. Nastanak vakantnih mesta u FeO
Prinudna oksidacija pirita u uzorka BFJ zavisi od toga da li je MH aktivacija vrena sa NaOH
ili bez, a rezultati su prikazani na DTA dijagramima slika 6a i 6b.
Kada je MH aktivacija vrena sa NaOH oko centralnog jona feruma usled poveanja radijusa
liganada vie ne moe da stane est jona ve samo etiri. Koordinacioni broj se menja te kubna reetka
pirita prelazi u heksagonalnu natrojarozita. Poto se vakantna mesta popunjavaju sa ligandima veeg
radijusa onda postoji dodatna energija zbog promene koordinacionog broja te nastaje vei broj Fe 3+
nego u procesu kada nema reagensa. Ovaj vei broj Fe3+ utie na poveanu magnetnu indukciju. Kada
je MH tretman vren bez NaOH onda nema promene koordinacionog broja, jer nema reagensa koji bi
48
spolja dolazio u vakantna mesta. Postoje vakantna mesta ali Fe2+ nije preao u Fe3+ pa nema velike
promene u magnetnoj indukciji to pokazuju i rezultati istraivanja.
Sa slike 6 se uoava da je prinudna oksidacija pirita iz BFJ kvalitativno intenzivnija ukoliko je
uzorak MH aktiviran sa NaOH.
a)
b)
Slika 6. DTA i TG krive za aktiviranu BFJ bez NaOH a) i sa NaOH b)
5. REZULTATI I DISKUSIJA
5.1. Oprema i postupak mehano-hemijskog tretmana
Postupak mehano-hemijskog tretmana vren je u laboratorijskom vibro mlinu Humbolt slika 7.
Mlin ima radnu temperaturu oko 340 K kada radi u kontinuitetu.
48
Slika 7. Izgled mlina za M-H tretman
Mlin moe da ostvari rad dispergovanja u visini 7,3 x103 KJmol-1. Stepen prenosa mehanikog
rada u toplotu je oko 10 % pa sledi zakljuak da je usled dispergovanja mogue ostvariti rad na
tretiranom uzorku od 730 KJmol-1. To je prema literaturnim podacima koji su navedeni u uvodu
dovoljna energija da izazove cepanje pet nivoa d orbitala slobodnog jona feruma iz pirita u
oktaedarskom ligandnom polju. Izvrena su dva opita M-H tretiranja BFJ suvim postupkom. U prvom
opitu izvreno je optimalno aktiviranje BFJ bez dodataka reagenasa. U drugom opitu je dodat NaOH u
koliini od 4%.
5.2. Oprema i postupak magnetne koncentracije
Magnetna koncentracija vrena je na visokogradijentnom magnetnom separatoru (HGMS)
Sala u vodenoj sredini slika 8.
Slika 8. Principijelna shema rada magnetnog separatora
Matrica visokogradijentnog magneta je bila prilagoena granulometrijskom sastavu tretiranog

materijala. Magnetni koncentrator (VGMS) daje dva proizvoda od kojih je jedan magnetina frakcija
(MF) a drugi nemagnetina frakcija (NMF). Indukcija magnetnog polja (MP) je izabrana da bude B =
0,6 T. Paramagnetini minerali kao to je pirit pri srednjem iznosu intenziteta (MP) imaju izvestan
mali maseni udeo (MF). Oba M-H tretirana uzorka BFJ podvrgnuta su postupku magnetne
koncentracije. Rezultat odvajanja pojedinih frakcija prikazan je u tabeli 1. Dejstvu istog magnetnog
polja B=0,6T bio je izloen i uzorak BFJ koji nije M-H aktiviran, i on je imao 90g MF i 210g NMF.
48
Tabela 1. Rezultati magnetne koncentracije M-H tretirane BFJ
Uzorak BFJ
Nemagnetina frakcija, g
Magnetina frakcija, g
Ukupno, g
Za
kompleks
Na+
M-H
tretman bez reagensa
206
94
300
Fe ... (OH ) 3
SO4
Fe ...
...
Fe (OH ) 3
M-H tretman sa NaOH

50
250
300
vrednost
magnetnog
momenta
je
SO4
S 1(1 2) B = 2,8 B, a upravo je i odnos magnetinih frakcija iz opita magnetne

koncentracije, tabela 1, priblino 2,8 (94 x 2,8 = 263,2).
6. ZAKLJUAK
Na osnovu sprovedenih istraivanja vidi se da uz pomo M-H tretmana i magnetne
kocentracije moemo uticati na razvoj procesa koji bi omoguili odvajanje metalinih od nemetalinih
minerala. Metaline mineralne sirovine imaju najmanje desetostruko veu vrednost u odnosu na
nemetaline pa stoga treba u tom kontekstu shvatiti tehno-ekonomsku funkciju razvoja iznetog
postupka tretiranja BFJ.
Na DTA i TG dijagramima uoavaju se promene karakteristine za nastanak hidroksida
feruma i sulfatnih jona [6] u funkciji temperature koje je data u stepenima Celzijusa. U M-H procesu
rad mlina je izazvao promene u molekulskoj strukturi i kristalnoj reetci pirita, a energija mlina
doprinela je stvaranju molekulskog komleksa natrojarozita. Povrinski centrirana kubnu reetka pirita
modifikovala se u primitivnu heksagonalnu reetku natrojarozita.
7. ZAHVALNICA
Prikazani rezultati predstavljaju deo eksperimentalnog rada, koji je u toku na izradi Projekta
TR-19021. Eksperimentalni deo je obavljen u okviru ITNMS-a.
LITERATURA:
1. Dragica Mini, Ankica Anti-Jovanovi, Fizika Hemija, Fakultet za fiziku hemiju
Univerziteta u Beogradu, Beograd 2005, s, 449.
2. Milan Ili, Specijalna Mineralogija drugi deo, ICS Beograd, 1978 Beograd, s. 110.
3. V.I.Molanov, T.S.Jusupov, Fizieskie i himieskie svojstva tonko-disoergovanih mineralov,
Nedra 1981, Moskva, s. 65.
4. Nada trbac, Dragan ivkovi, ivan ivkovi, Ivan Mihajlovi, Sulfidi termijska,
termodinamika i kinetika analiza, TFB, Bor 2005, s. 114.
5. Svetislav Janji, Predrag Risti, Mineralogija, Nauna knjiga 1995, Beograd, s.158
6.ivan ivkovi, Bogomir Doboviek, Diferencijalno Termika Analiza teorija i primena,
Tehniki fakultet Bor, 1984 Bor, s.175.
48
UTICAJ TVORACA NAUNOG MENADMENTA NA

SADANJE STRUKTUIRANJE DOMAIH PREDUZEA
EFFECTS CREATOR OF SCIENTIFIC MANAGEMENT FOR
PRESENT STRCTURING DOMESTIC COMPANIES
Zoran Jankovi
PD "TE KO Kostolac" d. o. o. Kostolac
IZVOD
Istorijski razvoj naunog menadmenta je uticao na menjanje osnovnih poslovnih postulata,
prilagoavajui modele vremenu i civilizacijskim potrebama, ali i stvarajui uslove da zaposleni, kao osnovni
resurs, daju svoj maksimalni doprinos individualnom, organizacionom i drutvenom napretku i korisnosti.
Analizirajui trenutak u kome se nalaze domaa preduzea u odnosu na postulate naunog menadmenta cilj
ovog rada je da se ukae na neodrivost takvog stanja i da se iznalaenjem boljih reenja, primerenih vremenu i
naunim dostignuima, omogui hvatanje koraka sa uspenima.
Kljune rei:. Industrijska revolucija, stari modeli/ novi modeli, sistem menadmenta kvalitetom,
organizacione strukture,rudnici.
ABSTRACT
Historical development of scientific management influenced the change of basic postulates of business,
adapting models of time and civilization needs, and creating conditions for employees, as a basic resource, give
its maximum contribution to individual, organizational and social progress and utility.
Analyzing the moment in which there are local companies in relation to the postulates of scientific management
goal of this paper is to point to neodrivost this state and to finding better solutions for the appropriate time and
scientific developments, enable the successful capture steps.
Key words: Industry Revolution, The Old model / New models, QMS (Quality Management Sistems),
Organizationals Structures, The Mines.
1. UVOD
Menadment, kao jedna od najzastupljenijih tema u savremenim drutvima, oduvek je bio
najmonije sredstvo i vetina u rukama svakog voe. Kada je nastao, tj. gde su mu koreni teko je
odgonetnuti na osnovu ono malo predmeta ili njihovih delova koji su pronaeni. Sauvani artefakti
esto su nejasni jer rane civilizacije nisu prepoznavale menadment kao posebnu vetinu, pa je stoga
nisu tako ni predstavljali. Meutim, malo je verovatno da je bilo mogue izgraditi: piramide,
irigacione sisteme, komunalnu infrastrukturu, verske hramove, ... bez akumuliranja znanja veeg broja
generacija. Takoe je malo verovatno da je znanje neophodno za takva dela prenoeno samo usmeno
sa generacije na generaciju i da su bila dostupna samo odreenim krugovima/ porodicama koje su
formirale; vojnu, civilnu ili kombinovanu vlast. Prema monumentalnosti stvorenih dela i duini
njihove gradnje da se pretpostaviti da su na neki nain ipak zapisivana.
Naalost, pisanih tragova iz perioda drevnih civilizacija za sada nema, pa se zato, kao prvi
pisani dokaz o slinim poduhvatima, smatra Humarabijev zakon (Humarabije 2123 2081. god.
p.n.e.). Dakle, poev od Vavilona pa preko;Mesopotanije, Kine, Grke, Rima, ... pa sve do dananjih
dana ljudska istorija je prepuna pisanih dokumenata o manje/ vie uspenom reavanju organizacionih
problema.
48
Organizacije su fenomen modernog doba, nastale zbog ljudi koji rade u njima ili za njih.
Organizacione teorije su nastale kao potreba ljudi da objasne fenomen organizacije kao ljudske
tvorevine, njenu prirodu, nain funkcionisanja njenih procesa i faktora neophodnih za njeno
funkcionisanje. U tome su se esto oslanjali na druge, sline, ve poznate, prirodne i vetake
tvorevine. Njih je, prema nainu nastanka i temama koje obrauju, teko odvojiti od menadmenta u
kome inae zauzimaju centralno mesto.
"U svetlu karakteristika konteksta i problema koji su se postavljali pred vostvo organizacije
treba gledati i na napore i doprinose mnogih autora koji su kreirali svoje teorije i koncepte da bi se
bolje razumela odreena pitanja i problemi koji su se javljali na putu uspenog funkcionisanja
organizacija, i sugerisali menaderima naine da reavaju nastale probleme."[1, str.13]
Organizaciju, i brigu oko nje, je mogue smestiti u granicama izmeu industrijske revolucije
koja definie realno mesto stalnog angaovanja ljudi zbog rada i informatike revolucije, koja te
granice brie jer ljudi rade po ugovoru; kod svojih kua, u automobilu, posredstvom interneta ili
mobilnog telefona.
Poetak naunog prouavanja menadmenta se vezuje za kraj XIX i poetak XX veka, za
Frederika Vinslou Tejlora tvorca klasine teorije organizacije. Naravno tu se podrazumevaju i uenja
Fejola i Vebera kao nastavljaa Tejlorove filozofije, ali i kola meuljudskih odnosa iz 30 ih godina
XX veka, savremene teorije; kvantitativnog i sistemskog pristupa iz 40 ih godina, da bi se 70 ih
javila situaciona teorija, 80 ih bihejvioristika i nove teorijske opcije, kao to je procesna teorija.
Cilj ovog rada je eventualni doprinos analizi trenutnog stanja domaih preduzea, pre svega
rudarskih koji su u veoma tekoj situaciji, i uoavanje mogunosti da se iznalaenjem novih reenja,
promenom menadment koncepta, promeni sadanje stanje i omogui bre povezivanje sa uspenim
preduzeima i privredama Evropske unije i Sveta.
U radu se polo od istorijskih injenica i karakteristika pojedinih modela menadmenta, da bi
se prepoznavanjem sadanjeg stanja na kraju izveli odreeni zakljuci. Za te potrebe je koriena
istorijska graa, literatura ali i sva direktna i posredna saznanja do kojih se dolo neposrednim
razgovorima sa visokoobrazovanim i rukovodeim kadrovima iz domaih rudarskih preduzea, bez
obzira na njihovu veliinu.
2. ISTORIJSKI RAZVOJ TEORIJA MENADMENTA
Industrijska revolucija s kraja IX i poetkom XX veka je omoguila pojavu fabrika. Zbog
pronalaska parne maine i proirenja proizvodnje, koja se iz zanatskih radionica i manufakturne
proizvodnje preselila u fabrike i postala industrijska. Promenili su se i drutveni odnosi tako to se
izalo iz feudalizma i postepeno ulo u kapitalizam. Taj prelazak, naravno, nije mimoiao ni rudnike.
Tek tada, u novonastaloj situaciji, se uoavaju i prvi organizacioni problemi; poveanje produktivnosti
rada, racionalno korienje resursa, radna disciplina i odgovornost, uslovi rada, smrtnost i
povreivanje na radu,
"Navedeni problemi se mogu generalno grupisati u dva dela, koji ine osnovu za razlikovanje
ove dve teorije u okviru klasine kole: Teorija naunog menadmenta koja je izuavala probleme
organizacije rada (izvrne funkcije), i Klasina teorija organizacije, koja je izuavala probleme
organizacije upravljanja (administrativna funkcija);" [1, str.15]
Inenjer Frederik Vinslou Tejlor je tvorac teorije naunog menadmenta/ izvrnih funkcija
nastale u SAD krajem IX veka. Njegovi radovi predstavljaju revoluciju na polju organizacije rada i
prvo nauno objanjenje problema organizacije i upravljanja preduzeem, ali i predstavlja tkzv.
ameriki/ tvrdi stil ili koncept menadmenta. Tejlor je na bazi saznanja pomou kojih se dolazi do
efikasne organizacije rada, efikasnog radnog mesta, realnih normi i merenja rada u cilju poveanja
profita preduzea kreirao etiri principa na kojima se zasniva njegov koncept upravljanja:
Razvoj nauke o menadmentu radi definisanja najboljih metoda za obavljanje odreenog
posla;
48
Nauni odabir radnika da bi svako radio posao za koji je najsposobniji i koji mu najvie
odgovara;
Nauno obrazovanje i usavravanje radnika i menadera kako bi bolje razumeli probleme
sa kojima se sreu u poslovanju;
Uspostavljanje prisne saradnje izmeu menadera i radnika u cilju stvaranja bolje radne
klime radi postizanja zajednikog cilja organizacione efikasnosti;
Za ostvarivanje ovih principa sugerisao je naputanje postojee prakse i kompletnu mentalnu
revoluciju koja bi se dogodila u glavama zaposlenih. Praktina primena tih principa je dovela do:
rutinizacije poslova koji omoguavaju masovnu proizvodnju, i pojave specijalista i eksperata
menadera za pojedina funkcionalna podruja.
Tejlorovim uenjem je nastao i sistem nagraivanja prema uinku, ali i rad na proizvodnoj liniji
ime su poslodavci poveali produktivnost rada do nesluenih razmera (rezultat angaovanja Tejlora
od strane Henrija Forda)
Nekako istovremeno dok se u SAD razvijao Tejlorizam, koji je najveu odgovornost
pripisivao radnicima uz nastojanje da iz njih izvue maksimum, u Evropi se radilo na klasinoj teoriji
organizacije/ administrativnih funkcija sa iom na odgovornost za uspeh preduzea onih koji
donose odluke upravu preduzea. Razliitost u konceptima je uticala i na razliitost tema kojima su
se bavili, pa su zato od posebnog znaaja, za razvoj nauke menadmenta i organizacije,
administrativna doktrina Anri Fejola (1841 1925), i teorija birokratije Maksa Vebera (1864
1920).
Administrativna doktrina je delo francuza Anri Fajola i u sutini predstavlja uenje o
aktivnostima preduzea kroz aktivnost menadera, ali i o osnovnim principima efikasnosti
organizacije i efektivnosti menadmenta. Fejolovo uenje je veoma interesantno sa aspekta dananjeg
naina poslovanja i struktuiranja organizacija jer je celokupnu aktivnost preduzea podelio na est
povezanih i meusobno zavisnih funkcija:
Tehniki poslovi proizvodna funkcija;
Komercijalni poslovi nabavna i prodajna funkcija;
Finansijski poslovi finansijska funkcija;
Poslovi obezbeenja funkcija tehnikih, optih i pravnih poslova;
Poslovi raunovodstva raunovodstvena funkcija;
Menaderske aktivnosti poslovi planiranja, organizovanja, komandovanja, koordiniranja i
kontrolisanja;
Najvanije aktivnosti su menaderske (administrativne) i definisao ih je kroz pet poslova , dok
su ostale aktivnosti operativne. Sutina ove podele na est grupa je ostala ista sve do dananjih dana, i
ako je u razliitim uslovima i vremenima imala razliite oblike.
Na bazi sopstvenog iskustva je 1916. godine izradio etrnaest principa menadmenta za efikasno
organizovanje i voenje organizacije, tj. preduzea i to tano utvrenim redosledom:
1. "Podela rada podela poslova na izvrioce zbog usavravanja i produktivnosti;
2. Autoritet formalno pravo da se odluuje (jedino se linim ostvaruje uticaj);
3. Disciplina funkcionisanje po pravilima, u suprotnom slede sankcije;
4. Jedinstvo komande podreeni prima nareenje, prenosi izvriocu i odgovara menaderu;
5. Jedinstvo namere (ciljeva) objedinjavanje slinih poslova pod vostvom jednog menadera;
6. Podreivanje linih interesa optim odricanje od dela zajednikih interesa u ime
kolektivnih;
7. Nagraivanje visina primanja menadera zavisi od: trokova ivota, stanjem na tritu radne
snage i ukljuuje pored plate i stimulaciju u vidu bonusa i uea u profitu;
8. Centralizacija donoenje odluka na jednom mestu, u vrhu organizacije (delegiranje je
dozvoljeno samo do odreenog nivoa koji je individualan i koji treba odrediti),
9. Lanac autoriteta hijerarhija upravljanja od vrha do dna;
48
10. Red pozicioniranje na pravi ustrojeni nain, od vrha, kako bi se ostvarila projektovana
efikasnost;
11. Pravinost menaderi se uvek rukovode pravdoljubivou kada nagrauju ili kanjavaju;
12. Stabilnost personala maksimalna istrajavanje na kontinuitetu zaposlenih uz minimalnu
fluktaciju;
13. Inicijativa stvaranje uslova za iskazivanje inovativnosti;
14. Korporativni duh Fajolov motiv u jedinstvu je snaga je osnova koncepta koji je 80 ih
godina XX veka razradio ejn. Time je Fajol uticao na odbacivanje dotadanjeg verovanja da
se menaderi raaju, a ne stvaraju." [2, str.33]
Kao i sve druge teorije i pravci i Teorija birokratije, Maksa Vebera nastavljaa rada Anri
Fajola, i ako nije imala praktinu primenu ima svoje sledbenike. Rad Meri Parker Folet (1868 1933)
koja je prouavajui uticaj grupa i okruenja nagovestila pojavu savremenih teorija menadmenta.
Nastavak Veberovog koncepta se vidi i kroz rad ester Bernarda (1886 1961) koji je organizaciju
posmatrao kao sistem svesno koordiniranih aktivnosti dve ili vie osoba oznaavajui prelaz od
klasinih ka modernim teorijama i konceptima organizacije.
2. 1. Teorija meuljudskih odnosa
Nastala je 30 ih godina XX veka u Americi kao posledica neslaganja sa Tejlorovim
stavovima o prirodi organizacije i poloaju ljudi u njima. Naime, najpre je skoila produktivnost do
nesluenih razmera a potom strmoglavo pala usled nezadovoljstva radnika. Tehniki obrazovana lica
su uzroke traili u fizikim uslovima radne sredine pa su zbog neuspeha u pronalaenju reenja
potraili pomo profesora psihologije i sociologije sa Harvarskog univerziteta Elton Meja (1880
1949). On je institirao na zadovoljenju socijalnih potreba ljudi, dobrih meuljudskih odnosa i irenju
percepcije o vanosti ljudi u svakoj organizaciji. Kroz projekat Hotorn studije na ijem elu je bio
nastao je Hotorn efekat koji je doveo do poveanja produktivnosti, bez obzira na beneficije, samo zato
to se radnicima ukazuje panja i poverenje kroz ukljuivanje u deavanja u preduzeu u kojem rade.
Ta panja moe biti izraena kroz bolju informisanost, vrednovanjem kao drutvena bia i postojanjem
otvorene komunikacije od dna do vrha hijerarhije.
Ova teorija ima svojih nedostataka jer nije uzimala u obzir bezbroj faktora koji mogu totalno
promeniti dobijene rezultate; nivo obrazovanja, okruenje, sindikalno organizovanje, zakonsku
regulativu, ... Ali je i doprinela shvatanju da je izgradnja dobrih meuljudskih odnosa vaan
menaderski posao.
3. 2. Savremene teorije
Kvantna teorija je uvela matematiku i informatiku u reavanje problema menadmenta
organizacije. Naime, na poetku II svetskog rata uvode se operaciona istraivanja, zasnovana na
matematikim modelima optimizacije reenja i simulacije pojava podrana informatikim
tehnologijama, kako bi se pronala optimalna reenja. Ti rezultati su 60 ih godina XX veka
primenjeni u preduzeima dokazujui da za donoenje odluka u uslovima dinamikog okruenja i
neizvesnosti nije dovoljna samo intuicija.
Sistemska teorija uvodi u reavanje organizacionih i menaderskih problema teoriju sistema
kao multivarijacionu analizu postojeih problema. Nju je jo u periodu teorije biokratije uveo ester
Bernarda (1886 1961) svojom definicijom organizacije kao sistema svesno koordiniranih aktivnosti
dve ili vie osoba. On je akcenat stavio na sistem i ljude ije se aktivnosti, pomou vertikalnih i
horizontalnih veza, koordiniraju. Bernard je probleme organizacije posmatrao dosta uopteno tako su
mu i reenja bila na nivou opteg, ali svakako sa znaajnim doprinosom u kompletiranju mozaika koji
bi dao odgovore i reio problem.
48
Situaciona teorija se pojavila poetkom 70 ih godina i koristi model "situacija reenje",

tj. razliita situacija zahteva razliita reenja jer ne postoji jedinstvena, univerzalna upravljaka
strategija koja je primenljiva svuda i u svakoj situaciji. Oslanja se na eksperiment i empirijska
istraivanja studije sluaja i oslanja se na sve prethodne teorije organizacije i menadmenta.
Nedostatak ove teorije, u turbolentnim i hiper brzo promenljivim uslovima privreivanja, je u
tome to je potrebno dugo vremena da se urade analize tako da sadanji potezi menadmenta ne
odgovaraju situaciji koja je analizirana.
4. 3. Bihejvioristika teorija
Nastala je sredinom 80 ih godina XX veka sa teitem na uenje o promenama u ponaanju,
strukturi i procesima radi prilagoavanja sredini. Cilj je pomo menadmentu u sagledavanju i
razumevanju unutranjih strana, ponaanju zarad efikasnosti i planiranja promena. Ova teorija se
sastoji iz dva koncepta koji podrazumevaju da je neophodno poznavati potrebe ljudi da bi se odabrala
adekvatna strategija voenja. Ti koncepti su:
"Koncept organizacionog ponaanja (Organizacion Behavior OB) i podrazumeva; uenje o
ponaanju (podsticaji i satisfakcija), organizacioni kontekst (struktura, upravljaki stil,
organizaciona politika) i procese (socijalizacija, komunikacija, vostvo, donoenje odluka i dr.);
Koncept organizacionog razvoja (Organizacion Development OD) kao sistem uenja o
upravljanju promenama organizacije (ponaanja, strukture, procesa)." [1, str.28]
Ova teorija je uticala na stvaranje itavog pokreta transformacija vodeih organizacija u
amerikoj i evropskoj privredi kroz period uenja radi prilagoavanja. To je pokuaj da se nae
odgovor oblikovanjem ponaanja ljudi u cilju unapreenja kvaliteta proizvodnje i organizacione
efikasnosti. On je uticao na stvaranje mnogobrojnih pokreta koji svoju snagu vide u primeni tkzv.
mekih ili soft metoda kao to su:organizaciona kultura i klima, komunikacije, liderstvo (kao frontman),
... Ona je doprinela afirmaciji plitke, horizontalne, timske strukture i koncepta osamostaljivanja
zaposlenih ali je i uticala na stvaranje organizacija baziranih na ravnotei hard i soft koncepta.
Bihejvioristiki koncept koncept organizacionog ponaanja i organizacionog razvoja (OB i
OD) sugerie da se ponaanje ui, da se ui kako se organizacija, ali i svi zaposleni, prilagoavaju
sredini i uslovima koji u njoj vladaju. Ta sposobnost uenja je od presudnog znaaja u procesu
promena koje se prihvataju kao nain ivota.Zato je ova teorija u svetu iroko prihvaena i vema esto
primenjivana u menaderskoj praksi modernih organizacija.
5. 4. Nove teorijske opcije
Procesna teorija/ procesni pristup objanjava organizaciju kroz mreu poslovnih procesa,
dok je organizaciona struktura od sekundarnog znaaja jer predstavlja samo okvir za odvijanje
procesa. Proces je sistem koji transformiui inpute (ulaze) na svom izlazu (autputu) stvara dodatnu
vrednost za potroaa. Ta dodatna vrednost je ujedno i osnovna svrha postojanja procesa, ijim se
poboljanjem u stvari poboljavaju performanse cele organizacije. Ova teorija razlikuje primarne i
sekundarne procese, odnosno, smatra da nisu svi procesi podjednako vani za organizaciju jer ima
onih koji proizvode dodatnu vrednost i onih procesa koji su u slubi onih prvih. Kvalitet dizajniranja
procesa direktno utie na njihovu konkurentnost. Zbog toga je neophodno da menaderi najpre
prepoznaju procese kojima e preduzee ostvarivati profit pa tek onda da ih struktuiraju tako da oni
zaista i proizvode profit.
Interes organizacija da se struktuiraju preko procesnog principa je pojaan inteziviranjem
prie o uvoenju sistema menadment kvalitetom 80 ih godina XX veka. Taj proces se nastavlja i
dalje, pre svega u tranzicionim privredama kao to je naa.
Procesna teorija je svoje mesto, svoju praktinost i primenljivost, naroito nala u programima
promene organizacije kao to su: sistem menadment kvalitetom (QMS) i njegovim prerastanjem u
48
menadment totalnim kvalitetom (TQM) ili reininjering poslovnih procesa (BPR). Inae razlika
izmeu ova dva koncepta, koji proizvode dodatnu vrednost za potroaa, je u tome to se kroz QMS to
postie postepenim poboljanjem postojeih procesa, tj. otklanjanjem uoenih slabosti i propusta, a
BPR radikalnim redizajnom procesa radi predupreivanja slabosti i propusta.
Procesna teorija predstavlja zaokret u osnovnim shvatanjima i poimanjima organizacije i
menadmenta organizacije jer je pokrenula proces transformisanja vertikalnih hijerarhijskih struktura
u plitke horizontalne strukture. Ona oznaava zaokret u; ukupnoj menaderskoj doktrini jer posmatra
organizaciju kao mreu poslovnih procesa, primarnih i sekundarnih, i vladajue sisteme vrednosti;
stavove, norme i verovanja.
Prelazak na globalni oblik poslovanja na kraju XX veka uticao je na stav, koji je teoretski
modelovao arls Hendi, da socioloka i kulturoloka razlika moe da bude kontraproduktivna pri
implementaciji ve proverenih tuih reenja. Ova teorija, teorija kulturnog sklada je nadogradnja
situacione teorije s tom razlikom to se u ovom sluaju princip koji vai za organizaciju preliva na
dravu, a ne obrnuto.On se zalae da svaka kultura ima svoje specifinosti koja diktira ponaanje ljudi
odreujui njihov sistem vrednosti, ali i stavove o razliitim pitanjima ivota i rada. Na bazi takvih
injenica, tvdi Hendi, reenja koja ne odgovaraju kulturnoj sredini mogu biti mnogo tetnija i loija od
onih koja se ele promeniti.
Novi milenijum je iznedrio i nove uslove poslovanja. Ako su 80 te bile godine kvaliteta, 90
te godine reininjeringa, onda e u novom milenijumu umnogome poslovanje zavisiti od brzine;
promena, poslovnih transakcija, razmene podataka i informacija, ... U uslovima tako nametnutog
poslovanja i ivljenja kada poveane brzine postanu potrebno velike i uz to budu dovoljno dugo
trajale, postae normalne jer e promeniti samu prirodu poslovanja. Zaslugu, ili moda krivicu, za to
snose digitalne tehnologije i informatika nauka, a u organizacionom smislu teorija korienja
digitalnog nervnog sistema koja je proistekla iz realnog znaaja i upotrebe informatikih tehnologija.
Veliki broj organizacija je uloio znaajna sredstva u modernizaciju i kupovinu IT postrojenja
ali veoma malo je radio na razvoju sopstvene svesti i svesti svojih radnika o potrebi korienja tih
tehnologija. Naime, ogroman je broj onih privrednih subjekata koji svoju poslovnu praksu bazira na
tampanim materijalima. To najbolje ilustruje podatak da je poslodavac spreman da za 80% uloenih
sredstava dobije samo 20% rezultata. Ta razlika se jednim svojim delom da tumaiti nerazumevanjem
onog to je mogue, loom organizacijom, a drugim delom neznanjem, tj. neprepoznavanjem
potencijala te tehnologije i korisnosti od brzog protoka podataka i informacija kroz preduzee. Ta
brzina prenosa utie i na brzinu reagovanja na tekoe i iznenadne prilike.
Taj i takav, digitalan nervni sistem, kao kopiji ljudskog mozga, daje nesluene mogunosti za
kreiranje organizacija sa virtuelnim poslovnim prostorom i na ogromnim geografskim razdaljinama.
Taj koncept brie postojee granice koje sam pojam organizacije postavlja angaujui ljude po
ugovoru, za odreeni posao, za rad od kue, iz prevoznog sredstva, sa odmora, ... posredstvom
mobilnog telefona ili interneta.
3. SADANJOST DOMAIH PREDUZEA
Osnovno obeleje funkcionisanja svakog drutva su PROMENE. Naime, sva su se drutva u
istoriji oveanstva menjala i zahvaljui toj injenici dolo se do dananjih dana. Nekada su te
promene znaile boljitak i napredak, nekada su nas vraale unazad, ali u osnovi ilo se napred. Takav
je sluaj i sa ovim drutvom i tu generalnih razlika nema, ali ima razlika u mestu na kojem se danas i
mi i oni nalazimo. Razlike se, dakle, uoavaju kada je re o modelima i varijetetima koji su se koristili
i vremenu koje je za realizaciju tih drugaijih vienja utroeno. Ne retko na ovim prostorima su se
birala loa reenja koja su oduzimala vreme i koja nisu donosila nita dobroga, ili su se, i to veoma
esto, ve proverena reenja i iskustva drugih izbegavala pod izgovorom ouvanja sopstvenog
integriteta, kolektivne razliitosti i nacionalne specifinosti. Ponekad smo se vraali tim reenjima ali
sa poduom vremenskom distancom ili u toliko izmenjenom obliku da je ni tvorci nisu mogli
48
prepoznati. Oigledan primer takvog stanja su nai rudnici, bar veina, bez obzira da li su sa
povrinskom ili podzemnom eksploatacijom. I dok su drugi, koliko u prolom XX veku, vojevali
oslobodilake bitke mi smo sprovodili revoluciju i menjali ono emu danas, nakon vie od pola veka,
teimo. Nekada su nai rudnici bili uporedo sa drugima, ili bar na korak do njih. U meuvremenu mi
smo tu gde jesmo a oni tamo. I ako je za utehu ista nas ekonomska kriza pritiska, ali na razliitim
pozicijama tako da emo iz nje i izai jo vie razliiti.
U analizi uticaja tvoraca naunog menadmenta na sadanjost domaih preduzea vredi
krenuti redom, od vremena kada se svet prebacivao iz feudalizma u kapitalizam, od industrijske
revolucije. U vreme, s kraja XIX veka, svet se ubrzano kretao ka dekolonizaciji, koju je zavrio u toku
XX veka, i kapitalizmu. Pronalaskom parne maine dolo se do saznanja da se, upotrebom ovih
ureaja, moe proizvesti vie i zaraditi vie. Sa tom motivacijom i novim mainama krenulo se u
rudnike i hale i industrijsku proizvodnju. Asortiman proizvoda se poveavao, proizvodnja je rasla a
onda su se pojavili i prvi problemi, i kod njih i kod nas. Reavajui novonastale probleme, pre svih
one organizacione prirode kao to su; poveanje produktivnosti rada, racionalno korienje resursa,
radna disciplina i odgovornost, nastali su i prvi pisani radovi iz oblasti poslovnih organizacija i
menadmenta, sa ciljem iznalaenja najboljih reenja u struktuiranju i funkcionisanju poslovnih
organizacija i njihovog menadmenta.
Inenjer Tejlor tvorac teorije naunog menadmenta, je jo krajem XIX veka sugerisao
naputanje postojee prakse i kompletnu mentalnu revoluciju, mislei pre svega na rukovodee
strukture kao nosioce/ predvodnike tih promena. Meutim, ta se mentalna revolucija nije primila na
ovim prostorima tako da je bezmalo itav vek proao a ovi principi su jo izmeu korica Tejlorove
knjige ali i ne i u glavama onih koji odluuju. Jo uvek se menadment poistoveuje sa funkcijom koju
pojedinac zauzima u okvirima funkcionalne celine a ne sa zanatom neophodnim za efektnije i
efikasnije funkcionisanje organizacije. To je jo uvek mogunost ali ne i obaveza. Nain struktuiranja i
organizovanja, po svojoj mentalnoj sutini, nas vraa u vreme koje je ismejao arli aplin snimivi
film o radniku koji ne postie da ispuni normu na radnoj traci i kojeg jede proizvodna maina, tj. tako
projektovan sistem.
Skoro paralelno, na Tejlorovim idejama, u Evropi se izdvajilo uenje Anri Fejola koji je iu
odgovornosti za uspeh preduzea prebacio na upravu preduzea. Njegovo uenje je veoma
interesantno u razmatranju sadanjeg stanja domaih preduzea jer nije doivela znaajnije promene
sve do dananjih dana (naroito ne one mentalne o kojima je Tejlor govorio). Interesantnost ove teorije
je i u tome to ona govori o funkcijama i funkcionalnom nainu struktuiranja u kome sve zavisi od
funkcija;direkciji, sektoru, slubi ili odelenju koja su potrebna za izvrenje nekog posla a to je
karakteristika veine domaih preduzea, naroito javnih preduzea koja su u veinskom vlasnitvu
drave. Taj nain struktuiranja je duboko hijerarhijski i uvek visoko piramidalan. Naime, ekonomski
razvijene privrede su u meuvremenu promenile desetine modela tragajui za to povoljnijim
reenjima. Na tom putu promena i traganja uvoenjem Sistema menadmenta kvalitetom (QMS a)
1980 te godine svet je definitivno prelo na procesno struktuiranje, to je ujedno i jedan od osnovnih
zahteva serije meunarodnog standarda ISO 9000. Za razliku od preanjeg ovaj nain struktuiranja je
nisko hijerarskog nivoa i u prvi plan stavlja proces kao sistem, kao osnovnu vrednost.
Naalost, kod nas je problem i u ne shvatanju procesnog modela; njegove sutine, prepoznatljivosti i
implementacije, naroito od onih koji rukovode preduzeima i koji treba da predvode promene. Uz to
Fejolovih etrnaest (14) menadment principa za efikasno organizovanje i voenje preduzea iz 1916.
godine su veoma aktuelni i danas u naem privrednom i poslovnom poimanju menadmenta i
funkcionisanja organizacija.
ZAKLJUAK
Analizirajui stanje domaih preduzea, naroito rudnika u kojima je tehnologija stara vie
decenija a menadment iz Fejolovog doba, sa aspekta osnovnih teorija naunog menadmenta i
48
uporeujui sa stanjem preduzea u ekonomski razvijenim sredinama, pritom apstrahujui trenutno

stanje zbog globalne ekonomske krize, mogue je zakljuiti:
Iako su ekonomski razvijene privrede i drutva od pojave naunog menadmenta promenile vie
modela i varijeteta tragajui za najboljim reenjima naa preduzea su organizaciono i mentalno
fokusirana na reenja iz prolosti;
Oprobano je, i u poslovnoj praksi su potvrdili svoju neophodnost, brojni alati koji olakavaju i
ubrzavaju procese donoenja odluka a koji su u ovoj sredini prihvaeni samo od malog broja
privrednih subjekata, pre svega onih van rudarstva;
U poslednje vreme se ine ogromni napori kako bi se obezbedio dolazak i predavanja vodeih
svetskih eksperata, ali bez znaajnijih pomeranja u domaoj poslovnoj praksi, naroito u
velikim sistemima u kojima drava ima dominantnu ulogu;
Svet se ubrzano kree ka virtuelnim preduzeima, on line poslovima, dok smo mi jo uvek na
nivou s poetka XX veka zbog funkcionalne i informatike nepismenosti, ali i opreme koja bi u
normalnim zemljama bila muzejski eksponat a ne osnovno sredstvo;
Postojee loe stanje se dodatno uslonjava i primenom operativnih programa na engleskom
jeziku po emu smo takoe jedinstveni, iako imamo predstavnitvo Microsoft a u Beogradu i
korisnike platforme na domaem jeziku;
Ali uprkos svemu, miljenja sam, da postoji etiri veoma snana ograniavajua faktora sa
kojima se, da bi se bilo uspeno i delotvorno, moraju izboriti domaa preduzea ali i drava u celini:
neznanje, predrasude, apatija/ lenjost i inat/ odbojnost/ zavist. Naravno da se podrazumeva
nepostojanje, ili bar svoenje na podnoljivu meru; mita, korupcije, privrednog kriminala,
netolerancije,
LITERATURA
[1]
Sajfert Z., (2002.), Poslovna organizacija, Zrenjanin, TF "Mihajlo pupin";
[2]
Stoner J., Friman E. Gilbert D., (1997.), Menadment, Beograd, elnid;
Adies I., (2004.), Upravljanje ivotnim ciklusima preduzea, Novi Sad, Adies;
Adies I., (2004.), Upravljanje promenama, Beograd, Adies;
Bulat V., Klarin M., (2000.), Menadment proizvodnih procesa, Kruevac, ICIM;
Deming E., (1996.), Kako izai iz krize, Beograd, PS Grme Privredni Pregled;
Drucker P. (2003.), Moj pogled na menadment, Novi Sad, Adies;
Janiijevi, N. (2004), Upravljanje organizacionim promenama,Beograd,Ekonomski fakultet;
Maynard H., (1979.), Savremena organizacija proizvodnje, Beograd, Kulturni Centar;
Sajfert Z., (2002.), Menadment, Zrenjanin, TF "Mihajlo pupin";
48
ZATITA VAZDUHA, VODE I ZEMLJITA OD UTICAJA

EKSPLOATACIJE RUDE BORA U POBRU BALJEVAC
PROTECTION OF AIR, WATER AND SOIL FROM THE EFFECTS OF
BOR IN POBRE - BALJEVAC
Dragomir Zeevi1, Milan Popovi1, Momir Petrovi2
1 - JP PEU, Ibarski rudnici kamenog uglja Baljevac, 2 - JP PEU, Biro za projektovanje i razvoj - Beograd
Rezime
U jarandolskom tercijalnom basenu pored drugih sedimentnih tvorevina nalaze se i leita bornih
minerala Pobre i Piskanja. U leitu borne rude Pobre - Baljevac, organizovano je probno otkopavanje
rovne rude metodama podzemne eksploatacije vrstih mineralnih sirovina.
Obzirom da se radi o mineralnoj sirovini koja do sada nije otkopavana na prostorima Srbije u ovom
radu bie obraena reenja u cilju zatite ivotne sredine pri otkopavanju rovne rude.
Kljune rei : podzemna eksploatacija, ruda bora, ivotna sredina.
Uvod
Jarandolski tercijarni basen nalazi se u dolini reke Ibar, oko 14 km severno od Rake. Basen je
izduen u pravcu Z-SZ-I-JI. Rekom Ibar je podeljen na dva dela: istoni, Piskanjski u kome se nalazi
leite bornih minerala Piskanja i zapadni u uem smislu, jarandolski u kome se nalaze ugljonosni
horizonti Jarandola, leite minerala bora u Pobru i borna mineralizacija u Raspopoviima.
Leite bornih minerala Pobre, nalazi se zapadno od Baljevca, a udaljeno je oko 1,6 km i sa
njim povezano asfaltnim putem. Teritorijalno leite pripada Optini Raka. Na slici broj 1. prikazan
je geografski poloaj leita i saobraajna povezanost leita Pobre sa regionalnim mestima.
Saobraajne komunikacije sa leitem Pobre su vrlo povoljne. Na udaljenosti 4,5 km
jugoistono od leita nalazi se eleznika stanica Joanika Banja i pruga normalnog koloseka
Beograd-Kraljevo-Skoplje. Naselje Baljevac gde, je i rudnika kolonija, nalazi se sa leve strane
asfaltnog puta prvog reda Kraljevo Skoplje.
Geoloka graa, geneza i tektonika leita
Prema dosadanjim istraivanjima leite zauzima povrinu od oko 40 ha, a mineralanu
paragenezu ine minerali: kolemanit (borat kalcijuma Ca2B6O11 x 5H2O) i haulit (borosilikat
kalcijuma - Ca2B5SiO9(OH)5). Borni minerali se javljaju u klastino-karbonatnoj vulkanogenosedimentnoj seriji, izgraenoj od sitnolaminarnih i srednjezrnih tufoznih peara sa tufo-alevrolitima,
laporcima i glincima.
Karbonatni lanovi serije (dolomitini krenjaci, laporci i glinci) su naizmenino uslojeni.
Rudonosni sloj koji se sastoji od kolemanita i haulita nastao je singenetski u okviru neogenih
sedimenata. Genetski je vezan za mlai vulkanizam, odnosno vulkanske gasove (fumarole) i
hidroterme, u ijem sastavu su se nalazile znaajne koncentracije bora. Prema dosadanjim
istraivanjima, centralni deo leita je jako poremeen i ubran. Pored pretpostavljenih i utvrenih
raseda i vertikalnih slojeva, postoje i manje antiklinale i sinklinale, ije ose tonu ka jugu i jugoistoku.
48
Hidrogeoloke karakteristike leita

Osnovne hidrogeoloke karakteristike leita Pobre ustanovljene istraivanjem Geozavoda
Beograd, ogledaju se u prisustvu sledeih tipova izdani:
zbijeni tip izdani, zastupljen u aluvionu reke Ibar, iji nivo vode zavisi od nivoa reke,
karsni tip izdani, izdvojen u okviru tercijarnih krenjaka koji su u leitu zastupljeni u manjem procentu
ali mogu biti nosioci rudnikih voda i
pukotinski tip izdani, izdvojen u okviru bazalnih konglomerata, andezita i serpentina.
Najvei deo basena obuhvataju , uslovno, bezvodni tereni. Tokom izvoenja rudarskih radova
konstatovan je manji pritok vode, koja se u rudarskim radovima pojavljuje kao kapajua voda u koliini
0,02 m3/min. Preko severnog dela leita protie Pobrski potok. Vei deo leita se nalazi jugozapadno
i juno od desne obale potoka.
Kapacitet proizvodnje, vek i nain eksploatacije
Bilansne rezerve rude bora koje su tretirane u Glavnom projektu iznose: Qgeol.=137.158 t.
Planirana godinja proizvodnja je 15.000 t. Na osnovu dosadanjeg iskustva u uzimanju industrijskog
uzorka rude bora iz jame Pobre, moe se predpostaviti da e osiromaenje rude iznositi cca 6 %, tako
de e vek eksploatacije za zadani kapacitet proizvodnje iznositi:
Te
Qe
130.300,10
9,24 godina
Qgod 15.000 0,94
Uzimajui u obzir rudarsko-geoloke uslove otkopavanje rude bora u leitu Pobre bie
podzemno, buako-minerskim radovima.
Postojee stanje ivotne sredine u blioj i iroj okolini leita Pobre
Postojei izvori zagaivanja
Ibarski rudnici kamenog uglja Baljevac na ovom podruiju vre eksploataciju uglja vie od 80
godina u jami Jarando, transportuju vazdunom iarom ugalj iz jame i povrinskog kopa Tadenje, vre
48
ienje uglja mokrom separacijom, deponuju separacisku jalovinu i od ljake dobivene

saomsagorvanjem jalovine proizvode geaevinse elemente.
Naseljenost i koncetracija stnovnitva
Koncetraciju stanovnitva na podruiju leita Pobre karakteriu seoska domainstva
razbacana po okolnom pobru i urbano naselje Baljevac, gde se nalazi sedite Ibarskih rudnika
kamenog uglja u ijem sastavu je i leite Pobre.
Vodoprivredni objekti
U neposrednoj blizini leita i iroj okolini nema vodopivrednih objkata. Najblii vodoprivredni
objekat je beana Gazivode na reci Ibar 103 km juno od leita Pobre.
Nepokretna kulturna dobra
U neposrednoj i blioj okolini leita ne postoje objekti sa statusom kulturnih dobara kakvi su
manastiri, crkve istorijski spomenici i slino.
Vodosnabdevanje
Naselje Baljevac snabdeva se vodom delom iz gradskog vodovoda grada Rake iji se
vodozahvat nalazi u potkopu Brvenica nekadanje jame leita magnezita Trnava a delom iz sopstvenog
vodovoda iji se vodozahvat nalazi iznad Joanike banje U orovom Mostu. Seoska domaonstva se
snabdevaju vodom iz bunara i seoskih kaptaa. Industrijska voda za snabdevanje separacije Ibarskih
rudnika crpi se iz reke Ibar.
Klimatske prilike
Za analizu klimatskih karakteristika ireg podruja leita Pobre korieni su podaci
meteorolokih stanica Beoce, Studenica, Vranovina, Ue i Priboj Selo.
Podruje karakterie se umereno kontinentalnom klimom. Na klimu utie i blizina Kopaonika Srednja
godinja koliina taloga je oko 630 mm. U ovom podruju zime su duge i hladne, a leta su kratka i
topla. Najvee prosene mesene padavine javljaju se u prolee (maj, jun), dok su minimalne
registrovane krajem zime (februar, mart).
Prikaz flore i faune
Bilini i ivotinjski svet je tipian je tipian za brdsko planinske predele. Od umskih vrsta
veinom su zastupljeni tvrdi liari hrast i bukva a od voarskih kultura ljiva i maina. Takoe uspevaju
sve vrste povra i itarica. Od umskih ivotinja, na ovom terenu zastupljeni su zeevi i fazani a od
domaih ivotinja veinom se gaje ovce i krupna stoka. Na prostoru leita postoji bujna vegetacija,
koja je prilagoena postojeim geohemijskim uslovima. Na prostoru leitai irem prostoru nema retkih
biljnih i ivotinjslih vrsta.
Poljoprivredno zemljite
Poljoprivredno zemljite pripada vrsti podzola formiranom na pearima te pripada redu manje
plodnog zemljita od V do VIII klase.
Prikaz mera koje e se preduzeti u cilju zatite ivotne sredine
Zatita vodotokova
Ispitivanja rastvorljivosti rude bora u vodi pokazala su da se ruda bora rastvara u vodi pa se
reavanju problema zatite ivotne sredine mora posvetiti posebna panja. Povoljna osobina je ta to
leite ne sadri teke metale: ivu i arsen.
48
Bor ima izraziti afinitet prema elementima H, O, Na, Ca, Mg i Si, pri emu sa elementima H, O
i Na gradi rastvorna jedinjena a sa elementima Ca, Mg i Si nerastvorna jedinjena. Ova osobina bora e
se iskoristi pri reavanju zatite okoline kod eksploatacije i prerade ruda bornih minerala.
Glavnim projektom otvaranja i otkopavanja borne rude u leitu Pobre predviena je izrada
Glavne pumpne komore u najnioj taki TN - 1 (transportnog niskopa). Glavna pumpna komora sadri
posebne rudarske prostorije (vodosabirnike) u kojima se prihvartaju sve podzemne vode iz rudarskih
prostorija.
Vodosabirnici su dimenzionisani na osnovu prospekcijskih merenja mogueg priliva voda, a
izrauju se pod padom da bi se postiglo taloenje vrstih materija. Pored vodosabirnika izraena je
pumpna komora u kojoj se smetaju pumpni agregati CVN 2-10 ( centrifugalana viestepena pumpa sa
elektromotorom ). Preko usisnog bunara pumpnim agregatima voda se crpi i odvodi na povrinu tj.
prihvatni bazen br.1. Prihvatni bazen br. 1. bajpasom povezan je sa prihvatnim bazenom br.2. Zatita
okoline od eksploatacije borne rude ostvarivae se na sledei nain :
U vodosabirnicima i bazenu br.1. ubacivae se kre da bi se nagradila nerastvorna jedinjenja
bora, koja se taloe u mirnom delu vodosabirnika i daljoj polovini bazena br. 1. Izbistrena (oiena)
voda od taloga kalcijum - borata preko bajpasa prelazi u bazen br. 2 iz koga se gravitacionim
cevovodom vraa u podzemne prostorije za potrebe tehnike vode pri buenju minskih buotina i
oroavanju transportnih sredstava pri izvozu rude tj. njome se obara lebdea praina, a enevtualno
viak vode u jako kinim periodima isputae se u vodotokove kao preiena voda. Povremeno,
nataloeni kalcijum - borat isti se i pakuje u posebnu ambalau, kao sirovina pri proizvodnji gnojiva za
poljoprivredu. Linearna ema kretanja jamske vode prikazana je na slici br. 2.
48
Tokom procesa taloenja i pre isputanja vode iz rezervoara u vodotok Pobrskog potoka
obavezno se moraju uraditi hemijske analize vode.
Zatita zemljita
Na osnovu rudarsko - geolokih uslova eksploatacije, osobine radne sredine. Dubina
zaleganja idr. , u toku jamske eksploatacije, ne oekuje se oteenje povrine terena, u smislu
sleganja.
Odlaganje jalovine
Jalovina koja e se transporterima sa gumenom trakom izvoziti van jame u bunkere za jalovinu
dalje e kamionima biti odvoena na odlagalite koje e se nalaziti u Piskanji, oko 2 km od leita
Pobre. Prostor za odlaganje jalovine nalazi se izmeu reke Ibar sa severne starane, fabrike
graevinskih elemenata sa june strane i talonika sitnih klasa uglja sa jugozapadne strane.
Ovaj prostor je u Detaljnom urbanistikom planu optine Raka definisan kao industrijski prostor. Na
ovoj lokaciji se ve nalazi jalovite separacije uglja. Republiki komitet za energetiku, industriju i
graevinarstvo je 03.09.1987. godine doneo reenje broj 02 310-169/87, kojim se odobrava korienje
izvedenih radova i izgraenih objekata po ''Dopunskom rudarskom projektu odlaganja jalovine iz
separacije Ibarskih rudnika''.
Na prostoru predvienom za odlaganje jalovine iz leita rude bornih minerala Pobre nema
plodnog zemljita i poljoprivrednih kultura.
Prema reci Ibar uraen je nasip visine 3 m, irine 11 m, na kome je uraen obodni put irine
4 m, a zatim nasip visine od 4,6 m do 7,1 m, irine 11 m. Ovaj nasip titi obalu reke i omoguava
oticanje povrinskih voda. Sa druge strane jalovita prema talonicima sitnih klasa uglja jalovite je
zatieno nasipom visine 6,0 m a irine 9 m.
Povrina terena predviena za odlaganje jalovine bie obloena slojem bentonitske gline
debljine 30 cm, nakon ega e biti izvreno postavljanje PVC dolije.
Odlagalite jalovine e biti okontureno odvodnim kanalom koji slui za sabiranje atmosferske
vode koja e odvoditi u slobodne talonoke koji su korieni u procesu separriranja uglja.
U talonicima e se dodavati kre, kako bi se dobili nerastvorljivi karbonati bora. Uzimajui u obzir
koliinu atmosferskih padavina i velku zapreminu talonika voda prikupljena u talonicima e otii
prirodnim isparavnjem isparavanjem. Nataloena masa e biti prikupljana pakovana u vee i dalje
distribuirana za potrebe poljoprivrede.
Povrine izmeu odlagalita i obodnog kanala, kao i sam obodni kanal bie obloene slojem
bentonitske gline debljine 15 cm. Glina e na podlogu biti nanoena u tanjim slojevima.
Analize jalovine, koje je uradio Poljoprivredni fakultet Beograd, ukazuju da se ona prema svom
karakteru moe upotrebiti kao izvor bora za ishranu biljaka i primeniti u poljoprivredi. Ovome svakako
doprinosi i to to jalovina ne sadri teke metale. Uzimajui u obzir ovu injenicu odloena jalovina e se
takoe eksploatisatii i koristiti za proizvodnju ubriva sa borom. U industriji mineralnih ubriva bi se bor
iz jalovine dodavao NPK ubrivima i dobivala varijanta ubriva NPK+B.
Zatita vazduha
U toku eksploatacije rude otkopna polja u jami, rudarske maine, putevi transporta u jami
postaju znaajni izvori praine.
U ''Izvetaju o merenju imisije praine, Predmet: Merenje imisije praine zagaujuih
materija tokom eksploatacije ruda bornih minerala u vazduhu rudarskih prostorija za leite Pobrski
potok u Baljevcu'', definisane su zatitne mere od negativnog uticaja praine. Izvetaj je 2000. godine
uradio Institut za zatitu na radu, Novi Sad.
Na osnovu pomenutog izvetaja primenjuju se mere: mokro buenje, oroavanje presinih
mesta a radnici na odreenim radnim mestima nose aspiratore. Rovna ruda se do eleznike stanice
48
transportuje u pokrivenim kontejnerima. Ove mere u potpunosti obezbeuju zatitu zdravlja radnika i
zatitu vazduha.
Zakljuak
Aktivnosti na buduoj eksploataciji rude bora u leitu Pobre imae izvestan uticaj na ivotnu
sredinu. U normalnim uslovima izvoenja tehnolokog procesa eksploatacije ne oekuje se zanaajnije
ispoljavanje tetnih uticaja na vodu, vazduh, zemljite i stanovnitvo u okolini.
Usled niskog godinjeg projektovanog kapaciteta, savremenog naina eksploatacije i primene
najsavremenije opreme, i opisanih mera zatite oekuju se neznatni pratei efekti od znaaja u smislu
naruavanja ivotne sredine, tako da se moe oceniti da eksploatacija rude bornih minerala ispunjava
uslove sa stanovita zatite ivotne sredine.
Literatura
1. Dr Duko ukanovi: ''GRP otvaranja i eksploatacije rude bornih minerala u leitu
Pobre, Ibarskih rudnika kamenog uglja-Baljevac''; Biro za projektovanje i razvoj-Beograd
2008. god.
2. A. Stankovi, I. Mareti, M. Jovanovi: ''Studija o preceni uticaja na ivotnu sredinu
eksploatacije rude bornih minerala u leitu Pobre, Baljevac'': ''dekonta'' Beograd
4/2009. god.
3. D. ukanovi, M. Ivkovi, (2005): Uticaj podzemne eksploatacije mrkog uglja u RMU
Jasenovac-Krepoljin na ivotnu sredinu, Nauno-struni skup Ekoloka istina EcoIst-05.
4. D. ukanovi, D. Mikovi, (2006): Predlog rekultivacije degradiranih povrina u RMU
Soko- Sokobanja, Rudarski radovi 02/06, Komitet za podzemnu eksploataciju mineralnih
sirovina, Bor;
5. Dr Boidar Brankovi: ''Uticaj bornih minerala na okolinu u fazi eksploatacije i pripreme
borne rude iz rudnika Pobre''; Institut za tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina,
Beograd. 1997. godine
6. Dr Vlado Liina: ''Primena jalovina bornih minerala kao sporodelujuih ubriva'':
Poljoprivredni fakultet, Beograd 2005. god.
7. ''Izvetaj o merenju imisije praine, Predmet: Merenje imisije praine zagaujuih
materija tokom eksploatacije ruda bornih minerala u vazduhu rudarskih prostorija za
leite Pobrski potok u Baljevcu''; Institut za zatitu na radu, Novi Sad, 2000 god.
8. D. ukanovi, D. Dragojevi, (2007): Rekultivacija degradiranih terena nastalih
podzemnom eksploatacijom uglja, Savetovanje Energetika 2007, Zlatibor, Savez
energetiara Beograd, str. 169-171.
9. ukanovi D., Ivkovi M., (2007): Uticaj eksploatacije i prerade bornih minerala leita
Pobre na ivotnu sredinu, Energija broj 3-4/2007, Beograd, str. 82-86;
10. Zeevi D., Ivkovi M., Popovi M., 2009: Neka steena iskustva na otkopavanju rude
bora u leitu Pobre; Rudarski radovi 2/2009, Komitet za podzemnu eksploataciju
mineralnih sirovina, Bor.
48
PERSPEKTIVA EKSPLOATACIJE NEMETALINIH

MINERALNIH SIROVINA U IBARSKOJ DOLINI
PERSPECTIVE NON METALIC MINERAL RAW MATERIAL
EXPLOITATION IN IBAR VALLEY
Milinko Koanin, Dragomir Zeevi, Milan Popovi
JP PEU, Ibarski rudnici kamenog uglja Baljevac
Rezime
Ibarska dolina od vajkada prepoznatljiva je kao dolina rudarstva. U uslovima tranzicije, restrukturiranja
i promene vlasninih odnosa, miljenja smo, ukazala se potreba da se neobavetena a pre svega struna javnost
upozna sa mogunostima eksploatacije nekih nemetala u Ibarskoj dolini. U ovom radu bie tema mogunosti
otkopavanja rude bora i dolomita.
Kljune rei : Ibarska dolina, dolomit, ruda bora.
Uvod
Ibarska dolima, staro rudarsko podruje, u pisanim izvorima obilovalo je rudokopima i
rudnikim naseobama jo u III-em veku pre nove ere. Smetena izmeu dveju planina, Kopaonika i
Golije, na putu od Apeninskog poluostrva i Dubrovake regije prema Bliskom i Dalekom istoku imala
je uslove da, zahvaljujui prirodnim bogastvima dveju najlepih srpskih planina, upravo na
rudokopima razvije i zanatstvo. Na osnovu pisanih tragova, iskopina i toponima prvo rudarenje, u
ovom kraju, otpoelo je sa eksploatacijom bakra, potom srebra, zlata, uglja, a u novijoj istoriji
rudarstva olovo, cink, azbest, magnezit, graevinski i tehniki kamen. Sa razvojem nauke i tehnike
razvijale su se i metode istraivanja mineralnih sirovina na osnovu kojih je utvreno postojanje leita
rude bora u Baljevcu i leite dolomita akovo-Studenica.
Otkopavanje rude bora
Geoloke karakteristike leita
Jarandolski tercijalni bazen (nalazi se u dolini reke Ibar) izduen je u pravcu Z-SZ-I-JI.
Rekom Ibar podeljen je na dva dela: istoni, piskanjski u kome se nalazi leite bornih minerala
"Piskanja" i zapadni u uem smislu, jarandolski u kome se nalaze ugljonosni slojevi Jarandola, leite
minerala bora Pobre i borna mineralizacija u Raspopoviima.
Na slici broj 1. prostorno prikazana su leita rude bora u Baljevcu. Leita rude bora
formirana su u slanim jezerima koja su se nalazila u oblasti aktivnih vulkana. U leitu minerala bora
Pobre najee se pojavljuju: kolemanit i haulit. Minerali rude bora, na osnovu dosadanjih
istraivanja, izlueni su u dva rudna sloja sa meusobnom visinskom razlikom od 26 m'. Srednja
debljina oba rudna sloja je 2,62 m'. Padni ugao rudnih slojeva iznosi od 180 do 210. Generalno leite
ima pravac pruanja S - SI - J - JZ, sa padom ka I - JI. Karakteristian geoloki profil prikazan je na
slici broj. 2.
48
Pratee stene rudnih slojeva ine: vulkanogene bree i konglomerati laporci, tufopeari,
peari i glinci, koji esto ine vee i manje proslojke u rudnom sloju, to negativno utiee na
osiromaenje rovne rude. Leite bornih minerala Piskanja, takoe, pripada Jarandolskom tercijalnom
basenu i locirano je u jugoistonom delu basena. Teren koji je do sada istraivan zahvata povrinu od
oko 45 ha. Borni minerali se javljaju u klastino - karbonatnoj vulkanogeno sedimentnoj seriji
izraenoj od tufoznih peara, laporaca i glinaca. U grai leita rude bora Piskanja uestvuju
minerali: kolemanit, uleksit, haulit a ree i drugi minerali. Dubokim istranim buotinama utvrena su
dva rudna sloja, srednje debljine 4,6 m' do 3,3 m' sa zaleganjem od povrine na 100 m' do 420 m'
debljine. Srednji sadraj korisne komponente (V2O3) je 36,39 % V2O3 sa procenjeni rezervama od
7.500.000 tona.
Otkopavanje rude bora iz leita
Kao to je napred izneto, istraivanje velikog leita Piskanja jo uvek je u fazi geolokih
istraivanja (poguavanjem mree istranih buotina).
48
Na osnovu dosadanjih saznanja ne moe se pouzdano tvrditi koja tehnologija (povrinska,

podzemna) je predodreena za odvajanje korisne komponente od prirodne zajednice.
Leite rude bora Pobre pored geolokih istraivanja istraivano je i rudarskim istranim
radovima. Na temelju ovih saznanja izraen je i "Glavni rudarski projekat otvaranja i eksploatacije
rude bornih minerala u leitu Pobre, Ibarskih rudnika kamenog uglja - Baljevac". Opti tehniko eksploatacioni faktori leita bornih minerala Pobre - Baljevac predodreuju otkopavanje rude bora
tehnologijom podzemne eksploatacije vrstih mineralnih sirovina. Za otkopavanje rovne rude bora po
GRP predviena je "Stubno-komorna metoda otkopavanja po usponu leita sa prinudnim obaranjem
krovine". Izvoenje predvienih rudarskih radova i tehnolokih operacija po detaljima napred citirane
metode otkopavanja, u eksperimentalnoj fazi otkopavanja, nisu postignuti svi eljeni efekti tehnikoekonomski parametri. U nastojanju da se izbegne osiromaenje rovne rude zbog proimanja prateih
stena, eksperimentisali smo primenom nove geometrije otkopne jedinice. Otkopni uskopi se izrauju
u niskozasvoenom profilu sa dimenzijama 1,8 m h 1,7 m, sa sigurnosnim stubom prema starom
radu od 1 m' i prema novom uskopu, takoe, 1 m', u primarnoj fazi rada da bi se u sekundarnoj fazi
rada (u povlaenju) otkopao i sigurnosni stub prema starom radu. Za osiguranje krova otkopnog
prostora ugrauju se drveni slogovi dimenzija 1,0 h 1,5 m'. Opitom, otkopne uskope mogue je
izraivati bez podgraivanja a osiromaenje se svodi ns minimum. Na slici broj 3. prikazana je
eksperimentalna geometrija otkopne jedinice.
Otkopavanje dolomita
Geoloke karakteristike leita
Leite dolomita akovo nalazi se na padinama planine emerno u ataru sela akovo, oko 5
km severozapadno od manastira Studenica. Istraivanja i praktina primena dolomita zapoeta su
1954. godine, kada je, za potrebe izgradnje autoputa Beograd-Zagreb, sa leita akovo isporuena
odreena koliina dolomita. Godine 1965. geolozi Magnohroma - Kraljevo, uzimaju probe dolomita
iz leita akovo, radi ispitivanja mogunosti primene u vatrostalnoj industriji. Iste godine iz
improvizovane eksploatacije izvesna koliina dolomita isporuuje se fabrikama stakla, gde se, nakon
48
ispitivanja, potrvuje da dolomit iz akova zadovoljava zahteve staklarske industrije. Istraeni deo
leita akovo zahvata povrinu od 509.695 m2. Podaci istranog buenja ostavljaju otvoreno pitanje
granica leita, odnosno prostiranje dolomita, prema zapadu i severoistoku. Dolomiti leita akovo
obrazovani su kao karbonatni talozi u egzogenim uslovima, sedimentacijom iz morskih voda. Debljine
dolomita variraju, od 3,5 m' do 60 m', srednja debljina dolomita je 31,75 m'. Karakteristian
geoloki profil prikazan je na slici broj 4.
Detaljnim geolokim istarivanjima ogranien je samo jedan deo dolomitskog leita akovo,
na kome su utvrene sledee bilansne rezerve dolomita sa kvalitetom sirovine:
Bilansne rezerve
(t)
27.197.101
MgO
21,38
CaO
30,57
Sadraj korisnih i tetnih komponenti

Fe2O3
Al2O3
SiO2
SO3
0,20
0,57
1,57
0,05
G..
45,48
Tehnilogija otkopavanja leita dolomita akovo

Ekonomski i genetski tip leita, njegove morfoloke karakteristike, nain i oblik
pojavljivanja, uslovi zaleganja, stepen koncentrisanosti rezervi, karakter mineralne sirovine i njena
trina cena upuuju na otvaranje i eksploataciju leita tehnologijom povrinske eksploatcije vrstih
mineralnih sirovina.
Opis postojeeg stanja
Na severozapadnom delu leita u ataru ave, na izohipsi K + 804,00 m vidno su izraeni
ostaci - tragovi nekada neorganizovane eksploatacije kompaktnih dolomita. Naime, dejstvom intezivne
erozije dolomiti na ovom delu leita su zapravo otkriveni, tj. samo ponegde su prekriveni tankom
slojem humusnih tvorevina. Izgled "starog majdana" prikazan je na slici broj 5.
48
Otvaranje povrinskog otkopa leita akovo

Povrinski otkop dolomita akovo predstavlja brdski tip povrinskog otkopa. Otvaranje
otkopa izvrie se na izohipshi terena K + 830 m', na zapadnoj strani povrinskog otkopa sa pravcem
napredovanja prema istoku, izradom platoa 30 m h 20 m u useku.
Poloaj useka otvaranja prikazan je na slici broj 6.
Konstruktivni parametri povrinskog otkopa

Osnovu za analizu geomehanike stabilnosti rudarskih objekata ine podaci o fizikomehanikim i deformacionim svojstvima koji su obraeni u Elaboratu o ispitivanjima uzorka
dolomita iz leita akovo (Institut za bakar - Bor).
Posle detaljnih razmatranja svih faktora koji utiu na izbor konstruktivnih parametara,
usvojeno je :
- visina etaa
........................................ h = 10 m'
- nagib etaa
........................................ = 750
Tehnoloki proces eksploatacije i oplemenjivanje mineralne sirovine

Tehnologija rada na eksploataciji rovne rude dolomita svodi se na diskontinualni rad sa
sledeim radnim operacijama :
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Otkopavanje (direktno kopanje uz dezintegraciju brz miniranja) ;

Izvoenje buako-minerskih radova ;
Utovar izminirane mase ;
Prevoz izminirane mase do postrojenja za oplemenjivanje mineralne sirovine ;
Oplemenjivanje mineralne sirovine ;
Odvoz proizvoda krajnjim potroaima.
Tehnologija rada na oplemenjivanju mineralne sirovine svodi se u sutini na otvaranje zrna

(viestepeno drobljenje rovne rude), sejanju, otpraivanju (pranju), klasiranju proizvoda po vrstama i
kvalitetu i uskladitenju robe za otpremu potroaima. Svakako, oprema za oplemenjivanje mineralne
sirovine odabrana je tako (mobilna postrojenja) da su u procesu mogue brze i tehnoloki usklaene
48
promene, kako bi se to je mogue bolje, zadovoljile potrebe potroaa irokog spektra asortimana i
kvaliteta.
Zakljuak
Ruda bora u leitima Baljevac - Srbija, do sada, jedinstvena su u ovom delu Evrope.
Rovna ruda iz eksperimentalne eksploatacije u leitu Pobre, dokazala je svojim kvalitetom
mogunost plasmana u Indiji, Italiji i Nemakoj. Imajui u vidu utvrene rezerve u leitima i
mogunost primene od preko 102 proizvoda (nama poznatih), svakako, u strunim krugovima
morala bi se nai u grupi stratekih mineralnih sirovina od nacionalnog interesa.
Fiziko - hemijska i mineroloka karakterizacija rovnog dolomita i tehnoloka ispitivanja
mogunosti valorizacije dolomita iz leita akovo pokazuju da se dolomit iz pomenutog leita moe
koristiti u putnoj privredi, graevinarstvu, agraru, staklarskoj, keramikoj, kozmetikoj, gumarskoj,
papirnoj industriji, te u metalurgiji.
Zaivljaljanjem ovih rudnika ne znai samo da bi se dobio zamenski kapacitet u procesu
restrukturiranja Ibarskih rudnika, ve i vraanje proizvodne ivosti u Ibarskoj dolini.
Literatura
1. Milenkovi J. 2005: Elaborat o rezervama dolomita kao karbonatne sirovine u leitu akovo;
Biro za projektovanje i razvoj Beograd.
2. ilenkovi .,ukanovi D., 2006: Dolomiti leita akov d Studenice (Dolomites of the
akovo deposit near Studenica) Rudarski radovi 1-2/2006, Komitet za podzemnu eksploataciju
mineralnih sirovina, Bor; str. 11-16.
3. Dragosavljevi Z., Deni M., ukanovi D., 2009: Development possibilities of underground coal
exploitation in Republic of Serbia, Internacional Mining Forum 2009 Deep Mining ChallengesI
Polish-Serbian forum,18-21. February, Krakow, 55-59;
4. ukanovi D. 2009: GRP otvaranja i eksploatacije dolomita leita "akovo", Ibarskih rudnika
kamenog uglja-Baljevac; Biro za projektovanje i razvoj Beograd.
5. Deni M., ukanovi D.,Stjepanovi M. 2009: Raw material base and development possibilities
of underground coal exploitation in Republic of Serbia, 41th International October conference on
mining and metallurgy, 04-06. October, Kladovo, 181-186;
6. Zeevi D., Popovi M.,2009: Prikaz projektovanih reenja za otvaranje i eksploataciju
dolomita iz leita akovo - Studenica ; VIII Meunarodna konferencija nemetali 2009.g.
7. Zeevi D., Ivkovi M., Popovi M., 2009: Neka steena iskustva na otkopavanju rude bora u
leitu Pobre; Rudarski radovi 2/2009, Komitet za podzemnu eksploataciju mineralnih sirovina,
Bor.
48
ZATITA NA RADU U RUDARSTVU U SRBIJI - POREENJE

SA GLOBALNIM TRENDOVIMA
Branislav Radoevi, Bogdan Radoevi
Advanced Systems
ABSTRAKT
Zatita na radu je bitan faktor svuda u svetu i neprestano se unapreuje u svim procesima rada, od prostog
kancelarijskog posla do obavljanja zadataka u sloenim industrijskim postrojenjima i operacijama. Rudarstvo
kao jedan od veoma sloenih procesa rada i operacija visokog rizika u svetu ima veoma visoke standarde za
zatitu na radu u vidu regulative ali u novije vreme i u vidu dobrovoljnih nad nacionalnih principa. Suprotno
tome u Srbiji je zatita na radu jo uvek u praksi na veoma niskom nivou, meu najniim u Evropi. Izuzetci su
strane firme iz sveta sa najrazvijenijim rudarstvom (Kanada, SAD, Engleska, Juna Afrika, Australija)koje
primenjuju i u Srbiji principe kao i u svojim matinim zemljama. Iako je zakonska regulativa iz ove oblasti
novijeg datuma i u osnovi moderna u praksi se izbegava ili jako kilavo primenjuje. Privatizacija je donela
minimalne ili nikakve pomake jer su u osnovi ostali stari kadrovi sa navikama iz prolosti. Ovakvo stanje je
neodrivo i zahteva angaovanje na irem nivou da bi se uhvatio korak sa zemljama gde se principi zatite na
radu ve decenijama znatno ozbiljnije shvataju i primenjuju.
1. UVOD
Zatita na radu u svim procesima rada je u svetu odavno evoluirala u oblast veoma visokih
standarda sa zakonskim regulativama koje se neprekidno unapreuju. Praktino nijedan radni proces,
ak ni najprostiji, ne moe da se obavlja ako prethodno nije uraena procena rizika za to radno mesto i
primenjene mere da se utvreni rizik minimizuje i obezbedi rad u bezbednim uslovima. Na taj nain u
zemljama gde se ovakvi principi striktno potuju i primenjuju povrede na radu su krajnja retkost a
profesinalna oboljenja svedena na minimum. Shodno tome gubitak radnih asova zbog povreda na
radu je minimalan i mnoge kompanije upravo koriste ovu injenicu za samoreklamiranje. Neke
kompanije primenjuju i nadnacionalne principe u zatiti na radu i zatiti ivotne sredine (Amis &
Prescott, 2002) nazvane dobrovoljni ameriko britanski principi bezbednosti i ljudskih prava (the
US/UK Voluntary Principles on Security and Human Rights). Ovakve principe su poele da
primenjuju velike multinacionalne kompanije kao to su Rio Tinto, BHP Billiton, Shell, British
Petroleum, kao i druge koje su kasnije sledile ove principe. Generalno principi visokih standarda u
oblasti bezbednosti na radu i ivotne sredine su praktino obavezni kod svih firmi koje su registrovane
na berzama jer vei incidenti neminovno dovode do gubitka ulagaa zbog isplata visokih odteta i
samim tim manjih profita. Deoniare i berzanske posrednike interesuju dividende i kod izbora firme za
ulaganje, pored procene profitabilnosti, kljuni faktori za odluku su i primene standarda u oblasti
zatite na radu i zatite ivotne sredine. Zbog toga je i u svetu primetna razlika u primeni propisa
izmeu firmi koje su registrovane na berzama i onih koje su u potpunosti u privatnom vlasnitvu gde
ove druge tee ka tehnikom minimumu u primeni propisa.
2. STANJE U SRBIJI
U Srbiji je donet Zakon o bezbednosti i zatiti zdravlja na radu (2005) sa niz podzakonskih akata
koji predstavljaju moderan princip primeren zemljama Evropske Unije. Donoenjem ovoga pravnog
paketa stekao bi se utisak da Srbija hvata korak sa svetom u oblasti bezbednosti na radu. Meutim
stvarnost je sasvim drugaija. Bezbednost na radu je na izuzetno niskom nivou, niem nego u mnogim
48
zemljama treeg sveta. Tradicionalna nedisciplina na radnom mestu ne da nije prestala privatizacijom
ve se u mnogim sluajevima i pogorala. Stare nasleene strukture iz prethodnih perioda su nakon
privatizacije nastavile navike iz prolosti bez ikakvih korekcija. Otpor samih radnika je est i
nedostatak edukacije iz ove oblasti je razlog da sami zaposleni ne oseaju potrebu za poboljanjem.
Iako je prolo pet godina od donoenja seta propisa iz ove oblasti malo je pomaka ka stvarnoj primeni
principa bezebednosti na radu 21. veka. Mnoge firme nisu donele ni Akt o bezbednosti na radu a
pritom vre poslove visokog rizika. Nedisciplina kod upotrebe zatitne opreme je manje vie svuda
prisutna iako se radi o minimalnim zahtevima daleko ispod standarda koji se primenjuju u svetu.
Oprema je retko atestirana a zaposleni nisu proli kroz sve obuke za rad na toj opremi. Na taj nain
obavljanje radnih zadatak u Srbiji je na nivou ekstremnih sportova. Visoka atraktivnost dok se neto
ne desi. Jedini svetli primeri su firme koje su stigle iz inostranstva iz realnog sveta odnosa ka
bezbednosti na radu kao to su Rio Tinto, Dundee, International Drilling Services i druge koje
primenjuju svoje visoke standarde i u Srbiji.
3. ZAKLJUAK
U Srbiji je bezbednost na radu u rudarskoj industriji na niskom nivou u svim fazama, od
istraivanja do eksploatacije i prerade mineralnih sirovina. Da bi se poboljala situacija, to je od
interesa za sve, neophodna je ira akcija drave, sindikata, granskih udruenja, ovlaenih firmi da
kroz razne vidove kao to su mediji, savetovanja, seminari edukuju firme i zaposlene kao i da
promoviu principe i razloge za primenu donetih propisa. Nakon ovakvih akcija, ako ne daju enjene
rezultate, treba pribei nepopularnijim merama predvienih zakonom kanjavanju. Put do konanog
cilja je dug, kao to je uostalom bio i u svetu, i zato akciju promovisanja i primene principa
bezbednosti na radu treba zapoeti to pre jer je zaostajanje Srbije u ovoj oblasti za svetom sve vee.
4. LITERATURA
Amis L., Prescott D., (2002). Business and human rights: Policy commitments and disclosure in
the extractive sector. International Business Leaders Forum. April, 2002. THE PRINCE OF WALES
INTERNATIONAL BUSINESS LEADERS FORUM.
Zakon o bezbednosti i zatiti zdravlja na radu, (2005). Slubeni glasnik Republike Srbije broj
101/2005.
48
HRONINE OPSTRUKTIVNE BOLESTI PLUA NA

TERITORIJI OPTINE LAZAREVAC
urkovi Miodrag, Petrovi Zorica, Marjanovi Mihailo
Dom zdravlja Lazarevac
Uvod
Hronine opstruktivne bolesti spadaju u jedanaest grupa hroninih nezaraznih bolesti, koje
podleu obaveznom prijavljivanju od strane ustanova primarne, odnosno sekundarne zdravstvene
zatite. U grupu hroninih opstruktivnih bolesti spadaju: hronini opstruktivni bronhitis, bronhijalna
astma i bronhijektazije.
Epidemioloki znaaj ovih bolesti je veliki jer se poslednjih godina javljaju sa tendencijom
poveanja incidence i prevalence. Etioloki faktori znaajni za nastnak ovih bolesti su viestruki.
Svakako da znaajnu ulogu igraju i predisponirajui hereditarni faktori, slabost imunog sistema itd.
Ali od posebnog su znaaja uticaj tetnih noksi iz spoljanje sredine i line navike (puenje).
Kod radno aktivnog stanovnitva, pre svega onog koje je zaposleno u rudarstvu i industriji,
tetne nokse spadaju u okvir mikroklimatskih faktora i nalaze se najvie u praini. Pod prainom se
podrazumevaju aerosoli sastavljeni od vrstih estica, drugim reima estice rasprene u vazduhu. One
nastaju kao posledica usitnjavanja vrstog materijala (disperzijom). Po veliini, estice se dele na
vidljive i nevidljive. Sa stanovita zdravstvene zatite radno aktivnog stanovnitva od posebnog je
znaaja silikogena praina.
Pored praine, i drugi faktori vezani za raznovrsne procese proizvodnje mogu imati veliki
znaaj kod nastanka bolesti iz ove grupe. Pre svega izduvni gasovi (ugljen dioksid, ugljen monoksid,
sumpor dioksid, azot dioksid), u poljoprivredi prisustvo fungicida, insekticida itd. Takoe, sve vei
znaaj imaju razne korovske biljke (u poslednje vreme brzo irea ambrozija) ali usled slabosti
imunog sistema kod pojedinih lica negativan uticaj mogu da ostvare i mnoge korisne biljne kulture
svojim polenovih prahom.
Najzad, kao to smo istakli, od posebne je vanosti i puenje, kao jedna veoma tetna navika,
masovno rasprostranjena u naem stanovnitvu.
Cilj rada
Cilj rada je prikaz osnovnih epidemiolokih karakterostika ovih bolesti sa osvrtom na uticaj
faktora spoljanje sredine i linih navika kao i da ukae na mogue oblike preventivnog delovanja.
Materijal i metodologija rada
Pri realizaciji ovoga rada koristili smo se bazama hroninih nezaraznih bolesti Gradskog
zavoda za javno zdravlje u Beogradu i Doma zdravlja ,,Dr ore Kovaevi" Lazarevac. Podaci se
odnose za period od dvanaest godina i to od 1997 do 2008. godine. Prema tome rad je retrospektivna
studija, u kojoj su od statitiko-matematikih metoda korieni izraunavanje apsolutnih i relativnih
vrednosti, hi-kvadrat test, tabelarno i grafikonsko prikazivanje.
Rezultati istraivanja
Opstruktivne bolesti plua u periodu od 1997. do 2008. godine imaju tendenciju ekspanzivnog
porasta prevalence a znaajnog porasta incidence. Vrene su odreene komparacije pojava vezanih za
ovu problematiku izmeu populacije Gradske optine Lazarevac i populacije Grada Beograda u celini.
48
Na grafikonu 1. prikazano je kretanje prevalence (ukupnog broja obolelih) i incidence (broj

novoobolelih) za teritoriju optine Lazarevac u posmatranom periodu.
Kategorija
posmatranj
a/ Godina
1997
.
1998
.
1999
.
2000
.
2001
.
2002
.
2003
.
2004
.
2005
.
2006
.
2007
.
2008
.
Prevalenca
89
99
159
171
194
225
452
496
543
577
689
774
Incidenca
14
15
62
13
25
30
229
58
47
42
122
70
Uvidom u ovu tabelu uoava se kontiniran i veoma izraen porast prevalence ovih oboljenja, i
neujednaen, uz znaajna odstupanja u apsolutnim vrednostima po godinama, porast incidence.
Prevalenca u poslednjoj godini posmatranog vremenskog perioda u odnosu na prvu godinu tog
perioda vea je za skoro devet puta, dok je incidenca vea za pet puta. Naravno, kada je o incidenci
re, bilo je godina u kojima su apsolutne vrednosti bile i mnogo vee, dakle 2003. i 2007. godina.
Na grafikonu 2. prikazano je kretanje prevalence i incidence za teritoriju Grada Beograda u
celini u posmatranom periodu.
Kategorij
a
posmatran
ja/ Godina
199
7.
199
8.
199
9.
200
0.
2001
.
2002
.
2003
.
2004
.
2005
.
2006
.
2007
.
2008
.
Prevalenc
a
7.77
0
8.09
3
9.07
4
9.98
4
10.6
32
11.8
19
14.5
91
17.1
56
19.6
34
22.1
63
23.9
64
25.3
00
Incidenca
886
1.20
4
1.20
4
1.12
7
907
1.39
9
2.90
9
3.08
9
2.39
7
3.05
7
2.32
2
1.81
7
Uvidom u ovu tabelu, kao i u prethodnom sluaju uoava se kontiniran i veoma izraen (ali
manje nego u sluaju populacije na teritoriji optine Lazarevac) porast prevalence ovih oboljenja, i
neujednaen, uz znaajna odstupanja u apsolutnim vrednostima po godinama, porast incidence.
Prevalenca u poslednjoj godini posmatranog vremenskog perioda u odnosu na prvu godinu tog
perioda vea je za vie od tri puta, dok je inidenca vea za preko dva puta. U veem broju prethodnih
godina, incidenca je bila i znatno vea (u 2003., 2004., 2005., 2006., i 2007.).
Prema tome, porast ukupnog broja obolelih prisutan je u posmatranom periodu u obe
posmatrane populacije, s tim to je kod populacije na teritorji optine Lazarevac znaajno vei. Slino
je i sa incidencom, uz napomenu, da je osetan pad incidence u poslednjoj godini posmatranog perioda
moda znak poetka izvesne stagnacije ovih bolesti, ali pravi trend e se pokazati tek narednih godina.
Za sada, mi moemo samo govoriti o izvesnosti veoma znaajnog poveanja broja sluajeva
obolelih od ove bolesti, te ukazati na eventualne uzroke za takvu pojavi kao i na znaaj koji ta pojava
ima u socijalno-medicinskom i epidemiolokom pogledu. Na tabeli 3. prikazali smo kretnje
distribucije ukupno obolelih (dakle, prevalence) prema starosnoj dobi u periodu do 2006. godine.
Podaci za ovo obeleje nisu nam bili dostupni za 2007. 2008. godinu, jer nam ih Gradski zavod za
javno zdravlje nije mogao staviti na raspolaganje poto se u Bazi hroninih nezaraznih bolesti u ovoj
ustanovi vre odreene programske izmene.
48
Godina
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
Apsolutne
i relativne
vrednosti
Broj
%
Broj
%
Broj
%
Broj
%
Broj
%
Broj
%
Broj
%
Broj
%
Broj
%
Broj
%
0-6
7-14
1
1,0
12
7,5
8
4,7
10
5,2
13
5,8
48
10,6
56
11,3
52
9,6
54
9,4
2
2,2
2
2,0
30
18,9
32
18,7
36
18,6
50
22,2
96
21,2
108
21,8
115
21,7
120
20,8
7-19
1519
4
4,5
3
3,0
3
1,9
5
2,9
12
6,2
22
9,8
30
6,6
37
7,5
47
8,7
57
9,9
Svega
7-19
6
6,7
5
5,1
33
20,8
37
21,6
48
24,7
72
32
126
27,9
145
29,2
162
29,8
177
30,7
2025
1
1,1
3
3,0
6
3,8
7
4,1
9
4,6
9
4,0
15
3,3
14
2,8
18
3,3
21
3,6
2639
7
7,9
8
8,1
13
8,2
13
7,6
12
6,2
12
5,3
21
4,6
26
5,2
25
4,6
27
4,7
4049
13
14,6
16
16,2
24
15,1
29
17,0
31
16,0
26
11,6
42
9,3
42
8,5
45
8,0
49
8,5
5064
23
25,8
24
24,2
27
17,0
31
18,1
33
17,0
39
17,3
78
17,3
83
16,7
86
15,8
87
15,1
65 i
vie
Svega
godina
39
89
43,8
100,0
42
99
42,4
100,0
44
159
27,7
100,0
46
171
26,9
100,0
51
194
26,3
100,0
54
225
24,0
100,0
122
452
27,0
100,0
130
496
26,2
100,0
155
543
28,5
100,0
162
577
28,1
100,0
Uvidom u tebelu zakljuujemo da se broj obolelih kod male i predkolske dece poveao za
preko pedeset puta, kod kolske dece i omladine za oko trideset puta a kod starijih od 65 godina za
preko etiri puta. Te tri starosne grupe su i najugroenije kada su opstruktivne bolesti plua u pitanju.
Posebno je poveanje izraeno kod dece izmeu 7 14 godina, gde iznosi oko ezdeset puta. Naravno
ove vrednosti bi se donekle svakako korigovale kada bi smo uzeli u obzir kvalitet prijavljivanja koji
nekih godina nije bio najbolji, ali to svakako ne bi moglo mnogo da smanji dramatinost ovih
pokazatelja.
Ilustracije radi, trend kretanja distribucije obolelih po starosnoj dobi unutar kretanja
prevalence prikazaemo i grafiki na grafikonu 1.
48
Na tabeli 4. dajemo komparativni prikaz udela u ukupnom broju stanovnika i udela u

ukupnom broju obolelih za 2006. godinu. Pri tome emo se, kada je broj stanovnika u pitanju koristiti
rezultatima popisa stanovnitva iz 2002. godine
Stanovnitvo
Hronine
obstruktivne
bolesti plua
0-7
godina
3.891
7-19
20-64
65 i stariji
Nepoznato
Ukupno
10.526
35.287
8.527
280
58.511
6,7
18,0
60,3
14,6
0,4
100,0
Broj
%
54
9,4
177
30,6
184
31,9
162
28,1
577
100,0
Broj
Uvidom o ovu tabelu zakljuujemo da je kod dece predkolskog uzrasta, kolske dece i
omladine i to u najveoj meri dece od 7-14 godina i starijih od 65 udeo u ukupnom broju obolelih
znatno vei nego udeo u ukupnom broju stanovnika. U irokoj populacionoj grupaciji od 20 64
godine stvar je obrnuta, s tim to stanovnitvo poev od 40 64 godine svakako ulazi u polje
znaajnog rizika.
Ilustracije radi, odnos udela u ukupnom broju stanovnika i ukupnom broju obolelih
prikazaemo na grafikonu 2.
48
Meutim, ako na tabeli 5. pogledamo distribuciju obolelih u okviru kretanja incidence, onda
emo lako utvrditi da se u desetogodinjem periodu, uz izvesne oscilacije po godinama, dogodilo
drastino pomeranje trenda upravo prema kolskoj i predkolskoj deci.
Godina
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
Apsolutne
i relativne
vrednosti
Broj
%
Broj
%
Broj
%
Broj
%
Broj
%
Broj
%
Broj
%
Broj
%
Broj
%
Broj
%
0-6
3
1,3
11
17,5
1
7,1
2
8,0
6
20,0
37
16,1
17
27,4
9
19,1
14
33,3
Svega
7-19
5
35,7
4
1,7
30
47,6
2025
2
14,3
2
0,8
28
44,4
7-19
1519
3
21,4
2
0,8
2
3,2
7
28,0
16
53,3
47
20,4
11
17,7
6
12,8
7
16,7
4
16,0
4
13,3
9
3,9
1
1,6
3
6,4
1
2,4
11
44,0
20
66,7
56
24,3
12
19,4
9
19,1
8
19,1
2
8,4
7-14
4
1,7
1
1,6
4
1,7
1
2,1
1
2,4
2639
2
14,3
12
5,1
8
12,7
4
28,6
1
4,0
4049
55
23,2
7
11,1
4
28,6
3
12,0
9
3,9
3
4,8
1
2,1
1
2,4
17
7,4
6
9,7
3
6,4
7
16,7
5064
2
14,3
69
29,1
5
7,9
4
28,6
2
8,0
2
6,7
40
17,4
6
9,7
7
14,9
5
11,9
65 i
vie
Svega
godina
5
14
35,7
100,0
90
237
38,0
100,0
1
63
1,6
100,0
1
14
7,1
100,0
4
25
16,0
100,0
2
30
6,7
100,0
67
230
29,1
100,0
18
62
29,0
100,0
17
47
36,2
100,0
6
42
14,3
100,0
Prema podacima kojima za 2007. i 2008. raspolae Baza hroninih nezaraznih bolesti Doma
zdravlja Lazarevac, a koje nismo prikazali u ovom radu, jer se ne mogu aurirati pre nego to
48
dobijemo dodatne podatke od strane Gradskog zavoda za javno zdravlje Beograd, ova pojava se u
istom dramatinom trendu nastavaila i u tim godinama, pa je na zakljuak da najvulnerabilnije
starosne grupe za obolevanje od ovih bolesti postaju upravo mala i predkolska deca i deca nieg
kolskog uzrasta. Prema podacima koje raspolae Baza hroninih nezaraznih bolesti u Domu zdravlja
Lazarevac, distribucija po polu u okviru kretanja incidence ne ukazuje na statistiku znaajnost razlike
izmeu mukaraca i ena (p>0,05).
Diskusija i zakljuak:
Opstruktivne bolesti plua (bronhijalna astma, hronini opstruktivni bronhitis, bronhijektazije)
predstavljaju veliki epidemioloki i socijalno-medicinski problem na teritoriji Grada Beograda a jo
vie na teritoriji optine Lazarevac. Razumno je pretpostaviti da kod nastanka ove bolesti pored
genetski predisponirajuih faktora (slabiji imuni sistem itd.) presudnu ulogu igraju uticaj spoljanje
sredine (veliki broj identifikovanih i neidentifikovanih noksi) kao i line navike pacijenata (puenje).
Na teritoriji optine Lazarevac na irokom prostoru postoje poligoni i postrojenja Privrednog
Drutva ,,Kolubara" u okviru kojih se vre procesi eksploatacije i suenja uglja kao i druge propratne
delatnosti. Koliina tetnih izduvnih gasova, praine i ostalih noksi svakako je znaajna, mada su
zadnja merenja mikroklimatskih faktora u zimskom periodu 2001. i 2002. godine pokazala da je od
svih parametara jedino buka iznad dozvoljenog nivoa. Kada razmatramo problem egzogenih faktora
kod nastanka ovih bolesti svakako moramo uzeti i znaaj koji imaju i tetne line navike u prvom redu
puenje. Zatim, izvesnu ulogu imaju i faktoru neadekvatnog stanovanja, odevanja i tako dalje.
Kada je re o tetnim noksama, njihova je fizika karakteristika da se, naravno, ne zadravaju
samo u okviru hala ili drugih radnih poligona, ve da se posredstvom strujanja rasprostiru i na irem
podruju optine, tako da se njihov uticaj moe odraziti i na lica koja nisu u neposrednom kontaktu sa
izvorom zagaenja. Faktor puenja u porodici, neadekvatni sanitarni-higijenski uslovi u kolama
svakako su uz predisponirajue genetske faktore razlozi zbog ega deca predkolskog i kolskog
uzrasta ulaze u kategoriju najugroenije grupe. Od posebnog znaaja je puenje trudnica, to ima za
posledicu radjanje dece sa oslabljenim respiratornim i imunolokim sistemom. Kod starih osoba,
faktori za nastanak bolesti su, pored viegodinjih tetnih navika i uticaj fizikog slabljenja organa do
kojeg dolazi u starosti. S obzirom da je posledica ovih bolesti sveukupno pogoranje zdravstvenog
stanja pojedinca, opadanje radne sposobnosti i uzimanje veeg broja uglavnom veoma skupih lekova,
sprovodjenje odreenih preventivnih programa kako bi se smanjio rizik od nastanka ovih bolesti ili bar
njihovih komplikacija, od prvorzrednog je znaaja za zdravlje stanovnitva i za ekonomski aspekt
zdravstvene potronje.
Pre svega imamo na umu sprovodjenje promotivno zdravstvenih aktivnosti koje bi ukazivale
na tetne ivotne navike na jednoj i promovisali zdrave navike na drugoj strani. Kada je re o radno
aktivnom stanovnitvu, treba svakako intenzivirati sistematske obilaske radnih mesta kako bi se
kontinuiranim praenjem mikroklimatskih uslova, zatienosti radnika na radnom mestu i korienja
linih zatitnih sredstava, blagovremenim ukazivanjem na tetne pojave u organizaciji rada i
ponaanju na radnom mestu, predupredile mnoge tetne posledice.
I na kraju, kao i dalje najznaajnije mera, sprovodjenje redovnih periodinih pregleda radnika
na radnim mestima sa poveanim rizikom, kao sistematskih pregleda svih ostalih populacionih grupa,
to je predvidjenom odgovarajuim populacionim obuhvatima i zdravstvenim procedurama u okviru
planiranja zdravstvene delatnosti u dravnom sektoru.
LITERATURA
1. Stefanovi Stanoje i saradnici: Interna medicina, Beograd, Medicinska knjiga, 1986.
2. igi D.,Janoevi-Dotli S., Ivanovi D., Pertot V., Konstantinovi D.: Metodologija naunog
istraivanja, Beograd, Srpsko lekarsko drutvo, Sekcija opte medicine, 1992.
48
3. Cuci V., Simi S., Bjegovi V., et al. Socijalna medicina udbenik za studente medicine, Beograd:
Savremena administracija, 2000
48

Ruda RST Vo 2010

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Ruda RST Vo 2010

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ruda RST Vo 2010

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

RUDARSTVO 2010

PRIVREDNA KOMORA SRBIJE

SAVREMENE TEHNOLOGIJE U RUDARSTVU

Privredna komora Srbije

I Meunarodni simpozijum RUDARSTVO 2010

SAVREMENE TEHNOLOGIJE U RUDARSTVU

MODERN TECHNOLOGIES IN MINING AND

ZBORNIK RADOVA / PROCEEDINGS

Tira / Copies: 200 primeraka

ISBN 978 86 80809 49 - 6

Svi radovi u zborniku su recenzovani / All papers in Proceedings are reviewed

PROGRAMSKI (NAUNI) ODBOR / SCIENTIFIC COMMITTEE

ORGANIZACIONI ODBOR / ORGANIZING COMMITTEE

POASNI ODBOR / COMMITTEE OF HONOUR

Blagoje Spaskovski, Milorad Gruji, Zvonimir Miliji:.........................................................................10

Vladimir Bijeli, Dejan Bjeli, Goran Kovaevi: .............................................................................23

Dima Jeni, Predrag Golubovi:.......................................................................................................39

Omer Musi, Ramiz Vugdali, Sead Rei: .......................................................................................52

Miroslav Ignjatovi, Radmilo Rajkovi, Dragan Milanovi, Miroslava Maksimovi,

Ljiljana Ristovski, Vesna Jovii, Rua Nikoli, Svetlana Arsenijevi:............................................99

Milan Stojakovi, Mihailo Petrovi: ...................................................................................................106

Milorad Panteli, Ljubia Papi, Sran Bonjak: ............................................................................113

PERSONNELS INPACT ON THE RELIABILITY OF EXCAVATING UNITS

Sneana Vukovi, Dragica Jagodi Kruni, Nenad Jovanovi: ...................................................121

Marina Vukovi, Vesna Krsti, Sneana orevi: .......................................................................127

Jelenko Mii, Miroslav Spasojevi, Miloljub Grbovi: ..................................................................137

Mioljub Stankovi, Boidar Brankovi, Stanislav Kora, Nenad Nikoli:........................................172

Aleksandar Avramovi, Vladislav Marinkovi: ...............................................................................177

Vladislav Marinkovi, Aleksandar Avramovi: ..............................................................................184

Miljana oli Zekonja, Emilija Boti Raievi, Dragan Draevi: ..................................................192

Mirko Ivkovi, Jovo Miljanovi, Svetlana Simi:.............................................................................200

Slobodan Kokeri, Miodrag Deni, Rade Guberini: ......................................................................208

Vladimir Cvetkovski, Miroslav Ignjatovi, Milena Cvetkovska: ....................................................218

Frank Johannes Schippers: ...............................................................................................................230

Dimo Miloevi, Relja Dragi, Nikolija Peri: ...............................................................................243

Ranko Stojanovi, Aleksandar Ateljevi, Petar Markovi: ............................................................246

Milivoj Vuli: .....................................................................................................................................254

Omer Musi, efik Sarajli, Halid ikui: ....................................................................................270

Miroslav Ignjatovi, Dragan Ignjatovi, Dejan Miti, Lidija urevac Ignjatovi:......................278

Miodrag elija, Nenad Lasica: .........................................................................................................284

Sreten Beatovi, Nenad Lasica:..........................................................................................................293

Jasminka orevi-Miloradovi, Miroljub Miloradovi, Nataa Savi:.................................................308

Milorad Gruji, Blagoje Spaskovski, Miodrag Nikoli: ..................................................................321

IMPROVEMENT OF THE CRUSHER CONCTRUCTION CHARACTERISTICS TO DECREASE

Milenko Ljubojev, Vesna Ljubojev, Dragan Ignjatovi, Lidija urevac Ignjatovi:..................345

Stana Profirovi, Novka ivadinovi, Sljaana opi Topalovi:.................................................349

Aleksandar Petkovi, Goran Stoji, Sonja Petkovi, Ivana Profirovi: .........................................356

Jasmina Lili, Vesna Filipovi, Predrag Golubovi: .......................................................................363

Ruica Lekovski, Zoran Vaduveskovi, Miomir Miki:...................................................................371

Dima Jeni, Predrag Golubovi: .....................................................................................................379

Milenko Jovanovi, Miroslava Maksimovi, Srana Magdalinovi, Vladan Marinkovi:.............387

Zoran Stojanovi, Dejan Miti:.........................................................................................................393

Zoran Stojanovi, Dejan Miti:.........................................................................................................400

Petar orevi, Zlatko Beli: ..........................................................................................................408

Miro Maksimovi, Ljiljana Rudi Miki:..........................................................................................429

Nenad Mali, Vladimir Bijeli, Goran Kovaevi: ..........................................................................437

Bogdanka Tubin, Rade eprnja, Miroslav Gluac: .........................................................................445

Dragan Milanovi, Miroslav Ignjatovi, Ljubia Obradovi,