MOT NA CZAROWNICE

POSTPEK ZWIERZCHOWNY
W CZARACH,
a take sposb uchronienia si ich,
i lekarstwo na nie
w dwch czciach zamykajcy.
Ksiga wiadomoci ludzkiej nie tylko godna i porzebna
ale i z nauk Kocioa powszechnego zgadzajca si.
Z pism Jakuba Sprengera i Henryka Instytora
zakonu Dominikanw i Teologw
w Niemieckiej Ziemi Inquizytorow
po wikszej czci wybrana
i na polski przeoona
przez STANISAWA ZBKOWICA
Sekretarza Xicia Jego Moci Ostroskiego
Kasztelana Krakowskiego
W Krakowie
W Drukarni Szymona Kempiniego
Roku Paskiego 1614.

SPISANIE ROZDZIAW
ktre si w tej ksice zamykaj.
MOTU NA CZAROWNICE
CZ PIERWSZA
Postpek zwierzchowny w czarach.
Szesnast rozdziaw zamykajca.
Przed ktrymi wprzd si kadzie kwestia albo pytanie.
Jeli kto od Aniow dobrych, moe tak by obwarowany, eby mu czarownicze sposoby niej opisanymi
czarami szkodzi nie mogy?
Rozdzia Pierwszy.
O rnych sposobach, ktrymi szatani przycigaj i wabi ludzi niewinnych przez czarownice, ku
rozszerzeniu tego odstpstwa.
Rozdzia Wtry
O sposobie przekltej czarownic professiej albo wyznaniu. Take o czynieniu przysigi szatanowi niektre
objanienia.
Rozdzia Trzeci
O sposobie ktrym z miejsca na miejsce bywaj przenaszane.
Rozdzia Czwarty
Jako czarownice z latawcami obcuj.
2. Jeli w takowych brzydkociach szatani ludzkiego nasienia zawsze zaywaj.
3. Jeli rwnie kadego czasu i na kadym miejscu te brzydko odprawuj.
4. Jeli widomie te sprono atwiej odprawuj.
5. Z ktrymi bialymiglowami szatani spronoci takie zwykli odprawowa.
Rozdzia Pity
O sposobie ktrym wobec przez Sakramenta kocielne swoje czary odprawuj.
Rozdzia Szsty
O sposobie ktrym wadz rodzajn psuj.
Rozdzia Sidmy
O sposobie ktrym mczynie czonek wstydliwy obejmowa swym omamieniem zwyky.
Rozdzia smy
O sposobie ktrym ludzi w bestyie przemieniaj i sami siebie.
Rozdzia Dziewity
O sposobie ktrym szatani w gowie bez szkody bywaj, gdy zmysy ludzkie mami.
Rozdzia Dziesity
O sposobie ktrym szatani za spraw czarownic w ludziach podczas osob sw mieszkaj.
Rozdzia Jedenasty.
O sprawowaniu przez czarownice wszelakich chorb, a mianowicie o gwnych wobec chorobach.
Rozdzia Dwunasty
O niektrych chorobach szczeglnie.
Rozdzia Trzynasty
O sposobie ktrym baby czarownice przy rodzeniu posugujce wielkie szkody czyni dziatki zabijajc,
albo je szatanom z przeklctwem oddajc i ofiarujc.
Rozdzia Czternasty
O sposobie ktry w bydle wielk szkod czyni.
Rozdzia Pitnasty
O sposobie ktrym grady i wielkie niepogody pobudza take piorunami z byskawicami bi na ludzie i
bydo zwykli.
Rozdzia Szesnasty
O trzech spsobach, ktrymi tylko mczyzna a nie biaegowy czarami si paraj.
MOTU NA CZAROWNICE
CZ WTORA

Sposoby leczenia czarw w sobie zamykajca

Kwestia albo pytanie do tej czci nalece.
Jeli si godzi czarami czarw zbywa albo je leczy?
Rozdzia Pierwszy
Lekarstwo kocielne przeciw latawcom.
Rozdzia Wtry
Lekarstwo tym, ktrzy w wadzey rodzajnej uczarowani bywaj.
Rozdzia Trzeci
Lekarstwa suce uczarowanym w mioci, albo gniewie nieporzdnym.
Rozdzia Czwarty
Lekarstwa tym, ktrym przez czary wstydliwy czonek bywa odejmowany, albo gdy w postaci bestialskie
bywaj przemieniani.
Rozdzia Pity
Lekarstwa ludziom od szatana optanym przez czary.
Rozdzia Szsty
Lekarstwa przez przystojne zaklinania, albo Exorcyzmy kocielne, przeciw wszelkim chorobom od
czarownic sprawionym, i sposb Exorcyzmowania, albo zaklinania oczarowanych.
Rozdzia Sidmy
Lekarstwa przeciw gradom i bydu oczarowanemu.
Rozdzia smy
Lekarstwa niektre przeciw pewnym tajemnym szataskim sprawom, albo tajemnemu przenaladowaniu.

MOTU NA CZAROWNICE
CZ PIERWSZA
Postpek zwierzchowny w czarach.
Szesnast rozdziaw zamykajca.
Przed ktrymi wprzd si kadzie kwestia albo pytanie.
Jeli kto od Aniow dobrych, moe tak by obwarowany, eby mu czarownicze sposoby niej opisanymi
czarami szkodzi nie mogy?
Trojacy s ludzie od Pana Boga uprzywilejowani, ktrym ten zy rd czarami swemi szkodzi nie moe.
Pierwszy s, ktrzy na sdach abo sprawiedliwoci przeciwko im zasiadaj, bd te urzd jaki pospolity
przeciwko im na sobie nosz. Drudzy ktrzy obrzdami i Ceremoniami kocielnymi siebie waruj, to jest:
kropieniem wody, i poywaniem soli wiconej, wiece w dzie Gromniczny, i gazek w Niedziel
Kwietniow powiconych, uywanie przystojne: poniewa koci te rzeczy dlatego wici, eby moc
szatask skracay, o czym niej bdzie. Trzeci s, ktrych Anioowie Boy w obronie swej rozlicznymi i
niewypowiedzianemi sposobami maj.
Strony pierwszych przyczyna jest, w wielu takowych sprawach dowiadczona. I abowiem wszelka
zwierzchno od Boga jest, ktrej, wedug Apostoa, dany jest miecz na karanie zych, a obron dobrych:
nie dziw i na ten czas moc anielsk, szatani bywaj skracam, gdy si sprawiedliwo karaniem wystpku
tak brzydliwego odprawuje.
Tego dowiadczaj Doktorowie: I moc szataska piciorako bywa przerywana, bd wobec, bd w
czci. Naprzd przez granice jego mocy od Boga zamierzone: o czym w Ksidzie Joba: take u Nidera: o
jednym, ktry si przed sdziem przyzna: I gdy go czowiek niektry do siebie wezwa, eby
nieprzyjaciela jego z wiata zgadzi, albo na ciele obrazi, abo piorunem zabi. Gdym, powiada, przyzwa
szatana, ebym za jego pomoc to sprawi: Odpowiedzia mi, i niczego nie mg uczyni, ma (mwi)
wiar dobr, i pilnie si znakiem krzya znaczy: przeto nie na ciele, ale w jedenastej czci urodzaju na
polu, jeli chcesz, szkodzi mu mog.
Po wtre przerywa si przeszkod zwierzchownie uczynion, jako w olicy Balaamowej. Po trzecie,
per miraculum posibilitatis exterius factum. Po czwarte, Sdem Boym osobliwie rozrzdzajcym przez
Anioa dobrego i jako o Asmodeusie zabijajcym me Sary panny, a Tobiasza nie.
Na ostatek czuoci okoo siebie: abowiem szatan pod czas szkodzi nie chce, eby na gorszy hak
czowieka przywid. Na przykad: choby mg kltych, abo z kocioa wyczonych trapi, jako Korynta
drczy wykltego, tego jednak nie czyni, eby wiar w moc kluczw kocielnych wtpi. Przeto podobnym
obyczajem rzec moemy i choby moc Bosk szatani nie byli hamowani, przy odprawowaniu
sprawiedliwoci nad czarami, wszake przecie czstokro ratunek i pomoc swoj dobrowolnie od
czarownic odwracaj, abo e si boj ich nawrcenia, abo e pragn i przyspieszaj ich potpienie. Co si
rzecz sam i sprawami utwierdza, abowiem namieniony Doktor powiada: e z przyznania czarownikw, i
z dowiadczenia, jest rzecz pewna: i tego prawie czasu, ktrego przez czelad urzdow bywaj imani,
zaraz wszystka moc czarownicza ich opuszcza. Jako niejaki sdzia Piotr imieniem, gdy niektrego
czarownika, Stadlina przezwiskiem, czeladzi swojej pojma rozkaza, tak wielkie drenie rce ich, i
okrutny smrd woni ich napad, e prawie o pojmaniu onego czarownika zwtpili, ktrym sdzia rozkaza,
bezpiecznie si na rzucie, albowiem urzdow dotkniony sprawiedliwoci, wszystkie siy straci swojej
zoci, co si tak zicio: albowiem pojmany i spalony by dla czar bardzo wielu od niego popenionych,
ktre po trosze tu, i wdzie przy rnych materiach bd wspominane.
Ale i wicej co si nam Inquisitorom na urzdzie Inquisitiey siedzcym trafiao, gdyby si powiedzie
zeszo, zdziwi by si temu bardzo czytelnik. Lecz i chwaa z ust wasnych mierdzi, zdao si to nam
raczej opuci anieli w podejrzenie prnej chway przy, wyjwszy te rzeczy, ktre tak jasne s, e
zatajone by nie mog.
W miasteczku abowiem Rawensburgu, gdy czarownice na mier skazane, od Radziec byy pytane,
dlaczego by nam Inquisitorom, jako inszym ludziom, czarami swemi nie szkodziy. Odpowiedziay: I
aczkolwiek to uczyni czstokro pragny, jednak nie mogy. Gdy ich pytano przyczyny, odpowiedziay, i

nie wiedz, tylko e ich szatani tak nauczyli. Jako abowiem czstokro tak we dnie, jako i w nocy, nam
nieprzyjazne byy, trudno wypowiedzie: to jako mapy, czci jako psi, abo kozy wrzaskiem, i
nacieraniem swym nam si przykrzyy. Ale chwaa Bogu najwyszemu, ktry swoj dobroci, nas
niegodnych sug i strw sprawiedliwoci obroni raczy.
Strony drugich ludzi, przyczyna jest jawna. Abowiem koci dlatego ich wici, i s bardzo
skuteczne lekarstwa, ku uchronieniu si najazdw czarowniczych. A jeli kto spyta, jakimby kto sposobem
mia si ceremoniami kocielnymi warowa, wprzd powiem o tych, ktre nie potrzebuj przydawania
sw witych: na ostatku za o samych sowach witych. Z pierwszych abowiem godzi si wod
wicon wszelkie miejsca uczciwe ludzkie, i bydlce, z wzywaniem Trjce przenajwitszej i modlitw
Pask dla zdrowia ludzkiego, i bydlcego kropi. []
Po wtre, jako wod wicon potrzeba, tak i z Gromnic abo postawnikiem wiconym zapalonym
godzi si wszystkie takowe miejsca obchodzi. Po trzecie, ziele wicone mie, abo nim kadzi, abo je w
miejscu jakim tajemnym mieszkania chowa, jest rzecz bardzo potrzebna.
Tak abowiem w miecie Spierze, tego roku, ktrego ta ksiga jest zaczta, trafio si: I gdy niektra
nabona biaogowa, z jak podejrzan czarownic rozmow miaa, i obyczajem biaogowskim z ni si
poswarzya. W nocy gdy dzieci przy piersiach w kolebk woy chciaa, wspomniawszy sobie co we dnie
z podejrzan czarownic czynia, zlka si o dzieci, przeto pod nie wiconego ziela nakada, wod
wicon pokropia, soli wiconej w usta wpucia, i krzyem witym je przeegnawszy, kolebk pilnie
obwarowaa. Aci o to w p nocy dzieci-cie paczce usyszaa. A gdy wedug zwyczaju dziecicia
pomaca, i zakoysa chciaa, kolebka wprawdzie ruszya, ale dziecicia dotkn (e go nie byo) nie
moga. Zlka si nieboga, i o dzieci si bardzo frasujc, wiece zawieciwszy, dzieci paczce pod oem
w kcie, wszake bez obrazy, znalaza. Std atwo obaczy moe, jaka jest w exorcysmach kocielnych,
przeciwko sidom szataskim moc. Pokazuje si i nadto Boga wszechmogcego aska i mdro, [] wiele
abowiem poytku wiernym Paskim z takowych przypadkw przychodzi: gdy si wiara umacnia tak
zoci szatask. Pokazuje si miosierdzie Boe i moc: ludzie do obwarowania siebie s czujniejsi, i ku
szanowaniu mki Pana Chrystusowej i obrzdw kocielnych zapalaj si.
Tego czasu kmie niejakiej wsi Wisentalu, gdy bardzo cikimi boleciami i morzeniem przez czary
by zoony. [] Powiedzia abowiem: I na kad Niedziel zwyk by soli wiconej poywa, i wod si
kropi. Czego i dnia jednego, gdy by na wesele zaproszony, zaniecha, tego dnia uczarowany by.
Na koniec on w Rawensburgu: gdy go szatan w postaci jednej biaejgowy do cielesnego grzechu
namawia, nieborakowi przyszo na pami, eby sol wicon, jako na kazaniu sycha, obwarowa si.
Przeto gdy do izby wchodzc wpuci w usta soli wiconej: ona niewiasta ponuro na wejrzaa, i ki Diabe
by go tego nauczy, ajc zaraz znikna. Gdzie szatan osob sw w postaci czarownice, abo przy obecnoci
prawdziwej czarownice by: poniewa to oboje, za Boym dopuszczeniem, uczyni moe.
Ale i z onych trzech towarzyszw w drodze bdcych, dwaj piorunem s zabici, a trzeci przestraszony:
gdy gosy na powietrzu woajce usysza: Zabijmy i onego. Drugi gos odpowiedzia: Nie moemy, bo
dzi, Sowo ciaem stao si jest, sysza, zrozumia i dla tej przyczyny, e Mszej . sucha, a na kocu jej
Ewangeliej Jana witego: Na pocztku byo sowo, zachowany by.
Jako te i onego onierza bezbonego czternacie lat, Pozdrowienie Panny Mariej, od zadawienia
szataskiego ochraniao. Ten przy gocicu mia zamek, z ktrego wszelkich podrnych bez wszego
miosierdzia odziera: mia to wszake w zwyczaju, e na kady dzie Pann Najwitsz pozdrawia: od
ktrego pozdrowienia adna trudno nigdy go nie odwioda. Stao si tedy, e jeden zakonnik m
witobliwy, tamtdy szed, ktrego onierz natychmiast odrze kaza, bdc tedy zupiony, prosi
rozbjnikw, eby go do Pana swego doprowadzili, jakoby mu mia nieco tajemnego powiedzie: gdzie
przyprowadzony, prosi onierza, eby wszytkim domownikom swoim zgromadzi si rozkaza, dla
suchania sowa Boego, ktrzy gdy si zeszli, rzek on: jeszczecie tu nie wszyscy, nie dostaje kogo.
Powiedzieli oni, e si wszyscy zgromadzili. Na co zakonnik rzek: Szukajcie z pilnoci, a znajdziecie, e
kogo nie dostaje. Za czym jeden zawoawszy rzek: e tylko klucznika nie dostaje. On za rzek:
Wprawdzie tego samego nie masz. Przeto bieono po, i przyprowadzono. Gdy tedy ma witego
obaczy, odwrciwszy strasznie oczy, gow jako szalony obraca, ani bliej przystpi mia. Do ktrego
m wity rzek: Poprzysigam ci przez imi Pana naszego Jezusa Chrystusa, eby nam powiedzia, co
zacz jest, i dlaczego tu przyszed? ktremu on odpowiedzia: Ach musz cho nie rad powiedzie, bdc
przysiony: nie jestem ja czowiek, ale szatan w osobie ludzkiej, mieszkajc tu lat czternacie z tym

onierzem. Posa mi tu abowiem Xi nasz, ebym dnia tego, ktrego by Mariej swej pozdrowi
zaniedba, zaraz go udawi, eby tak w zych sprawach skoczywszy, naszym by. Ktregokolwiek
abowiem dnia mwi Pozdrowienie, nie mogem mie mocy na. Czegom przez tak dugi czas pilnie
przestrzega, a nie opuci dnia adnego eby jej nie mia pozdrowi.
Syszc to onierz okrutnie si przelk, i padszy do ng ma witego odpuszczenia prosi, i ywota
na potym poprawi. M za wity rzek szatanowi: rozkazuj szatanie, w imi Pana naszego Jezusa
Chrystusa, aby zaraz std odszed, a na takiem miejscu mieszka gdzie by adnemu Bogosawion Pann
pozdrawiajcemu szkodzi nie mia. Co gdy wyrzek szatan znikn.
To si sprawi moe przez sowa wite, do ciaa przywizane, ktre czowieka od czarw dziwnie
ochraniaj. A te sowa wite nietylko do uwarowania si czarw ale te do leczenia uczarowanych ludzi
nale. Bardzo te poyteczne s do obwarowania od czarw, miejsc, ludzi, byda, sowa tytuu zwycistwa
naszego Zbawiciela: gdy na czterech miejscach wsposb krzya bywaj napisane: Jezus + Nazareski +
Krl + ydowski +. []
Trzeci za poczet ludzi czarom niepodlegajcym, jest najosobliwszy, to jest piln stra Anielsk
obwarowany, wewntrz i zwierzchu: wewntrz przez wlanie aski, zewntrz przez mocy niebieskich, to jest
duchw niebiosa obracajcych obron. A ten poczet wybranych dwojako si dzieli bo abo jest obwarowany
przeciwko wszystkim wobecz czarom, take w adnej rzeczy szkody nie moe popa, abo osobliwie we
wadzy mnoeniu sucej, tak jest od dobrych Aniow czystoci obdarzony [] Jako uczy Tomasz . na
pewnym miejscu: Gdy Pan Bg jak znaczn ask wla chce, Anio dobry prac sw do tego si
przyczynia.
I to jest co Dionizjusz pisze: To jest prawo Boe nieodmiennie postanowione, eby dolne rzeczy od
grnych, przez porzednie doskonao bray, take cokolwiek dobrego z studnicy wszelkiej dobroci, na
czas wypywa, wszytko si sprawuje przez posug Aniow dobrych, co si przykadamy i przyczynami
pokazuje.
Abowiem choe Poczcie Syna Boego, w Pannie najbogosawieszej sama moc Boska skutecznie
sprawia, wszake Anielsk spraw myl Panieska przez pozdrowienie, i umysu utwierdzenie do dobrego
sposobiona bya. Czego i przyczyn wesprze moe, abowiem namienionego Doktora zdanie jest, i
czowiek ma w sobie trzy rzeczy, jako baczymy, to jest: wol, rozum i wadz, jedne wewntrzne, drugie
zwierzchowne przywizane czonkom i naczyniu cielesnemu.
Pierwsz rzecz sam tylko Bg wadnie, [] Drug Anio dobry [] ile rozum do poznania prawdy i
dobrego wicej owieca, tak, e rozumem Bg i Anio dobry wadn mog, owiecajc go.
Trzeci take rzecz, Anio dobry ku dobremu i zy ku zemu, acz za Boym dopuszczeniem spraw
swoj kierowa jest mocen. Wszake w mocy woley ludzkiej jest takowe sprawy, i natchnienia, abo
przypuszcza abo wzywajc ratunku Boskiego odrzuca.
O zwierzchownej za stray, ktra od Boga przez Duchy niebiosa obracajce pochodzi, jest pospolita
nauka, i zgadzajca si, tak z pismem witym jako i z Philosophi, i wszystkie okrgi niebieskie obracaj
si moc Anielsk, ktre Anioy Chrystus Pan duchami niebiosa obracajcymi (a koci mocami
niebieskimi) nazywa, za czym idzie e sprawom niebieskim, wszystkie dolne rzeczy cielesne podlegaj.
Std moemy rzec, i Pan Bg majc osobliw opatrzno nad swymi wybranymi, niektrych jednak
przypadkami tego ywota, to jest karaniem dotyka. Drugich za tak ochrania, e w adnej rzeczy obraeni
by nie mog. Ktry dar Boy bior ludzie, abo od Aniow dobrych, onym ku stray od Boga przydanych,
abo od spraw niebieskich, to jest, od duchw niebiosa obracajcych.
Na ostatek potrzeba wiedzie, i cho s niektrzy, ktrym adne czary szkodzi nie mog, inszy za
ktrzy od niektrych, a nie od wszytkich s bezpieczni, wszake najduj si tacy, ktrzy osobliwie od
dobrych Aniow w wadzy mnoeniu sucej, tak s czystoci obdarzeni, e adnym sposobem od zych
ludzi uczarowani by, w tej wadzy nie mog, o ktrych tu pisa nie jest rzecz potrzebna, aczkolwiek po
czci nie zdrona, dlatego, i ci ktrym czary wadz mnoeniu suc zaraaj, z tej miary stray
Anielskiej nad sob nie znaj, e abo s zawsze w grzechu miertelnym, abo barzo wszetecznie tym
plugastwem si ma, jako si i na inszym miejscu dotkno. I Pan Bg na te wadze czary wicej
przypuszcza, nie tylko dla jej spronoci, ale te dlatego, e grzech ojca naszego pierworodny przez nie, na
wszystek rodzaj ludzki wylewa si. Powiedzmy wszake cokolwiek, jako pod czas Anio dobry ludzi
sprawiedliwych, i witych waruje, a osobliwie we wadzej mnoeniu sucej.
Tak abowiem stao si . Serenowi Opatowi, o ktrym pisze Kassjanus mwic: I on dla wewntrznej

serca swego i duszy czystoci, we dnie w nocy na modlitwach trwajc, take posty ustawicznemi, i
niespaniem ciao swe trapic, wszystek pomie dzy cielesnej za ask Bo, w sobie ugaszony by
poczu. Potym wiksz mioci czystoci zapalony, namienionych lekarstw zaywajc Pana Boga prosi,
eby wedug wewntrznej czystoci ciao jego z aski swej od pokus wybawi. Do ktrego Anio Paski w
widzeniu nocnym przyszedszy, i jego ywot jakoby otworzywszy, jak ognist ciaa sztuczk z
wntrznoci wyj, a wntrznoci potem na swe miejsca woywszy rzek: oto zapa ciaa twego wyrniony
jest, i wiedz o tym, e dnia dzisiejszego, wieczn czysto ciaa odziera, wedug chci twojej, ktr
pragn eby od dze przyrodzonej, ktra w maych dziatkach piersi zaywajcych [] zapala si,
wyzwolony by.
Tak te o bogosawionym Equiciuszu Opacie Grzegorz . powiada: i gdy w modoci swojej dze
cielesne nazbyt go trapiy, ona ciko pokusy do modlitwy gortszym go czynia. Gdy tedy w tej rzeczy
do Pana Boga lekarstwa w ustawicznych modach prosi, nocy jednej od Anioa Paskiego trzebionym si
by widzia, w ktrym widzeniu czu, i mu Anio wszystk moc z czonku wstydliwego wyrn, i tak od
onego czasu by wolnym od pokusy, jakoby pci w ciele nie mia []
W tene sposb w ywotach ojcw . . ktre . Heraclides [] wspomina niektrego witego
Zakonnika, na imi Heliasza. Ten miosierdziem poruszony trzy sta biaychgw do zakonu zebra, i rzdzi
nimi. Po dwu tedy leciech, majc ju lat trzydzieci wieku swego czujc w sobie pokus cielesn, na
puszcz uciek, gdzie dwa dni w pocie modlc si mwi: Panie Boe mj, abo mi zabij, abo mi wybaw
od tej pokusy. Wieczr tedy troch zasnwszy, trzech Aniow do siebie przychodzcych widzia, ktrzy go
pytali, czemu by z Klasztoru Panieskiego uciek? on dla wstydu opowiedzie nie mia, rzekli mu
Anioowie: Jeli bdziesz wybawiony, czy si wrcisz opieka biaymigowami? Odpowiedzia on: I
chtnie rad. tedy oni wysuchawszy przysigi, otrzebili go, trzymajc jeden z nich rce, drugi nogi, a trzeci
brzytw wstyd jego zda si wyrzyna: Nie eby tak od prawdy byo, ale e mu si tak widziao, i gdy go
pytali, jeli by czu lekarstwo, odpowiedzia si by barzo ratowanym. Stamtd dnia pitego do paczcych
panien wrci si, i przez czterdzieci lat, ktre potem przey, cielesnej dzy w sobie nie czu.
Nie mniejszym darem uczczonego czytamy by bogosawionego Tomasza z Aquinu (naszego zakonu),
ktry od powinnych swoich dla wstpienia do zakonu, wrzucony do wizienia, eby przez biaogowe
wszeteczn, do wiata by oderwany, t bardzo kosztownie i ozdobnie ubran, gdy powinni do niego
wpucili. Doktor . obaczywszy j, skoczy do ognia, i porwawszy gowni gorejc, ow wszetecznic z
wizienia wygna, i padszy na modlitw dla daru czystoci zasn, gdzie dwaj Anioowie pokazali mu si,
mwic: Oto od Boga opasujemy ci pasem czystoci, ktry adn pokus przerwany by nie moe [] A
napotym taki dar czystoci w sobie mia, i od onego czasu wszelkim wszeteczestwem si brzydzi, e bez
potrzeby z biaymigowami mwi nie chcia, w doskonaej czystoci kochajc si.
Ten trojaki poczet ludzi wyjwszy, aden nie jest od czarownic bezpieczen: eby z szesnastu niej
opisanych sposobw nie mg by uczarowany, abo do czarowania pobudzony, o ktrych sposobach
wprzd porzdnie powiemy: eby po tym janiej si pokazao, ktremi lekarstwy uczarowani mog by
ratowani.
Rozdzielim tedy t cz pierwsz na szesnacie rozdziaw, dla snadniejszego tych sposobw
zrozumienia: []
W czym niech nikt nie rozumie, eby si std czarowa mia nauczy, dlatego i tu rozmaite sposoby w
sprawowania czarw wspominaj si. Byaby to abowiem rzecz nie tylko mao poyteczna, ale i barzo
szkodliwa. Ani si tu te z zakazanych od kocioa ksig czarowniczych adna rzecz kadzie: poniewa
czary i wszystkie omamienia nie z czytania, ani od uczonych bywaj nabywane, ale si nimi zgoa ludzie
proci paraj, majc jeden grunt, ktrego gdy nie wyraaj, abo gdy go opuszczaj, niepodobna rzecz eby
si kto mg okoo czarw, jako czarownik bawi. Lecz si tu kad sposoby w sprawowaniu czar,
zwierzchownie tylko, eby sprawy czarownikw nie zday si byd u ludzi, jako si do tego czasu ku
wielkiej zelywoci wiary Chrzecijaskiej, a ku rozmnoeniu czarownikw dziao, i dzieje.
O rnych sposobach,
ktrymi szatani przycigaj i wabi ludzi niewinnych przez Czarownice, ku rozszerzeniu tego odstpstwa.
ROZDZIA I
Trzy s sposoby przedniejsze, ktremi szatani ludzi niewinnych i nieostronych podchodz, z ktrych

ustawicznie bezbono i odstpstwo czarownicze mnoy si. Pierwszy jest, ckliwo pochodzca z
ustawicznych szkd w rzeczach doczesnych. Abowiem jako . Grzegorz mwi: diabe czstokro kusi,
eby tylko ckliwoci zwyciy. Co si ma rozumie, mniej ni czowiek zmoe, a to z Boego
dopuszczenia, ktry czstokro dopuszcza, eby ludzie prnujc nie gnunieli. O czym jest ludicum: Tych
narodw Bg nie wygadzi, eby wiczy Izraela nimi, gdzie mwi o przylegych narodach Chanejczykw,
Jebrajczykw i inszych. Tych za czasw, przepuszcza P. Bg husytw, i inszych heretykw, e wygadzeni
by nie mog. Tak i szatani przez czarownice, tak barzo ludzi niewinnych w majtnociach i inszych
doczesnych rzeczach szkodz, e jakoby przymuszeni, wprzd do ratunku czarownic uciekaj si, a potym
radzie i rozkazaniu ich s posuszni, czegochmy czstokro dowiadczyli. Znamy abowiem w Biskupstwie
Augusteskim gospodarza, ktremu w jednym roku koni czterdzieci i cztery jeden po drugim przez czary
zdecho. ona zecknwszy sobie, poradzia si czarownic, i wedug ich rady, insze ktre potym kupili
(abowiem m jej furmanem by) od czarw ochronia. Jako za wiele biaychgw, przed nami na urzdzie
Inquisiciey siedzcemi, uskarao si, i gdy dla szkd krowom z odjcia mleka, inszemu bydu
uczynionych, podejrzanych czarownic si radziy, lekarstwa te od nich podane przyjmoway, by tylko
cokolwiek jednemu duchowi chciay obieca. A gdy ony pytay, co by miay obieca? odpowiaday, e
malusiekie rzeczy, to jest eby na naucze jego mistrza przestaway, zachowujc pewne rzeczy przy subie
Boej w kociele, abo przy spowiedzi kapanowi nie wszystkie grzechy objawiajc. Gdzie przypatrzy si
moem i ten (proceder) od drobniuchnych i malusiekich rzeczy si zaczyna, to jest eby czasu
podnoszenia ciaa Pana Chrystusowego na ziemi plway, abo oczy mruyy, abo jakie sowa niepotrzebne
mwiy: jako jedn znamy jeszcze yw, bo od ludzi wieckich obronion. Gdy przy mszey . kapan lud
pozdrawia tak zawsze ona odpowiada mow sw: [] wymie mi zadek jzykiem. Abo e na spowiedzi po
rozgrzeszeniu, takowe, abo podobne rzeczy mwi: abo e si nigdy zupenie nie spowiedaj, a osobliwie
miertelnych grzechw, i tak do skutecznego odstpienia wiary i profesiej bezbonej znienaga bywaj
przywiedzione.
A ten sposb, abo te jakikolwiek jemu podobny zachowuj czarownice, z ludmi obojej pci jednak
wicej z biaymigowami. [] o dobra doczesne si pieczoujcemi.
Z modymi za, tak mczyzn, jako biaymigowami ktrym pycha i wiat smakuje, inaczej sobie
postpuj, to jest: przez dze i rozkoszy cielesne. Czowiek jeden uczciwy i bogaty, imieniem Proterius,
mia crk jedyn, ktr P. Bogu na sub odda umyli. Lecz szatan widzc to, jednego z sug
Proteriuszowych zapali mioci ku onej pannie, wszake on widzc rzecz niepodobn eby sug bdc,
mg przy do maestwa z tak zacn i bogat pann, uda si do jednego czarownika, obiecujc mu
wielkie upominki, jeli by mu w tym mg by pomocny: ktremu powiedzia czarownik: j tego uczyni
nie mog, ale chceszli pol ci do pana mego szatana, a uczyniszli to co rozkae, otrzymasz co dasz.
Odpowiedzia modzieniec: cokolwiek mi rozkaesz, uczyni On tedy czarownik napisa list do szatana, i
przez tego modzieca odesa mu go, ktry by w te sowa pisany: Poniewa panie mj, powinno moja
jest z wielk pilnoci, i staraniem ludzi od wiary Chrzecijaskiej odwodzi, i do twojej suby obraca,
eby sug co dzie przybywao. Posyam ci tego modzieca, mioci przeciw takiej pannie zapalonego, a
prosz za nim, eby otrzyma o co prosi: ebym si w nim chlubi, a potym chtnie inszych do ciebie
przywodzi. Dajc mu tedy list rzek: id a tej godziny w nocy sta na grobie pogaskim, i tam woaj
szatanw, list ten ku grze miotajc, przybd do ciebie zaraz. Ktry poszedszy, czartw przywoywa list
ku grze rzucajc. Aci oto przyby xie ciemnoci z orszakiem szatanw. I przeczytawszy list, rzek do
modzieca: Wierzysz w mi, ebym wypeni wol twoj. Odpowiedzia on: Wierz panie. Do ktrego
szatan rzek: I odstpujesz Chrystusa swego? odpowie odstpuje. Rzecze mu szatan: zdrajcycie wy s
Chrzeciajnie, e gdy mi w czym potrzebujecie, do mnie si udajecie, a dostawszy pragnienia swego,
zaraz si mnie przycie, i do Chrystusa swego si wracacie: A on, e askawy jest, przyjmuje was. Jednak
chceszli ebym wedug woli twojej uczyni, daj mi Cyrograf, w ktrym wyznaj, e odstpujesz Chrystusa,
chrztu i wiary Chrzecijaskiej, eby by moim sug, i wesp ze mn na sdzie czeka potpienia. Ktry
zaraz rk sw Cyrograf napisa, jako odstpi Chrystusa, a w niewol szatask poda si. Natychmiast
tedy Szatan przyzwa duchw, ktrzy byli od niego ku pobudzaniu ludzi do nieczystoci naznaczeni,
rozkazujc im, eby namienionej panny serce zapalili mioci ku temu modziecowi. Ktrzy poszedszy,
serce jej tak barzo zapalili, e si Panienka na ziemi rzucaa, na Ojca z lamentem woajc: Smiuj si nade
mn ojcze, smiuj si nade mn, abowiem zjta jestem mioci wielk ku temu sudze naszemu. Smiuj si
ojcze nad krwi twoj, a poka mi mio ojcowsk, zczywszy ze mn w maestwo tego sug naszego,

ktrego mio tak barzo mi trapi. Czego jeli nie uczynisz, wkrtce bez dusz mi obaczysz, i dasz
rachunek Bogu za mnie w dzie sdu jego. Ociec za narzekajc mwi: biada mnie, co si stao crce
mojej? kto mj skarb ukrad? kto mi wiato oczu moich zgasi? Jam ciebie chcia niebieskiemu
oblubiecowi polubi, i rozumiaem by przez ci zbawiony, a ty szalon mioci si rozarzya.
Przyzwl crko, ebym ci Bogu wedug przedsiwzicia mego polubi, eby nie prowadzia staroci
mojej z boleci do pieka. Na co ona woaa mwic: Ojcze mj, abo rycho dzy mojej uczy do, abo
mi zaraz na marach ogldasz. Gdy tedy ona gorzko pakaa i jakoby szalaa, ociec jej wielkim frasunkiem
zjty, i rad przyjaci swych zwiedziony, uczyni wedug jej woli, i da j w maestwo sudze swemu,
wesp ze wszystk majtnoci swoj, mwic: Id crko moja, prawdziwie ndzna. Gdy tedy wesp
mieszkali, modzieniec on do kocioa nie chodzi, ani si egna, ani si Bogu modli. Czego gdy ludzie
niktrzy postrzegli, mwili enie jego. Wiesz e m twj ktrego sobie ulubia, nie jest Chrzecijaninem,
i do Kocioa nie chodzi? Co ona usyszawszy bardzo si zlka, i na ziemi padszy drapa si pocza,
bijc si w piersi i mwic: Ach mnie ndznej czemum si ja urodzia, abo urodziwszy si zaraz nie
umara? Gdy tedy mowi co o nim usyszaa powiedziaa, nie zna si do tego, i owszem powiedzia, e
faszywie to o nim mwiono. Rzecze mu ona: Chceszli ebym ci wierzya, oboje jutro wesp pojdziem
do kocioa. Widzc on ie si zatai nie mg, powiedzia jej wszystko jako si dziao. Co ona syszc,
serdecznie westchna, i do Bazylego . bieaa, powiedajc wszytko, co si mowi i onej przydao.
Bazylius tedy . wziwszy go do siebie, dugi czas poci, i Pana Boga za prosi, eby mu miosierdzie
swe znowu go do laski swej przyjwszy, pokaza. Co z wielk trudnoci, i modlitw wszelkich kapanw, i
ludu wieckiego sprawi: take gdy go za objawieniem Boym do kocioa wziwszy za rk prowadzi,
szatan mu go wydziera. Prno jednak to przeciw witemu czyni, bo nie tylko go zaniecha, ale i
cyrograf on przeklty [] spuci z narzekaniem musia.
O biaychgowach za, ktrych szatan dzami, rozkoszami cielesnymi do siebie pociga, przygadw
jest barzo wiele. W czym osobliwie wiedzie to potrzeba, i jako szatan wicej pragnie i stara si kusi
dobrych, a nieli zych, [] tak te wszelkie panienki i dzieweczki witobliwsze, bardziej zwie usiuje:
czego nas rozum i dowiadczenie uczy. Abowiem i ju zych opanowa, a dobrych nic: dla tego barziej
stara si pod swoj wadz pocign sprawiedliwych, ktrych nie ma, anieli zych ktrych ju osign.
Jako i xita ziemskie, barziej powstaj przeciwko tym, ktrzy im s przeciwni, anieli przeciwko inszym,
ktrzy im podlegaj.
Dowiadczenie, abowiem w miasteczku Rawensburgu z dwch biaogw spalonych, jako si niej
pokae przy opisaniu sposobu, ktry zachowuj burze pobudzajc. Jedna aziebniczka midzy inszemi
rzeczami do ktrych si przyznaa to te przydaa, e od szatana wiele cierpiaa, dlatego, eby pann jedn
nabon, crk czowieka monego [] zwioda, takim sposobem, eby j w wito jakie do siebie
wezwaa, gdzieby z ni szatan w postaci modzieca mg rozmawia. Co acz czstokro sprawi waya
si, jednak zawsze skoro z panienk mwi pocza, zaraz si ona krzyem witym przeegnaa. Czynia
to pewnie z natchnienia Anioa dobrego: eby sprawy szataskie wniwecz obrcia.
Jest i druga panna w Biskupstwie Argentyskim, ktra na spowiedzi przed jednym z naszych zeznaa,
i czasu jednego w dzie Niedzielny, gdy si sama tylko w domu Ojca swego przechadzaa, baba niektra z
miasta, przysza j nawiedza, i midzy inszemi sowy nie uczciwemi, ktre mwia, na koniec to rzeka, i
jeli by si jej podobao, chciaa j doprowadzi na miejsce, gdzie mieszkaj modziecy obywatelom
miasta onego nieznajomi. I gdy (rzecze panna) zezwoliam, i za ni idc do domu wesza, rzeka baba: oto
po wschodzie do gmachu grnego idziemy, gdzie modziecy mieszkaj, ale strze, eby si nie egnaa.
Co gdym uczyni obiecaa, idc za ni po wschodziech, tajemniem znak Krzya . na si woya. Za czym
stao si, i gdychmy na wierzch wschodw przyszy, i przed komor obiedwie stany, ona baba ogromn
twarz, i sercem zajtrzonym obrciwszy si, i na mnie werzawszy rzeka: Przeklenctwo w tobie, czemu
si przeegnaa? Pd z td do czarta, i tak bez szkody do domu wrciam si. Std pokazuje si, jakich
sztuk ten nieprzyjaciel na oszukanie dusz ludzkich zaywa.
Na koniec namieniona aziebniczka spalona powiedziaa e takim sposobem [] bya zwiedziona []
to jest: i szatana w osobie ludzkiej podkaa w drodze, gdy umysem podzenia wszeteczestwa, sza
mionika swego nawiedzi: z ktrym szatanem obyczajem ludzkim cielenie zczywszy si, spyta jej
szatan, jeliby go poznaa, odpowiedziaa ona, e go by najmniej nie zna: odpowiedzia on. jestem szatan, i
jeli chcesz ku twojej luboci, zawsze mnie mie bdziesz, i nie opuszcz ci w wszelakich potrzebach
twoich. Na co ona gdy zezwolia, omnacie lat a do koca ywota swego, onej brzydkoci szataskiej

podlegaa, z odstpieniem, i zaprzeniem wiary dostatecznym.

Jest i trzeci sposb przycigania przez frasunek, ktry frasunek na mczyzn podczas przypada z
pragnienia prnej chway, podczas z utracenia majtnoci, abo z ubstwa. O czym przykadw jest do u
Historykw: Vincentius Beluacensis, w ksigach swych pisze o niejakim kapanie imieniem Theophilu,
ktry bdc czowiekiem cnotliwym i zacnym. Proboszczem kocioa Katedralnego, w miecie jednym
Cilici, za poduszczeniem nieprzyjaci, zoony by od Biskupa z godnoci i urzdu swego. O co si on
wielce frasujc, i frasunku rozumem znosi nie mogc, uda si do jednego czarownika yda, ktremu do
ng upadszy, prosi eby go ratowa w tym, co go od Biskupa podkao. Rozkaza mu yd do siebie przy
w nocy, ktry gdy przyszed, prowadzi go w rynek miejski mwic: Cokolwiek obaczysz, abo usyszysz,
nie lkaj si, ani si egnaj. Co gdy przyobieca, pokaza mu zaraz gromad w biae szaty ubran, z barzo
wiel wiec, a w porodku nich Xicia siedzcego, ktry by szatanem, i sudzy jego. Ujwszy tedy yd
za rk Theophila, prowadzi go do onej przekltej rady, ktremu rzek szatan: Poco nam tego czowieka
przyprowadzi? Odpowiedzia, e jest ukrzywdzony od swego Biskupa, i waszego ratunku potrzebuje.
Rzecze szatan: Jak pomoc mam da czowiekowi sucemu Bogu swemu? wszake chcieli byd sug
moim, ja go bd ratowa, e bdzie wicej mg, ni przedtym, i bdzie rozkazywa wszystkim: nawet
samemu Biskupowi. Syszc to Theophil, lubowa uczyni wszystko co mu rozkae: i pocz caowa nogi
jego, i prosi go. Rzecze szatan do yda, niech si zaprzy Syna Mariej, i onej samej, abowiem nienawidz
ich, a niech mi to pismem utwierdzi; e we wszystkim obojga odstpuje: a potym cokolwiek bdzie chcia
ode mnie, otrzyma. Odpowiedzia tedy Theophil; odstpuj Chrystusa, i matki jego: a napisawszy cyrograf,
zapiecztowa go sygnetem wasnym. I tak z radoci odeszli. Jako po tym Panna bogosawiona, za pokut
jego miosierdzie swe jemu pokazaa, i odpuszczenie u syna swego z przywrceniem cyrografu przed
ludem wszytkim uprosia. Do historiej si czytelnik odsya.
Z utracenia za majtnoci i ubstwa, e ludzie na taki hak przypadaj: wiadczy o onierzu jednym,
ktry majc majtno wielk, nazbyt hojnie ni szafowa, i sia rozdawa nie opatrznie, za czym przyszed
do takiego ubstwa, e ktry wielkie rzeczy inszym dawa, samemu po tym maych nie dostawao. A ten
onierz mia on barzo uczciw, ktra naboestwo swe ku Pannie bogosawionej osobliwe miaa. Gdy
tedy nadeszo jedno wito uroczyste, ktrego on onierz zwyk by hojno swoj wielk ludziom
pokazowa, a na ten czas nie mia nic: uda si w pustyni poki by ono wito nie mino, i nie wstydzi si
ludzi za swoje ubstwo. A oto jezdny jeden do niego przybiea, pytajc przyczyn frasunku jego:
ktremu gdy wszytko powiedzia co si z nim dziao, rzek: jeli mi w malej rzeczy chcesz by posuszny,
uczyni ci bogatym, i sawniejszym nieli by. lubuje on szatanowi wszytko cokolwiek mu rozkae
uczyni, by jeno on chcia zici co obiecuje. Rzecze szatan: szedszy do domu, szukaj na takim miejscu,
tam wiele zota, rebra, i drogich kamieni znajdziesz. Mnie za to obiecuj, e tego a tego dnia on sw
stawisz mi tu. Obowizawszy si na to onierz, wrci si do domu, i znalaz to wszytko, jako mu
powiedziano. Czasu po tym stawienia ony szatanowi, jako swoj nabon cudownie Boa rodzicielka
zastpia, i szatana zhabia, historia szeroko opowiada.
Biaegowy za ten frasunek miewaj, dla utracenia czystoci, i siroctwa, bdc abowiem porzucane od
mionikw, z ktremi w nadziej maestwa obiecanego, wstyd utraciy, gdy ju prawie na koszu zostaj,
i osawionemi si by znaj, do ratunku i pomocy szataskiej, jakokolwiek udaj si, eby si zemciy,
uczarowawszy onego modzieca, abo on jego, dla ktrej czuj si by porzucone, abo te eby si
wszelkimi plugastwy i bezbonoci mazay. Takich biaychgw, jako jest wielko niewypowiedziana, co
si z alem przypomina, tak te i liczby nie masz czarownic z nich powstajcych. Przywiedmy wszake
ktry przykad:
Jest miejsce w Biskupstwie Brytiskim, gdzie modzieniec jeden o zczarowaniu ony swojej, taki
przypadek powiedzia: w modoci mojej miaem naonic, ktra mnie ustawicznie do tego wioda, ebym
j za maonk sobie polubi: ja za on wzgardziwszy, insz z pastwa inszego za on wzioem, chcc
jednak dla dawnej przyjani, co wdzicznego jej uczyni: prosiem jej do siebie na wesele: na ktrym ona
bdc, gdy insze uczciwe biaegowy swoje upominki oddaway, ona ktra bya wezwana, rk wzniozszy
przy inszych paniach stojcych rzeka. Mao co zdrowia od dnia dzisiejszego zayjesz. A oblubienica
zlkszy si, poniewa jej nie znaa jako si powiedziao: i z inszego pastwa za m j brano, pytaa
wkoo stojcych coby zacz ta bya, ktra jej tak przegroszk uczynia, powiedzieli jej e to jest biaogowa
luna i nie uczciwa. To wszytko wszake co opowiedziaa wypenio si. Abowiem w krtkim czasie, tak
bya uczarowana, i na wszytkie czonki upada, ktre sczarowane, od dziesici lat, a do tego czasu na jej

10

ciele znaczne jest. Gdyby wszytkie rzeczy ktre si w jednym tylko miecie tego Biskupstwa pokazay,
miay tu by pisane, urosaby kga nie maa, ale s wszytkie wypisane i schowane u tego Biskupa
Britiskiego, wprawdzie niesychane, na ktre si czowiek zdumiewa musi.
Nie godzi si te tu zmilcze rzeczy dziwnej i niesychanej: Abowiem Hrabia jeden familiej zacnej,
przylegy Biskupstwu Argentiskiemu panienk take, rodu wielkiego wzi za maonk, ktrej
odprawiwszy wesele, a do trzech lat cielenie pozna nie mg, bdc uczarowany, jako to rzecz sama
potym ukazaa. Frasujc si tedy, i co by mia czyni nie wiedzc, do . Boych o pomoc ustawicznie
woa. Przydao si potym, e jecha do miasta Metenskiego, dla odprawowania spraw, i potrzeb swoich, w
ktrym miecie po ulicach przechadzajc si, z niemaym orszakiem sug napad na niewiast, ktra
przedtym naonic jego bya: t obaczywszy, nie mylc nic o czarach sobie uczynionych, zniebaczka
agodnie do niej wedug dawnej przyjani pocznie mwi, pytajc o zdrowiu jej: ona widzc ludzko jego
wielk, wzajemnie go o zdrowiu, i jako by mu si powodzio, pytaa: ktry gdy odpowiedzia, i dobrze, i
szczliwie si mu wszytko powodzi: zdumiawszy si ona, troszeczk zamilka: Co Hrabia widzc, tym
agodniej z ni rozmawia pocz; proszc jej do stou swego. Ona za o zdrowiu i powodzeniu ony jego
pytajc, takow odpowied odniosa: i si jej we wszystkim szczliwie powodzi. Pyta dalej jeli by z ni
mia potomstwo: powie Hrabia: e mam trzech synaczkw, na kady rok mi jednego powia. To ona
dopiero zdumiawszy si, nieco zamilka. Rzecze hrabia: prosz ci moja namilsza, powiedz mi, czemu si o
to tak pilnie pytasz? pewien abowiem jestem tego, e si z mego powodzenia cieszysz. Odpowie mu:
Pewnie ciesz, ale bodaj przeklta bya ta baba, ktra mi obiecaa was oczarowa, ebycie sprawy
maeskiej z on wasz odprawowa nie mogli: na znak tego, w studni, ktr macie w rodku dworu, na
dnie jest garniec, majcy w sobie rzeczy pewne czarownicze, ktry garniec dla tego tam wrzucony jest,
ebycie pkiby tam by, do sprawy maeskiej niesposobni byli: ale widz e prne byo moje wesele.
Nie bawic si tedy hrabia, jecha do domu, studni kaza wybra, garniec znalaz, i popaliwszy wszytko,
natychmiast przyszed do mocy utraconej. Zaczym hrabina znowu wiele szlachcianek na nowe wesele
zaprosia, powiadajc: e ju pani zamku, i pastwa onego zostaa, bedc pann przez tak dugi czas.
Zamku i pastwa wymienia, dla uczciwoci tego hrabiego nie potrzeba, tylko si to w ten sposb
wspomina, eby za obiawieniem tego, sprawy czarownicze w ohyd przyszy. Std pokazuj si rozmaite
sposoby, czarownicom zwyczajne ku rozszerzeniu swego odstpstwa. Namieniona abowiem niewiasta, i
dla ony hrabiego onego bya porzucona za rad i nauk drugiej czarownicy, hrabia tak oczarowaa: z
ktrej przyczyny sia si czarw midzy ludmi najduje.
O sposobie przekltej czarownic profesiej, abo wyznaniu. Take o czynieniu przysigi szatanowi niektre
objanienia.
ROZDZIA II.
Sposb przekltej professijej w czynieniu wyranej umowy chowania wiary szatanowi, rozmaity jest
poniewa i same czarownice w czarach swych rozmaicie si obierai. Zaczym wiedzie potrzeba, i jako
trojakie s czarownice, to jest: szkodzce, a ratowa nie mogce: drugie ktre ratowa mog, ale z jaki
osobliwej z szatanem umowy nie szkodz. Trzecie, ktre i szkodz, i ratowa mog. Tak midzy
szkodzcymi s jedne najgorsze, wszystkie insze czary, ktre w inszych potrosze si znajduj spawujce, a
s te, ktre nad skonno natury ludzkiej, abo raczej wszystkich bydlt: niemowitka, to jest maluchne
dziateczki je i poywa zwyky. Z ktrych sposobu czynienia professiej niej opisanego atwo si i
inszych domyli moem.
I tenci jest najwysszy stopie i najbrzydliwszy w sprawowaniu czar: drugie abowiem s rozmaite, insze
szkody przynoszce, to jest, e grady i powietrza szkodliwe z piorunami i byskawicami poruszaj,
niepodno w ludziach i w bydle sprawuj. Niemowitka ktrych nie poeraj (jako si wysszej opisao)
szatanom ofiaruj albo te zabijaj. Ale to czyni dziateczkom nie krzczonym, te abowiem ktre poeraj,
krzczone bywaj, jako si pokae, i to tylko za Boym dopuszczeniem. Umiej te dziateczki blisko wody
biegajce, w wod przed oczyma rodzicw ich, gdy aden nie postrzee wtrca: konie pod ludmi
wcieke czyni, z miejsca na miejsce przez powietrze tak rzecz sam, jako i mniemaniem przebywa.
Sdziw i inszych urzdnikw umysy eby im nie szkodzili, odmienia, milczenie sobie, i inszym na
mkach bdcym sprawowa: na tych ktrzy je imaj, strach i drenie wielkie przepuszcza, rzeczy

11

tajemne inszym objawia, i niektre przysze rzeczy gruntujce si na sprawach i przyczynach

przyrodzonych, za nauk szatansk opowieda. Rzeczy ktrych nie masz, jako te ktre s pokazowa: do
mioci, abo nienawici nieporzdnej umysy ludzkie pobudza; piorunem [] ludzi [] abo i bydo
zabija: wadz rodzajn, abo moc do sprawy maeskiej odejmowa, poroniene sprawowa. Dziateczki w
ywocie matek ich tylko dotknieniem zwierzchownym zabija: take te samym pojrzeniem, podczas bez
dotknienia, ludzi i bydo czarami usidli, i o mier przyprawi: dziateczki swoje wasne szatanom
ofiarowa, i wszytkie szkodliwe rzeczy, ktre insze czarownice po trosze czyni, gdy Pan Bg dla
grzechw ludzkich dopuszcza, te na(j)wyzszym stopniu czarownice bdce, sprawowa umiej: lecz nie
przeciwnym sposobem. W tym si wszake wszytkie zgadzaj, i brzydko cielesn z szatany odprawuj:
przeto te z sposobu czynienia professiej tych najwysszych czarownic inszych czarownic sposb atwo
moe by pojty. Takowe czarownice byy niekiedy przed trzydziesta lat, na granicach Sabaudie), ku
pastwu Berneskiemu, a teraz s na granicach Lombardie), ku pastwu Arcyksicia Rakuskiego, gdzie
Inquisitor Kumaski w jednym roku czterdzieci czarownic i jedn, skaza na ogie, ktry by w roku
(14)85 i do tego czasu ustawicznie z wielk pilnoci urzd ten odprawuje.
Sposb tedy czynienia profesiej dwojaki jest: jeden jawny, i zawoany, barzo podobny lubowi
jawnemu: a drugi szczeglny, abo osobny, ktry osobno szatanowi ktrykolwiek godziny moe by oddany.
Jawny i zawoany sposb bywa, gdy czarownice dnia pewnego do kupy si gromadz, i szatana w postaci
ludzkiej widz, ktry gdy ich do dotrzymania sobie wiary, obiecujc szczliwe na wiecie powodzenie, i
dugi ywot, upomina: one czarownice zalecaj mu nowicjatk, to jest, nowo przystaica, proszc, eby j
w opiek sw przyj. Szatan tedy, jeli do odstpienia wiary i naboestwa Chrzecijaskiego take te
szerokiej niewiasty (poniewa tak bogosawion Pann Maryj nazywaj) abo ucznia nowego chtnego,
podaje rk, wzajem te nowy ucze, abo nowicjatka rk dawszy, to wszytko zachowa obiecuje. Lecz
szatan to otrzymawszy, zaraz przydaje, e jeszcze mao na tym: a gdy ucze coby wicej mia czyni, pyta.
szatan przysigi potrzebuje, ktraby to w sobie miaa, eby mu si z dusz, i z ciaem na wieki odda, i
eby wedug przemoenia swego ludzi obojej pci do niego pociga i nawodzi. Na koniec przydaje, eby
sobie pewne maci z koci i z czonkw dziateczek osobliwie krzczonych robili, przez ktreby dzom
swoim za pomoc jego dosy czyni mogli.
Tego sposobu my Inquisitorowie (za dowiadczeniem) doszlismy w miasteczku Brysaku Biskupstwa
Bazylijskiego wziwszy o nim wiadomo od jednej modej czarownice, ale po tym nawrconej, ktrej
ciotka w Biskupstwie Argentinskim spalona bya: ta nam powiedziaa sposb, ktrego ciotka jej naprzd j
zwodzc zaya, a ten taki by. Dnia pewnego po wschodzie za sob kazaa pj, i do komory wni: Tam
gdy obaczya pitnastu modziecw w zielonych szatach jako wic pospolite Rajtarowie chodzi zwykli
rzeka jej ciotka: wybieraj sobie midzy temi modziecami, a ktrego sobie upodobasz, dam ci go: a on ci
sobie za on wemie. A gdy ona powiedziaa, e adnego nie chce: srodze pobita: po tym zezwolia []
Przydaa te i to, e czstokro barzo daleko w nocy z ni noszona bya od Argentynu a do Kolna. Ta to
jest, o ktrej wzmianka w pytaniu abo questiej pierwszej staa si, chcc pokaza, jeli czarownice
prawdziwie i rzecz sam od szatanw bywaj przenoszone z miejsca na miejsce. A to dla sw Kanonu 6.
ktory uczy: i tylko mniemaniem si to dzieje, gdy te podczas prawdziwie i wedug ciaa bywaj
przenoszone. Pytana abowie(m) Jeliby tylko wedug mniemania i fantazjey tak jedziy od szatana
zmamione. Odpowiedziaa, e obojakim sposobem, jakoby i tak jest, co si niej w opisaniu sposobu
przenoszenia ich pokae. Powiedziaa te, e si barzo wielkie szkody od bab czarownic przy poogu
sucych dziej: gdy czstokro dziateczki abo zabijaj, abo szatanom ofiaruj. Przydaa i to, e j ciotka
jej okrutnie pobia, dlatego i garniec jaki skrycie schowany odkrywszy wielu dziatek gowy w nim
znaleli. I wiele inszych rzeczy powiedziaa przysig wprzd uczyniwszy, jako prawdziwie wszytko
powiada.
Tej biaejgowy powieci, strony czynienia professiej wiadectwo daje Jan Nider Doktor znaczny
czasw naszych (wiel uczonych swoich pism wsawiony) [] niektrzy czarownicy dziatki swoje wasne
warzyli i jedli.
Sposb za pojcia tej nauki by jako powiedzia, e czarownicy na pewny czas gromadzili si, i za
spraw swoj szatana take w osobie ludziej widali, ktremu nowy ucze koniecznie mia przyrzec o
zaprzeniu wiary Chrzeciaskiej [].
Drugi przykad tene przydajc. Gona rzecz bya midzy ludmi z powieci Piotra sdziego w
Botylgen, e w Berneskiej ziemi trzynacie niemowitek czarownice zjady, za czym rzd srodze kara

12

takowych krwie rozlewcw. Gdy tedy Piotr pyta niektrej pojmanej czarownice ktorymby sposobem
dziateczki mae jady odpowiedziaa, e takim sposobem: Na niemowitka nie krzczone osobliwie czyhamy
(abo te i krzczone) zwaszcza krzyem . nie przeegnane, i modlitwami nie obwarowane (uwa to
czytelniku, i za poduszczeniem szataskim nawicej czyhaj na niekrzczone dziatki, eby do krztu nie
przychodziy). Te tedy w kolebkach, abo przy boku matek ich lece obrzdami naszemi zabijamy: ktore
[] z grobw potajemnie kradniemy i w kotle warzymy a gdy koci odpadn wszytko ciao si rozpynie
z gstszej materie] czyniemy ma, naszej nauce potrzebn i pojazdom suc: reszt za napeniamy
flaszki, abo bukaczek, z ktrego gdy sie kto napije przydawszy nieco ceremoniy, zaraz stawa si
uczestnikiem i uczonym w naszej sekcie.
Do tego suy i ten sposb janiejszy i do rozumienia snadniejszy. Modzieniec abowiem niektry z
on swoj czarownic pojmany do Bernaskiego sadu (i w osobn wie od ony swojej wsadzony) rzek.
Gdybym mg za moje zbrodnie odpuszczenia przed Bogiem dostpi, wszytko co strony czarw wiem, z
chci bym odjawi, abowiem widz, e mi umrze przydzie. Gdy tedy od ludzi uczonych przy sobie
stojcych sysza, e moe odnie dostateczne odpuszczenie grzechw, jeliby za nie z serca aowa,
usyszawszy to z chci si na mier gotowa, i sposb pierwszej zarazy obiawi. Taki mwi porzdek jest,
ktrym i ja zwiedziony jestem.
Naprzd potrzeba eby w dzie Niedzielny pierwej ni woda wicona bdzie, ucze nowy z
mistrzami do kocioa wszed i tam przed nimi wyrzek si Chrystusa P. jego wiary, Chrztu i kocioa
powszechnego. Pty powinien przysig uczyni magisterkowi (tak abowiem szatana a nie inaczej zow).
Gdzie wiedzie trzeba, i ten sposb z inszymi wysszej opisanemi zgadza si. I nic to nie wadzi, e szatan
[] baczc sposobno nowego ucznia, ktregoby podobno obecnoci swoj Jako nowotnego odstraszy
dla bojani, tedy przez Jemu znajome i towarzysze jego atwiej go rozumie przywie do zezwolenia.
Dla tego go na ten czas magisterkiem nazywaj, gdy go obecnie nie masz, eby ucznia, nie tak bojan,
dla maego uwaenia mistrza zja. Na koniec pije z bukaka namienionego, co uczyniwszy natychmiast
poczuje w sobie umiejtno sposobw postpowania w przedniej szych sprawach naszej sekty. Tym
sposobem ja jestem zwiedziony, i ona moja, o ktrej wiem e jest tak uporna, e w ogie bdzie wolaa
wni, a nieli cokolwiek prawdziwie powiedzie. Ale niestety oboje winni jestemy. Jako powiedzia
modzieniec, tak si wszytko pokazao. Abowiem w przd wyspowiadawszy si, szed z wielk l skruch
na mier. ona za jego [] na samej mce nie chciaa powiedzie, ani te przy mierci: i tak gdy stos
drzew od kata by naoony, naajawszy mu spronie, spalona bya. Z tych tedy rzeczy pokaznie sie sposb
professiej ich znaczniejszy. []
O czynieniu przysigi szatanowi niektore objanienia
Strony tego za, i szatan po czarownikach przysigi potrzebuje, potrzeba nieco wiedzie dlaczego i jako
rozmaicie to czyni. Naprzd tedy, cho to czyni osobliwie, ku witszej obrazie Boskiego majestatu,
stworzenie jemu oddane sobie przywaszczajc: i dla wietszej pewnoci jego przyszego potpienia,
ktrego on wielce pragnie. Wszake czstokro doznalimy tego, e przysiga taka wesp i z professi
[] do pewnych lat odkada. Powiadamy tedy, i professia naley na zupenym (abo te w czstkach
jakich) to jest sczeglnym odstpieniu wiary. Zupene odstpienie bywa, gdy sie kto zgoa wiary odrzeka.
Szczeglne za abo w czastkach odstpienie: gdy kto podejmuje sie ceremonie pewne przeciwko ustawom
kocielnym zachowywa, na przykad, Niedziele poci, albo w Pitki miso je, albo niektre grzechy na
spowiedzi zatai, albo cokolwiek podobnego czyni. Przysiga za naley na oddaniu dusze i ciaa
szatanowi. Przysig tedy czymuby szatan do pewnych lat odkada, przyczyny cztery mog byd
pooone.
Pierwsza, poniewa szatan myli serdecznych wiedzie nie moe, bo to tylko samemu Panu Bogu
naley, ale po ttnie abo znakach ich dochodzi, jako si niej pokae. Dlatego ten chytry nieprzyjaciel, gdy
obaczy nowicyatk, zrazu trudn by do zezwolenia, zlekka z ni postpuje, mao po niej potrzebujc, eby
do wietszych rzeczy przywid.
Wtora przyczyna, abowiem i midzy tymi ktre si wiary wyrzekaj rozno, gdy niektre usty, ale
nie sercem; drugie za usty i sercem wiary odstpuj, szatan chcc dowiadczy, jeli tak sercem, jako usty
do niego przystaj, pewne lata naznacza, eby tymczasem z spraw i ycia ich myli ich doszed.
Trzecia przyczyna. I jeli przez czas naznaczony, pozna j by nie we wszystkim sobie prawie

13

posuszn, ie usty tylko, a nie sercem do niego przystaa, baczc e miosierdzie swe Pan Bg dla
przytomnoci i stray Anioa dobrego, ktrej szatan w wielu rzeczach doznawa, nad ni pokaza moe,
tedy j porzuca, i utrapieniem w rzeczach doczesnych przeladuje, eby j tak do rozpaczy przywiodszy
mg sobie pozyska. Co si std pokazuje: abowiem jeli pytamy czym sie dzieje, e niektre czarownice,
w mkach by nawitszych, nidoczego si przyzna nie chc: drugie za atwusieko na wszelkie pytanie do
swoich wystpkw znaj si. Take te, co za przyczyna tego, i skoro si do wystpkw swoich przyznaj
chc sami siebie wiesza. W prawdzie rzec moemy, i gdzie wola Boa przez Anioa witego, do tego nie
przystpi [], i na ten czas wszytko za spraw szatansk si dzieje, cokolwiek si dzieje, bd to
milczenie, bd przyznanie wystpkw. Milczenie si pokazuje na tych, o ktrych wie szatan, e tak usty,
jako i sercem wiary sie wyrzekli, i takime sposobem przysig uczynili, ktrych statecznoci pewien jest,
gdzie przeciwnym obyczajem od drugich oddaa sw obron. []
Czego dowiadczeniem czstokro doszlimy poniewa z przyznania tych wszystkich, ktrechmy
skazali na ogie pokazao si, e poniewoli czarami si bawili, [] gdy z bicia i razw onym od szatanw
zadanych, gdy im niechciay by posuszne, prawda sie pokazowaa. Czstokro abowiem byy widziane z
twarzami opuchymi, zasiniay mi. Take te te my sami doznali i po przyznaniu wystpkw na mce,
zawsze si chc wiesza, czego przestrzegajc, stra() na kad godzin bywa przysdzona, ktra tego
pilnuje i podczas zaniedbalstwem stray, znajdowano je zawieszone na rzemykach, abo podwikach, a to
pewnie za poduszczeniem szataskim, eby przez skruch abo spowied sakramentaln odpuszczenia nie
dostpili. Z ktorych sercem do siebie nigdy pocign nie mg, co im snadniejsz drog czynio do
dostpienia aski Boej [].
To sie pokazuje z tych rzeczy ktorekolwiek si [] w miasteczkach Sagonie i Kawenspurgu zaledwie
przed trzema laty dziay. W pierwszym abowiem miasteczku jedna na podej i barzo sabej podwice
obwiesia si. A druga imieniem Walipurgis w zadziaywaniu milczenia przez czary barzo dowiadczona,
ktra insze biaegowy uczya, jako takowe milczenie, uwarzywszy w piecu chopitko pierworodne,
sprawowa miay. []
Jest te czwarta przyczyna, dla czego szatani przysig pewnym czarownicom odkadaj, a drugim
namniej nic, a to dlatego, i oni mogc atwiej wiedzie wiek ludzki, anieli Astronomowie, snadniej im
kres ywota abo naznaczy, abo kres przyrodzony przez przypadkowy, sposobem opisanym uprzedzi
mog.
[] Abowiem wedug . Augustyna siedm jest przyczyn, z ktrych szatani dochodz, domylawaj si
przyszych przypadkw (ktrych jednak dowodnie nie wiedz). Pierwsza przyczyna jest, subtylno ich
natury, wzgldem bystroci rozumu []. Wtora dla dowiadczenia, dawnoci czasw utwierdzonego i
objawienia duchw niebieskich wicej wiedz nieli my. [] Trzecia jest dla artkoci biegu, przeto
wiadomo o rzeczach z wschodu soca, dziwn prdkoci moe przybyd na zachd. Czwarta
przyczyna, i tako swoj moc gdy P. Bg dopuszcza mog choroby przywodzi, powietrze zarazi, i gd
sprawi, tak te to wszytko mog wprzd opowiedzie. Pita, i i z znakw mog subtelniej opowiedzie
mier, anieli lekarz, patrzc na uryn, abo pulsy. Abowiem jako lekarz widzi przez znaki w czonku
chorym niektre rzeczy, ktrych prosty czowiek nie upatruje: tak i szatan te rzeczy widzi z przyrodzenia,
ktrych aden czowiek baczy nie moe. Szsta, i z znakw, ktre pochodz z umysu ludzkiego,
dochodz tych rzeczy, ktre s abo byd maj w sercu ludzkim, bystrzej daleko nad czowieka mdrego,
wiedz abowiem jakie duchy z podobiestwa maj nastpi, a zatym takie sprawy. Sidma, i w dziejach
Prorockich i pismach, z ktrych wielu przyszych rzeczy rozumienie pochodzi bieglejsi s ni ludzie,
przeto z nich wiele przypadkw opowiedzie mog. Zaczym dziwowa sie nie potrzeba, jeli kres wieku
ludzkiego przyrodzony upatruj. Przypadkowy wszake wiedzie nie jest w ich mocy taki bywa przez
spalenie, o ktre si szatan koniecznie stara, gdy jako si powiedziao niechtne suebnice swoje widzi,
obawiajc si ich nawrcenia. Te jednak ktre widzi do posug swoich ochotne, a do przyrodzonej mierci,
ma w swojej obronie. Przywiedmy na obie stronie przykady od nas znalezione.
W Biskupstwie abowiem Bazylijskim we wsi nad Rhenem lecej [] by pleban czowiek uczony,
tego wszake rozumienia, abo raczej bdu, i czarw nie masz na wiecie, ale tylko w mniemaniu
ludzkim, ktrzy takowe sztuki biaymgowom przypisuj. Tego plebana z bdu namienionego Pan Bg
wywid []. Gdy abowiem przez most jeden piesznie dla pewnej sprawy przej chcia, spotka
nieszczliwie jak bab, ktrej gdy na most wstpujc, eby wprzd zesza, ustpi nie chcia, ale upornie
szed, wtrci bab w boto z trafunku, baba rozgniewawszy si, aja mu uszczypliwie pocza mwic:

14

pamitaj popie e to oddam. Pleban mao co sowa jej uwaajc, w nocy niej pasa, gdy z oa wsta
chcia, poczu si by sczarowanym, tak e wozi go musiano, gdy w kociele chcia by, i cierpia to trzy
lata []. Ten czas gdy min, baba ona zachorzaa, ktr pleban dla onego ajania mia podejrzan. Trafio
sie tedy i zachorzawszy posaa po tego plebana dla czynienia spowiedzi. Pleban acz upornie rzek: Niech
sie przed szatanem swoim mistrzem spowiada, na prob wszake matki swej, kaza sie dwiema chopom
pod pachy wziwszy prowadzi, i przyszedszy do dom, usiad w gowach oa czarownice, oni dwaj
chopi, przed izb pod oknem suchali (na dole abowiem zbudowana bya) jeliby sie spowiedaa tego, e
plebana uczarowaa. Stao sie tedy, i cho na spowiedzi adnej wzmianki o czarach nie czynia,
skoczywszy wszake spowied rzeka. Popie wieszli ty kto ciebie uczarowa? A pleban agodnie
odpowiedajc rzek: e nie wie: zaczym ona rzeka: Ty masz za podejrzan (i dobrze) wiedz bowiem em
cie sczarowaa, z tej przyczyny, jako sie wyszej powiedziao. A gdy on o uzdrowienie prosi, rzeka: Oto
czas mj naznaczony przypada, e musz umrze, ale tak sprawi, i w krtkim czasie po mierci mojej
bdziesz uzdrowiony, co si tak zicio. Abowiem ona wedug postanowionego od Szatana kresu umara, po
ktrej mierci we trzydzieci dni pleban nocy jednej do zdrowia przyszed zupenie.
Podobn rzecz w tyme Biskupstwie we wsi Buchel, [] trafia si niewiasta jedna pojmana, i po tym
spalona, sze lat z latawcem obcowaa, tu przy boku ma picego na ou. Po trzykro w tydzie
czynia w Sobot, Czwartek i wtorek take w insze nocy chwalebne, ktra tak przysig bya Szatanowi
uczynia, e po siedmi leciech miaa mu i z dusz i z ciaem nalee. Tak wszake miociwie Pan Bg
zrzdzi, abowiem w szstym roku pojmana i na ogie skazana bya, prawdziw i zupen spowied
uczyniwszy, zaczym nadzieja jest, e jej Pan Bg grzechy odpuci, poniewa bardzo chtnie sza na
mier, powiadajc, i snad choby wolna by moga, umrze przecie wolaa, eby jeno mocy szataskiej
usza.
O sposobie, ktrym z miejsca na miejsce bywaj przenaszane.
ROZDZIA III
Teraz tedy przystpmy do ich ceremonij i sposobw, ktrych w swych czarach zaywaj: A naprzd
mwmy o tych, ktre si do ich wasnych osb cigaj. A i przenosi sie z miejsca na miejsce cielenie,
jest rzecz w sprawach ich przedniejsza; take plugastwem cielesnym z latawcami sie maza, o obu z
osobna coklwiek si powie, wprzd jednak o ich jazdach cielesnych. Gdzie wiedzie potrzeba, i w tym
przenaszaniu, abo jedzie ich, jest trudno jako sie czstokro wspominao, a to z pisma, abo Kanonu,
ktry tak mwi: Temu wiary dawa nie potrzeba, co niektre zoliwe biaegowy za szatanem sie udawszy,
jego spraw abo omamieniem zwiedzione, wierz i wyznawaj, jakoby z Diann bogini pogask, abo z
Herodyd i wielk liczb biaychgw w nocy miay jedzi na pewnych bestiach i wiele krain cicho
przebywa, onej jako paniej swej we wszystkim posuszne by. A przeto kaznodzieje maj lud Boy
przestrzega, eby wiedzieli, i to jest zgoa fasz, ie takowe fantazje nie od Boga, ale od zego ducha, w
umys ludzki bywaj wpuszczane: poniewa szatan w rozmaite postaci i osoby przemienia si, i umys
ludzki, ktrym jako winiem we nie, wadnie po rnych miejscach, obwozi(). Na podpor tego
niektrzy przywodz przykady [], i jako w przenaszaniu z miejsca na miejsce: tak i w czynieniu szkd
rozmaitemu stworzeniu bywaj (czarownice) oszukane i omamione. Ktre to rozumienie [] jako
heretyckie jest zganione, i odrzucone, jako to ktre bije przeciw Boemu dopuszczeniu [] mocy
szataskiej, ktra z tej miary w wikszych rzeczach pokaza si moe. Take szturmuje przeciw pismu .
ku niezmiernej szkodzie kocioa Boego gdy od wielu lat czarownice bez karania (dla tego [] i
przyczyn karania urzdowi wieckiemu odejmowao) uchodziy. Za czym ju si tak szeroko rozkrzewiy,
e nie jest rzecz podobna, eby miay by wykorzenione. Przeto pilny czytelnik [] ku zniesieniu tego
rozumienia niech uwaa: a teraz jako bywaj przenoszone i wiela sposobw to moe by, niech sie nauczy,
z odpowiedzi na przykady, ktre przeciwna strona przywodzi.
I tedy wedug ciaa mog by przenoszone rozmaicie si pokazuje. Naprzd z inszych spraw
czarnoksiniczych. Abowiem gdyby nie mogy by przenoszone, dziaoby si to abo dla tego, eby Bg
nie dopuci: abo eby tego szatan uczyni nie mg. [] Ale witsze rzeczy, tak na dzieciach, jako i
ludziach dorosych pokazoway si (a na sprawiedliwych osobliwie) []. Abowiem gdy pytaj jeli szatani
podmioty, abo odmian w dzieciach czyni mog, jeli szatan z miejsca na miejsce czowieka przenie
moe, a zwaszcza nad jego wol? Odpowiedasi na pierwszy punkt, i tak jest: Abowiem i Gwilhelm

15

Paryski powiada: Podmioty w dzieciach mog by take za Boym dopuszczeniem, szatan miasto
dziecicia, moe si podrzuci, abo te z miejsca na miejsce przenie. Takowe abowiem dzieci zawsze s
ndzne, paczliwe, i choby pi matek abo mamek zaledwieby mu spotrzeb pokarmu doday, nigdy
wszake takowe nie tyj, ale bardzo cikie s. Przed biaymigowami jednak, dla wielkiej bojani ktra by
z tej przyczyny na nie pa moga, ogasza tego nie potrzeba, ani te tai, trzeba ich uczy, eby w tym na
rozsdku ludzi uczonych polegay. Przepuszcza abowiem Bg dla grzechw rozdicw, gdy podczas
mowie brzemienne ony swe przeklinaj mwic, bodaje szatana porodzia, abo co takiego podobnego.
Take te niecierpliwe biaegowy czsto takowe rzeczy mwi. O inszych za ludziach, a podczas
sprawiedliwych, przykadw wiele znajduje si.
Abowiem Wincencius z powieci Piotra Damiana powiada o dzieciciu w pici leciech jednego
czowieka zacnego, ktry w tych leciech mnichem zostawszy, z klasztora nocy jednej wrzucony by do
zamknionego tarasu, gdzie gdy go rano znaleziono i pytano, powiedzia, e od jakichsi osb na wielki
bankiet by zaniesiony, gdzie mu je rozkazano. A po tym go wierzchem w ten taras wpuszczono.
Co na koniec o czarnoksinikach rzeczemy, ktrzy po powietrzu do dalekich krain od szatanw
bywaj noszeni, ci inszych podczas do tego namawiajc, daj im konia, ktry nieprawdziwy ko, ale szatan
w osobie koskiej bywa, na ktrym ich prowadz, upomniawszy aby si krzyem witym nie egnali.
Aczkolwiek nas dwaj jest, ktrzy te Ksig piszemy, jeden wszake z nas bardzo czsto takowych
widzia i znajdowa. Abowiem, ak niejaki na on czas, ktry teraz jest kapanem w Biskupstwie
fryzyginskim, do tego czasu jeszcze snad ywy, zwyk by powieda, e razu jednego, szatan cielenie na
powietrze go porwawszy, zanis do dalekich krain. Jest i kapan inszy w miasteczku Oberdoff, ktry na ten
czas towarzyszem onego bdc, oczyma swemi na to porwanie patrza, jako wycignwszy rce na
powietrze ku grze z wielkim krzykiem i woaniem niesiony by. A to z tej przyczyny, jako on powieda:
Gdy si abowiem dnia jednego akw zgromadzio do karczmy na piwo, zgodzili si wszyscy na to, eby
ten ktry bdzie piwo nosi, piwa nie paci, i tak jeden z towarzystwa, gdy chcia dla przyniesienia piwa
wyni, drzwi otworzywszy, obaczy gst mg przede drzwiami, skd przelkniony, wrci si,
powiedziawszy przyczyn, dla ktrej by piwa nie chcia przynie. Ten tedy, ktry potym porwany by,
rozgniewawszy si, rzek: By tam i diabe by pjd po piwo. I tak wyszedszy na co wszyscy patrzali, na
powietrze porwany by. A e i co wicej przyznamy, nie tylko czujcym, ale i picym to si przytrafia
zwyko, e we nie przez powietrze z miejsca na miejsce rzecz sam bywaj przenoszeni. Pokazuje si to i
z niektrych, ktrzy po dachach, i wierzchach budowania wysokiego we nie chodz, a nic im nie wadzi do
tej przechadzki, tak wzwy jako i na d. A jeliby na nie kto z patrzajcych imieniem wasnym zawoa,
zaraz jakoby strceni na ziemi spadaj.
Co e si spraw szatask dzieje, wiele ich rozumie, a nie bez przyczyny. Abowiem i szatani s
rozmaici, jedni z najniszego chru Anielskiego, ktrzy mae mki (oprcz utraty roskoszy niebieskich)
[] jako za mae grzechy cierpi, ci adnego obrazi nie mog, zwaszcza szkodliwie, ale tylko osobliwie
arty, abo figle stroj, z ktrych niektrzy s latawcami, abo latawicami, trapicy ludzie w nocy, abo ich
grzechem cielesnym macy. Nie dziw e si z tymi igrzyskami bawi: utwierdza si to z sw Kasjana,
ktry mwi, e tak wiele jest duchw nieczystych, jako wiele w ludziach zabaw. Poniewa w Norwegiej
jest wiele takich szatanw szydercw, i frantw, ktrych tam pospolitym jzykiem zow Pagani,a po
niemiecku Trollen, ci na wielu pewnych miejscach drogi osiadszy, nie obraaj ludzi przejedajcych, ani
im na zdrowiu szkodz, tylko przestajc na szyderstwie i na mianiu, zo im wyrzdzaj rozmait, chcc
ich raczej spracowa, i strudzi, a nieli im szkodzi. Drudzy tylko na noclegach z ludmi nocy trawi.
Inszy za s tak okrutni, i zapalczywi, e [] tych ludzi, ktrych ciaa posiadaj [] z daleka napadaj i
okruciestwo wszelkie nad nimi czyni. O takowych Matheusz . w smym rozdziale Ewangeliej pisze. Z
pierwszej tedy przyczyny to jest: eby Bg nie mia dopuszcza; mwi nie moemy, eby czarownice nie
miay by prawdziwie wedug ciaa przenaszane. Jeli abowiem dopuszcza nad sprawiedliwemi i
niewinnemi take te nad czarnoksinikami, jako nie ma dopuszcza []? A e z bojani rzeczemy. I
zali szatan Lucyfer Zbawieciela naszego wziwszy nie obnosi i nie stawi po rnych miejscach jako
Ewangelia wiadczy?
Ani te wtora rzecz przeciwnikom pomaga, jakoby szatan tego uczyni nie mg, ktry tak moc ma z
przyrodzenia, wszystkie cielesne mocy przechodzc, e adna moc ziemska nie moe jej by porwnana.
Wedug onego pisma: Nie masz mocy na ziemi. I owszem sam Lucyfer takow ma moc przyrodzon, nad
ktr wiksza midzy Anioy dobrymi nie najduj si. Jako abowiem wszystkich Aniow w rzeczach

16

przyrodzonych przeszed, a przyrodzone rzeczy za przypadkiem nie s umniejszone, ale tylko rzeczy z
aski dane, dla tego do tego czasu w nim trwaj, acz uskromione i uwizane.
[] Sposb tedy przenaszania ich takowy jest: Abowiem jako sie wysszej powiedziao. Ma z
czonkw dziatek przede krztem od nich zabitych robi, wedug nauki szataskiej, ktr namazuj stoek
jaki, abo drewno, co uczyniwszy: zaraz bywaj na powietrze porywane, tak we dnie jako i w nocy
widomie, i jeli chce niewidomie, gdy szatan zason jak je zakrywa: o czym byo w inszej ksidze.
Wszake aczkolwiek szatan przez ma takow nawicej te rzeczy odprawuje dlatego eby aski Boej ze
krztu pyncej, dziatki niewinne zbawia: czstokro jednak i bez niej to czyni, przez zwierzta, ktre nie s
zwierzta prawdziwe, ale szatani w postaci ich, abo te bez wszelkiej zwierzchniej pomocy, tylko za
spraw szatana [] bywaj przenaszane.
Rzecz dziwna o dziennym i widomym przenoszeniu w miasteczku Waldshut nad rzek Rhenem w
Biskupstwie Konstantyskim trafia si. Czarownica niejaka bdc w nienawici u mieszczan miasta
onego, na wesele jedno zaproszona nie bya, na ktrym niemal wszyscy obywatele miasta onego byli: Ona
rozgniewawszy si, mylc o pomcie, szatana przyzwaa, w swojej aoci przyczyn powiedziaa, proszc
eby wzbudzi grad, i wszystkich z taca rozegna. Zezwoli szatan, i wziwszy j przenis po powietrzu
(na co pewni pastuchowie patrzali) na gr blisko miasta lec i jako si poty przyznaa, gdy wody nie
miaa nala w doek, ktry may (bo ten sposb jako si pokae, gdy grady sprawuj, zachowa zwyky)
uczynia, miasto wody moczu we napucia i palcem obyczajem swym przy szatanie zamieszaa. Szatan
tedy zaraz ku grze wynisszy on wilgotno grad bardzo wielki na ksztat kamieni nad tacujcemi i
miasteczkiem onym tylko spuci. Zaczym gdy si oni rozbiegli i [.]obopolnie o przyczynie gradu onego z
sob rozmawiali: Czarownica potym w miasto wesza. Czy(m) w podejrzenie witsze wpada. Ale gdy
pastuchowie to co widzieli, powiedzieli: podejrzenie ono wielkie w dowd si obrcio. Przeto pojmana, i
po przyznaniu, e to dla tego uczynia, i na wesele zaproszona nie bya, take te, e si wiela inszych
czarw paraa, spalona bya.
A i i midzy posplstwem gona rzecz jest, o ich przenaszaniu, nie potrzeba nic wicej dla dowodu
przywodzi, niechaj na tym przestan przeciwnicy, ktrzy takowego przenaszania, abo nie przyznawaj,
abo e si tylko w mniemaniu i fantazyjej dzieje, twierdz. Ktrzy choby te w bdzie swym zostawali,
mniejszaby to i nie byoby o co mwi, gdyby ten bd ich nie by z szkod wiary witej. Ale widzc to, e
oni do tego bdu ku rozmnoeniu czarownic, i szkodzie wiary witej, inszych do tego rozumienia
przywodzi miej: gdy ucz, e wszelkie czary (ktre si prawdziwie i susznie czarownicom, jako
naczyniu szataskiemu przypusuje) nic nie s w rzeczy samej tylko z fantazyjej i omamienia na niewinne
ludzi si kad, jako te i to przenaszanie zmamione. Za czym czstokro bez karania, ku wzgardzie
Stwrce naszego, i rozmnoeniu ich wielkiemu zostaway i zostawaj. Ani te dowody ich na pocztku
pooone, mog im by pomocne, abowiem gdy przywodz Kanon Episcopi, [] ktry uczy, e tylko
wedug mniemania i fantazyjej bywaj przenaszane, kto tak jest niemdry, ktryby chcia std zamkn, e
te rzecz sam nie mog by przenoszone. Jako te z koca tego Kanonu, abo Rozdziau, gdy mwi i
kto wierzy eby czowiek w insz jak posta lepsz abo gorsz mia si odmieni, ma by rozumiany
gorszym nad niewiernego i poganina: kto moe rzec, e nie mog ludzie w bestie czartowskim
omamieniem by przeksztatowani, abo te z zdrowych w chore, jako z rzeczy lepszej w gorsz
odmienieni. Takowy pewnie ktryby si wiesza na sowkach tego Kanonu (przeciwny by by nauce
wszystkich Doktorw . i samemu na koniec procesowi pisma witego. Potrzeba tedy jdra w tych tam
sowach si domaca. [] Bywaj abowiem przenoszone tak rzecz sam jako i wedug mniemania: co si
z iche wasnych spowiedzi pokazuje, nie tak tych ktre byy spalone, jako tych ktre dobrowolnie do
wiary si wrciy i do pokuty uday.
Midzy ktrymi jedna [] od nas pytana, czy wedug mniemania tylko i fantazyjej, abo te cielenie
bywaj przenoszone? Odpowiedziaa, i obojako: Gdyby abowiem z przypadku jakiego, niechciayby by
przeniesione rzecz sam, i wedle ciaa, jednakby pragny wiedzie, co by w zgromadzeniu onym
towarzyszki ich czyniy, tedy takowego zaywaj sposobu: e taka w imi wszytkich diabw ma si
pooy na lewy bok, na okie ktrej ust wychodzi jakoby tawa para. Skd wszytkie rzeczy, ktre by si
tam dziay dostatecznie wiedz. A jeli te wedug ciaa chc by przeniesione, wyej opisany sposb
zachowuj.
Nad to niech by tak byo, eby ten Canon tak zgoa po prostu bez wszelkiego obianienia mia by
rozumiany, ktoby tak by gupi, eby dla tego wszystkie ich czary, sprawy by nieprawdziwe, ale wedug

17

mniemania tylko twierdzi mia. gdy rzecz sama co przeciwnego nam pokazuje Osobliwie dla tego i
czternacie jest sposobw tej przekltej bezbonoci czarownice) midzy ktrymi sposobami namniejszyby
by stopie tych, ktre rozumiej si by przenaszanymi, a rzecz sam niebywaj noszone
Nakoniec ani przykady z Historyi Germana witego ani inszych ktrychkolwiek mog im by
pomocne. Abowiem i mogli to byli szatani uczyni, eby sie przy bokach mw picych [] pokadli w
osobach on jakoby z mami spay. Co jednak eby miao sta dla uczciwoci witego me twierdzimy,
tylko si przypadek kadzie eby za niepodobn rzecz kto nie rozumia, co si przeciwnego pisze tej
historiej. Podobnym obyczajem moe si rzec na wszelkie insze obiekcje, i tako si znajduj, e niektre
tylko wedug mniemania: tak te najduj si w pismach Doktorw, e wicej ich wedug ciaa byo
przenaszanych. []
Jako Czarownice z Latawcami obcuj.
ROZDZIA IV.
Co si tknie sposobu, ktrym czarownice z szatany latawcami nazwanemi cielenie obcuj, pi rzeczy
potrzeba mie na baczeniu. Naprd szatana i ciao ktore na si bierze, z ktrego by elementu abo ywiou
byo uksztatowane. Powtre. Spraw jeli si ona zawsze z wypuszczeniem nasienia od kogo inszego
wzitego odprawuje. Po trzecie: czas i miejsce jeli bardziej jednego czasu, anieli drugiego to bywa.
Poczwarte: czyli si widomie z biagow czy, i czyli tylko te biaegowy, ktre z takich brzydkoci si
rodz, takowym spronociom szataskim podlegaj. Pita: czyli te te bywaj tym spronociom podlege,
ktre od bab przy pogodzeniu szatanom s ofiarowane. Ale wprzd mwmy o materiej ciaa ktre na si
bior, take o przymiotach.
Powiadamy tedy, e bierze ciao z powietrza, ktre poniekd jest ziemiste, ile ma w sobie wasno
ziemie w gstoci, co si tak objania. Abowiem i powietrze samo z siebie nie jest sposobne do
wyobraenia, jedno wzgldem u(ksz)tatowania inszej materiej, w ktrej si zamyka dlatego te granic
samo od siebie nie ma, ale tylko od inszych rzeczy. Boby tak zgoa nie mg ciaa z samego powietrza
wzi, ktre jest bardzo snadne do odmiennoci w kad rzecz, co std zna, i niektrzy chcc ciao od
szatana wzite mieczem rozci, abo przebi, nie mogli dokaza tego, abowiem czstki powietrza
rozdzielonego, zaraz si z sob znowu zbiegaj i wi. Std si pokazuje, i powietrze samo z siebie, do
takiego ciaa jest sposobne: ale i nie moe by u(ksz)tatowane, aeby si co do niego ziemistego
przymieszao, przeto potrzeba, eby to powietrze byo jakokolwiek zgszczone [] Takowe zagszczenie
mog czyni szatani, i dusz od ciaa odczone, z waporw abo wilgotnoci gstych z ziemie
wychodzcych gromadzc je i (ksz)tatujc w ciaa, w ktrym mieszkaj, jako nim tylko ruszajcy, ale
ywota mu nie dajcy: abowiem ten pochodzi od dusze z ciaem zczonej. S tedy w takowych wzitych i
u(ksz)tatowanych z powietrza, ziemistemi waporami zagszczonego ciaach, nie inaczej jako eglarz w
odzi, ktrego wiatr pogania: w ktrych szatani z czarownicami mwi [] ale dwik z wiatru podobny
sowom puszczaj do uszu suchajcego. Widz i sysz, daleko wyborniej ni ludzie, nie oczyma, ani
uszyma ciaa wzitego, ale widzeniem i suchem duchownym, ktry nierwnie jest prtszy i subtelniejszy
ni cielesny. Jdz nieprawdziwie, cho pokarmy w uciech zgryzione i zeywane w si puszczaj. A to dla
tego nieprawdziwie, i ciao ich nie ma ani moe mie mocy, ktraby pokarm potrzebny po ciele rozsyajc
w ciao go obracaa, abo te niepotrzebny, i zbyteczny z niego wyrzucaa: Co w jedzeniu prawdziwym ma
si znajdowa. Rodz czstokro nie moc z ciaa onego pochodzc: ale mskiego nasienia, bd w
sprawie cielesnej, miasto biaej pci si podrzuciwszy, bd w zmazaniu nocnym nabytego, zaywajc.
Tu wszake nim postpiemy dalej, dwojaka wtpliwo nas zachodzi. Pierwsza, jeeli czarownice
teraniejsze takowemu brzydkociami bawi si. Druga, jeeli czarownice z tego plugastwa pocztek swj
wziy. Na pierwsz z tych wtpliwoci odpowiadajc mwimy: e cokolwiek si z przeszymi
czarownicami przed rokiem wcielenia Syna Boego tysic czterysta abo bliej dziao, to jest, jeli si temi
brzydkociami z szatany mazay jako od czasu onego teraniejsze czarownice czyni, nie jest nam
wiadomo. Te eby nie mieli by zawsze czarownice, eby sprawami swymi szkd wielkich w ludziach,
bydle, ziemskich urodzajach nie czyniy, take o bytnoci latawcw i latawic, aden wtpi nie moe, ktory
jedn histori czyta, poniewa tak Kanony jako Doktorowie wici, od wieluset lat sia o nich na potomne
czasy podali i zostawili. Aczkolwiek w tym rno jest: I szatani latawcy przeszych czasw z biaymi
gowami niektremi nad wol ich obcowali. O czym Nider w ksigach swoich, take i Thomasz
Brabantinus pisz.

18

Teraniejsze za czarownice, e tej spronoci szataskiej podlegaj, iche wasne wiadectwa wiar
czyni i te sprawy swoje podobne by nam pokazuj nie jako si po ten czas dziao poniewolnie, ale
dobrowolnie, i z chci si na brzydkie upodobanie szataskie podajc. Ilekolwiek abowiem byo ich od
nas zostawionych na karanie urzdowi wieckiemu w ronych Biskupstwach osobliwie w Constantieskim
i w miecie Rawensburgu wszystkie przez wiele lat to jest do dwunastu, dwudziestu i trzydziestu tym
obrzydliwociom szataskim suyy, a zawsze z odstpieniem wiary bd zupenym, bd w czstce jakiej.
Co wszystkim tamtym obywatelom jest wiadomo wyjwszy abowiem te, ktre do wiary witej
przywrciwszy si, pokut potajemnie odprawoway: nie mniej czterdziestu omiu w pici leciech na ogie
skazanych byo, nie tak wszake im bya dana wiara, jako tym ktre dobrowolnie si na pokut udaway: A
te wszystkie w tym byy zgodne, i na znak odstpstwa swego potrzeba, eby si tak szkaradnoci
mazay: O ktrych szczeglnie w drugiej czci tej ksigi bdzie si mwio, gdzie ich sprawy z osobna
bd opisane, opuciwszy te, ktrych towarzysz nasz Inquisitor Kumanski w hrabstwie Burbiskim doszed:
ktry jednego roku, to jest tysic czterysta osmdziesit pitego czterdzieci czarownic i jedne skaza na
ogie. Te wszytkie jawnie pryznaway si do tego brzydkiego obcowania z szatany.
Co si tknie drugiej wtpliwoci: Jeli czarownicy z tych brzydkoci szataskich pocztek maj.
Powiadamy z witym Augustynem: i to jest prawda, e wszystkie zabobonne nauki z zaraliwego
spkowania szatanw z ludmi pocztek wziy. Tak abowiem mwi: Wszystkie nauki kamliwe i
zabobonne z jakiego zaraliwego obcowania szatanw z ludmi jakoby jakie umowy, i zwizki zdradliwej
przyjani postanowione zgoa maj by odrzucone. Czemu przypatrzywszy si, rzecz jest jawna, i tako s
rozmaite sposoby zabobonw abo nauki czarnoksiskiej, tak te s rozmaite ich towarzystwa i jako
odstpstwo czarownikw midzy czternasta rozdajw czarnoksiskich jest nagorsze, jako to ktre nie
tajemn, ale wyran umow ma z szatanem, oprcz tego, i cze Bogu nalec, odstpiwszy wiary,
szatanom oddawa powinni. Tak te obcowanie ich z szatany jest nabrzydliwsze i naszkodliwsze prawie
wedug pci biaogowskiej, ktra zawsze w rzeczach prnych i ledajakich kocha si zwyka.
Pyta si Thomasz wity, czyli z takowych szatanw spodzeni ludzie sposobem opisanym s mniejsi
nad inszych? I powiada, e tak jest, dowodzc nie tylko pismem, ktre mwi w ksigach Rodzaju: Ci s
mone na wiecie, [] Ale te i przyczyn: I szatani mog wiedzie moc nasienia nabytego z
przyrodzenia tego czyje jest nasienie [] Nakoniec to czyni czasu dobrego, gdy gwiazdy ich
przedsiwziciu s przyjazne. Co wszystko gdy si zejdzie rzecz pewna, i tak spodzeni s mocni i
wzrostu wielkiego. W czym trzy rzeczy wiedzie potrzeba. Naprzd, i takowe brzydkoci cielesne szatani
odprawuj, nie dla swojej uciechy, ale dla zaraenia duszy i ciaa tych z ktrymi obcuj. Powtore, i z tego
z nimi obcowania biaegowy doskonale podem zastpi i rodzi mog z tej miary, ile szatani nasienie
ludzkie na miejsce jemu nalece w ywocie biaogowskim kad. Nakoniec, i w rodzeniu takowym
szatanowi [] przypisuje si tylko przeniesienie nasienia z miejsca na miejsce, nie samo rodzenie, ktrego
pocztkiem nie jest moc szataska, ani ciaa od niego wzitego, ale moc onego, ktrego nasienie jest, za
czym tak urodzony, nie szataskim, jedno czowieka ktoregokolwiek synem jest.
Jeli w takowych brzydkosciach szatani ludzkiego nasienia zawsze zaywaj,
W rozwizaniu tej wtpliwoci nie moe si nic tak dalece pewnego powiedzie [] bo czarownica abo
jest niepodna, abo do zastpienia sposobna. Jeli niepodna, tedy nie zaywa nasienia, boby ninacz si nie
zeszo. A szatan jako i przyrodzenie we wszystkich sprawach swoich ile moe zbytku si strzee, z takim
tedy czy si, dla pobudzenia rozkoszy nie w sobie, bo ciaa prawdziwego i koci nie ma, ale w
czarownicy: A jeli jest czarownica do rodzenia sposobna, tedy mskiego nasienia wedle potrzeby
dostawszy obcuje z ni i zaywa go. A jeliby kto spyta, czyli nasienia w nocnym pomazaniu
wypuszczonego, tak moe szatan dostawa i zaywa [] Na to si podobiestwo upatrujc odpowiada, e
nie moe, acz podobno kto co inszego bdzie rozumia. Abowiem, i szatani przestrzegaj tego, eby
nasienie moc rodzenia jako nawitsz w sobie miao, ktra moc w sprawie cielesnej barziej wychodzi i
trwa w pomazaniu za nocnym, nie tak bo wybiega nasienie, dla dostatku wielkiego wilgotnoci, nie z tak
moc ktraby si do rodzenia susznie zy moga. A przeto rzecz podobna, i go nie zaywa do rodzenia
potomstwa, oprcz eby wiedzia jednako do rodzenia sobie by suce: Co te jest niewtpliwa, e w
czarownicy, ktra ma ma i z mem podem zastpi, latawiec wpuszczeniem inszego nasienia, pd moe
zarazi.

19

Jeli rwnie kadego czasu i na kadym miejscu te brzydko odprawuj.

Co si tknie braku w czasiech i miejscach. Powiedamy, i oprcz zachowania czasw wzgldem
przychylnoci gwiazd, ktrej on przestrzega, gdy pd zarazi umyli: zachowuje te pewne czasy, gdy nie
dla zarazy, ale dla pobudzenia w czarownicy cielesnej rozkoszy t spronoci si bawi. a mianowicie
zachowuje uroczyste wita roczne, to jest: Adwent, wito Narodzenia Paskiego, Wielkanoc, witki i
insze zacne wita.
A to czyni szatani dla trzech przyczyn. Pierwsza, eby czarownicy nie tylko odstpstwem od wiary
witej: ale te witokradztwem, albo gwaceniem witobliwych czasw Pana Boga ciej obraali, a za
tym na duszach swych cikie potpienie odnosili. Wtora przyczyna. I Pan Bg ciej si tym obraajc,
szatanom bardziej dopuszcza trapi ludzi, tak na ciele, jako i na majtnoci a czstokro i nie winnych. Bo
acz napisano jest. Syn nieponiesie na sobie nieprawoci ojca swego, e to wszake ma si rozumie o
wiecznym karaniu, bo doczesne karanie, dla cudzych niecnot ludzie niewinni czstokro na sobie nosz.
Przeto na inszym miejscu Pan Bg mwi: Ja jestem Bg mocny i zelotes karzc grzechy rodzicw w
trzecim i czwartym pokoleniu. Takowe karanie pokazao si na Sodomitach utopionych dla grzechw
rodzicw swoich.
Trzecia przyczyna, eby za lepszej pogody wicej ich do upadku przywiedli, a zwaszcza mode
biaegowy, ktre w dni wite prnujc i ledaczym si bawic, snadniej od starych czarownic bywaj
zwiedzione. []
Moemy przyda i czwart przyczyn, eby tym snadniej ludzi zwodzili, ktrzy gdy widz, e
takowych rzeczy w czasy wite Pan Bg dopuszcza, nie rozumiej grzechy te by tak cikie, jako gdyby
czasw takowych nie mogy by podzone.
Za co si tknie miejsca, jeli na pewnych miejscach wicej si takimi spronociami ma.
Powiadamy, wziwszy wiadomo od czarownic, i plugastwem tym pyska si na miejscach witych
adnym sposobem nie mog. Std pokazuje si obecno stray Niebieskiej dla uczciwoci miejsca onego.
A co witsza powiadaj, e nigdy pokoju nie maj, tylko przy subie Boej, gdy w kociele obecnie
bywaj, i dla tego raniej wchodz, a pniej z kocioa wychodz. Aczkolwiek tam wiele bezbonych
spraw wedug nauki szataskiej powinny zachowa na przykad: czasu podnoszenia ciaa Paskiego na
ziemie plwa, abo rzeczy szkaradne myli, bd te i ustnie mwi, to jest: bodaje by na takim, abo na
takim miejscu, jako si w drugiej czci powie.
Jeli widomie te sprosnoci Latawcy odprawuj.
Na to za jeli widomie abo niewidomie takowe brzydkoci splnie podz, powiedamy ilechmy
dowiadczeniem tego doszli, e zawsze widomie wzgldem czarownice szatan si czy i nie ma do niej,
dla postanowionej umowy, niewidomie przystpowa. Aczkolwiek co si tknie inszych stojcych
czarownice czstokro byy widane w polach, abo lasach lece, ze wszystkimi okolicznociami (uszom
uczciwym si folguje) tej brzydkoci nalecemi, gdzie si z nimi latawcy niewidomie wzgldem
przypatrujcych si czyli, i na skoczeniu sprawy chmureczka czarna wzdu na czowieka ku grze na
powietrze od czarownice si wynosia, ale to bardzo rzadko. Co dlaczego by czyni ten zwodziciel, wie
dobrze, eby biaychgow i inszych ludzi przypatrujcych si umysy abo do siebie pocign, abo w nich
odmian jak uczyni. O ktrych rzeczach jako si dziay tak w miecie Rawensburgu jako i w Pastwie
Panw Rappelstein i inszych miejscach w drugiej czci pokaem. To te trafio si rzecz jest pewna, gdy
mowie oczywicie pod czas latawce (ktrych nie szatanami ale ludmi by rozumieli) z onami swemu
obcujce widali porwawszy si do broni chcc ich przebi, natychmiast szatan z oczu ich znika. Zaczym
biaegowy rkami si zakadajc [ ] mw swych gromic czy olnli, abo czy ich szatan osiad z nich
namieway si.
Z ktremi biaemigowami szatani spronoci takie zwykli odprawowa.
Zamykajc ten Rozdzia powiedamy, e szatani, abo latawcy nie tylko z biaymigowami z ich spronici
spodzonymi, abo im od bab przy porodzeniu ofiarowanymi, zwykli obcowa, ale te wszelkim

20

usiowaniem o wstyd uczciwszych i witobliwszych panienek przez zwodznice czarownice staraj si.
Czego nas dowiadczenie w Rawensburgu nauczyo, gdzie pewne czarownice spalone przed dekretem
przyznay si. I miay to rozkazanie od swych mistrzw, eby wszelakie staranie czyniy, okoo
zwiedzienia tak panienek, jako i wdw witobliwych. Insze rzeczy do wiedzenia mao potrzebne, a snad
niewinnym uszom obraliwe opuszcza si.
O sposobie ktrym wobecz przez Sakramenta Kocielne swoje czary odprawuj.
ROZDZIA V.
Teraz za jako insze stworzenia obojej pci i urodzaje ziemskie zaraaj w sposobiech sprawowania wielom
rzeczom trzeba si przypatrzy. [] Strony ludzi przypatrzym si naprzd, jako moc rodzajn, abo spraw
maesk, eby ani biaagowa pocz ani mczyzna sprawy maekiej odprawowa mg swymi
czarami psuj. Powtre, jako ta sprawa bywa podczas nakaona wzgldem jednej biaejgowy, a wzgldem
drugiej nic. Potrzecie, jako mski czonek odejmuj, jakoby go zgoa przy ciele nie byo. Poczwarte, jeliby
si co z rzeczy namienionych trafio, rozezna czy to si stao moc samego szatana, czy przez czarownice.
Pita, jako czarownice sw szatask nauk ludzi obojej pci w bestie odmieniaj. Szsta, jako baby
czarownice pd w ywocie macierzyskim rozmaitymi sposoby zabijaj, abo gdy tego nie czyni,
szatanom niemowitka ofiaruj. A eby si te rzeczy komu niepodobne nie widziay, niech czyta w
aciskim jzyku primum Tomum Mallei maleficarum, gdzie si to dostatecznie wywodzi.
Tu tylko obianiajc tamten diskurs przywodz si sprawy, tak te ktrychemy sami dowiadczyli, jako
i od drugich opisane, a to ku ohydzeniu tego bezbonego odstpstwa. Co bacznego kadego od bdu
odwie moe, ktry rozumie o czarownicach i czarach, e na wiecie by nie mog.
Naprzd tedy wiedzie potrzeba, i szeci sposobw czarownice ludziom szkodzi mog, wyjwszy
sposoby, ktrymi insze stworzenie zaraaj. Pierwszy sposb jest, gdy nieporzdn mioci mczyzn ku
biaejgowie, abo biagow ku mczynie zapalaj. Wtry, gdy nienawi, abo zazdro ku komu
sprawuj. Trzeci, ktrym ludzi czaruj, eby moc rodzajn mczynie ku biaejgowie, abo biaagowa ku
mczynie tracia: abo te inszymi sposobami poronienie sprawuj. Czwarty, gdy w czonku, jakim
czowiekowi szkodz. Pity, gdy o mier przyprawuj. Szsty, gdy do szalestwa przywodz. Przy czym
przyzna musim, i w kadym inszym stworzeniu, wyjwszy okrgi niebieskie, ktre dla przytomnoci
Aniow obracajcych take dla powszechnego dobra wiata wszystkiego od czar wolne s prawdziwe
choroby czyni mog czarownice moc szatana, ktra przechodzi wszelk moc przyrodzenia.
Nad to wiedzie mamy, e we wszystkich sposobach czarowania szatani czarownic zawsze ucz, eby
do swych czarw Sakramentw kocielnych, abo inszych rzeczy Panu Bogu oddanych i powiconych
zayway. Jako gdy obrazek woskowy pod przykrycie otarza na czas kad, abo ni przez wite krzymo
przewocz, abo jakichkolwiek rzeczy wiconych dostawaj. Co czyni dla trzech wysszej mianowanych
przyczyn, przy opisaniu dlaczegoby szatan dni wite nabarziej gwaci usiowa.
I tedy Sakramenta kocielne gwac, do czarw ich zaywajc: przykad ten pokazuje, wieo przez
nas na Inquistiej dowiadczony. Jest miasto, ktrego dla pewnych przyczyn nie wymieniamy, w ktrym
czarownica ciao Paskie przyjwszy, troch si zprdka nachylia jako wic pospolicie biaegowy zwyky
czyni, i podwik usta zatkawszy w chusteczk ciao paskie wyoya i zawiwszy w garniec gdzie aba
bya, z nauki szataskiej wrzucia, po tym w stajni blisko gumna domu swego zakopaa, przydawszy wiele
inszych rzeczy do czarw nalecych. Ale za spraw aski Boga wszechmogcego tak szkaradny uczynek
wyjawi si. Nazajutrz abowiem gdy robotnik jeden na robot blisko onej stajni szed, usysza gos jakoby
dziecicia paczcego i czym bliej przystpi a do miejsca onego, gdzie garniec by zakopany, tym lepiej
on gos sysza. I rozumiejc tam by dzieci zakopane, szed do urzdu, rzecz on opowiedzia: ktry
zesawszy sugi, znaleli wedug jego powieci. Rad jednak uczyniwszy, wykopa onego dziecicia nie
chcieli, ale rnie z daleka rozsadziwszy si strzegli, jeliby tam jaka biaagowa nie przystpia, bo nie
rozumieli, eby ciao Paskie zakopane by miao. Stao si tedy, e ta czarownica przysza na ono
miejsce, i garnca dobywszy (na co stra zdaleka patrzaa) paszczem go okrya. Z ktrym garncem pojmana
dana jest na mki, gdzie przyznaa, e ciao Paskie w garniec z ab zakrya, eby w proch to obrciwszy
wedug woli swojej, ktoby tak w ludziach jako i w inszym stworzeniu moga czyni. Naostatek trzeba
wiedzie, i czarownice przystpujc do stou Paskiego, maj ten zwyczaj, e gdy mog nieznacznie pod
jzyk nie na wierzch Sakrament bior dla tej przyczyny, ile si rozumie moe, eby lekarstwa na

21

odstpstwo wiary nigdy nie dostpiy, ani przez spowied, ani przez przyjcie Sakramentu. Powtre, eby
tym atwiej ciao Paskie z ust mogy wyj dla swych przekltych zabobonw, ku witszej obrazie Boga
wszechmogcego. A przeto Plebani i inszy kapani ktrzy ludziom Sakrament rozdaj, z wielk pilnoci
maj tego przestrzega, eby biaegowy Sakrament przyjmoway odwinwszy podwik z przystojnym
otworzeniem ust, i wycigniciem jzyka. W czym im witsz pilno kapani czyni, tym wicej
czarownic takim sposobem postrzegaj.
Inszych rzeczy wiconych do niezliczonych czarw zaywaj, podczas jako si wysszej powiedziao,
obrazki woskowe, abo korzenia rozmaite pod przykrycie otarza kad, ktre po tym pod progiem
zakopywaj, eby ten przechodzc dla ktrego czary woono, uczarowany by. Co wiela przykadw
pokazaoby si, ale za pokazaniem witszych czarw o mniejszych niemasz wtpliwoci.
O sposobie ktrym wadz rodzajn psuj.
ROZDZIA VI.
Czarownice przeszkod czyni w wadzy rodzajnej tak w ludziach obojej pci. Jako i w bydle, a wszytko za
Boym dopuszczeniem. Przeszkoda ta bywa dwojaka, jedna wntrzna, druga zwierzchowna. Wntrzn
przeszkod dwojakim sposobem czyni. Pierwszy sposb gdy wadz czonka mskiego do rodzenia
potrzebn zgoa odejmuj. Czego nie ma aden mie za rzecz nie podobn, poniewa i ruchomo
przyrodzon w kadym czonku odj mog. Drugi sposb gdy [..] duchom do rodzenia potrzebnym cieki
do wypuszczania nasienia suce zatykaj []. Zwierzchown przeszkod pod czas czyni, przez obrazki
abo zadanie w pokarmie zi pewnych, podczas insze zewntrzne rzeczy, jako na przykad przez kurze
jdra, i onym podobne. Wierzy wszake temu nie mamy, eby niepotno w mczynie te rzeczy
sprawoway, ale raczej skryta moc szataska, ktorzy temu rzeczami czarownice mamic, jakoby one
sprawoway, eby ani mczyzna sprawy maeskiej odprawowa ani biaagowa pocz moga, sami to
tajemnym sposobem sprawuj.
A nie bez przyczyny, e Pan Bg na spraw cielesn wicej przypadkw dopuszcza, anieli na insze
sprawy ludzkie, poniewa ona jest przez ktor grzech pierworodny na wszystek nard ludzki wylewa si.
Jako i na we, ktre do czarw sposobniejsze s, nad insze zwierzta. Czego tak my jako i inszy
Inquisitorowie doszli, e przez we, abo gadzin im podobn, czary odprawowane bywaj. Pojmany
abowiem jeden czarownik przyzna si, i przez wiele lat niepodno w ludziach i w bydle przez czary
swoje w pewnym domu czyni. Nider take powiada o niektrym czarowniku, Stadlin przezwiskiem w
Biskupstwie Lauzaneskim pojmanym, ktry przyzna si, e w pewnym domu, gdzie m z on wsp
mieszkali swymi czarami w ywocie ony siedmioro dziatek jedno po drugim zabi, take zawsze przez
wiele lat poroni niewiasta musiaa. To uczyni w tyme domu wszelkiemu bydu podnemu, z ktrych
adne przez one wszystkie lata ywo podu na wiat nie wypucio. A gdy go cignione, eby powiedzia,
jakim by to sposobem sprawi, powiedzia: e pod prg domowy zakopaem wa, ktry gdy bdzie wyjty
podno w domu mieszkajcym przywrci si. Co tak si stao, jako powiedzia. Cho abowiem w nie
by znaleziony, bo si ju by w proch obrci, ziemi wszake wszystk wyrzuci i tego roku onie i
bydu wszystkiemu podno przywrcona bya.
Drugi take przypadek w miecie Rychschofen, ledwie cztery lata przed tym trafi si. Bya jedna
czarownica bardzo sawna, ktra dotknieniem samym, kadej godziny uczarowa i poronienie sprawi
umiaa. W tym miecie gdy ona czowieka jednego monego podem zastpia i dla pilnoci okoo siebie
bab przyja, upominaa j baba, eby z zamku nie wychodzia, a osobliwie eby si rozmowy i
obcowania z on czarownic strzega. W kilka niedziel pani zapomniawszy upomnienia wyszedszy z
zamku, sza do niektrych biaychgw na bankiet zgromadzonych dla nawiedzenia, gdzie gdy troszeczk
usiada, czarownica nadesza i pani witajc ywota si jej obiema rkoma dotkna i natychmiast pani
poczua dzieci z boleci w ywocie obracajce si. Strwoona tedy do domu si wrcia i wszytko jako
si dziao babie opowiedziaa, ktra z narzekaniem zawoaa mwic: Ach bieda mnie, juecie dzieci
stracili. Co si tak przy porodzeniu pokazao. Abowiem ani zupenie poronia, jedno z lekka sztuki gowy,
rk ng, z siebie wypuszczaa. Srogie karanie za Boym dopuszczeniem na ma jej, ktry takowe
czarownice kara i krzywd Boga swego na nich mci si by powinien.
By i w miasteczku Mersburg [] niektry modzieniec tak uczarowany, e sprawy mskiej z adn
biagow oprcz jednej mie nie mg. Ten przedwiela ludzi powieda, i gdy chcia od niej ode i w

22

inszej ziemi mieszka, i ju w drodze by, czstokro w nocy si porywa i nazad wielkim biegiem jakoby
lecc, wraca si musia.
O sposobie ktrym mczynie czonek wstydliwy odejmowa swym omamieniem zwyky.
ROZDZIA VII.
I te czonki mskie odejmowa zwyky, nie rzeczsam wprawdzie, od ciaa ludzkiego odbierajc je, ale
nauk sw szatask zmysy ma(m)ic, eby ani widziane, ani dotknione by nie mogy, przywiedmy o
tym jakie przykady.
W miecie abowiem Rawenspurgu modzieniec mioci jednej biaejgowy uwikany by, ktr chcc
opuci, straci mski czonek bdc omamiony, e niczego widzie, ani dotkn si nie mg, oprcz
rwnego ciaa. Zafrasowany tedy, wszed do niektrej piwnice, eby wina kupi, i usiadszy w niej na ma
chwil, niewieci, ktra go tam nadesza, przyczyn swego frasunku powiedzia, ie si nie inaczej z nim
dziao, rzecz sam pokazowa. Niewiasta ta pytaa go, jeeliby mia jak biagow w tym podejrzan.
Odpowiedzia i owszem mam, a mianujc j wszystko co si midzy nimi dziao objawi Na co ona rzeka:
Potrzeba eby jeli si proby nie powiod, gwatem jakim przymusi j do przywrcenia zdrowia.
Modzieniec tedy, skoro si zmierzcho, pilnowa drogi, ktr ona czarownica zwyka bya chodzi, i
zszedszy si z ni, prosi pilnie o przywrcenie zdrowia. A ona e jest nie winna, i ni o czym takim nie
wie, pocza powieda. Za czym modzieniec skoczywszy do niej, wrzuci jej [] rcznik na szyj, i
mocno cign mwic: Jeli mi zdrowia nie przywrcisz, od moich rk zginiesz. Ona i woa nie moga,
a twarz jej ju [] czerniaa rzecze mu: Pu mi wolno a uzdrowiejesz. Co on uczyni i wza jej
popuci. A czarownica dotkna si go rk midzy nogi, mwic: Oto ju masz czego pragniesz.
Modzieniec za, jako potym powieda znacznie poczu pierwej a nieli obaczy [] e za dotknieniem
czarownice czonek stracony przywrcony mu by.
Podobn rzecz zwyk powieda kapan jeden uczciwy i uczony z klasztoru Spireskiego: Dnia jednego,
mwi, gdym spowiedzi sucha, modzieniec przystpi i w spowiedzi swojej, e czonek mski utraci, z
wielkim alem powieda. Dziwujc si ja, mwi Spowiednik, i sowom jego wiary nie dajc, poniewa
czowiek atwo wiar dajcy, za lekkiego od mdrych bywa miany. Doznaem tego sam, obaczywszy gdy
modzieniec miejsce (szat odchyliwszy) pokaza, e nie byo nic. Przeto uywszy dobrej rady, pytaem,
jeliby mia jak biagow podejrzan, ktraby mu to czarami swymi sprawia. Odpowiedzia
modzieniec, e ma jedn podejrzan, ale wyprowadzia si std, i mieszka w Wormatiey. Rozkazaem mu
tedy, eby jako naprdzej do Wormatiey szed, i to probami, to obietnicami, przywrcenia czonka u
biaejgowy prosi. Uczyni wedug roskazania, i wrciwszy si w krtkim czasie, dzikowa mu bardzo,
powiedajc, e ju dosta utraconego czonka. Uwierzyem mu tedy, wprzd wszake dojrzawszy rzeczy
samej.
Jakochmy tedy wysszej powiedzieli, tak i tu powiadamy: e temu wiary dawa nie potrzeba, jakoby
takie czonki byy odejmowane od ciaa rzecz sam, ale nauk szatask, abo omamieniem zmysw
ludzkich bywaj zakryte, e nie mog by widziane, ani dotknione. Co si pokazuje z sw Alexandra de
Ales, ktry omamienie opisujc mwi. Omamienie, wanie jest oszukanie szataskie, ktre nie gruntuje si
na odmianie rzeczy, ale tylko na poznawajcym czowieku ktry bywa oszukany na zmysach, tak
wntrznych, jako i zwierzchownych. Czemu dziwowa si niepotrzeba, e szatani to mog poniewa i
przyrodzenie to moe, a zwaszcza nakaone, jako widziemy w szalecach, melankolikach, maniakach, i
pijanicach niektrych, ktrzy rozezna niemog. Ludzie szaleni rozumiej, e dziwy widaj, bestie, i insze
straszne stworzenia, czego namniej w prawdzie nie masz. Potwierdza tego i rozum. Poniewa abowiem
szatan ma moc niejak nad rzeczami dolnymi, wyjwszy tylko dusz: dlatego moe w tyche rzeczach
odmiany jakie czyni gdy Bg dopuszcza, eby si inaczej pokazoway, a nieli w sobie s. Uczyni to w
oku z odmiany, abo poruszenia wilgotnoci, na przykad, eby rzecz kasna zdaa si by ciemna, jako wic
bywa po paczu, dla przystpienia wilgotnoci do oka, e wiato inaksze si widzi, a nieli przedtym.
Czyni te to przywodzc do phantaziej, wyobraenia, abo postaci rzeczy widzianych, abo inszym
zmysom podlegych: Abo te rozmaite wilgotnoci do oka przycigajc eby si rzeczy pokazoway
ogniste, abo wodne, ktre s suche i ziemne. Jako niektrzy czyni, e ludzie w mieszkaniu jakim, musz
si z szat rozbiera, rozumiejc e w wodzie pywaj.
A jeliby kto pyta, czy czarownicy takim omamieniem mog rwnie wszystkich ludzi tak dobrych,

23

jako i zych oszukiwa jako rwnie choroby cielesne (o ktrych niej bdzie) we wszystkich, sprawowa
mocni s. Na to odpowiedajc z Kassianem Opatem mowiemy, e nie mog wszystkich rwnie, tylko
zych, poniewa ktrzy tak bywaj uczyrowani, musz by winni grzechw miertelnych. Co si i z sw
Antoniego witego pokazuje, ktry mwi: szatan nie moe mie wadzy nad dusz i ciaem adnego
czowieka, oprcz jeliby go zasta, i obaczyl dobrych uczynkw i bogomylnoci prnego. Przeto
Kassianus powieda: o dwch Poganach czarownikach, ktrzy z obfitoci zoci jeden po drugim czarami
swemi posyali szatany do komrki Antoniego witego, eby go stamtd pokusami swymi wypdzili.
Czynili to z nienawici przeciw mowi switemu, dlatego e wielko ludzi na kady dzie do niego si
gromadzia. Ktrzy szatani aczkolwiek mu si wielce przykrzyli, pobudzajc go do myli plugawych,
odgania ich wszake od siebie znakiem krzya witego, woywszy go na czoo i piersi, a w modlitwach
nie ustajc.
Tak rzec moemy e wszyscy ktrzy tak od szatanw bywaj uczarowani, wyjwszy insze cielesne
choroby, nie maj w sobie aski Boej []. Ktrzy wszeteczestwu su, nad nimi szatan moc bierze.
Suy te temu miejscu historya ona o . Makarem, ktrego zmysw szatan omami nie mg.
Biaagowa abowiem niektra, gdy nie chciaa zezwoli modziecowi jednemu na cudzostwo:
rozgniewany modzieniec uda si do yda czarownika, o pomst go proszc, ktry j czarami swymi
obrci w klacz. To obrcenie nie byo prawdziwe, ale tylko i w oczach swych i patrzcych na nie zdaa
si by klacz. Gdy tedy bya przyprowadzona do . Makarego, nie mg szatan tego sprawi, eby by
zmysy Makarego . zmami, jako inszych ludzi, a to dla jego witobliwoci, bo j on niewiast widzia, a
nie klacz. Wybawi j po tym modlitwami swymi od onego omamienia powiedziawszy, e si to jej
przydao, i Panu Bogu ospale suya, i do Sakramentu nie tak uczszczaa, jako si godzio, przeto szatan
moc wzi nad ni, choe bya uczciwa.
A zamykajc to pytanie powiedamy, i w dobrach zwierzchownych, to jest majtnoci sawie dobrej,
zdrowiu cielesnym, ludzie dobrzy od szatanw i sug jego mog by trapieni, ku przysudze i
dowiadczeniu swemu. Co si w bogosawionym Jobie pokazuje, ktry w tych rzeczach od szatana
uraony by. Omamieniu za takiemu w czonku wstydliwym zgoa nie podlegaj: iako ci ktrych czary do
popenienia grzechw zadnego przywie nie mog, cho pokusy na sobie znosi musz. Bo i Jobowi
bogosawionemu szatan nie mgby by tego uczyni, eby mu mia odj czonek wstydliwy, poniewa w
takiej wstrzemiliwoci by, e mia mwi: Uczyniem przymierz z oczema memi, ebym nie myli o
pannie, daleko mniej o cudzej enie: []
Za jeliby kto spyta: [] poniewa utraceniu czonku wstydliwego sprawiedliwi i dobrzy ludzie na
sobie samych ponosi nie mog, jelie jednak oczy ich mog by oszukane i zmamione, eby inszych tak
uczarowanych widzieli? Na co si odpowieda. I poniewa nie tak wielka szkoda jest: widzie kogo
uczarowanym, jako to samemu na sobie ponosi. Dla tego ludzie w asce Boej bdcy, aczkolwiek mog
na cudz szkod patrzy, i moe szatan w tym zmysy ich zbani, jednak onym samym, tego wyrzdzi, i
czonku wstydliwego im cho tilko wedug rozumienia odj nie moe: dlatego: i nieczystoci nie su.
[]
Co bychmy za na koniec o tych czarownicach rozumie mieli, ktre tych czonkw wstydliwych []
w liczbie niemaej, to jest: dwadziecia abo trzydzieci razem w gniazdo ptasze abo te skrzyni jak
zamykaj, a te jakoby ywe pomykaj si do jedzenia owsa, abo inszej zobi co ludzi wiele widao, i
pospolita o tym bywa mowa. Powiedamy, i spraw szatask i omamieniem zmysw sposobami
opisanymi wszystko si dzieje. Powieda abowiem czowiek niektry, i gdy czonek mski zgubi, i
czarownice jednej o przywrcenie go prosi. Rozkazaa mu czarownica, eby na drzewo pewne wstpi i z
gniazda, w ktrym takowych czonkw byo niemao, ktryby mu si podoba, wzi pozwolia. Gdy tedy
on jeden najwitszy midzy nimi obrawszy wzi go chcia. Rzeka czarownica, zaniechaj tego, abowiem
to jest plebana jednego. [] A jeliby kto spyta. Gdy by szatan oprcz czarownice, czonek wstydliwy
komu odj, jeliby bya rnica, jaka midzy tym jego odjciem a owym ktre si przez czarownice
odprawuje? Odpowied na to: Dwojako to szatan uczyni moe: Abo w osobie ludzkiej, abo w swojej []
Co si pokazuje z plebana jednego, ktry bdc barzo podejrzany o cudzostwo z on Pana wsi onej, w
ktrej mieszka, musia ucieka z plebaniej dla bojani. Idc tedy przez gaj barzo zafrasowany, potka go
szatan w osobie zakonnika jednego, i rzek mu: Dokd idziesz tak frasowity? co po tobie znam z
objawienia boego? A on mu szczerze wszystko powiedzia, jako si co dziao. Rzecz mu zakonnik, by
tego przekltego czonka nie mia, bezpiecznieby mg w plebaniej swojej mieszka. Na co on

24

odpowiedzia: Prawda to jest panie mj: Rzecze mu zakonnik. Podnie jedno szaty a dotkn si czonka,
co gdy uczyni natychmiast za dotknieniem szataskim, czonek wstydliwy z oczu mu zgin. Czemu
pleban wielce si radujc, wrci si do wsi, i uderzywszy w dzwony, gotowa si przed wszystkimi
parafianami swemu niewinno swoj pokaza. Ktrzy gdy si zeszli, Ksidz nadzieje peen, stanwszy na
wyniosym miejscu, bezpiecznie mow wprzd uczyniwszy szat podnis: aci oto czonek jego daleko
witszy ni przedtym by, pokaza si. I tak go szatan w ludzkiej osobie oszuka.
Jeliby to za mia uczyni w osobie swojej kiedyby prawdziwie czonek taki odj, i prawdziwie by go
te przywrci, jeliby mia wol przywrci, aleby tego nie uczyni bez boleci. [] A jeliby kto chcia
wiedzie. Jeli szatan bardziej pragnie ludziom i inszemu stworzeniu szkodzi sam przez si, e i
porwnania nie masz. Niewymownie abowiem wicej woli szkodzi przez czarownice: czci dla witszej
obrazy Boej stworzenie jego sobie przywaszczajc, czci te eby za t obraz swoj Pan Bg wicej
mu dopuszcza ludziom szkodzi. Nakoniec i dla zysku swego, ktry on zasadzi na zgubie dusz ludzkich.
O sposobie ktrym ludzi w bestie przemieniaj, i sami siebie.
ROZDZIA VIII.
Jak to niektre sprawy swoje szatani przez czarownice zwierzchownie tylko, i na oko odprawuj, tak i w
odmienianiu ludzi w posta bestyi jakichkolwiek sobie postpowa zwykli. Bo przemienienie postaci w
posta abo stworzenia w stworzenie, sam szatan zna, e nie czyje insze, tylko Boe dzieo jest, dlatego na
pustyni po Zbawiecielu naszym chcia tej prby dowiadczajc jeli jest Synem Boym, eby by kamienie
w chleb przemieni. Wszake on jako zrazu pych uniesiony, stolic swoj przeciw stolicy Boskiej chcia
postawi, tak i z miejsca swego zraonym bdc nie inaczej jako mapa ludzkich tak on Boskich spraw
naladowca by w oczach ludzkich usiuje. Stde wzbudzenia one gadzin rozmaitych przez czarowniki w
Egipcie, przed oczyma faraonowemi, std i przemieniania ludzi w postaci rnych bestyi. Ale jako w
stworzeniu faszywym Boskim naladowca: tak i w przemienieniu ludzi w insz posta kamca jest.
Pyta Albertus, jeli szatani czyni mog prawdziwie zwierzta? Odpowieda e mog, ale te ktre
zowiemy niedoskonaemi: Gdzie wiedzie potrzeba, i stworzenie jest dwojakie, doskonale, jako jest
czowiek, w, osie, i insze. Nie doskonae, jako s we, eby, myszy, muchy, ktre dlatego zowiemy
niedoskonaymi, i z zagnioci materyej rodzi si mog. Te tedy ostatnie szatan moe czyni, lecz nie
zaraz ani w mgnieniu oka, jako Bg czyni, ale za czasem [] jako czynili przez czarowniki w Egipcie.
Przemienienie za jest dwojakie: Istotne abo rzeczywiste, i zwierzchowne. Przemienienia istotnego rzeczy
w insz rzecz nikt inszy oprcz Stwrce wszystkich rzeczy uczyni nie moe. Przemienienie zwierzchowne
dwojakie te jest, abo w przymiotach na istocie polegajcych, abc w mniemaniu i oczach patrzcego. To
oboje szatan czyni moe, pierwsze gdy choroby i insze przypadki w ciele ludzkim za dopuszczeniem
Boym sprawuje, o ktrym przemienieniu, tu si nie mwi, jedno o tym, ktre czyni w fantazyjej, i oczach
patrzcych ludzi, bo tak przemieniajc ludzi w bestie, nie przemienia ani istoty, ani przymiotw, tylko
rozumienie uczarowanego i patrzcych na, e sie mniema by taka a taka bestia, cho nie jest, co czyni
przywodzc z pamici, posta onej bestiej do fantazyjej (w czym mu jest przyrodzenie posuszne) jako
duchowi (quo ad motum localem). Kamic wszake tak fantazj i oczy rozumu oszuka nie moe, jako
tego ktry si do ciaa nie tak dalece przywizuje. Dla tego ci, ktrzy si mniemaj by tak
przemienionymi rozumiej dostatecznie. O czym na rnych miejscach przykady si najduj, ktre
wszake gstsze bywaj w krainach wschodnich, anieli naszych zachodnich, a zwaszcza co si tknie
drugich person, nie samych czarownic, bo te przemienienia takiego na swych osobach zwyky czsto
wszdzie zaywa.
A opuciwszy one dawne i od Poetw ogoszone przykady, o czarownicy nazwanej Circe, ktra
towarzysze Ulissesowe w bestie bya obrcia: take towarzystwo Diomedesowe w ptastwo obrcone,
ktrzy czas dugi okoo kocioa Diomedesowego latali. I insze gocinne niewiasty, ktre gocie swoje w
bydo dla noszenia ciarw przemieniay. Take przemienienie Apulejusa Philosopha w osa, o czym sam
ksig napisa. wiee i ktore poczeciej w pimie najdujem, wiar nam mog czyni. Nabuchodonozor
krl mniema si by siedm lat woem, (acz si to tam spraw Bosk dziao) i traw jako w jada.
Augustyn wity w ksigach swych wspomina oyca Praestanciusowego, ktry czas niemay mniema
si by koniem i zboe wesp z inszymi onierzom nosi. Ju modzieniec on w Salaminie miecie
Krlestwa Cypryjskiego w osa obrcony, w trzy lata w tej mniemanej osobie trwajcy (jako si w drugiej

25

czci tej ksigi w rozdziale 4. pokae) czyli wtpliwo taka w tym przemienieniu czarowniczym zostawi?
ktre to przemienienie czarownice zwyky czyni nie tylko w osobach cudzych, ale czstokro w swoich i
nierwno czciej, o czym z wielu inszych przykadw te si tu przynosz.
Bartholomeus de Spina Dominikan, Theolog i Inquisitor w swej ksice, ktr napisa o czarownikach
powieda: I niejaki Antoni Leo mieszczanin Fererski z on swoj pod przysig zeznali, e przed trzema
laty w onicy swojej dobrze zamknionej nocy jednej, dwa wielcy kotowie pokazali si, czyhajc na jedno
ich dzieci, ktrych oni poniewa spali nie postrzegli, a skoro dzieci krzycze poczo. Ju abowiem
prawie wyssali byli krew z dziecicia onego, gdy sie rodzicy ocknli, z ktrej przyczyny w krtkim czasie
dzieci wysechszy umaro. Porwawszy si tedy z oa, skoro jeno par kotw ujrzeli, eby je pojmawszy
pobili, aczkolwiek m jednego z nich elazn opat (jako rozumia) barzo dobrze uderzy drugiego te
ledwie byli nie oskoczyli, jednak obadwa okna doskoczywszy, spucili si, ani ich wicej byo nocy onej
wida, to wanie temu stadu we dwie lecie po tym przydao si: przy crce niedawno narodzonej. Te
abowiem, gdy dwa wielcy kotowie jeden morgowaty a drugi biay z czarnymi patami, podczas spania
rodzicw jej, w nocy napadli, obudzia rodzicw wielkim paczem. Ktrzy obaczywszy, e koci z oa
skoczyli eby ich pojmali, ale nic nie sprawili. Abowiem jako pierwej, tak i na ten czas, atwo rk ich uszy
oknem si na d spuciwszy, a panienka ona po dwu dniach wysszechszy umara. Inszych po tym nocy
bieganie wielu kotw czyhajcych na insze dzieci (i na miejsce gdzie ma jedna od czarownice im dana
bya w schowaniu, eby si ni namazawszy, byli uzdrowieni, abowiem i oni sami ju byli wysuszeni, ale
nie bardzo szkodliwie) czstokro syszeli, cho w domu jedne tylko koteczk ma mieli.
Ale i czarownica jedna, ktra niedawnych czasw bya spalona, powiedziaa im, gdy jej o to pytali, i
byy dwie biaegowy czarownice, w postaci kotw co je w onicy widzieli, ktre te insze dziatki ich
przed tym wiata pozbawiy, obyczajem opisanym, i przydaa to, e ich zna, jedno imienia ich powiedzie
nie chciaa, znakami tylko pewnymi one wyraajc.
Tego przemienienia czarownic w koty wedug oka i phantazyjej jest wiadek drugi w Ferarzu
imieniem Philip rzemienik, ten pod przysig sdownie uczynion powiedzia: e w tym roku czarownica
jedna przed trzema miesicami oszukaa go, namawiajc, eby od dziecicia ktrego leczy (sama podobno
krew z niego wyssawszy) podja si, nie odganiali kotw, jeliby si takie okoo niego asiy, i do niego
przystpoway. Tego tedy dnia po odejciu onej niewiasty w godzinie obaczyl z on swoj kotk wielk,
ktrej i przedtym nie radzi widzieli, a ta do dziecicia pieszno przystpowaa. Ktra gdy rodzice z bojani
czstokro odganiali, na koniec za dokuczaniem jej, m rozgniewany, zamknwszy drzwi, on kotk i tam
i sam uciekajc oszczepem uk, a na koniec z okna wysokiego wyskoczy musiaa, i o ziemi si
prawie rozbia. Do tego tedy czasu, ona baba czarownica, upadszy na wszystkiej sile, dugi czas leaa:
czym si stao, e co j miano troch o czary i suszenie dziatek podejrzen a mianowicie o dzieci tego
Philippa, ono podejrzenie weszo w wielki dowd. Abowiem wszystkie razy i rany, ktre kotce byy
zadane, w onej babie byy znalezione. []
Take te w miasteczku jednym Biskupstwa Argentyskiego, ktrego wymienia nie potrzeba:
Robotnik jeden dnia pewnego, gdy w domu swoim drwa do pieca rba, kot jaki niemay przybieawszy
miota si na pocz, robot mu przerywajc. Ktrego gdy odgania, a drugi jeszcze witszy
przybieawszy z pierwszym wesp oba mocniej do niego drze si poczli. Ktrych on gdy odpdzi,
trzeci do nich jeszcze przyby. Ci wszyscy go opadszy, jedni do twarzy mu skakali, a drudzy go za nogi
ksali. Strwoony tedy, i jako powieda, w takim strachu nigdy nie bywa i przeegnawszy si, a rbania
drew zaniechawszy, one koty zajuszone, to do twarzy, to do ng si jego miotajce, drwy rbanemi po
gowie po nogach i po grzbiecie pobiwszy z trudnoci od siebie odegna. Zaledwie godzina po tym
wysza, gdy znowu drwa rba, przyszli dwaj siepacze od urzdu, i jako zoczyce pojmali go, i do
sdziego prowadzili: ktry zdaleka obaczyzwszy go, niechcc go sucha rozkaza: eby go na dno w
wie, gdzie na garo zwyczaj by winia sadza wsadzono. Pacze nieborak, nie wiedzc przyczyny
nieszczcia swego, i nie czujc si w adnej rzeczy winnym: przez trzy dni przed stra swoj, z
narzekaniem przypadek swj niewinny opakiwa: ktrzy im si pilniej u sdziego o przesuchanie jego
starali. Tym si bardziej sdzia gniewem zapaliwszy, z fukiem i ajaniem powieda, e si tak wielki
zoczyca i czarownik niecnoty swojej adnym sposobem zaprze ani te niewinnoci swojej pokazowa
nie moe, gdy s jasne dowody jego spraw niecnotliwych. Aczkolwiek tedy za staraniem stray do
przesuchania u sdziego adnym sposobem przyj nie mg: jednak za namow inszych Radziec da mu
wolne ucho. Wyprowadzony tedy z wizienia, gdy przed sdziem stan, a sdzia na i wejrze nie chcia,

26

on nieborak upadszy do ng inszych radziec siedzcych prosi, eby mu przyczyn tego nieszczcia jego i
wizienia powiedziano. Zaczym sdzia rozgniewany mwi pocz. Niecnotliwy czowiecze, tako si do
zbrodni twoich nie znasz? oto dnia tego, i tej godziny, trzy biaegowy miasta tego zacniejsze poranie: tak,
e na oach lec, ani wsta, ani rusza si mog. Ochodzi si nieco on nieborak, i o dniu take godzinie,
i wszytkim przypadku swoim mylc, rzek. Jakom yw nigdy adnej biaejgowy nie bi, aem dnia tego a
godziny ktrcie wspomnieli drwa rba, wiadectwo stawi, gdy mi i czelad urzdowa rbicego drwa
zastaa. Sdzia zatym barziej rozgniewany rzek: Patrz jako swoje niecnoty okry pragnie. Bialegowy
chore le, razy pokazuj, i e je pobi jawnie powiadaj. Tedy robotnik on lepiej sobie przypadek swj
uwaajc rzek: Tej godziny jako powiedacie, pamitam em bestie bi, ale nie niewiasty. Zdumieli sie
wszyscy pytajc coby to byy za bestie. Tedy on to wszytko co si dziao z podziwieniem wszystkich
powiedzia. A oni zrozumiawszy i to sprawa szataska bya, pucili wolno onego ubogiego robotnika,
zakazawszy mu, eby tego nikomu nie powiada. Jednak od ludzi pewnych ta rzecz zatajona nie bya.
Przeto ci, ktrzy przywodz sowa Kanonu Episcopi. Jeliby kto wierzy, eby ktrekolwiek stworzenie w
lepsze abo gorsze mogo by przemienione, abo z postaci w posta przeksztatowane, takowy nad
niewiernego gorszy jest. Niech mwi ci uwaaj, jako susznie w tej materyjej tego Kanonu przeciwia si
zmamionemu przemienianiu zaywaj: poniewa Augustyn . Doktor kocioa Boego takowemu wedug
fantazyjej i oka przemienieniu wiar daje. Abowiem w Ksigach swoich wspomniawszy co poganie mwi
o towarzyszach Ulissesowych w bestie od czarownice Cyrce przemienionych. I o Arkadyjczykach w wilki
obrconych napiwszy si napoju jakiego, Bogu swemu Liceowi ofiarowanego spomniawszy to powieda:
e susznie temu wierzy mamy, dlatego, e i czasw jego, takowe sie rzeczy dziay. Sowa jego po tym
takie nastpuj. Jelibychmy abowiem rzekli, e tym rzeczom wiary dawa niepotrzeba: ktre si wysszej
powiedziay, s i teraz takowi, ktrzy to twierdz, e abo tego na sobie doznali, abo od ludzi pewnych
sychali. I ja gdym by w ziemi Woskiej, syszaem takowe rzeczy o powiecie jednym krainy tej, gdzie
gocinne niewiasty biege w tej bezbonej nauce, w serze zwyky zadawa, ktrymby chciay albo mogy
podrnym, eby si w bydo przemieniali, i wszelakie potrzeby domowe, na sobie dwigali, ktr posug
odprawiwszy, potem ksobie przychodzili. Jednak nie miewaj w sobie umysu bestialskiego, ale ludzki i
rozumny.
Poty Augustyn: std sie pokazuje, i on nie bez twierdzenia wielu wiadkw dawa temu wiar, e si
takie rzeczy mog dzia od czarownic. Z czym zgadza si i to, co Inquisitorowie o czarownicach
powiedaj, z powieci tych, ktrzy tego na sobie dowiadczyli, tak te o przemienianiu czarownice w kotki,
nie wedug natury, ale fantazyjej i oczu. Przeto i si indziej i tu po czci pokazao, i te rzeczy nie s
niepodobne, ani si pismu witemu sprzeciwiaj, bez wtpliwoci wiar im da potrzeba, oprcz eby kto
rozumia si by mdrszym nad Augustyna . i inszych Doktorw witych, ktrzy w tym rozumieniu
zgadzaj si z Augustynem witym.
O sposobie ktrym szatani w gowie bez szkody bywaj gdy zmysy ludzkie mami.
ROZDZIA IX.
Powiedzielimy w dwch przeszych rozdziaach, i czarownice przez szatany, na oko tylko i wedug
fantazyjej w odejmowaniu czonku wstydliwego, take te przemienieniu ludzi w bestie rozmaite, sprawy
swe odprawuj, dla objanienia tego przypatrzymy si tu naprzd. Jeeli szatani na ten czas, gdy oczy i
fantazje ludzkie mami w ciele ludzkiem, i w gowie przebywaj. Po tym jako bez boleci, abo naruszenia
zmysw wewntrznych, mog postaci rzeczy rozmaitych przywodzi z pamici do fantazyjej, i stamtd do
zmysu pospolitego. Co sie tknie pierwszej rzeczy. Jeli sposobem opisanym szatani ludzi mamic w
ciaach i gowach ich przebywaj. Potrzeba wiedzie, i omamienie, abo uczarownie zmysw jest
dwojakie. Pierwsze zmysw zwierzchownych tyko. Drugie zmysw wewntrznych pochodzce a do
zwierzchownych. Do pierwszego omamienia niepotrzeba tego, eby szatan mia wchodzi w ciao i gow
ludzk, bo to moe bez tego sprawi, na przykad, rzecz jaka od oczu ludzkich chcc zakry (co pospolicie
czyni w przenaszaniu czarownic z miejsca na miejsce) zaoeniem jakiejkolwiek rzeczy od oczu ludzkich,
abo powietrza zamieniem, bd zagszczeniem, abo te jakimkolwiek inszym sposobem. W drugiem
omamieniu, gdy dla oszukania zmysw ludzkich, przywodzi musi postaci rzeczy jakichkolwiek z pamici
(do fantazyjej bez bytnoci swojej w gowie ludzkiej sprawi tego nie moe. Na co si wszyscy
Theologowie i Philozofowie zgadzaj, e duch tak zy, jako i dobry, tam jest, gdzie si jego sprawa

27

pokazuje. Przeto duch zy, prowadzc posta jakiej rzeczy, z jednego zmysu do drugiego, musi w tyche
zmysach obecnoci swoj by. Lecz tu trudno zachodzi, mgby kto zada. Dwa duchy stworzone na
jednym miejscu by nie mog, przeto ani szatan by nie moe na tym miejscu, gdzie dusza jest. A dusza
jest wszystka we wszystkim ciele, i wszystka w kadej czstce jego, dla tego szatan by niemoe w adnej
czstce ciaa, poniewa tam dusza jest. [] Odpowied. Prawda jest, e dwa duchy stworzone na jednym
miejscu by nie mog, deflnitiue jako Philozofowie mwi, ale szatan w gowie ludzkiej przebywajc, nie
jest na jednym miejscu z dusz, bo dusza w ciele nie jest jako na miejscu, ale jako forma in materia, szatan
za (gdy bywa) jako na miejscu. Co si pokazuje z rnoci spraw ich, bo dusza jest w czowieku ciao
oywiajca, abo ywot mu dajca, szatan za tylko przeprowadzajcy postaci rzeczy stworzonych z zmysu
jednego do drugiego.
A jeliby kto pyta, jako to przeprowadzenie postaci rzeczy ktrychkolwiek z zmysu jednego szatan
moe czyni bez boleci gowy i naruszenia zmysw? Moe, a to dlatego, i naczynia zmysw nie dzieli
ani odmienia wedug rzeczy samej, tylko wywodzi z nich postaci, abo obrazy rzeczy jakichkolwiek, ktre
ju nie s cielesne i przechodzc z miejsca na miejsce nie mog w ciele adnej boleci czyni, a zatym ani
naruszenia zmysw. O czym kto chce dostateczniej wiedzie niech czyta cz pierwsz mallei maleflca,
Tu co naley do zwierzchownego zrozumienia rzeczy dosy na tym.
O sposobie ktrym szatani za spraw czarownic w ludziach podczas osob sw mieszkaj.
ROZDZIA X
Powiedziawszy jako szatani w gowach ludzkich, bd te w inszych czciach ciaa, przebywa, i postaci
abo obrazy rzeczy ktrychkolwiek z miejsca na miejsce przenosi mog. Chciaby podobno kto wiedzie.
Jeeli szatani ludzi zupenie za spraw czarownic osiada mog. Co my w rozdziale tym do uwaenia
wziwszy, wprzd powiemy o rnych sposobach posiadania ludzi przez szatany. Po tym i za spraw
czarownic, a dopuszczeniem Boym, szatani podczas wszystkimi sposobami ludzi posiadaj. Na ostatek
przywiedziemy przykady tej materyjej suce.
Co sie tknie pierwszej rzeczy, wyjwszy on sposb powszechny, ktrym szatan w czowieku za
popenieniem kadego grzechu miertelnego przemieszkiwa. O ktrym sposobie szeroko mwi Thomasz .
pytajc si. Jeeli szatan zawsze obecznie mieszka w czowieku, kiedy jeno miertelnie zgrzeszy? ktrego
pytania przyczyna ta jest: Poniewa Duch zawsze mieszka w czowieku ask Bo majcym wedug
Pawa . mwicego: Kocioem Boym jestecie, i Duch Boy mieszka w was, tedyby te za grzechem
szatan mia przemieszkiwa w czowieku, z tej przyczyny, e rzeczy przeciwnych ma by jeden wzgld, a
grzech, asce jest przeciwny. Co Thomasz . objaniajc powieda, i przemieszkiwanie w czowieku moe
si dwojako rozumie. Abo wzgldem dusze, abo wzgldem ciaa. Pierwszym sposobem nie naley
szatanowi przemieszkiwa w czowieku, bo sam Bg tylko w duszy ludzkiej mieszka moe. Z drugiej
strony szatan nie jest przyczyn grzechu, jako Duch . aski do tego podobiestwo niewane.
Co si za tknie ciaa, moemy mwi, i szatan w czowieku dwojako przemieszkiwa moe, jako te
dwojacy ludzie najduj si, abo grzeszni, abo ask Bo majcy. O grzesznych ludziach przyzna
musiemy, i jako za kadym grzechem miertelnym czowiek w niewol szatask wdaje si, ile szatan
podczas zwierzchownie poduszcza go do grzechu podajc go do zmysw zwierzchownych, abo te
fantazyjej, tak w namitnoci jego zda si przemieszkiwa, ile wszelkim pokusom szataskim wstpuje,
jako okrt na morzu wiatrom bez sternika.
Moe te szatan w czowieku obecnie mieszka, jako si pokazuje w optanych. Ale i ta rzecz barziej
naley do karania, anieli grzechu, jako sie pokae, a karania cielesne, nie zawsze id za grzechem, i
owszem czstokro tak na grzeszne, jako i sprawiedliwe przypadaj. Przeto tak w asce Boej, jako i w
nieasce bdcych szatan wedug gbokoci nieogarnionych sdw Boych moe obecnie mieszka. A ten
sposb posiadania aczkolwiek przedsiwziciu naszemu nie suy, kadzie si jednak, eby si komu
niezdaa rzecz niepodobna ie te szatani za Boym dopuszczeniem w ludziach za spraw czarownic
podczas obecnie mieszka mog.
Powiedamy tedy, i jako pici sposobw szatani sami przez si, bez sprawy czarownic ludzi posiada
i onym szkodzi mog: tak te temi wszytkimi sposobami za spraw czarownic to czyni mocni s,
poniewa na ten czas jako si wicej Pan Bg obraa, tak te szatanom okruciestwa nad ludmi czyni, za
spraw czarownic bardziej dopuszcza. Sposoby tedy te s wyjwszy owe gdy szatani szkodz w majtnoci

28

komu.
Pierwszy gdy tylko na ciele szkodz. Drugi gdy i na ciele i na zmysach wewntrznych. Trzeci, gdy
trapi tak z wierzchu jako i wewntrz. Czwarty, gdy rozum na czas jaki odejmuj. Ostatni, gdy ludzi jako
bestie nierozumne czyni. Przyczyn za jest pi, dla ktrych Pan Bg ludzi szatanowi dopuszcza posiada.
Pierwsza jest dla witszej zasugi. Druga podczas za may cudzy wystpek. Trzecia, podczas za wasny
may i powszechny grzech. Czwarta niekiedy za cudzy ciki wystpek. Ostatnia, podczas za wasn
czowiecz i cik nieprawo. Z ktrych wszystkich przyczyn wtpi niepotrzeba, e P. Bg za spraw
czarownic szatanom podczas ludzi podaje. Co wszystko pismem i przykady objaniemy.
Pierwsza przyczyna pokazuje si z Dialogu Sewera ucznia namilszego, Marcina . gdzie powieda o
jednym kapanie witobliwym, ktry mia tak wielki dar w wyganianiu szatanw, e ich nie tylko sowy
wasnymi, ale je te przez listy i wosiennice swoje wygania. Gdy tedy tym po wiecie si wsawi, poczu
w sobie pokus pronej chway, ktremu grzechowi, te mocno sie sprzeciwia, wszake eby w pokorze
by doskonalszy, gorco Pana Boga prosi, eby do dopuci posie szatanowi, przez pi miesicy, co si
tak stao. Abowiem jako go skoro posiad musiano go wiza i wszelkiemi lekarstwy optaniu sucemu
opatrowa. A gdy si skoczy pity miesic, tak od pronej chway, jako i od szatana zgoa wybawiony
by. Ale eby z tej przyczyny przez czary cudze, szatan mia kogo posie, jako nie czytamy o tym, tak te
tego nie twierdziemy, aczkolwiek jako si wspomniao nie ogarnione s sdy Boe. O wtorej przyczynie, i
za cudzy may grzech Pan Bg szatanom dopuszcza podczas ludzi posiada, przywodzi przykad Grzegorz
S. o bogosawionym Elewteriusie Opacie, ktry gdy czasu jednego blisko klasztoru panieskiego nocowa,
bez jego wiadomoci przy drzwiach komrki jego pooone dzieci, ktre na kad noc cierpiao
przenagabanie od szatana. To dzieci od szatana wyswobodzone jest oneje nocy dla bytnoci
bogosawionego Elewteriusa. Gdy si tedy dowiedzia co si stao a ono dzieci ju byo oddane do
klasztoru jego, po niemaym czasie niezmiernie si cieszc, z wyswobodzenia onego dziecicia, rzek do
braciej swojej: szatan sobie artowa z onemi pannami, ale gdy do sug Boych przyszed, nie mia do tego
dziecicia przystpi. Ali oto zaraz szatan dzieci opanowawszy trapi go pocz a za paczem wielkim, i
postem tego witego ma (ustpi) z wielk trudnoci. Jeli kto niewinnym bdc za cudzy may grzech
szatanowi bywa w moc dany, nie dziw, gdy za swj wasny powszechny grzech, abo za cudzy miertelny
wystpek, abo te za swoje cikie zoci, aniektrzy za spraw czarownic od szatanw bywaj poiadani.
O wasnym powszechnym grzechu pokazuje si u Kassjana, ktry mwi. Mojesz na puszczy bdc
mem nieporwnanym, i wielkiej doskonaoci, dla pochego jednego swka, ktre przeciw Opatowi
Makaryusowi dysputujc z nim wyrzek, uniesiony swym rozumieniem, zaraz okrutnie w moc podany jest
szatanowi, tak e gnj ludzki za jego spraw w usta sobie kad. Ktry bicz dla oczycienia jego Pan Bg
na pewnie by dopuci, eby i maego grzechu zmaza w nim si nienajdowaa, co si pokazao z jego
uleczenia. Abowiem jako skoro Opat Makary na modlitw upad, zaraz go szatan opuci. Podobna rzecz
wspomina Grzegorz . w Dialogach swoich: o jednej mniszce, ktra szaat jada, w przd jej nie
przeegnawszy, wybawi j po tym od szatana bogosawiony Ekwicyus.
O czwartej przyczynie, to jest gdy dla cudzego cikiego grzechu szatani kogo posid, wspomina
tame Grzegorz . o bogosawionym Fortunacie Biskupie, ktry gdy szatana z czowieka optanego
wygna, wieczr tene szatan w postaci pielgrzymskiej po ulicach miejskich woa pocz. Nieleda msz, .
Biskup Fortunat, ktry mnie pielgrzyma z gospody wyrzuci, i nie mam gdzie nocowa. Jeden tedy
mieszczanin z on swoj i synem siedzc wezwa pielgrzyma do swego domu i pytajc przyczyny
wypdzenia cieszy si z uwaczania mowi witemu, ktre sysza od onego faszywego pielgrzyma.
Ali oto szatan syna jego posiadszy, na arzyste wgle go wrzuci i umorzy. I tak ndzny ociec w ten czas
pozna, kogo do gospody przyj.
O pitej przyczynie, gdy szatan kogo za grzech wasny miertelny posiada, wiele si przykadw tak w
pimie witym, jako w ywotach ojcw witych znajduje. Abowiem tak Saul nieposusznym bdc Bogu,
od szatana jest opanowany. Co si wszytko wspomniao, eby si komu nie podobiestwo niezdao, jakoby
kto dla spronici grzechom czarownic za spraw ich mia by optany, o czym ebymy rozmaite sposoby
posiadania ludzi rozumieli, wzgldem drugiej strony ten przykad przywodzimy.
Czasu Piusa Papiea wtrego przed przyjciem urzdu Inquisitorskiego jednemu z nas Inquisitorw, to
si przytrafio. Czech niejaki z miasta Dachonu syna jedynego kapana wieckiego, dla wyswobodzenia od
szatana, abowiem optany by, do Rzymu przyprowadzi. Trafio si tedy, gdym ja jeden z Inquisitorw do
gospody dla jedzenia wszed, zdarzyo si, e on kapan z ojcem swym rwno ze mn do stou siedli.

29

Zszedszy si tedy i (jako jest obyczaj goci) spoecznie rozmawiajc. Ociec on czstokro wzdycha P.
Boga proszc, eby mu one drog da szczliwie odprawi: ktrego j spoecznie aujc, poczem pyta,
coby za przyczyna drogi jego bya do Rzymu, take i smutku takiego. Zaczym on przy onym kapanie synu
swoim, ktry mi o bok u stou siedzia odpowiedzia. Ach mam syna od szatana optanego, ktrego dla
wyswobodzenia z wielk prac i kosztem a tu przyprowadziem. Spytam ja gdzieby ten syn by,
powiedzia mi, i ten jest, ktry mi o bok siedzia. Za ktrymi sowy jego strwoyem si troch, i patrzc
na z pilnoci, i bardzo skromnie u stou siedzia, i jad, take na kade pytanie pobonie odpowieda,
poczem wtpi, eby mia by optanym, alem powiedzia, e mu si to z choroby przydao. Tedy syn co
si dziao, [] jakim sposobem i jako dawno optanym by, powiedzia. Jedna mwi czarownica tego mi
nabawia, gdy j abowiem strofowa [] i bya harda i skrzetna, rzeka: em mia tych sw swych za
kilka dni przypaci. Ale i szatan we mnie mieszkajcy to powiada: i czary pod pewnym drzewem
zachowaa czarownica, ktrych jeli stamtd nie wezm, nie bd mg by wybawiony, ale mi drzewa nie
chce pokaza. Ja za, niedabym by namniej wiary tym sowom jego bym by rzecz sam tego
niepostrzeg. Abowiem gdym go spyta o dawno czasu, e nad zwyczaj ludzi optanych rozumu we
wszytkim zaywa. Odpowiedzia: Rozum mi tylko na ten czas odejmuje, gdy si chc naboestwem
bawi, abo miejsca wite nawiedza. A osobliwie mi szatan sowami usty mymi wymwionymi
powiedzia. I jakom mu si w czynieniu kazania do ludzi po ten czas barzo przykrzy, nie mia mi wicej
kazania dopuci odprawowa: By abowiem wdzicznym kaznodziej, jako mi ociec powieda, i wszytkim
przyjemny. Ja tedy Inquisitor, chcc wszytkiego dostatecznie do, przez pitnacie dni, i wicej, na rne
miejsca wite, umyliem z nimi chodzi. A mianowicie do kocioa P. witej Praredy, gdzie jest sztuka
supu marmurowego, do ktrego przy biczowaniu zbawiciel nasz przywizany by. I na miejsce gdzie Piotr
Aposto ukrzyowany by, na ktrych miejscach straszne krzyki, huki i woania, gdy nad nim Exorcismy
mwiono, czyni powiedajc: e ju chcia wyni, a po maej za chwilce, by namniej nie chcia. I jakom
powiedzia we wszytkich sprawach swoich, kapan on by skromny, i ukadny, e nie zna byo na nim
jego, jeno na ten czas, gdy si Exorcismy zaczynay, a po skoczeniu ich, i zdjciu stuy z szyje, adnych
nieprzystojnych i nierozumnych spraw po sobie nie pokazowa!, wyjwszy to, e gdy koci jaki mijajc,
dla pozdrowienia Panny nawitszej klka, tedy mu diabe jzyk z ust daleko wywiesza. A gdym go
spyta, jeliby si nie mg od tego wstrzyma, odpowiedzia: e adnym sposobem, tak abowiem szatan
wada wszystkimi czonkami memi, szyj, jzykiem, pucami do mwienia, i wycia, gdy mu si podoba:
sysze wprawdzie sowa, ktre przez mi i czonki moje mwi, ale sprzeciwia si adnym sposobem nie
mog, a gdy nabonie chc ktr modlitw mwi, tedy mnie barziej trapi jzyk wywieszajc. A i sup w
kociele Piotra S. z kocioa Salomonowego przeniesiony jest, ktrego moc sia ich od szatana wolnymi
bywa, dlatego, i P. Chrystus kac w kociele na niem sie wspiera, ten wszake kapan dla skrytych
jakichsi sdw Boych nie mg by tam wybawiony, cho abowiem cay dzie i noc przy supie
zamkniony by, jednak nazajutrz po czytaniu rozmaitych Exorcismw nad nim przy zgromadzeniu wielu
ludzi spytany z ktrej strony supa Chrystus P. wspiera si nauczajc, tedy ksajc Sup zbami pokazowa!
miejsce wyjc: Tu sta, tu sta. A na koniec powiedzia Nie chce wyni, gdy go pytano dlaczego?
odpowiedzia: dla Lombardw. Spytano go po tym czemuby dla Lombardw wyni nie chcia. Tedy
odpowiedzia jzykiem woskim (a ten kapan optany jzyka tego nie umia) mwic: Wszyscy czyni tak
a tak, mianujc brzydki grzech wszeteczestwa. Kapan on pyta mi po tym. Ojcze, co si te sowa
rozumiej, ktrem wymwi, ktoremu gdym powiedzia, rzek mi. Syszaem wprawdzie sowa, alem
rozumie nie mg. A i jako to rzec pokazaa, to szatastwo byo z onych: o ktrych Chrystus Pan w
ewangeliej mwi: Ten rodzaj szatanw nie bywa wyrzucony jeno w pocie a modlitwie. Przeto Biskup
jeden od Turkw jako powiedaj z stolice wygnany, uaowawszy si go, przez wszystek post wielki na
chlebie a wodzie przestawa, na ustawicznych modlitwach trwajc i Exorcismy na kady dzie nad nim
odprawujc jego z aski Boej od tego szatana wybawi, i do domu nazad z radoci odesa. Moemy tu
wspomnie to, co si [] w miasteczku Marburgu z kapanem take jednym optanym stao, gdy w
Exorcismach szatana pytano, jakoby dawno w tym Ksidzu mieszka, odpowiedzia: e siedm lat. A gdy go
Exorcista spyta, poniewa tylko trzy miesice trapie go, gdzie by czasu inszego? odpowiedzia, i w
ciele jego. Spyta za, w ktrej czstce ciaa? powiedzia szatan, e w gowie nawicej: Spyta go znowu
kapan, gdzieby by na ten czas, gdy msz odprawowa i Sakrament przyjmowa: odpowiedzia, em si
kry u niego pod jzykiem, rzecze Ksidz: ndzniku jako przed oblicznoci stwrce twego nie ucieka?
Odpowie szatan. I zali kto nie moe si kry pod mostem, pki m . nie przejdzie, by jeno si tam nie

30

bawi. Za Bo wszake pomoc po tym by wybawiony od szatana, ktry wiedzie trudno, jeli prawd
powiada, abo zmyla, poniewa kamca jest, i ociec jego.
O sprawowaniu przez czarownice wszelakich chorb, a mianowicie o gwnych wobec chorobach.
ROZDZIA XI.
Choroby za cielsnej i niemasz adnej, ktorej by czarownice za Boym dopuszczeniem sprawi nie mogy,
bdby to trd, bd kaduk, bd te insza gwna choroba bya, wtpi nie potrzeba. Doktorowie abowiem
wszyscy adnej zgoa w tej mierze choroby nie wyjmuj. Take i te rzeczy ktore si uwaay, bd
wzgldem mocy szataskiej bd wzgldem zoci czarownic, adnej w tym trudnoci nie czyni. Nider w
ksigach swych pytajc Jeli czarownicy mog prawdziwie swemi czarami ludziom szkodzi, nie wyjmujc
adnej choroby jakokolwiek cikiej? Odpowieda e mog, z ktrym si zgodz Thomasz . i wobec
wszyscy Theologowie na to miejsce piszcy. I czarownicy wszytkiemu sposobami mog ludziom szkodzi
za spraw szatask, w czymkolwiek jedno sam szatan przez si moe im szkodzi, abo ich oszukiwa: to
jest w majtnoci, sawie, zdrowiu, rozumie i w ywocie, jakoby rzekli, i w tych rzeczach, w ktrych sam
szatan przez si bez czarownice ludziom szkodzi moe, moe te szkodzi i z czarownic. I owszem
snadniej dla witszej obrazy Boskiego majestatu jakomy wysszej wspomnieli. W majtnoci jako szatan
czowiekowi szkodzi moe, pokazuje si z ksig Jobowych.
W sawie jakoby szkodzi pokazuje si z listu Cyrylla do Augustyna . ktry tak powiada:
Bogosawiony Sylwan Arcybiskup Nazareski, tak wielk mio, i naboestwo przeciw Hieronymowi
bogosawionemu mia, i cokolwiek czyni, Pana Boga i Hieronyma . wzywa. Std niemal wszyscy
Hieronymem go zwali, szatan tedy zajrzc wielkiej witobliwoci Sylwanowi witemu, umyli go w
sawie obrazi, eby ktrych przykadem dobrym zbudowa, z saw jego od niego oderwa. Nocy tedy
jednej wziwszy na si posta Sylwana witego niejakiej zacnej biaejgowie ju na ou odpoczywajcej,
ukaza si, proszc eby na sprawe cielesn z nim przyzwolia. Ona [] z przestrachu wielkiego pocza
okrutnie woa, e wszystkich picych nie tylko domownikw, ale i sdsiadw pobudzia, ktrzy do
onice jej przybiegszy, pytaj coby si jej dziao. (A szatan pod oe jej skry si) wywiedziawszy si tedy
rzeczy samej, zawiecili wiece, i szukajc pod oem go znaleli, ktrego obaczywszy rozumieli go by
Sylwanem Biskupem. Za czym si wszyscy zdumieli, zwaszcza wiedzc o sawie witobliwoci jego.
Pytaj po tym, co by go do takowej zbrodnie przywiodo? Rzecze on: Coem uczyni zego, gdy mi ona
do siebie przyzwaa? Co ona usyszawszy: kamc z paczem zwaa. szatan tedy, eby tym wicej ma . u
ludzi obrazi pocz tak szkaradnie i wszetecznie mwi, e ludzie sucha go niechcc [] na koniec go z
domu gwatem wypchnli. Nazajutrz tedy wszyscy Sylwana biskupa obudnikiem nazywaj godnym
spalenia, i wszytko miasto Nazaret tak si nim zbrzydzio, e usyszawszy imi jego blunili. Tu si
przypatrz dziwnej ma witego cierpliwoci, i jego witobliwoci. Dosza do uszu Biskupa tak wielka
osawa nic jednak nie mwi na tak krzywd i serce jego stateczne nie porusza si do niecierpliwoci: ale P.
Bogu zawsze dzikujc, mwi: i zasuy za swoje grzechy, ie niemoe by szczliwszym, jako widzc
si by u wszytkich ohydzonym i brzydliwym. Ta o nim za sawa tak si prdko rozszerzya, e miasta
przylege przeszedszy, a do Alexandryey przysza. Ju do Biskupa niewinnego aden przystpi nie mia.
Po wyciu tedy roku od tej osawy, eby ono zgorszenie ludzkie z nienaga umierzy mg, wyjechawszy
m Boy z Nazaretu uda si do kocioa, gdzie bogosawiony Hieronim ley, i przy grobie jego pad na
modlitw. Dla ktrej, gdy dwie godzinie trwa, m jeden niecnotliwy do kocioa wszed, i obaczywszy
witego na modlitwie, przy biea do niego jako lew, wyrzucajc mu na oczy, i uczciwe biaegowy do
swojej spronoci co dzie namawia. Ktremu on baranek niewinny weselc si z swego obelenia, rzek
eby te mow czciej powtarza. Co on syszc [] doby miecza, chcc go ci. Ale jako skoro Biskup
wity zawoa ratuj Hieronimie, zaraz odwodzc miecz nazad swoje garo mieczem przeci: stao si tedy
e inszy otr nadszed, niewiedzc o tym, eby to co si stao za Bo pomst sta si miao, i owszem
rozumiejc ma Boego by mobjc onego czowieka, dobywszy miecza, chcia go zabi: natychmiast,
to si jemu co i pierwszemu przydao. Zaledwie ten drugi na ziemie upad, a oto dwaj mowie
wchodzc obaczyli co si stao, lecz nie wiedzieli, eby z Boego zrzdzenia, jeden z nich furj zapalony
zawoa. A pki tej twojej niecnoty bdzie, i biaegowy uczciwe do swojej spronoci namawiasz, i ludzi
niewinnych zabijasz [] nie bdziesz wicej niecnoty podzi! Za czym gniewem zapalony z dobytym
mieczem przybiea, eby go zabi: jako skoro jednak Sylwanus zawoa, ratuj Hieronimie chwalebny, m

31

on, jako i dwaj pierwszy rk sw zabi si. w za drugi, ktry z nim by przyszed zwidzenia onego
przestraszony, czarom wszystko przypisujc, skoczy do drzwi kocielnych ze wszytkiej siy woajc: Sam
wszyscy pdcie sam, oto Sylwan czarownik, nie tylko uczciwe biaegowy habi, ale i ludzi czarami
swymi zabija. Biey za tym woaniem gwat wielki ludzi obojej pci, wszyscy Sylwana godnym spalenia
uznawajc. Co gdym ja Cyryllus usysza, bie z paczem wielkim tame gdzie obacz baranka, midzy
wilkami okrutnymi, i prawie psy wciekemi, barzo cichego, nic inszego nie mwicego, z wesoym swym
pozorem, jeno sprawiedliwie to cierpi, iem Boga mego ciko obrazi. Pojmaj go, bij i ju prawie na
mier prowadz. Gdy go tedy ju z kocioa prowadzili, natychmiast z miejsca swego na ktrym lea,
wsta Hieronim bogosawiony wielk wiatoci obtoczony, e trudno na byo pojrze. I wycignwszy
rk uj Sylwana rozkazawszy srodze tym, ktrzy go prowadzili, eby go pucili, ktre rozkazanie jego,
tak byo skuteczne, e wszyscy si straciwszy na ziemi padli, prawie na poy ywi. Co gdy si dziao,
przyprowadzono za tym do kocioa biagow niejak optan, acuchami skrpowan. Ktrej jako
skoro noga stana w kociele, okrutnie szatan przez ni bez przestanku woa pocz. Zmiuj si, zmiuj si
Hieronimie, abowiem dla ciebie wielkie utrapienie cierpi. Do ktrego bogosawiony Hieronim rzek:
Przeklty duchu, wynid z tej Boej suebnice, a twoj niecnot i oszukanie poka przed wszytkimi,
ktrego zaywa w Sylwanowej osobie pokazujc si. szatan tedy wedug rozkazania pokaza si w osobie
Sylwanowej, tak e go wszyscy Sylwanem by rozumieli i powiedzia wszytko cokolwiek uczyni ku
osawie Sylwanowej, co skoczywszy z wrzaskiem srogim znikn. Co si dalej dziao, list Cirylow
powieda, gdzie czytelnik czyta moe. Strony ciaa, i szatan w nim szkodzi moe pokazuje si w
bogosawionym Jobie, ktry zaraony by od szatana spronym wrzodem abo trdem. Powiada te
Sygisbertus i Wincencius w Ksigach swoich, i za panowania Ludwika wtrego Cesarza, w miecie
Mogunciej, szatan jeden wprzd kamieniami ciska, i jakoby motkiem we drzwi koata, a po tym jawnie
mwic: zodziejstwa odkrywajc, i rozruchy siejc wielom si naprzykrzy: po tym wszytkich przeciw
jednemu wzburzy, ktrego mieszkanie gdziekolwiek mieszka zapali, i udawa jakoby wszyscy za jego
grzechy cierpieli. Za czym musia w polu mieszka, strony czego gdy duchowni litanie odprawowali, wielu
szatan ciskajc kamiemi poobraal, i tak przez trzy lata czyni, na czas przestajc, po tym za znowu broi,
a wszystkie domy popali.
W rozumie i zmysach wewntrznych, e szatan szkodzie moe pokazuje si z optanych. Take o
mierci, e ywota pozbawi moe, wiadcz Ksigi Thobiaszowe o siedmi mach Sary panny zabitych,
ktrzy dla dze swojej wszetecznej ku Sarze, niegodni byli jej maestwa. Przeto zamykajc mwimy, i
jako przez si tak przez czarownice szatani ludziom we wszytkim szkodzi mog.
Gdy za pytaj, jeli takowe szkody, abo obrazy szatanom raczej, abo czarownicom maj by
przypisowane. Dopowiedamy, i jako wasn szatask spraw jest, chorobami ludzie zaraa, tak te
onym samym sposobem ma by przyczytana: ale i ku wzgardzie, i obrazie Stwrc wszytkich rzeczy,
take ku zgubie dusz ludzkich, pragn te sprawy przez czarownice odprawowa, wiedzc e tym sposobem
P. Bg barziej si do gniewu pobudza i onym wietszej mocy ku szkodzeniu ludziom daje: poniewa rzecz
sama wiadczy i bez liczby w ludziach przez czary, szkody si dziej, ktrychby P. Bg szatanowi czyni
niedopuszcza, gdyby sam przez si ludziom szkodzie chcia: czego wszytkiego tajemnym sdem swym
dopuszcza przez czarownice dla ich odstpstwa i wyrzeczenia si wiary katholickiej. Przeto czarownicom
takowe sprawy wtorym sposobem susznie bywaj przypisowane, choe szatan sprawc jest
przedniejszym. Miota abowiem ktr niewiast w wod wmoczywszy ku grze kropi, eby descz sprawia,
aczkolwiek sama z siebie deszcza nie sprawuje i ztd niewiasta nagany mie nie moe, jednak i to czyni,
jako czarownica z umowy z szatanem [] cho szatan deszcz sprawuje, ona wszake win susznie na
sobie ponosi, dlatego i wiar, i spraw szatanowi suy []
Take te gdy obraz z wosku, abo co podobnego dla uczarowania kogo czarownik uczyni, abo gdy
przez czary, obraz czyjkolwiek na wodzie, bd na oowie pokazuje si, cokolwiek si zego stanie onemu
obrazowi, bd to zakcie, bd rana jaka, cho si ona obraza przez czarownice rzecz sam w obrazie
dzieje, a szatan czowieka dla ktrego uczarowania on obraz uczyniony jest takime sposobem i w to
miejsce niewidomie obrazi, susznie wszake ta sprawa czarownicy bywa przypisana, bo bez niej, nigdy by
P. Bg szatanowi takowej obrazy w czowieku uczyni nie dopuci, aniby si szatan sam przez si tego
way. Ale iech my wspomnieli (ie) szatani sami przezsi ludziom szkodzi mog, bez pomocy
czarownic, mogaby komu wtpliwo taka przypa. Jeliby te szatani biaegowy uczciwe sami przesi
mogli tak ostawi, eby za czarownice byli rozumiane, pokazawszy si w osobie ich, ku uczarowniu kogo,

32

zaczymby musiao by, eby te niewinne byy osawione!

Na co ni si odpowied da, potrzeba wiedzie. Naprzd, e szatan nie moe nic uczyni bez
dopuszczenia Boskiego. Powtre, i Boe dopuszczenie, nie moe by takowe nad sprawiedliwemi, i w
mioci Chrzecijaskiej trwajcymi, jako nad grzesznemi, nad ktremi jako ma moc witsz, tak zaiste
wicej Pan Bg dopuszcza ku karaniu ich. Nakoniec, aczkolwiek sprawiedliwym w rzeczach
zwierzchownych, to jest: w sawie i zdrowiu szkodzi mog za dopuszczeniem Boym: wszake i wiedz
e si im to obraca w zasug, przeto nie pragn im w tych rzeczach szkodzi.
Z ktrych rzeczy pokazuje si, i w tej trudnoci, potrzeba mie wzgld na rne rzeczy. Naprzd na
Boskie dopuszczenie. Powtore na czowieka, ktry acz jest w oczach ludzkich cnotliwym, jednak
czstokro si trafia, e nie jest w mioci chrzecijaskiej. Po trzecie na wystpek o ktry niewinnie ma
by kto osawiony. Przeto mwimy, e aczkolwiek czowiek wszelki niewinny, i w asce bdcy, moe by
z Boego dopuszczenia uraony od szatana w zdrowiu, majtnoci i sawie, majc wszake wzgld na
ciko tego czarowniczego odstpstwa, ktre wszytkie zbrodnie wiata tego przechodzi, nie rozumiemy
eby kto niewinny mg by w tej mierze osawiony. Czego si i tymi przyczynami wesprze moe.
Naprzd, poniewa osawi w wystpkach, ktre bez umowy z szatanem, bd wyranej, bd tajemnej
mog by popenione, jakowe s zodziejstwa, rozboje, i grzechy cielesne, jest rzecz rna od osawy w
tych grzechach ktre adnym sposobem czowieku nie mog by przypisane, ani od niego popenione, jeno
przez umow wyran z szatanem postanowion, takowe s sprawy czarownic [] Przeto aczkolwiek
szatan czowieka o insze grzechy osawi moe w czarowniczym wszake wystpku ktry bez szatana by
nie moe, o saw kogo przyprawi nie zda si rzecz podobna.
Nadto nigdy nie jest rzecz dowiadczona, eby kto niewinny mia by od szatana o czary osawiony, i o
tak osaw na garo wskazany. I owszem gdy kto o czary osawionym jest, takowemu przysiga bywa
nakazana, nie postpujc do dalszego karania.
Nakoniec i dla stray Anielskiej, ktra niedopuszcza niewinnych o mniejsze grzechy sawi, to jest: o
rozboje, wydzierstwa, i im podobne, daleko wicej, i potniej czowieka niewinnego w osawieniu o tak
szkaradny wystpek bdzie bronia. []
Ale i teraz to w uwaeniu mamy, jeli czarownice wszytkie choroby adnej nie wyjmujc za Boym
dopuszczeniem na ludzie przepuszcza mog: zamykajc te wtpliwo, powiedamy e tak jest, gdy
Doktorowie choroby adnej nie wyjmuj co si i z rozumem zgadza, poniewa szatani swoj przyrodzon
moc, wszytkie rzeczy cielene przechodz, jakomy to czstokro wspominali. Przykadami wszake i
dowiadczeniem to si utwierdza, w Biskupstwie abowiem Bazylijskim na granicach Lotaryngiej, i
Alzacyjej, gdy jeden uczciwy czowiek rzemielnik, zaszed w sowa z biagow, jaka swarliwa, ona
rozgniewawszy si, pogrozia mu, e si tego prdko zemci miaa. Co aczkolwiek on sobie lekce way,
teje wszake nocy poczu, e mu si krosta na szyjej uczynia, ktrej gdy si zlekka dotyka, i tar j
wszytk twarz z szyj odt i opuch mie si poczu tak barzo, e si te sprony trd po wszytkim ciele
jego rozsypa. W czym on wzoki adnej nie czynic, ale jako naprdzej przyjacioy, i urzd przyzwawszy
powiedzia, co si stao, i jako mu pogrki ta niewiasta czynia mwic: e nie dla czego inszego, jeno dla
czarw tej biaejgowy z wiata schodzi: krtko mwic: Pojmano niewiast, na prb dano, ktra si
prdko do wystpku przyznaa. Gdy tedy sdzia o przyczynie, i sposobie z pilnoci pyta, odpowiedziaa:
Skorom sowy uszczypliwemi od tego czowieka zelona, w gniewie swym do domu si wrcia, duch
przeklty przyczyny smutku mego j si wywiadowa, ktoremu gdym wszytko powiedziaa ieby si tego
zemci, ustawicznie na nalegaa. Pyta mi jakiej bym pomsty pragna, i coby mu mia uczyni,
odpowiedziaam: ebym rada gdyby twarz zawsze mia odt. Z czym on odszed, i t chorob czowieka
tego wicej nielim prosia zarazi, nigdym si abowiem tego nie spodziewaa, eby takiem trdem mia go
zarazi. O ktry wystpek swj spalona bya.
W Biskupstwie take Konstantyjskim [] jedna trdowata biaagowa, ktra ju od dwu lat umara,
przypadek swj przed wiela ludzi zwyka bya powieda, i trd ten miaa dla poswarku z jedn
biagow: gdy abowiem w nocy przed dom dla pewnej sprawy wysza, wietrzyk jaki ciepy od domu
onej biaejgowy ktra przeciwko mieszkaa, na nie wion, za ktrym wiatrem powiedaa, e j zaraz trd
opanowa.
W tyme Biskupstwie, gdy czarownice siepacz, abo kacik na stos drew dla spalenia od ziemie
podnosi, rzeka mu czarownica: dam ci zapat, i tak chuchnwszy na jego twarz, zaraz go sprony trd po
wszytkim ciele opanowa, dla ktorego prdko po tym umar.

33

Insze jej sprone zbrodnie dla krotkoci opuszczaj si, jako mogo by si tu, inszych barzo wiele
przywie. Czstokro abowiem dowiadczylimy tego, e pewnym ludziom kaduki sprawoway, przez
danie jajec w jedzeniu, abo w piciu z ciay umarych czarownic w grob zagrzebionych, przydawszy insze
ich ceremonie, ktrych tu wymienia nie potrzeba.
O niektrych chorobach szczeglnie.
ROZDZIA XII.
Insze za choroby, ktrymi czarownice ciaa ludzkie zaraaj, to jest: lepot, gwatownymi chorobami,
morzeniem bezmiernym, kto dostatecznie wyliczy moe. Przywiedziem wszake niektre z tych, na
ktremy oczyma naszymi patrzali.
Pod ten wanie czas gdy w miecie Isburgu Inquisicia strony czarownic odprawowana bya, midzy
inszymi przypadkami, ten te by ogoszony. Niektra uczciwa biaagowa maonka jednego z dworzan
Arcyksicych, przy obecnoci pisarza wedug prawa zeznaa: I za czasu paniestwa jej, gdy pewnemu
mieszczaninowi suya, trafio si, e pani jej gowy cikie bolenie cierpiaa, dla ktrego bolu uleczenia,
gdy jaka niewiasta przysza, eby swoim przymawianiem bole gowy umierzya. Ja (powieda) pilniem
si jej sprawie przypatrowaa, i widziaam, e przeciw przyrodzeniu wody wylanej, na jak miseczk, ona
woda w garku inszym znaleziona bya, z przydawaniem pewnych ceremonij ktrym tu miejsca niemasz. Ja
widzc, i pani moja w boleci gowy adnej folgi nie czuje, nieco si obruszywszy, rzekam do
czarownice: Nie wiem, co czynicie mia pani, widz e czarami takimi si paracie dla poytku swego. Na
co czarownica zaraz odpowiedziaa, jelim jest czarownica, abo nie, dowiadczysz tego dnia trzeciego, co
si tej zicio. Abowiem dnia trzeciego gdym usiada do przdzienia kdziele, okrutna bole ciao moje
opanowaa. Naprzd wewntrz taki mi bl napad, e nie byo miejsca w ciele, w ktrym bym srogiego
kucia nie czua. Powtre tak mi si widziao, jakoby mi kto na gow arzyste wgle sypa. Na ostatek na
ciele od gowy, a do stopy nie byo miejsca ig pchn, gdzieby jtrzystej krosty nie byo, w ktrych
boleciach krzyczc, a mierci jeno pragnc, do czwartegom dnia trwaa. Po tym m paniej mojej rozkaza
mi, ebym do stajniej jednej wesza. Ktoremu rozkazaniu jego posuszna bdc, jakom nalej moga szam
za nim gdymy przyszli przed wrota stajenne, rzecze mi: Oto wzeek sukna biaego jest nade drzwiami
stajennemi. Rzekam ja: widz panie moj. rzecze on ile moesz usiuj, eby go zrzucia, bo podobno lepiej
si bdziesz miaa. Za czym ja com moga, jedn rk wrt si trzymajc, drugm wzeka dosiga.
Rzecze Pan odwi, a przypatrz si pilnie co tam jest. Tedy ja wzeek rozwizawszy znalazam tam wiele
rzeczy zawizanych, mianowicie ziarna jakie biae na ksztat krost moich, take nasienia pewne i jarzyny
na ktrem ja i patrzy przedtym nie moga. [] widziaam take koci wowe i inszych zwierzt. Na
ktore rzeczy zdumiawszy si, pytaam pana, coby z tym czyni kaza. Ktry rzek, ebym wszytko w ogie
wrzucia. Wrzuciam tedy, a oto zaraz nie w godzinie, ani w wier, ale we mgnieniu oka , skorom one
rzeczy w ogie wrzucia, do pierwszego zdrowia zupeniem przysza. A i wiele rzeczy na pani jej
urzdownie byo powiedzianych, dla ktrych o czary barzo bya podejrzana, osobliwie i towarzystwo z
nimi ustawicznie miaa, rzecz jest podobna, e wiedzc o czarach tam pooonych, mowi o tym
powiedziaa: i tak po pokazaniu i spaleniu do zdrowia pierwszego przysza.
Trafio si i drugie uczarowanie inszej biaejgowy w tyme miecie, ktre tu wspomnie dla ohydzenia
tej bezbonoci naley. Matka jedna uczciwa przed urzd przyszedszy, wedug prawa zeznaa: W tyle
mwi domu mego, mam ogrd, ktremu jest przylegy inszy ogrd smsiady mojej, gdym tedy dnia
jednego widziaa ciek z ogroda smsiady mojej do ogroda mego, z aoci tego uywaam, i stojc we
drzwiach ogrodu, narzekaam, tak o ciece jako i o szkod. Smsiada ona natychmiast nadesza, pytajc,
jelibym j miaa za podejrzan. Ktorego pytania jej zlekszy si j, iem o niej niedobrze suchaa, nic
inszego nie rzekam, lad po trawie, szkod pokazuj. Ona tedy rozgniewawszy si, em podobno k woli
jej, nie chciaa si z ni swarzy, szemrzc odesza, ktre szemranie jej, aczem syszaa, alem go nie
rozumiaa. Po maym tedy czasie napada mi wielka choroba z boleci w ywocie i z srogiem morzeniem
take kuciem, z lewej strony na praw, i opak, nie inaczej jakoby dwiema mieczmi, abo noami ciao
przebija, i tak we dnie i w nocy woaniem moim wszytkim samsiadom przykrzyam si, ktrzy dla
pociechy gdy do mnie roznie przychodzili, trafio si, e przyszed te garncarz niejaki, ktry namienionej
smsiady mojej czarownice jako cudzoonice zaywa, eby mi nawiedzi, i aujc choroby mojej,
pocieszywszy mi sowy odszed. Nazajutrz wszake raniuchno wrci si, i cieszc mi rzek. Dowiadcz

34

jeli ta choroba z czarw si wam przytrafia, co jeliby tak byo, przydziecie do zdrowia za moim
staraniem. Rospuciwszy tedy ow nademn na ou lec, w miseczk wody la go, a gdy si obraz jaki,
i wyobraenia rozmaitych rzeczy na oowie wyraziy. Rzek, oto macie t chorob z czarw, ktrych cz
niema pod progiem domu znajdziemy. Przystpmy tedy tam, a wyjwszy je z miejsca lepiej si mie
bdziecie. I tak m moj z nim spoecznie poszed do miejsca czarw onych. Gdzie przyszedszy garncarz,
prg podnis, i rozkaza mowi memu, eby w d odkryty rk wpuci, a cokolwiek by tam znalaz,
eby wyj, co wszytko uczyni. Abowiem naprzd obrazek jaki woskowy wzdu na pid wszdzie
zdzorawiony, majc dwie igle, w bokach sobie przeciwnych, na ksztat boleci jej, ktr miaa wzajem w
bokach to prawym, to w lewym, wyj. Po tym wzekw niemao rozmaitych, tak ziarna, nasienia, jako i
koci w sobie zamykajcych. Co wszytko gdy w ogie byo wrzucono, przyszam wprawdzie do zdrowia,
ale nie dostatecznie. Cho abowiem mi kolka, i morzenie opucio, i ch do jedzenia zupena si
przywrcia, wszake i do tego czasu do pierwszego zdrowia zupeniem nie przysza. O co gdym pytaa
garncarza, odpowiedzia: e gdzie indziej jeszcze czary s zakryte, ktrych znale niemog. A gdym
pytaa, jakim sposobem te pierwsze czary wynalaz, odpowiedzia: e z mioci, ktra przed przyjacielem
nic nie zatai. Przeto gdy on z cudzoonic obcowa, poznaam swoje smsiadk, z dowodem tak wielkiego
podejrzenia. To wszytko chor bdc zeznawaa.
Ale gdybym chcia wspomnie wszytko, co sie w tym jednym miasteczku pokazao, byaby ksika
niemaa. Barzo ich abowiem wiele byo lepych, chromych, wyschych, i rozmaitymi chorobami
udrczonych, ktrzy wedug prawa zeznali, e te wszystkie choroby od czarownic maj, jedni na czas
krtki, a drudzy a do mierci. Take i si im wszytko stao wedug powieci i pogrek czarownic, bd
to w chorobie jakiej, bd w mierci inszym. Co std pochodzi, e ziemia ta, ma obywatele z witszej
czci szlacht, ktrzy prnowaniem si bawi. A i prnowanie jest agwi do grzechu dla ycia
nieporzdnego z biaymigowami, gdy nieuczciwe biaegowy dla uczciwych maonek porzucali, z rzadka
si trafio, eby w sposb pomsty od biaychgw porzuconych, m abo ona uczarowani nie byli, lecz nie
tak si to czsto midzy msk pci, jako midzy biaogowsk najdowao, podobno dla tego, ile si
domyli moem, eby ony pomorzywszy abo posuszywszy do pierwszych swych naonic, mowie si
wracali. Abowiem i kucharz jeden Arcyksicy pojwszy w maestwo uczciw biagow
cudzoziemk. Naonica jego czarownica na potkaniu jawnie, co wiele ludzi uczciwych syszao, onej
onie jego czarami i mierci pogrozia, wycignwszy rk mwic: Niedugo si ucieszysz z ma
twego. Zaczym zaraz nazajutrz w chorob wpada, i w krtkim czasie umara, przy skonaniu zeznawajc. I
umieram, e mi ona czarownica czarami swymi za Boym dopuszczeniem zabia []
Tak te czarami jako o tym pospolita jest wie onierz niektry by zatracony i inszych wiele ktrych
opuszczam. Midzy ktrymi jest komornik jeden, ktry kwoli naonicy swojej, nocowa si z ni
obiecawszy, po tym dla pewnych spraw, ktre go zaszy, oznajmi jej przez chopca, i onej nocy nie mg
do niej przyby. Ona rozgniewawszy si: Powiedz (mwi) Panu swemu, e niedugo bdzie ze mnie arty
stroi. Nazajutrz tedy zachorza, a w kilka dni umar.
Czy takie czarownice, ktre sdziw, wejrzeniem tylko samym czaruj, e im szkodzi niemoga, take
te i o rzeczy gwne obwinionym i na prb danym, umiej milczenie sprawi, e ich wystpki nie mog
by objawione
S i takie, ktre Krucyfix biczmi siekc, abo nomi kolc dla odprawowania czarw, obelywych sw
przeciw bogosawionej Panny czystoci, i zbawiciela naszego z JEJ niepokalanego ywota narodzeniu
zaywaj Sw tych i spraw ich bezbonych wspomina nie trzeba poniewa barzo uszy pobonych ludzi
obraaj, s jednak na pimie schowane: jako krzczona niektra ydwka inszych biaychgw nauczya
bya: z ktrych jedna Walburgis imieniem, w tym roku bliska mierci bdc, gdy j do pokuty czynienia
upominano, zawoaa: ciao i dusz moje oddaam szatanowi, ani mam nadzieje adnej zbawienia i tak
skoczya.
To wszytko nie ku habie, ale ku chwale Arcyxicia Jego M-ci napisano jest, poniewa jako P.
Chrzecianski, i prawdziwy mionik religiej Katholickiej dla wykorzenienia ich z Biskupem Brykseskim
wielkie starania i prace podejmowa. Niemniej te to wszytko wspomnielimy dla ohydzenia tej
bezbonoci: eby ci ktrzy krzywd ludzkich srodze broni, daleko pilniej i sroej krzywdy Boga
wszechmocnego i obelenia wiary Katholickiej, bez wszelkiego wzgldu na rzeczy doczesne bronili, bo
wszytkich czarownikw naprzedniejszy grunt jest stpienie wiary.

35

O sposobie, ktrym baby czarownice przy rodzeniu posugujce, wielkie szkody czyni, dziatki zabijajc,
abo je szatanom z przeklctwem oddajc i ofiarujc.
ROZDZIA XIII
Nie godzi si tu przepomina szkd, ktre si od bab czarownic niemowitkom dziej. Powiemy tedy
naprzd jako zabijaj. Po tym jako szatanom oddajc przeklinaj. W Biskupstwie Argentyskim, w
miasteczku Zabernie biaagowa jedna uczciwa i osobliwie naboestwo ku Panie bogosawionej majca,
wszytkim gociom pod znak czarnego ora do niej przyjedajcym, o takowym przypadku swym powieda:
Bdc (mwi) brzemienn z maonka mego, gdy czas rodzenia przychodzi, niewiasta jedna baba, ebym
j do posug przy poogu wzia, usilnie prosia, ale ja o jej zej sawie wiedzc, aczem umylia insz do
tego mie, sowy wszake ukadnymi, jakobym na jej prob zezwala miaa pokazowaam. Gdy tedy
przyszed czas rodzenia najam insz bab. Ona piersza rozgniewawszy si, do komory mojej nocy jednej
(ledwie w om dni po porodzeniu) z drugiemi dwiema biaymigowami wesza, a gdy ku ou
przystpoway, gdziem leaa, ma swego, ktry w inszej komorze spa, zawoa chciaam, lecz tak mi
sia we wszytkich czonkach, i jzyku opucia, e oprcz widzenia i syszenia, i pirka ruszy bym nie
moga. W porzodku tedy onych dwu, czarownica stojc te sowa mwia. Oto ta niecnotliwa biaagowa, i
pogardzia mn do posug przy poogu, wemie swoje karanie. Insze za, o bok tej stojce prosiy za mn
mwic, wszak adnej z towarzyszek naszych nieszkodzia. Rzecze czarownica: i probie mojej nie
dogodzia, przeto jej wntrznoci nakae, tak wszake, e do purocza dla waszej przyczyny adnej boleci
nie poczuje, ale po puroczu nacierpi si wiele mki: przystpiwszy tedy dotchna mi si ywota, a mnie
si zdao, jakoby wntrznoci wyjwszy rzeczy mi pewne, ktrych widzie nie mogam, tam woya.
Skoro tedy odeszy, a jam ku sobie przysza, ma jako naprdzej zawoaam, i co si dziao powiedziaam
mu. Ale on przyczyn na pog mj wkadajc mwi. Wy biaegowy przy poogu rozmaite sobie fantazyje
stroicie, i tak adnym sposobem mowie mojej nie chcia wierzy. Rzekam tedy, oto mi proka darowaa,
e adnej boleci nie mam poczu, ktre gdy minie, a ja zdrowa bd uwierz. To wanie synowi swemu
Ksidzu, ktry na ten czas Archidiakonem by, i matk swoj onego dnia nawiedza powiedaa. Krtko
mwic: gdy proka mino zupena, tak okrutne j morzenie nage napado, e woajc i krzyczc we dnie
i w nocy wszytkim si przykrzya. A i jakomy powiedzieli osobliwe naboestwo ku Pannie nawitszej
miaa, kada Sobot na samym chlebie i wodzie przestajc, wierzya e za jej przyczyn, od tego blu
wybawiona bya. Dnia abowiem jednego potrzeb przyrodzon odprawi chcc, wszytko ono plugastwo z
ciaa jej wyszo, przyzwawszy tedy ma i syna, rzeka. Czy to s rzeczy z fantazyjej mojej abo zmylone?
zalim nie powiedziaa, e si prawda pokae po wyciu procza? Abo kto widzia kiedy,ebym ciernie,
koci, i drwa je miaa? I byy tam gazki roej wzdug na pid i wiele inszych rozmaitych rzeczy.
Skd atwo si domyli moe co za przyczyn ta baba czarownica miaa, domaga si do posug przy
poogu jeno eby dziecitko abo zabia, abo szatanowi oddaa. Co pokazuje si i z spowiedzi tych, ktre do
pokuty si udaway, wszytkie abowiem zeznawaj, e witsza szkoda ludziom, ani witsze obelenie wiary
Chrzeciaskiej nie dzieje si ni odkogo, jako od bab czarownic. To i te ktre bez pokuty zchodzc na
ogie byy wskazane przyznawaj. Abowiem w Biskupstwie Bazylijskim w miasteczku Dann czarownica
spalona zeznaa, e wicej ni czterdzieci dziatek zabia tym sposobem, e gdy z ywota wychodziy, ig
w gwki ich przez ciemi a do mzgu wpychaa.
Druga take w Biskupstwie Argentyskim zeznaa, e barzo wiele dziatek, ktrym i liczby nie
wiedziaa zgadzia. Tej doszo takim sposobem. Z jednego miasteczka do drugiego, dla babienia przy
poogu jednej biaejgowy wezwana bya, gdzie odprawiwszy posug do domu si wracaa: wyszedszy
tedy za bram, z trafunku z rcznika abo tuwalnie ktr opasana bya, ramiczko dziecicia swieo
urodzonego wypado. Co obaczywszy ktrzy przy bramie siedzieli, rozumiejc e rocik misa lea, skoro
ona przemina, podnieli, ale pilnie si przypatrujc, z czonkw poznali rk albo ramiczko dziecice.
Dawszy tedy o tym zna urzdnowi i znalazszy, e dzieci nie chrzczone umaro, ktre ramiczka nie
miao, pojmano czarownic na prb dano, gdzie wystpek swj przyznaa, przydawszy, e dziateczek
prawie bez liczby wytracia.
Coby za przyczyna tego bya, moemy rzec, e powd duchw zych, ktrym kwoli [] musz takich
rzeczy czyni, wie abowiem szatan, i od krlestwa niebieskiego dla grzechu miertelnego takowe dzieci
bywaj odczone. I dla tego dzie sdu ostatniego zwacza si, e tym nierychlej liczba wybranych

36

wypenia si, ktra gdy si wypeni, wiat swj koniec wemie. Z tych za czonkw za rad szatana maci
sobie robi, ich przekltej bezbonoci suce. Ale i tej okrutnej zbrodnie ku ohydzeniu tego odstpstwa
zamilcze si nie godzi. Abowiem gdy dziateczek nie zabijaj, tedy je szatanom przeklinajc oddaj.
Takowym sposobem skoro si dzieci urodzi, baba jeli matka nie jest czarownica, dzieci przed komor
jakoby dla ochodzenia jego, wynosi, a podnisszy go ku gorze, oddaje go Xiciu szataskiemu
Luciferowi, i wszytkim szatanom, co czyni na ognisku nad ogniem. Jako jeden zezna. Gdy obaczy e
ona jego, czasu poogu nadzwyczaj inszych biaychgw rodzcych nie dopuszcza do siebie wni adnej
biaejgowie, oprcz crki wasnej, ktr jej jakoby babia, chcc przyczyny tego dowiadczy, podczas
poogu zatai si w domu, gdzie wypatrzy porzdek witokradztwa i ofiary szataskiej sposobem
opisanym, to przydawszy e dzieci, jako mu si widziao, po acuchu, na ktrym koty wieszaj, bez
wszelkiej ludzkiej pomocy ku grze si mkno [] Czego si on przelkszy nie mniej i tego, gdy straszne
i ogromne sowa przy wzywaniu szatanw i inszych bezbonych obrzdach sysza, z pilnoci eby
dzieci byo chrzczone nalega, a gdy nieli dzieci do inszej wsi gdzie koci by, a droga przez most
przypada, on dobywszy miecza napad na crk, ktra dzieci niosa, mwic (co drudzy dwa przy nim
idcy syszeli). Nie chc eby miaa dzieci przez most nosi, bo abo samo o swej mocy przejdzie, abo ci
utopi. Zlkszy si ona z inszymi ktore przy tym byy biaymigowami pytay, czy od rozumu odstpi
(abowiem o tym co si stao nikt nie wiedzia, oprcz dwu mw ktrzy z nim byli.) Rzecze on:
niecnotliwa biaagowo, tw czarownicz nauk sprawia, e si dzieci ku grze po acuchu mkno,
uczye teraz, eby bez przenoszenia samo dzieci przeszo, abo ci w rzece utopi I tak przymuszona
pooya dzieci na mocie, gdy wedug nauki swojej szatana wzywaa, a oto znaga dzieci na drugiej
stronie mostu obaczono. Ochrzciszy tedy dzieci, do domu si wrciwszy, gdy ju crk wiadectwami o
czary pokona mg, [], gdyby by chcia dowodzi winy ofiary szatanowi czynionej dla tego, i sam
jeno na nie patrzy i po wyleeniu poogu crk z matk przed urzdem oskary, i obydwie spalone byy,
take te sposb bezbony, i przekltej ofiary, ktrego baby zaywa zwyky, wyjawi si.
Ale spytaby kto, co za skutek jest w dziatkach tej przekltej ofiary (oddanych)? Odpowiedamy, e jest
trojaki. Naprzd, jako zwierzchowna ofiara P. Bogu bywa oddawana w rzeczach pewnych, na przykad w
winie, chlebie, zbou, a to na znak powinnego poddastwa i chway Boej, [] Ktre rzeczy P. Bogu
oddane, na adne wieckie potrzeby obracane by nie maj, wedug Damascena Papiea ktry mwi.
Ofiary w kociele ofiarowane kapanom tylko nale, takim sposobem, eby je nie tylko na swe potrzeby
obracali, ale eby nimi wiernie szafowali, czci na rzeczy do chway Boej nalece, czci na potrzeby
ubogich ludzi obracajc. Tak i dzieci takowe szatanowi na znak poddastwa i uczciwoci oddane (jako
poty(m) do chway Boej obrcone by moe.)
Druga rzecz jest, ktr ta przeklta ofiara sprawuje: I jako w ofierze w ktrej czowiek sam siebie
Panu Bogu za ofiar oddaje, przyznawa Pana Boga by swoim pocztkiem i kocem: ktra ofiara
zacniejsza jest nad wszytkie insze ofiary od czowieka pochodzce [] Tak te i czarownica dziecitko
ofiarujc szatanowi dusz jego i ciao jako pocztkowi, i kocowi potpienia zaleca i oddaje: za czym z
trudnoci, abo raczej cudownie od dugu takiego ludzie wolni bywaj. O czym jest historyj nie mao, gdy
matki dziatki swoje nie opatrznie i porywcze, abo raczej z szalestwa, zaraz po porodzeniu szatanom
oddaway, jako z wielk trudnoci w dalszym wieku z mocy szataskiej, w ktrej za dopuszzeniem Boym
trwali, wybawieni byli. Czego jest dostatkiem w Ksigach przykadw Panny bogosawionej. Take
mianowicie o onym, ktry i przez Papiea nie mg by wybawiony, od mocy szataskiej, posany po tym
do niektrego ma witego, w kraiach wschodnich mieszkajcego, i tam z wielk trudnoci, za
przyczyn nawitszej P. z jurisdikcyjej jego wyrwany jest.
Jelie tedy taka pomsta idzie, nie tak dalece za uczynieniem ofiary, jako za gniewliwym i upornym
wzbranianiem si na spoeczno z mem swoim, ktry std potomstwa si spodziewa. A matka zaraz
zagniewana on przyszy owoc szatanowi naznacza mwic: Niech to co si std zawie szatanowi si
dostanie. []
Trzecia rzecz, ktr ta przeklta ofiara przynosi, jest jakoby wrodzona, abo zwyczajna skonno do
szkodzenia ludziom, bydu, i urodzajom ziemskim, ktr dzieci jakoby dziedzictwem wziwszy trwaj w
niej a do skoczenia ywota. Jako abowiem Bg ofiar swoj powica, co z spraw ludzi witych janie
pokazuje si, gdy rodzicy potomstwo przysze Panu Bogu oddaj, tak te i szatan co jemu jest oddano, abo
obiecano zaraa niezaniechywa. []
Uczy nas tego i dowiadczenie, e crki czarownic, i onym podobnych jako te ktre w tropy matek

37

swoich wstpoway, zawsze byy o czary podejrzane, i nard prawie wszytek zaraony. Czego przyczyna ta
moe by dana, i z umowy z szatanem postanowionej, powinne s nastpce zostawi, ze wszytkich si o
rozszerzenie tego odstpstwa starajc si. Skde barzo czsto tego dowiadczono, e dzieweczki w omi,
abo dziesici leciech, niepogody i grady sprawoway, co nie z czego inszego pochodzio, jedno i z umowy
szatanowi skoro po porodzeniu od matek czarownic ofiarowane byy. Dzieci abowiem za odstpieniem
wiary, takowych rzeczy nie mogyby uczyni, jako dorose czarownice, na samym pocztku czyni
zwaszcza i o adnym czonku wiary Chrzecijaskiej nie wiedz.
Co objaniajc z wielu przykadw ten przywodziemy. W Sweyey oracz jeden z crk w omi leciech
dla ogldania urodzaju w pole wyszed. A dla suchoci wielkiej pocz pragn deszcza mowic: Daje
Panie Boe kiedy deszcz. Crka syszc sowa ojca swego, z prostoci serca rzeka. Ojcze jeli pragniesz
deszcza uczyni ja to e bdzie wnet? Na co ociec rzek: A skde to masz? Czy umiesz deszcz sprawi?
Odpowie crka. I owszem ojcze, nie tylko deszcz, ale grady, i wichry pobudza umiem. Rzecze ociec: Kt
cie nauczy? Dopowie: Matka moja, ale mi zakazaa, ebym tego nikomu nie powiedaa. Rzecze po tym
ociec: Jako ci uczya? Odpowie crka: Posaa mi do mistrza jednego, ktrego na wszelk potrzeb
kadego czasu mie mog. Spyta ociec. Czy widziaa go? Powie crka, widziaam podczas me
wchodzce do matki i wychodzce, a gdy pytaa coby zacz bili, powiedziaa mi e to s nasi mistrzowie,
ktrymem ci te poznaczya i oddaa, wielcy dobrodzieje i bogaci. Zlknie si ociec spyta, jeliby moga
teje godziny grad uczyni? Rzecze crka, bardzo dobrze, bym tylko troch wody miaa, wziwszy tedy
ociec crk za rk prowadzi j do rzeki mwic: uczye deszcz ale tylko na roli naszej. Tedy
dzieweczka wpuciwszy rk w wod, w imi mistrza swego wedug nauki matczynej zamieszaa. Aci oto
deszcz tylko rol oracza onego pola. Co widzc ociec rzecze: uczye te i grad, ale tylko na jednej z rl
moich. Co gdy powtre dzieweczka uczynia ociec bdc pewien jej nauki, on przed urzdem skary
ktra pojmana i przekonana wskazana jest na ogie, a crka przejednana i P. Bogu oddana, wicej tego
uczyni nie moga.
O sposobie ktrym w bydle wielk szkod czyni.
ROZDZIA XIV.
Jelie takie rzeczy Pan Bg na ludzi dopuszcza, co o bydle mamy rozumie? poniewa nad ludzkimi
synami, jako Psal(m) mwi: witsza opatrzno, i obrona skrzyde Boskich pokazuje si. Jelie mwi,
ludzie za dopuszczeniem Boym od, czarownic wielkie szkody ponosz [] Poniewa te bydo i urodzaje
ziemiskie, do czowieka nale, rzecz pewna, e za Boym dopuszczeniem w tych rzeczach sprawa
szataska przez czarownice moe si pokazowa. Tak abowiem szatan na Joba moc wziwszy, bydo jego
wszytko zagubi. Na koniec nie masz prawie tej wioski gdzieby czarownice niewiasty byda nie zaraay,
mleka nie odejmoway i podczas zabijay. A poczwszy od namniejszej szkody, ktra w odjciu mleka
moe by rozumiana. Jeli pytamy ktorymby to sposobem sprawowa mogy. Odpowiedamy [] I mleko
jako w biaejgowie tak w kadem bydlciu pochodzi ze krwie zbytecznej i na czas uchodzcej. Ta krew
jeli si nie zastanawia z choroby jakiej, tedy si podczas zastanawia z spraw czarownic. Mleko za
przyrodzonym sposobem stanowi si zaraz po poczciu. Z choroby za przypadkowej, to jest, z jedzenia
ziela jakiego, ktre przyrodzeniem swym mleko stanowi, i krow odmienia. Czarami za mleko odejmuj
rozmaitymi sposobami, niektre abowiem w nocy osobliwie w uroczystsze, za powodem szataskim eby
ciej majestat Boski by obraony, w ktrymkolwiek kcie domu sied, wiaderko midzy kolanmi
trzymajc a wetchnwszy n, szwajce, abo cokolwiek takiego w cian abo w sup, i rce jakoby do
dojenia przyoywszy, szatana ktry im zawsze na wszelk potrzeb dogadza wzywaj, powiedziawszy e z
domu takiego, i krowy takowej, ktra zdrowsza, i wicej mleka ma, doi chce. Tedy natychmiast szatan z
wymiona krowy onej mleko wziwszy przynosi na miejsce, gdzie czarownica siedzi, i jakoby z onej rzeczy
ktra w cian jest wetchniona cieko, tak sprawuje.
Ktre rzeczy ludziom powiedajc, aden si wszake z nich tego nie nauczy, bo choby te kto szatana
wzywa, i wzywaniem samym spodziewaby si tego dokaza, oszuka si na tym, bo niema gruntu tego
odstpstwa, to jest: i przysigi szatanowi nie uczyni i wiary nie odstpi. Tom dla tego pooy, e wiele
takich jest, ktrzy rozumiej, i te i insze rzeczy ktremy wspomnieli, nie maj by przed ludmi
goszone, i powiedane, dla nauczenia: gdy nie jest rzecz podobna z przyczyny opisanej eby si kto mia
czego takowego od kaznodzieje nauczy. Raczej napisano to i ma by opowiedano dla ohydzenia i

38

zbrzydzenia si tym odstpstwem aeby urzd ku pomcie tak bezbonej zbrodni, to jest: odstpienia wiary,
barziej si zapali, lecz ludzie wicej sobie wa szkody doczesne, i ziemskie rzeczy nad duchowne wicej
miuj, przeto gdy sysz, e ich to od czarownic potka moe, do karania ich barziej si pobudzaj, ale
kto moe wypowiedzie chytro szatask?
S ludzie pewni obywatele miasta tego, ktrzy w drodze bdc miesica Maja, zechciao si im je
Majowego masa i siadszy na ce nad rzek, jeden z nich, majc zdawna z szatanem umow, abo
postanowienie, bd tajemne, bd wyrane, rzek. Ja maso Majowe barzo dobre uczyni. I zaraz zjwszy
szaty wszed w rzek, i usiadszy obrci si tyem przeciwko wodzie, i przed oczyma inszych, gdy sowa
pewne mwi, i wod rce opak zaoywszy rusza, po maluchnym czasie masa zrobionego w ten sposb,
jako wiejskie biaegowy w Maju na rynku przedawa zwyky, wielk sztuk przynis, ktre gdy insi jedli,
chwalili e byo barzo dobre.
Std pokazuje si, e ten by pewien swojej nauki, by prawdziwie czarownikiem, przez wyran
umow z szatanem uczynion, abo i wiedzia, e za tajemn umow szatan mia woli jego dogodzi.
Pierwsza rzecz jest niewtpliwa, eby nie mia by czarownikiem. Jeli druga, tedy zay pomocy
szataskiej, dla tego, i mu by od matki abo od baby w dziecistwie oddany, i z przeklctwem ofiarowany.
Wtora rzecz ktra sie z tego jego uczynku pokazuje. I szatan nowego stworzenia sprawi nie moe,
przeto gdy tak prdko maso przyrodzone, z wody si pokazao, stao si to moc szatask, nie eby wod
w mleko odmieni, ale abo maso gdzie indziej wziwszy jemu przynis, i do rki poda: abo z mleka
przyrodzonego, wziwszy je z krowy prawdziwej, wskok zgciwszy obroci w maso. Co abowiem
niewiasty wiejskie za czasem maso urobi umiej, to on w krociusiekim czasie sprawi moe, i tak mu je
na ten czas da.
Z tym si te zgadza i w sposb, gdy czarownicy wina abo naczynie jakie bior z sob, i chodzc po
ulicy, natychmiast pene naczynie wina maj. Na ten czas abowiem szatan wina prawdziwego, z beczki
jakiej nabrawszy, naczynie ono im napenia.
Strony sposobu za, ktrym czarownicy bydo zabijaj, powiedamy, i jako ludzi tak i bydo
widzeniem i dotknieniem, abo widzeniem tylko samym, abo gdy pod prg stajnie, abo obory, take te
gdzie bydo zwyko pija, czary jakie zakopywaj.
Tak abowiem czarownice w Rawenspurgu spalone za powodem szataskim, gdzie nalepsze konie abo
bydo byo, czarami zabijay. I gdy byy pytane, ktrymby sposobem takowe rzeczy sprawoway?
odpowiedziaa z nich jedna, imieniem Agnieszka, i pod prog obory, abo Stajnie, pewne rzeczy
zakopywamy. A gdy spytano coby za rzeczy, odpowiedziaa, e rozmaitych zwierzt koci. Dalej pytana,
czyjemby to imieniem czyniy, odpowiedziaa w imi diaba i wszystkich inszych szatanw. Ale i druga
imieniem Anna, ktra gdy jednemu z mieszczan dwadziecia koni, i trzy, jednego po drugim czarami
swymi umorzya. A on i furmanem by, naostatek kupi dwudziestego czwartego, i ju do wielkiego
ubstwa przyszed, stojc tedy furman on we drzwiach stajnie swojej, rzek do czarownice, ktra we
drzwiach domu swego staa. Otom ju kupi konia, lubuj Bogu, i matce jego witej, jeli mi ten ko
zdechnie, ie ci rkami mymi zabij: tak czarownica si przelkszy, zaniechaa mu konia onego. Bdc
tedy pojmana i pytana, ktrymby sposobem takowe rzeczy czynia? odpowiedziaa, e nie inszego, tylko
doek uczynia, ktry wykopawszy, szatan rzeczy pewne onej niewiadome woy. Std pokazuje si, e
tylko rk abo okiem przykadaj si do spraw szataskich [] Bo inaczej nie miaby szatan mocy
szkodzi rzeczom stworzonym, gdyby czarownica do tego si nie przykadaa, jakochmy przedtym
powiedzieli, ato si dzieje dla witszej obrazy Boskiego Majestatu.
Barzo czsto te pastuchowie na polu widali, i niektre bydlta trzy, abo cztery skoki ku grze
uczyniwszy, zaraz na ziemi padszy zdychay, a to wszytko za powodem szataskim, a spraw czarownic.
W Biskupstwie Argentyskim, midzy miasteczkiem Fisen i gr Feierem, czowiek jeden bogaty
powieda!, e jemu samemu i inszym w roku jednym, nad czterdzieci krw i wow na grach Alpes, nie z
choroby jakiej, ani powietrzem, ale z czarw pozdychao. Czego mia ten znak, e z choroby abo powietrza
nie zdycha bydo nagle, ale zlekka ustawa, i po tym zdycha, ale te czary tak w mgnieniu oka wszytk moc
bydu odjy, e nie byo adnego ktoryby tego czarom nie przypisa. To wszake rzecz jest pewna, e na
grach Aleps nawicej byda przez czary ginie, ktre ze, ju si prawie wszdzie po wiecie rozsiao.
Podobne tym rzeczom wspomniemy niej w rozdziale o leczeniu byda z czarw chorujcego.
O sposobie ktrym grady i wielkie niepogody pobudza, take piorunmi i byskawicami bi na ludzie, i na

39

bydo zwyky.
ROZDZIA XV.
To powiemy, i szatani i uczniowie jego czarami swymi byskawice z piorunmi, grady i niepogody
pobudza mog, a to za daniem mocy od Boga szatanom, a pozwoleniem uczniom jego. O czym pismo .
wiadectwo daje w Ksigach Jobowych, gdzie szatan wziwszy moc od Boga, zaraz sprawi, e
Szabejczykowie wzili Jobowi pidziesit jarzm wow i pi set olic, a potym ogie z nieba zstpiwszy
siedmtysicy wielbdw spali, na koniec siedm synw i trzy crki przez obalenie od wiatru gwatownego
polego, z wielk liczb czeladzi (wyjwszy jednego) ktoryby o tym nieszczciu do Joba nowin
przynis. A na ostatek szkodliwym wrzodem ciao Jobowe zaraziwszy, eby si z niego ona z trzema
powinnymi namiewali sprawi, na ktre miejsce Thomasz wity piszc mwi: Przyzna musimy, i za
dopuszczeniem Boym szatani zamiesza powietrzem mog, wiatry pobudza i uczyni to, eby ogie z
nieba pada. Aczkolwiek abowiem rzeczy cielesne nie podlegaj Anioom dobrym, i zym, ku
przyjmowaniu nasi nowych postaci, jeno samemu Bogu Stwrcy swemu, jednak co si tknie ruszania i
pomknienia z miejsca na miejsce, rzeczy cielesne posuszne s wszelkim duchom. Co si w czonku
pokazuje, abowiem na sam wol ludzk, ktra si gruntuje na duszy, czonki wszytkie ruszaj si, eby to
co wola chce wykonay. Ktre tedy rzeczy przez odmian miejsca dzia si mog, w tych moc swoj tak
dobrzy, jako i le duchowie pokazowa mocni s. Jakie s wiatry, deszcze, i wszelakie zamieszania
powietrza, ktre odmiana sama miejsca, pary abo wilgotnoci, z ziemie i wody pochodzcej sprawowane
by mog. Dla tego one czyni szatani s sposobni z przyrodzenia swego. [] W miecie abowiem
Erdfordzie bya niektra niewiasta optana, w ktrej mwi szatan, Niemieckim, aciskim, i Czeskim
jzykiem, gdy go tedy pyta Exorcysta o imi i urzd jego. Odpowiedzia: Jestem ja ten duch, ktry
niedawno w Czeskiej ziemi wielkie wojsko chrzecijaskie przeciwko Czechom zebrane, i obozem pod
miastej Saltz gwatownie rozegnaem: syszc niezgody przeoonych. Com uczyni przez srogie
napuszczenie na nich ognia jakoby piekielnego. A by ten ogie, jako powiedaj, co ktrzy tam byli, tak
gwatowny z srogim wiatrem zmieszany, i popali woy, owce, i konie z wielkoci inszych rzeczy
ruchomych. Karania abowiem, ktre za grzechami naszymi na wiecie bywaj. Pan Bg przez szatany jako
kty swoje susznie na nas zwyk przepuszcza. Jako glosa na Psalm 104 (Przyzwa godu na ziemi i
wszelkie ziarno zboa wniwecz obrci) mwi tak. Te karania przepuszcza Pan Bg przez Anioy ze,
ktrzy nad tymi przeoeni s. Zowie tedy godem szatana god sprawujcego.
Suy te temu miejscu i ono, comy w pytaniu: Jeli czarownicy czary swoje zawsze z szatanami
odprawuj? powiedzieli, gdzie pooya si przeszkoda trojaka, i jako podczas szatani bez czarownic
wielkie szkody czyni. Aczkolwiek wicej pragn przez czarownice szkodzi, dla tego, i majestat Boski
ciej si tym obraa, za czym szatani maj witsz moc, ku trapieniu, i szkodzeniu ludziom.
I to niezdrona, co Doktorowie pisz, jeli przystojne miejsce szatanom naznaczone jest w porzedniej
krainie powietrza? I abowiem trzy rzeczy w szatanach upatrujemy. Przyrodzenie, urzd, i wystpek.
Przeto jako przyrodzeniu ich naley niebo, wystpkowi za pieko: tak urzdowi ich, poniwewa s
oprawcami i katy, dla karania zych, i wiczenia dobrych naley porzednia kraina, eby nas barziej nie
trapili, gdyby z nami na ziemi mieszkali, dla tego rzeczy wedug przyrodzenia stosowa umiej, gdy im
Pan Bg dopuszcza, na przykad, ogie z nieba spuci i piorunmi bi.
Powieda Nider o jednym czarowniku pojmanym, gdy go sdzia pyta, jako sobie postpuje w
sprawowaniu gradw, i zamieszaniu powietrza, jeli im tego dokaza nie z trudnoci przychodzi?
odpowiedzia: atwo nam przychodzi grad uczyni, lecz szkodzi nim wedle woli naszej nie moemy, dla
stray Aniow dobrych. Tym tylko szkodzimy, ktrych Pan Bg z obrony swojej wypuci. Take i tym
ktrzy si Krzyem . znacz, nic zego uczyni nie moemy. Tak za zwyklimy sobie postpowa.
Naprzd sowy pewnymi Ksicia szataskiego w polu wzywamy, eby ktrego z swoich duchw posa,
ktryby od nas naznaczonego czowieka utrapi, abo zabi. Gdy tedy szatan ktorykolwiek przydzie
ofiarujemy mu na zejciu drg dwu, kurcz czarne, ciskajc je ku grze, ktre gdy szatan wemie, czyni
wol nasz, i zaraz porusza powietrze, wszake nie tam zawsze grady i pioruny obraca gdzie my chcemy,
ale wedug Boga ywicego dopuszczenia.
Na tyme miejscu jest powie o niejakim przednim czarowniku Staufus nazwanym, ktry w powiecie
Berneskim, i miejscach przylegych mieszkajc, jawnie si chwali, i gdyby jeno chcia moe si w
oczach nieprzyjaci swoich w mysz obrci, i tak u rk ich, ktrym sposobem czstokro uchodzi, z rk

40

gwnych nieprzyjaci swoich. Boska wszake sprawiedliwo, chcc koniec uczyni zoci jego sprawia:
e gdy nieprzyjaciele jego postrzegli, i w izbie przy oknie nieostronie siedzia, przez okno oszczepami i
mieczmi pokli go, i tak dla swoich zbrodni ndznie z wiata zszed. Zostawi jednak ucznia Hoppo
nazwanego, ktry Stadlinowym, o ktrym w rozdziale szstym wzmianka bya nauczycielem by.
Umieli ci obadwa, gdy si im podobao, trzeci cz zboa, abo siana, bd te czegokolwiek inszego,
z ssiedzkiej roli, gdy aden nie widzia, naswoj wasn rol przenie, grady srogie i pioruny z
byskaniem niezwyczajne sprawowa, przed oczyna rodzicw dziatki mae przy wodzie biegajce w wod
wtrca, jakoby nikt niepostrzeg, niepodno w ludziach i w bydle czyni, rzeczy tajemne inszym
objawia, w majtnoci i zdrowiu sposobami jakimikolwiek szkodzi, piorunem podczas kogo si im
podobao zabi, i inszych wiele szkodliwych rzeczy czyni, gdy im tego Pan Bg dopuszcza.
Te te rzeczy ktrychemy sami dowiadczyli przypomnie tu nie wadzi. W Biskupstwie
Konstantyskim od miasta Rawenspurgu mil dwadziecia om niemieckich ku Saltzburgu, czasu jednego
grad tak wielki by, e wszytkie zboa, owoce, i winnice wszerz na mil wniwecz obrci, a by to rok
yzny jaki od dawnego czasu nie by. Ktra rzecz gdy si ogosia i dla narzekania ludzkiego inquisici
potrzeba byo czyni, poniewa wszyscy Aa to si zgadzali, e si to przez czary stao. Gdy urzd miejski
zezwoli, dwie Niedzieli cae wedug opisania prawa inquisicja abo opyt o czarownicach czynilimy.
Nalazy si tedy midzy inszymi dwie barzo podejrzane aczkolwiek i inszych byo niemao, imi jednej
byo Agnieszka aziebniczka, a drugiej Anna z Mindelhein ktre pojmawszy dano do osobnego wizienia,
take jedna o drugiej nie wiedziaa, nazajutrz rano Burmistrz czowiek w wierze arliwy, przy obecznoci
radziec i pisarza aziebniczk kaza da na prob, i cho pewnie miaa przy sobie czary, ktre milczenie
sprawuj, czego zawsze sdziom przestrzega trzeba, dla tego i z razu nie po biaogowsku, ale jako m
serdecznie o niewinnoci swojej powiedaa i za spraw Boga wszechmogcego, eby taki wystpek nie
uszed przez karania: natychmiast dobrowolnie i ju rozwizana, aczkolwiek jeszcze na miejscu proby,
wszytkie zbrodnie swoje objawia. Abowiem po pytaniu pisarza inquisicjej i dowodzeniu wiadkami z
strony szkd w ludziach i w bydle poczynionych. Co j barzo podejrzen w czarach czynio, gdy ju
wiadka adnego nie byo, ktoryby zezna przeciwko niej o odstpieniu wiary, i obcowaniu cielesnym z
szatanem, dla tego, i to s rzeczy barzo skryte. Ona przyznawszy si w przd do szkd w ludziach, i w
bydle poczynionych, insze wszytkie rzeczy o odstpieniu wiary, i obcowaniu cielenie z latawcem nasi
wyznaa jawnie powiedajc, e wicej ni omnacie lat spronoci szatask mazaa si, z zupenym
wiary odstpieniem. Co gdy si skoczyo, pytano jej po tym, jeliby co wiedziaa o gradzie namienionym,
powiedziaa e wie. A spytana bdc, jakim sposobem? odpowiedziaa. Byam w domu gdy w poudnie
prawie, szatan ozwawszy si rozkaza mi, ebym w pole Kuppol nazwane, wziwszy z sob troch wody
wysza. Spytaam go rzecze czarownica, coby z t wod chcia czyni? odpowiedzia szatan, i deszcz mia
wol sprawi. Wyszedszy tedy z miasta szatana pod drzewem stojcego obaczyam. Spyta jej sdzia, pod
ktrym drzewem? odpowiedziaa, e pod tym, ktre stoi przeciwko tej a tej wiey, ktr przezwiskiem
nazwaa. Spytana za, co by pod drzewem czynia? odpowiedziaa: rozkaza mi szatan, ebym doeczek
may wykopaa, i wody we nalaa. Spytano jej, jeli szatan z ni na ziemi usiad? powiedziaa: e gdy ja
siedziaa szatan sta. Spytana potym, jakimby sposobem wod zamieszaa, i coby mieszajc mwia?
Odpowiedziaa, em palcem zamieszaa, ale w imi tego szatana, i wszytkich inszych piekielnych duchw.
Spyta za sdzia, co si stao z on wod? Rzeka czarownica, e znikna, bo j szatan na powietrze
wynis. Spyta znowu sdzia, jeliby miaa jak towarzyszk? powiedziaa przeciwko temu miejscu pod
drzewem takowym bya czarownica towarzyszka moja Anna z Mindelhein, ale coby czynia nie wiem. A na
koniec spytana aziebniczka, jakoby czas wielki wyszed, od wzicia wody a do gradu? odpowiedziaa: e
tego tak dugo byo, pki do domu nie przysza. Lecz i to nie mniejsza w podziwieniu, i nazajutrz skoro
druga bya dana na lekk prb, i ledwie bya na palec od ziemie podniesiona, potym rozwizana, wszytkie
rzeczy namienione we wszystkim si zgoa zgadzajc przyznaa, i na takim miejscu pod takim drzewem
ona bya, i towarzyszka jej pod drugim, i nic rnego nie powiedziaa, ani w czasie, abowiem w poudnie
ani w sposobie, abowiem to czynia zamieszawszy wod w doku, w imi diaba i wszytkich szatanw:
zgodzia si take z drug w czasie, abowiem po wziciu wody od szatana, i ku grze wyniesieniu, skoro
si do domu wrcia, grad przyszed. I tak trzeciego dnia byy spalone: a aziebniczka aujc za grzechy
swoje, i wyspowiedawszy si ich, Panu Bogu pilnie si poruczaa, powiedajc, e z chci idzie na mier,
eby tylko od szatana wolna bya. Co mwia umczenia Paskiego obraz w rku trzymajc i obapiajc go.
Lecz druga nim gardzia, ktra take z latawcem, abo z szatanem wiecej ni dwadziecia lat cielenie

41

obcowaa, z zupenym odstpieniem wiary: przechodzia wszake pierwsz w czarach, ludziom, bydu, i
urodzajom ziemskim szkodzia. Jako to zeznanie jej urzdowne szerzej opowieda.
Niech teraz na tym bdzie dosy, gdy w prawdzie nie byoby liczby temu co si strony czar takowych
dowiadczyo. Co si za tknie piorunu, ktry czstokro ludzie i bydo zabija, zboa i gumna pali,
aczkolwiek jest rzecz nie tak dalece jasna, dla tego, e bez czarownice czsto si to przytrafia za Boym
dopuszczeniem, wszake, i z dobrowolnego przyznania ich to si pokazuje, e takowe rzeczy czyniy, i
przykady o tym s rozmaite, oprcz tych, ktremy wysszej wspomnieli, i rzecz sama to pokazuje,
poniewa jako grady, tak i pioruny z byskawicami sprawi jest u rzecz atwa, take na morzu burz
wzbudzi, przeto wtpliwoci, w tym mie nie potrzeba.
O trzech sposobach, ktrymi tylko mczyzna, a nie biaegowy czarami si paraj.
ROZDZIA XVI.
Ostatni jest rodzaj czarw, ktry si midzy msk pci najduje trojakim obyczajem, s abowiem jedni z
nich strzelcy czarownicy, ktrzy na kady dzie trzech, abo czterech ludzi nieomylnie, jali chc zabi
mog. Drudzy, ktrzy bro rozmait zamawiaj, eby im nie szkodzia, ieby rany w sobie mie nie mogli.
Trzeci ktrzy dla obrony ciaa swego sowa pewne, abo charaktery przy sobie nosz.
W czym potrzeba si naprzd przypatrzy, srogoci wystpku w strzelcach czarownikach, ktorzy w
dzie uroczysty obchodzenia mki Zbawiciela naszego, to jest w wielki Pitek, pod ten czas gdy si msza
odprawuje, maj obraz mki Paskiej, do ktrego jako do celu jakiego strzelaj. O jakie okruciestwo, i
niezbona krzywda Zbawiciela naszego! Powtre i jako uczynkiem, tak i sowy wiary odstpuj, i do
szatana przystaj. Co acz nie jest rzecz tak dalece pewna, jednak jakokolwiek jest, witsza zelywo
wierze od Chrzecijanina dzia si nie moe, poniewa, gdyby to poganie czynili, nie miaoby adnego
skutku. [] Po trzecie i trzy albo cztery postrzay w obrazie mki Paskiej czyni, eby take wiele ludzi,
na kady dzie mogli zabi. Czwarta, i w tej swojej sprawie upewnieni s od szatana, takim wszake
sposobem, e wprzd potrzeba, eby widzieli tego, ktrego zabi chc, a po tym eby umys swj, i wol
do zabicia jego zupenie przyoyli. Takowy tedy gdziekolwiekby by zamkniony, ustrzec si nie moe,
eby strzay od czarownika wypuszczone, za spraw szatask nie miay ustrzala ciaa jego. Pita, tak
nieomylnie strza z uku wypuszczaj, e i grosz z gowy zj mog, gowy namniej nie obraziwszy, to
uczyni mog z runice by najwitszej. Szsta, i przysig czyni szatanowi, oddajc mu si z dusz i z
ciaem, eby takowe rzeczy sprawowa mogli. O czym przykady niektre moemy przywie. Abowiem
Xi [] Barbatus, abo brodaty przezwiskiem (dla tego i dug brod nosi) gdy przed szeciadziesit lat
zamku Lendenbrunnen nazwanego, dla rozbojw, i wydzierstw, ktre obywatele zamku onego czynili,
dobywa, i obleg, mia w obozie swoim czarownika niejakiego Punckera imieniem, ktry obywatelom
zamku onego, tak dokuczy, e oprcz jednego wszytkich, jednego po drugim strzaami pozabija. Ktry
takowego sposobu zaywa, e tego ktrego jeno obaczy, gdziekolwiek si obrci, z uku postrzeli, i
zabi: tak ich postrzaw na kady dzie trzy tylko mg uczyni, dlatego, e trzykro obraz mki
Zbawiciela naszego postrzeli.
Dla czegoby za szatan trojak liczb midzy inszymi sobie obiera, rozumiemy, e to czyni na znak
zaprzenia Trjcy przenawitszej. Po wystrzeleniu za trzech strza jako i drudzy, na szczcie strzela.
Stao si po tym, e niektrzy z zamku namiewajc si z Punckera mwi. Puncker czy zostawisz w cale
kko w zamku wiszce na bronie? Na co on odpowiedzia [] niezostawi, ale go tego dnia, ktrego
zamku dobdzemy wezm: co tak zici jako obieca. Wszytkich abowiem, takom powiedzia oprcz
jednego wybiwszy, zamek by wzity, A on kko w domu swoim w Norbachu w Biskupstwie
Wormatyskim zawiesi, ktre i do dnia dzisiejszego wisi. Tego Punckera chopi po tym, e si im barzo
naprzykrzy wieczora jednego motykami, i rydlami zabili, i tak w grzechach swych umar. O tym
powiedaj, e [] Xi, chcc dowiadczy pewnoci jego w strzelaniu stawi mu syna swego maego na
cel, i postawiwszy grosz na birecie, kaza mu go z uku ugodzi, tak eby biereta nie ruszy. On tedy acz
powieda!, e to moe uczyni, cho z trudnoci, wszake prosi eby go od tego strzelania wolnym
uczyni, obawiajc si eby go szatan nie oszuka, ku zgubie jego. Namwiony wszake od Xicia,
strza jedn za konierz sobie wetchnl, a drug do uku przyoywszy, on grosz z biereta dziecicego bez
wszelkiej szkody ugodzi. Co Xi obaczywszy, spyta czarownika, dla czegoby strza wetchn za
konierz? odpowiedzia: gdybym by za oszukaniem szataskim dzieci zabi, wiedz ebym i sam garo

42

da musia, zarazbym i was drug strza postrzeli, abym si tak mierci swojej zemci. Czego aczkolwiek
P. Bg czstokro dla dowiadczenia, i karania wiernych swoich dopuszcza, przeciwnym wszake
sposobem na umocnienie wiernych i chwa swoj cuda znaczniejsze sprawuje.
W Biskupstwie abowiem Konstantyiskim blisko zamku Aohemzorn, i klasztoru mniszek, koci nowy
jest zmurowany, w ktrym jest obraz mki Zbawiciela naszego strza postrzelony, i krwi zlany. Ktry cud
takim sposobem sta si. Czowiek abowiem jeden zapamitay, wedug porzdku opisanego, na trzy abo
cztery postrzay dla zabijania inszych, chcc by od szatana upewniony, na miejscu gdzie si drogi
schodz, do Krucifiksa strzeli, i tak jako teraz widzimy przebi. Skd gdy krew cudownie pyna, ndznik
on za dopuszczeniem Boym, jakoby wryty stan. Za czym go jeden przemijajcy zopyta, dla czegoby
tam sta, on tylko gow obraca, drenie wielkie w rkach, w ktrych kusz abo uk trzyma, i we
wszytkim ciele pokazujc, nie mg nic odpowiedzie. A on drugi patrzc i tu, i wdzie, obaczy Krucifiks
strza postrzelony, i krew z niego pync. Co obaczywszy rzecze, zdrajco niecnotliwy, obraz Pana
naszego postrzelie? i przyzwawszy inszych rzek: pilnujcie eby nie uciek, a on jako si powiedziao, z
miejsca si ruszy nie mg. Przybieawszy tedy do zamku, powiedzia co si stao, ktrzy natychmiast
pobieeli tam, i onego zdrajc stojcego zastali, ktrego gdy si do uczynku przyzna, z miejsca wziwszy,
okrutn mierci potym skarano. Ale ach niestety, e strach i pomyli, i zo ludzka tym si nie hamuje,
eby si takimi zbrodniami brzydzia. Poniewa na dworach ludzi zacnych, jako sycha takowych chowaj
jawnie ku wzgardzie wiary . i obrazu cikiej majestatu Boskiego i zelywoci Odkupiciela naszego, z
czego si takowi niezboni ludzie chwal i insi chwali si im z tego dopuszczaj, abo ich radzi suchaj.
Zaczym ci ktrzy takowych bezbonych ludzi przyjmuj, broni, i one chowaj, pod winy w prawie
opisane podpadaj. Naprzd abowiem za uczynkiem samym, s wyczonymi z kocielnej spoecznoci,
abo wykltymi, a jeliby byli duchownymi, od urzdu, i opatrzenia swego odpadaj, nie wracajc si do
niego, aby za pozwoleniem Stolice Apostolskiej. Na koniec, takowi, ktorzy ich przechowuj, a trwaliby w
kocielnym wyczeniu upornie przez cay rok, maj by za heretyk! poczytani i karani.
Spyta tu kto, jeliby Xi abo Monarcha jaki, wojn suszn podnisszy, dla dobycia zamku jakiego,
mia z sob w obozie strzelca czarownika, ktregoby pomoc nieprzyjacioom swym srogi by, czyli
wszytko wojsko, jako ci ktrzy przechowuj, abo takich broni, ma win na sobie ponosi? Odpowiedamy,
i dla wielkoci liczby surowo sprawiedliwoci ma by miarkowana. Przeto choe Xita i rada ich,
ktrzy takowych chowaj, i broni, po upomnieniu od swoich duchownych winom podpadaj, na takowych
opisanym. Insze wszake wojsko poniewa bez rady, i pomocy ich to si dzieje, i owszem dla obrony RP
zdrowie swoje pooy s gotowi, cho podobno z spraw czarownikw uciech tak maj, wszake
exkommunikacyjej abo wyczeniu od kocioa nie podlegaj, powinni jednak s temu si spowieda, i
przyrzec, e si takowym odstpstwem brzydzi, i wedug monoci swej, przeciwi mu si bd.
Przystpmy do drugiego rodzaju czarownikw, ktrzy bro rozmait zamawiaj, eby im nie szkodzia,
ieby rany w sobie mie nie mogli, ci z czarownikami strzelcami w tym si zgadzaj, i obeleniem obrazu
mki Chrystusa P. nauki tej dostpuj. Naprzykad, ktry chce eby nie mia rany w gowie od ora, ani
adnego razu, zwyk utrca gow u Krucifixa, ktry za w szyi rany si chroni, utrca szyj, ktry chce
mie rami cae, tucze Krucifixowi rami, i tak w inszych czonkach. Podczas dla caoci i bezpieczestwa
ciaa wszytkiego, wszytek zgoa obraz wniwecz obracaj. Czego dowd jest, e zaledwie w polu z dziesici
jedne Bomk ca znajdziesz. Rono za midzy tymi, a strzelcami czarownikami jest, e strzelcy
zelywo czyni obrazowi mki Paskiej dla zabijania blinich swoich. Ci za nie dlatego, eby ludziom
szkodzi mieli, ale dla zachowania caoci ciaa swego. Trzeci czarownicy, ktorzy wiersze i sowa pewne
abo charaktery jakie, dla caoci ciaa, i zdrowia swego, abo te dla czego inszego przy sobie nosz: take
sw podczas witych, a czstokro sobie niewiadomych uywaj. Tych wzgldem dwch pierwszych
rodzajw jako si wicej najduje, tak wystpek ich jest jakokolwiek znoniejszy, i bez zwierzchownego
obelenia wiary, i obrazu mki Chrystusa Pana, nauk sw odprawuj. Jednak przedsi tajemn umow z
szatanem maj. W czym wiedzie potrzeba, i przymawianie, abo uywaie sw . nad chorymi, jest
podczas przytojne: jeliby jeno miao w sobie siedm kondycyj. O ktorych w drugiej czci przy wyczaniu
sposobw leczenia z czarw chorujcych powiemy. Insze za przymawiania, abo uywania sw
nieznajomych dla skutku jakiegokolwiek, bd te noszenia przy sobie jakich charakterw i imion
niewiadomych, s niesuszne i majestat Boy obraaj. Przeto ci, ktrym to naley, maj tego przestrzega,
i ludzi od tego odwodzi, eby nic takowego przy sobie nie nosili, i wiary temu adnej nie dawali, oprcz
eby tylko znaki Krzya witego przy sobie mieli. Zabobony takie i czary najwicej si najduj midzy

43

onierzami, kupcy, ludmi podrnymi: podczas midzy biaymigowami, ktre przy sobie zwyky nosi
charaktery, abo wiersze jakie i bogosawiestwa, ktrym rzeczom, tak spowiednicy jako i urzd duchowny,
powinien zabiega, i wykorzenia je: poniewa takowi z szatanem dla sw nieznajomych i charakterw,
wstpuj w umow tajemn, ktre szatan pilnie przestrzega, i w tym czego kto pragnie dogadza, eby
potym na hak czowieka przywid. Czego przywie moemy, ktry przykad biaagowa jedna, mieszczka
zacnego miasta wNiemczech Kolna, na oczy barzo zachorzaa, z niebezpieczestwem lepoty. Na ktr
chorob sw rozmaitych lekarstw, za rad uczonych Doktorw czas dugi zaywajc, pomocy adnej z
utrat wielk dostatkw swoich nieczua, i doznaa tego, e atwiej jest Doktorom obieca, nieli uleczy:
straciwszy tedy ju nadziej widzenia, powiedziano jej na koniec o studencie niejakim, ktry napisawszy
sowa pewne wite na kartce, i zawiesiwszy je na szyjej chorego, od boleci oczu, tak me, jako
biaegowy ratowa. Uwierzya ona ludzkiej powieci, i z chci wielkiej do wzroku, udaa si do studenta
onego proszc, eby j w chorobie jej ratowa, za co mu znaczny podarek daa, z t wymow, e jej go mia
wrci, jeliby jej nic nie pomg. Na co student zezwoli, a napisawszy sowa pewne na kartce, i
zaszywszy w kitajk, zawiesi na szyjej, ktr ona z wielk wiar i nadziej przyja, take z naboestwem
i uczciwoci wielk nosia. Stao si tedy, e w krtkim czasie szkodliwe wszytkie wilgotnoci z oczu jej
ustpiy, a ona do podanego wzroku przysza. Przeto potym na kazaniu bdc, syszaa narzekanie
kaznodziejskie na tych, ktrzyby w sposb jaki charaktery, abo sowa jakie niewiadome na kartkach przy
sobie nosili, powiedajc te rzeczy by czarami, i spraw szatask. Co ona usyszawszy, po kazaniu z onym
Xidzem wdaa si w rozmow, powiedajc mu z choroby i przypadku swego, e cokolwiek mwi na
kazaniu, o noszeniu sw jakich przy sobie na kartkach pisanych, to niesusznie mwi, gdy ona adnymi
lekarstwy, nie mogc do wzroku przy, za noszeniem pewnej kartki wzrok otrzymaa. Spyta kaznodzieja o
kartk, i kae j sobie pokaza. Co gdy ona uczynia, Xidz dobywszy kartki z kitajki, obaczy na niej to
pismo. Daemon euellat oculos tuos, & ftercoribus impleat loca vacantia. Co jest: niech ci diabe oczy
wyupi, a w doki naplugawi. Co przeczytawszy serdecznie si rozmieje, i rzecze: O biaagowo, wielka
jest wiara twoja, ktra tak bezecnym sowom moc daa, i tobie wzrok przywrcia! I rzecze dalej: Czy
wierzysz gdyby sowa takie a takie na tej karcie napisane byy? (a powiedzia jej niemieckim jzykiem co
tam napisano) eby dla tych sw noszenia wzrok moga otrzyma? Odpowie ona zmarszczywszy si, e
adnym sposobem. Co abowiem za moc miayby sowa tak niecnotliwe? Rzecze Xidz. Pod kapastwem
moim powiedam ci, e nie masz nic inszego na tej kartce, nad to com ci powiedzia. Obacze tedy tak ci
moc ten zy czowiek uzdrowi. Za namow tedy jego kartk zdara, i do pokuty witej si udawszy,
takowym rzeczom nigdy po tym nie wierzya.
W tyme miecie Kolnie kapan jeden nabony mia wnuka swego prostaka, ktry czyta nie umia.
Ten u towarzysza swego za wielkim staraniem i prob dosta kartki, za ktrej przyoeniem do zamkw, i
ktek by namocniej szych, bez kluczw sie zaraz otwieray. Powiedzia to modzieniec Xidzu mwic:
widzisze te przymawiania, i wiersze na kartkach pisane wielk moc maj. nie tak jako ty uczysz, eby
miay by prne i zabobonne, i przed oczyma jego zamki otwiera. Kae sobie Xidz kartk pokaza, na
ktrej napisano Ioannes est nequam nihil plus. nihil minus, nihil aliter. To jest: Jan (bo mu to imi byo) jest
niecnota nie mniej, nie wicej, i nie inaczej. Co przeczytawszy rzek. A te to s wite sowa, ktrych
moc zamki si otwieraj? Rzecze [] po tym Xidz. A gdyby tu napisano tak. Jan jest niecnota, nie
wicej, nie mniej, i nie inaczej. Czy wierzyby ty temu, eby si moc tych sw kdki i zamki otwieray?
odpowie, adnym sposobem. Rzecze Xidz prawdziwie powiadam, e na tej kartce nie masz nic inszego
nadto com powiedzia, przeto obacz, e ci szatan oszuka. Modzieniec tedy doszedszy prawdy napisu
onego, pocz zaraz wtpi o mocy sw takich: przyoy wszake kartk do ktki, chcc dowiadczy
sw onych. Ale i ju nie mia statecznej wiary o mocy sw onych, ktka namniej si nie ruszya. Ktr
on zdarszy i na pokut za swj wystpek si udawszy, na potym takowym rzeczom nie wierzy.
Przeto spowiednicy na spowiedzi maj tego pilnie przestrzega, eby takowe bdy midzy ludmi si
nie mnoyy, i gdyby si co takiego trafio, ma te kartki oglda, i rozkaza porzuci. A jeliby kto porzuci
nie chcia, przynamniej imiona niewiadome, i charaktery ma wymaza, a inszych sw z Ewangeliej, i
znaku Krzya witego dopuci. Z ktrych wszytkich rzeczy pokazuje si, i strzelcy czarownicy take i
insi, ktrzy broni jakiekolwiek, i ora zamawiaj, za jawne heretyk! i Apostaty maj by rozumiani, dla
wyranej umowy z szatanem uczynionej, i dla ich jawnych spraw, ktre bez pomocy szataskiej
odprawione by nie mog. Nie mnieje i ci ktrzy jakich przechowywuj, ywi, abo broni, przeciw Bogu
i kocioowi ciko grzesz, i za uczynkiem takim, nie tylko wyczeniu od kocioa, ale i inszym winom

44

podlegaj. Ktrych P. Bg na tym wiecie z mierci czstokro karze. Jako powiedaj o jednym
Xiciu, gdy takowych czarownikw przy sobie chowa, i miasto jedno z nimi w pewnej sprawie
niesusznie obcia, gdy mu o to jeden z przyjaci jego mwi, on zapomniawszy bojani Boej, rzek:
Bodaj bym nagle umar, jeli si z tymi mieszczany niesusznie obchodz. Za krtymi sowy nastpia zaraz
pomsta Boa, e nagle zdech: rzecz pewna na pomst nie tak dalece niesusznego ludzi obciania, jako
dla chowania tak bezbonych ludzi.
Na koniec Biskupi, Praeaci, i insi pasterze, gdy takowym zbrodniom wedug swojej monoci nie
sprzeciwiaj si, ani zabiegaj takowemu karaniu, podlegaj jakoby ich sami przechowywali i bronili.
KONIEC CZCI PIERWSZEJ

45

MOTU NA CZAROWNICE
CZ WTORA
Sposoby leczenia Czarw
w sobie zamykajca
Questia, abo pytanie
do tej czci nalece
Jeli si godzi czarami czarw zbywa abo je leczy?
Uwaajc te trudnoci nie widzi mi si rzecz przystojn, eby czary czarami miay by leczone. A to z tej
przyczyny, e czary nie mog by uleczone, tylko z pomoc szatask, bo jeli bywaj leczone, lekarstwo
to, byoby abo od ludzi, abo od Boga, abo od szatana. Nie moe by od ludzi, dla tego, e moc mniejsza
witszej sprzeciwi si nie moe, jaki jest czowiek przeciw anioom dobrym, i zym. Nie moe te by od
Boga, boby to bya sprawa cudowna, ktrej Pan Bg nie zaywa, jeno wedug woli swojej, a nie na
naleganie ludzkie. [] Czego i dowiadczenie potwierdza poniewa przez czary w przypadkach jakich
bdcy ludzie, barzo rzadko bywaj wybawieni, jakokolwiek si uciekaj do pomocy Boskiej, i przyczyny
witych, za przeciwnym sposobem, gdy si uciekaj do czarownic, i niewiast zabobonnych, czstokro
bywaj wybawieni. [] Tedy rzecz sama pokazuje, e takowe choroby nie bywaj zbyte, jeno z pomoc
szatask, ktrej czowiekowi Chrzecijaskiemu nie godzi si zaywa, boby by Apostata i odstpca
wiary. Przeto ani czarw czarami leczy godzi si. Nadto Thomasz S. i Bonawentura w Xigach swych, o
chorobach z czarw pochodzcych powiedaj. czary tak s trwae i wieczne, e nie mog mie lekarstwa
od ludzi: Bo jeliby miay lekarstwo od ludzi, nie byoby to lekarstwo wiadome, abo ktoreby si godzio.
Ktorymi sowy daj zna, i taka choroby bywa nie uleczona, i zawsze trwajca. I przydaj jeszcze.
Choby Pan Bg mg tak chorob uleczy szatana przymusiwszy, ono wszake leczenie nie byoby
ludzkie. Przeto jeli sam Pan Bg czarw nie uleczy, nie godzi si lekarstwa zind adnym sposobem
szuka.
Nadto kocielne Exorcismy nie zawsze bywaj pomocne do ukrcenia szatanw: co si tknie wszelkich
chorb cielesnych, a to za tajemn spraw sdw Boych. Zawsze wszake bywaj skuteczne przeciw
przenagabaniu szataskiemu, w tych rzeczach, dla ktrych osobliwie s postanowione, to jest: przeciw
optanym, i w Exorcizowaniu dziatek.
A jeliby kto rzek. Jeli dla grzechu P. Bg daje moc szatanowi na czowieka i tedy gdy przestaje
grzech, ma ustawa i moc. Lecz to miejsca nie ma. Czstokro abowiem karanie zostaje, choe grzech
bywa zniesiony z ktrych sw namienionych Doktorw pokazuje si, e si nie godzi leczy czarw, ale
raczej maj by zaniechane tak puciwszy je na wol Bo, ktry je moe wniwecz obrci, wedug swego
upodobania.
Na drug stron mwic powiedamy. I jako P. Bg: i przyrodzenie nieobfituj w rzeczach
zbytecznych, tal dostateczni s w rzeczy potrzebne.
Przeto wierni Boy przeciw takiemu przenagabaniu szataskiemu, musz mie lekarstwa, nie tylko
ochraniajce, o ktrych mwilimy w pierwszej czci, ale te i leczce: bo inaczej ludzie od Pana Boga
nie dobrzeby byli obwarowani, i sprawy szataskie si mocniejsze by nad sprawy Boe. [] wszake []
Augustyn wity mwi. Anio nie jest mocniejszy nad dusz nasz, gdy z P. Bogiem przestajemy.
ODPOWIED.
Tu dwoje rozumienie zda si sobie by przeciwne. S abowiem niektrzy Theologowie, i Kanonistowie
spoecznie zgadzajcy si, i godzi si czary leczy, cho(by) te lekarstwy zabobonnymi i proznemi.
Ktorego rozumienia jest Skotus [] i wobecz wszyscy Kanonistowie. drugich za Theologw zwaszcza
starych, i niektrych nowych mianowicie, Thomasza, Bonawentury, Alberti de Palude, i inszych wielu
rozumienie takie jest, e adnym sposobem niemamy czyni zych rzeczy, eby z nich byy dobre, ie
raczej czowiek mier ma sobie obra, a nieli na takowe rzeczy zezwoli, to jest, przez zabobony i
lekarstwa przne mia choroby pozby. []

46

A i tak wielkich doktorw w ich rozumieniu pogodzi naley: sprawimy to dystinkcj, ktra si na
troje dzieli. Naprzd, czary leczone bywaj, przez insze czary inszego czarownika. Powtre, jeli nie przez
czarownika, tedy przez czarownikom nalece ceremonie. I to te dwojako bywa, leczone abowiem
bywaj, abo z szkod tego, ktry czary uczyni [] abo te bez szkody tego ktry uczarowa, wszake z
umow wyran z szatanem. Potrzecie, czary bywaj leczone, ani przez czarownika, ani przez czarownicze
ceremonie. Co take dwojako bywa. Abowiem leczenie to dzieje si przez ceremonie zabobonne, i prne
zaraz, abo przez prne tylko. Zamykajc t wtpliwo powiedamy z Theologami, e pierwszego trojga
lekarstwa czowieku Chrzeciaskiemu zaywa si nie godzi, to jest: leczy czary przez insze czary i
inszego czarownika, take leczy ceremoniami czarowniczymi, bd to z szkod owego, ktry czary
uczyni, bd bez szkody, poniewa w tych wszytkich sposobach bywa pomoc szataska, z umowy abo
wyranej, abo tajemnej, i czowiek Chrzeciaski, ma raczej mier sobie obiera, anieli na takie
lekarstwa zezwoli. Ostatnie dwa sposoby, aczkolwiek zabobonne i prne s, jednak w kociele
znoniejsze, jako te w ktrej adnej umowy z szatanem nie bywa, i przeto wolno nimi zdrowia ratowa
wedug Kanonistw, wprzd wszake sprobowawszy lekarstw kocielnych, jakie s Exorcismy, przyczyn
witych Boych wzywanie, i pokuta prawdziwa. Dla wyrozumienia lepszego przywiedziem przykady o
kadym z osobna sposobie.
Do Rzymu za czasw Mikoaja Papiea Biskup niektry z Niemieckiej ziemie (ktrego mieni nie
potrzeba poniewa te ju umar) dla pewnych spraw przyjecha. Ten w jednej biaejgowie zakochawszy
si, umyli j do swego Biskupstwa z dwiema sugami, z klejnotami i z inszymi rzeczami odesa.
Biaagowa ona z chciwoci biaogowskiej klejnotami, ktre kosztowne byy, uwiedziona, wynalaza
sposb, eby Biskup pod ten czas gdy miaa by w drodze, uczarowany umar, bo ju klejnoty miaa w
swym schowaniu. Stao si tedy, e w nocy Biskup znaga si barzo rozchorowa, ktrego lekarze jeliby,
snad otruty nieby pytali, i sudzy jego wszyscy o nim zwtpili. Tak abowiem srodze rozpaliy mu si byy
piersi, e si tylko pukaniem ust wod zimn ochodzi musia. Gdy ju trzeci dzie (w) chorobie by, i o
zdrowiu jego zwtpiono, baba jedna prosia pilnie o przystp do Biskupa, powiedajc e dla poratowania
zdrowia jego przysza. Wpuszczona tedy do Biskupa, z ktrym rozmawiajc, obiecaa mu zdrowie, by jeno
chcia przesta na radzie jej. Biskup to syszc wywiadowa si spilnoci coby to takowego byo, czego po
nim dla przywrcenia zdrowia [] potrzebowaa. Rzeka baba, wiedcie o tym, e t chorob z czarw
macie, i nie moecie by wybawieni, jeno przez insze czary, to jest: e ta czarownica, ktra was tej choroby
nabawia, takow chorob umrze musi. Zdumia si Biskup, a syszc e inszym sposobem do zdrowia
przyd nie mg, niechcia nic jednak czyni nie i rozmylnie, przeto w tym zdao mu si Papiea
poradzi. Papie tedy, i go barzo miowa, a wywiedziawszy si, i nie moe by inaczej, jeno przez
mier czarownice wybawiony, zezwoli, eby z dwch zych rzeczy mniejsza si staa, i podpisa na to
supplikacy onego Biskupa. Przyzwa potym Biskup baby, i powiedzia jej, jako Papie z nim zgodzili si
na mier czarownice, by jeno on do zdrowia pierwszego przyszed, i tak baba odesza, obiecawszy mu, e
jutrzejszej nocy mia do zdrowia przyd. A oto w pu nocy poczuwszy si by zdrowym, i od chroby
skutecznie wybawionym, posa zaraz sug wywiadowa si, coby si dziao z on biagow. Pose z t
nowin wrci si, e o punocy, gdy przy matce swojej leaa, gwatownie zachorzaa. Skd pokazao si,
e teje godziny ktrej Biskupa choroba opucia, t biagow przez insz czarownic napada, i szatan
zaniechawszy trapi w zdrowiu Biskupa, pokaza to jakoby mu zdrowie przywrci, czego wanie uczyni,
ale tylko z przypadku nie mg, choe za dopuszczeniem Boym mg je odj. A dla umowy ktr mia z
insz czarownic, co zajrzaa sczcia onej pierwszej, szatan zdrowie onej biaejgowy trapi. Co wszake
wiedzie trzeba, e one oboje czary, dwom osobom przez czarownice zadane, nie przez jednego szatana
odprawowane byy, ale przez dwch, eby w tym szatani wzajem sobie nie byli przeciwni, gdy zawsze na
zgub dusz ludzkich ktrej usilnie pragn zgodni s. Biskup potym umyli nawiedzi on czarownic, i
gdy wszed do mieszkania jej, okrutnie go przeklina pocza, woajc. Ty z t twoj czarownic, ktra ci
tego nauczya, i ciebie wybawia, bodaj by przeklty na wieki. Biskup za chcc zmikczy umys jej, i do
pokuty przyprowadzi, powieda!, e jej wszytk win zupenie odpuci, gdy to czyni [] Ona twarz
odwrciwszy woaa. Wynid precz przeklty, niemam ja adnej nadzieje odpuszczenia, ale dusz moj
wszytkim szatanom poruczam, i tak ndznie skoczya. A Biskup do domu z weselem si wrci.
Gdzie trzeba wiedzie, e przywilej dany jednemu, nie czyn(i) prawa pospolitego przeto nie idzie za
tym, eby i temu Papie dogodzi, wszytkim tak dogodzi si miao.
O tyme powieda Nider w swojej Xice, wte sowa. Sposb znoszenia czarw, abo zemsczenia si

47

ich, takowy podczas bywa zachowany. Przychodzi abowiem kto przez czary uszkodzony do czarownice,
chcc od niej wiedzie czarownika, tedy czarownica kilkakro ow rospuszczony leje w wod, a za
spraw szatask na oowie obraz jaki wyleje si. Ktory obaczywszy: pyta czarownica owego pytajcego,
w ktrej czci ciaa chcesz mie obraonego czarownika twego i z tej rany go pozna? gdy tedy on
pytajcy miejsce obierze, zaraz czarownica w oneje czci obrazu ran abo sztych noem uczyni, i
miejsce, gdzie czarownika znajdzie pokae, imienia jego wszake adnym sposobem nie objawi, lecz jest
rzecz dowiadczona, i on czarownik, tak wanie bywa obraony, jako jego obraz oowiany pokazowa. Te
lekarstwa i podobne im nie maj by w uywaniu, bo si nie godzi, aczkolwiek ludzka krewko w
nadzieje odpuszczenia od Boga, czstokro w takie rzeczy w daje si, wicej pragnc zdrowia cielesnego,
ni dusznego.
Wtre lekarstwo bywa przez czarownice, z umowy wyranej z szatanem postanowionej czary leczce,
bez uczynienia szkody w osobie, ktra czary sprawia. Takowych jest barzo wiele, ktre w tym, w czym
insze czarownice szkodz, zdadz si ratunek przynosi. A czyni to lekarstwy, jako udaj susznymi i
przystojnymi. [] Ma tedy opatrzny sdzia umie rozezna, jeli te lekarstwa ktrych zaywa, s
przystojne abo nie, poniewa one pod paszczykiem pobonoci, i dobrych uczynkw zbrodnie swoje
nosz, i to modlitwami, to ziomi pewnemi pokazuj leczenie swoje, czci eby nie byy naganione,
czci eby proste ludzi atwiej usidliy. Cztery wszake osobliwie rzeczy s, ktre ich wydaj (jako)
czarownice []. Naprzd tajemne rzeczy zwyky objawia, jakichby aden wiedzie nie mg, bez
objawienia szataskiego. Naprzykad. Gdy do nich ludzie chorzy dla przywrcenia zdrowia chodz,
przyczyn onej choroby abo czarw objawia umiej, to jest: e si to stao dla poswarku ktry kto mia z
smsiad, abo z inszej jakiej przyczyny, umiej to dostatecznie powiedzie.
Powtre gdy jednych czarw leczy si podejmuj, a drugich nie. Jaka bya czarownica w Biskupstwie
Spirenskim, ktra acz zdao si, e wielu do zdrowia przywrcia, przyznaa wszake, e ludzi pewnych
uleczy nie moga, dla tej przyczyny (jako ludzie o niej powiedaj) e mieli od inszych czarownic, tak
mocno za pomoc szatask czary zadziaane, e adn miar odegnane by nie mogy. Abowiem szatan
nie zawsze moe ani chce drugiemu szatanowi ustpi. Potrzecie gdy w leczeniu czarw, cokolwiek sobie
wymawiaj. Jako si trafio w miecie Szpirze, jedna uczciwa biaagowa bya uczarowana w goleniach,
ktra do siebie przyzwaa dla zdrowia wieszczej biaejgowy. Ta w dom wszedszy i chor obaczywszy,
takow wymow uczynia. Jeli (mwi) uski i wosw w ranie niebdzie miaa, insze wszystkie rzeczy
bd moga powybiera. Przyczyn take obrazy zaraz powiedziaa (chocia do tego leczenia ze wsi
przyzwano dwie mili od miasta) I tego a tego dnia swarzya si z smsiad twoj, dla tego si to
przydao. Oprcz usk tedy i wosw rozmaitych rzeczy barzo wiele z rany jej wybraa, i do zdrowia
przywrcia. Na ostatek gdy proznych jakich ceremonij zaywaj. Naprzykad, gdy przed wschodem
soca, abo inszego pewnego czasu do siebie ka przychodzi, mwic: i chorb starszych nad wier
roku leczy nie mog, abo e tylko dwie, abo trzy osoby do roku uleczy mog: aczkolwiek ony nie
uzdrawiaj, jeno odjciem choroby zdadz si leczy.
Do tych wszytkich dla poratowania zdrowia si udawa, tym jest rzecz na sumnieniu
niebespieczniejsza: im one wicej dla umowy z szatanem majestat Boy obraaj. Takowi abowie ludzie,
gdy z jednej strony zdrowie cielesne nad P. Boga przekadaj: z drugiej strony samym sobie, za pomoc
Bo ywota ukracaj. Tak si abowiem na Saulu Boska rka pokazaa, ktry wieszczki i czarowniczki w
przd wygadziwszy, potym si ich sam radzi, przeto na wojnie i z synami swymi zabit by. Ochozjasz
take chory dla tego musia umrze. Nadto ci wszyscy, ktrzy si do czarownic o pomoc udawaj, s
bezecni, i skargi przeciw adnemu czyni nie mog. Na koniec wedug prawa garem bywaj karani. Ale o
Boe wszechmogcy poniewa sdy twoje wszytkie suszne s, kto wybawi ubogich ludzi uczarowanych,
i w ustawicznych prawie boleciach umierajcych, a to za grzechami naszymi? Nieprzyjaciel barzo gr
wzi, gdzie teraz ci s, ktrzyby przystojnymi Exorcismami sprawy wszytkie szataskie wtlili, i wniwecz
obracali? To tylko jest ostateczne lekarstwo, eby urzd zoci czarownic uskramia, rozmaitym karaniem:
zaczym si i chorzy bd obawia, u nich ratunku szuka. Lecz e z aoci o tym powiemy, aden do tego
serca przyoy niechce, o swoje wasne rzeczy nie o Chrystusa Pana starajc si. Ona abowiem
czarownica w Ryschofen, tak barzo wiele uczarowanych dla poratowania u siebie miewaa, e hrabia
zamku onego, myta grosz jeden, ktry w bramie kady chory powinien by oddawa postanowi. Skd
powieda, e mu intraty niemao przybyo.
Doszlimy te tego rzecz sam, e w Biskupstwie Konstantyiskim takowych czarownic barzo wiele

48

byo. Nie dla tego eby to Biskupstwo nabarziej tym bdem byo zaraone, gdy prawie powszytkim
wiecie to odstpstwo brzydkie rozszerzyo si: ale i w tym Biskupstwie nawitszy opyt o czarownicach
czyniono. Gdzie niejaki [] jest, do ktrego na kady dzie wielkie kupy ludzi ubogich uczarownych
chodz. Na ktre gromady swymi oczyma patrzalimy we wsi Zwingien, e bez wtpienia nie chodz tak
wielk liczb ludzie do Panny nawitszej do Aquisgranu, abo na insze miejsce nabone, jak do tego
czarownika. Zimie abowiem w nawitsze zimna, gdy wszytkie gocice niegiem zapadaj, przedsi na
trzy mile z przylegych miejsc, ludzie do niego z wielk prac przychodz, niektrzy z pociech
odchodzc, a drudzy bynamniej, jako rozumiem, e nie zarwnie wszytkie czary [] mog by zleczone.
Trzecie za lekarstwo odprawuje si przez ceremonie jakie zabobonne, wszake bez szkody ludzkiej,
ani przez jawne czarownik!, o ktrym przykad ten moemy przywied.
W Szpirze kupiec jeden o swoim przypadku tak zwyk powieda: Gdym by we Swewiey w zamku
czowieka jednego zacnego, dnia jednego po obiedzie, wziwszy z sob dwu domownikw, dla uciechy
szedem na k przechadza si, gdzie bdc, oni ktrzy zemn byli, obaczyli z daleka niewiast
przychodzc, i poznawszy j, jeden z nich rzecze do mnie. Przeegnaj si Krzyem . o co mi i drugi
upomina, o bok mi z drugiej strony idc. Spytam ich przyczyny bojani takiej, odpowiedzieli: Oto
przeciwko nam idzie czarownica naglowniejsza wszytkiego tego powiatu, ktora wzrokiem samym ludzi
uczarowa moe. Ja tedy obciajc to sobie, powiedziaem chlubic si, em takowych nigdym si nie ba.
Aem oto zaledwie sowa skoczy, w lewej nodze poczuem bl wielki, takem bez cikiej boleci nogi z
miejsca ruszy nie mg, a mi cowskok konia z zamku przywiedziono. Tego blu gdy mi przez trzy dni
przybywao, obywatele miejsca onego, wiedzc przyczyn mojej choroby by czary, przyzwali do mnie
chopa jednego, mile z tamtd, o ktrym wiedzieli, e umia czary leczy, a powiedz mu moj przypadek.
Ten jako najprdzej przyszedszy, i nog moj ogldawszy rzek. Jeli ten bl macie z przyrodzenia, czyli
te z czarw dowiadcz. A jeli z czarw przypad, za Bo pomoc ulecz go. A jeli nie, tedy wam
potrzeba zaywa lekarstw przyrodzonych. Na com ja odpowiedzia. Jeli bez zabobonw, a z Bo
pomoc mog by uleczony, wdzicznie to przyjm, abowiem z szatanem niechce mie nic splnego, ani
pragn jego ratunku. Na co mi on rolnik odpowiedzia: I niechcia zaywa tylko przystojnych lekarstw, i
to z Bo pomoc, by jeno sie w przd wywiedzia, jeli ten bol z czarw przypad. Na co oboje
zezwoliem. On tedy ow rospuszczony, jakomy o jednej czarownicy wyej wspomnieli, na ysce
elaznej nad nog trzyma, i na miseczk pen wody la, ae natychmiast rozmaite si rzeczy
uksztatoway, jakby tam napuci ciernia, wosw, koci, i inszych rzeczy podobnych. Ju (rzecze) widz,
e t chorob nie z przyrodzenia, ale z czarw cierpicie. Spytaem go ja, jako to mg wiedzie z oowu
rospusczonego? odpowiedzia: siedmia krusczw sprawuje siedm panet, z ktorych panet Saturnus panuje
nad oowem, wasno jego jest, e gdy oow nad czarami kto leje, swoim wylaniem pokae czary, co si tu
barzo dobrze stao, e prdko moecie by uleczeni, jakocie dugo w tej chorobie byli, tak dugo was mam
nawiedza. A gdy spyta, wieleby dni byo tej chorobie, powiedziaem e ju trzy dni, on tedy przez trzy
dni na kady dzie mi nawiedzajc, na nog tylko patrzc, i dotykajc si jej, take sowa niektre cicho
mwic, odegnawszy czary, do zupenego mi zdrowia przywrci.
To leczenie zaiste nie pokazuje chopka tego by czarownikiem, ale sposb zabobonny. W tym
abowiem, e za Bo pomoc, a nie spraw szatask zdrowie mu obieca, i w tyme Saturnowe panowanie
nad oowem, ktry z jego influencjej osobliwie sprawuje si, przyzna, nie nagany ale raczej pochwalenia
godzien by. Ktor za moc, czary odegna, i roznych rzeczy postaci, na oowie si wylay niemasz nic
pewnego. Czary abowiem poniewa adn przyrodzon rzecz nie mog by uleczone, aczkolwiek
uskromione by mog, jako si niej pokae, co si podobnego widzi, e za umow z szatanem []
tajemn to sprawi. A zowiemy umow tajemn. Kiedy kto na przytomno i pomoc szatask myl, abo
sercem zezwala. Ktorym sposobem niezliczona prawie rzecz zabobonw si dzieje, aczkolwiek rnie
wzgldem obrazy majestatu Boego, poniewa w jednej sprawie moe by witsza obraza Boa nieli w
drugiej. W tym abowiem e pewien by przywrcenia jemu zdrowia, i w tym e go tak mia dugo
nawiedza, ile dni w chorobie przedtym by, i e bez wzywania lekarstw przyrodzonych, jego wedug
obietnice do zdrowia przywrci, nie tak podejrzanym, ale janie postrzeonym miaby by rozumiany,
przynamniej dla tajemnej, jeli nie dla wyraznej z szatanem uczynionej umowy.
Czwarte lekarstwo (ktore moe by znoszone, o ktrym Kanonistowie i niektorzy Theologowie
rozumiej) bywa nazwane prne abo tylko zabobonne, bez wszelkiej umowy z szatanem, tak wyranej
jako i tajemnej. Ktrego lekarstwa przywiedlimy wyej przykad o niewiastach, ktore w kocieek nad

49

ogniem z mlekiem zawiezszony bij, tym umysem, eby czarownica ktra krowom mleko odja, bya
bita, aczkolwiek to ony czani w imi szataskie, abo te bez wyraania jego. Take te insze przykady
mog by o tym przywiedzione. Abowiem podczas, gdy krowy tak uczarowane na pasz wyganiaj, chc
zaraz dowiadczy ktoraby bya czarownica, tedy ubiory mskie abo co nieczystego, na gow abo grzbiet
krowie kad, co czyni pospolicie w wita uroczyste, wyganiaj tedy kijem krow, podobno wspominajc
jako i wyzszej szatana, zaczym krowa prosto biey do domu czarownice, i z wielkim rykiem rogami bije
we drzwi, co pewnie szatan w krowie tak dugo sprawuje, a inszymi czarami uspokojony bdzie.
W prawdzie i wedug namienionych Doktorw takowe rzeczy miayby by znone, wszake s bez
odpaty, nie tak jako niektorzy rozumiej. Poniewa abowiem wedug Apostoa wszytko cokolwiek
mwimy abo czyniemy w imi P. naszego Jezusa Chrystusa czyni jestemy powinni: aczkolwiek tam
niemasz wyranego wzywania szatana, wszake bywa jego imienia wspomnienie. [] sam upr, ktrym
Boej bojani przepomina, Pana Boga obraa, przeto Pan Bg dozwala takowych rzeczy czyni szatanowi.
Raczej tedy takowi ludzie maj by namawiani do pokuty, i napominani, eby takowych rzeczy zaniechali,
a do lekarstw niej opisanych mianowicie do uywania wody i soli wiconej si udawali.
To mamy rozumie i o tych, ktrym gdy bydl jakie przez czary zdechnie, chcc si wywiedzie o
czarowniku: abo te jeli z choroby przyrodzonej zdecho, abo z czarw, Id na miejsce gdzie bydo
szynduj, i wziwszy trzewa bydlce wlok za sob po ziemi a do domu, ktrych nie wnosz drzwiami,
ale pod prog do wykopawszy do kuchni wlok, a naoywszy ogie, trzewa one na roszcie poo, zaczym
(jako nam wiadomo day te ktre to czyniy) jako one trzewa piek si i gorej, tak wntrznoci
czarownice gorcoci, i boleci wielk drczone bywaj. Przestrzegaj tedy ludzie takowi, eby dom by
mocno zamkniony, dla tego e czarownica dla boleci musi tam wni, i dla umierzenia onej boleci,
wgiel z ognia porwa. I to te rzecz dowiadczona, e gdy w dom wnid nie mogy, tedy barzo gstymi
ciemnociami dom we wntrz napeniy, i zwierzchu obtoczyy, z wielkim trzsieniem, i trzaskiem, e
obalenia domu wszyscy si obawiali, jeliby domu nie otworzono, do tego si te cigaj dowiadczenia
niektre. Abowiem pewni ludzie, chcc midzy wielkoci biaychgow w kociele bdcych, pozna
ktreby z nich byy czarownice, [] tak wic czyni. W Niedziel [] dziecinne trzewiki smalcem
modego wieprza smaruj, i tak gdy do kocioa wchodz, czarownice z kocioa jak dugo nie bd mogy
wynid, a szpiegierze oni, abo sami wynid, abo im wynid wyranie pozwol. To si te dzieje przez
sowa pewne, ktorych tu pisa nie potrzeba eby tego szatan nie oszuka. Urzd abowiem nie ma temu
dostatecznie wiary dawa, oprcz eby ta osoba o czary bya bardzo podejrzana, bo za tak przyczyn
szatan, ktory jest sztukmistrz mogby wiele niewinnych osawi. Przeto ludzie raczej maj by odwracani
od takowej proby, i pokut maj za to czyni, aczkolwiek podczas bywa znoszona.
Std pokazuje si odpowied na dowody, ktre zamykay, i czary nie maj by leczone: zgoa si
abowiem nie godzi ich znosi, pierwszemi dwiema sposobami. Trzeciego lekarstwa acz prawo dopuscza,
jednak sdzia kocielny ma mie pilne na to oko. Drudzy take, ktorzy si bawi tym, eby praca ludzka,
od wiatrow i gradow w cale bya zachowana, nie karania, ale zapaty godni s. Co i Antonius w Xice
swej o rnicach kocielnego prawa i wieckiego przyznawa. Skd pokazuj e si, i dopuscza prawo dla
zachowania w cale urodzajw, byda, i wszelkich inszych przypadkw, pewnych ludzi, tym si bawicych,
nie tylko cierpie, ale i nagradza. Bdzie tedy naleao sdziemu kocielnemu przestrzega tego, jeli e
tylko wedug opisania prawa przeciwko gradom, i wszelkim niepogodom, przystojnymi sposobami, jako
niej pokaemy, abo te niektorymi proznymi, takowi ludzie postpuj. I zatym, jeliby to nie ponosio
adnego wzgorszenia w wierze, cierpie. []
Lekarstwo Kocielne przeciw latawcom.
ROZDZIA I.
W rozdziaach czci pierwszej wyliczylimy sposoby, ktrych czarownice zaywa zwyky, czarujc ludzi,
bydo, urodzaje, a osobliwie powiedzielimy, jako z swymi osobami postpowa zwyky, jako biaegowy
proste i niewinne dla rozszerzania odstpstwa swego do siebie pocigaj. Jaki te jest sposb przystawania
do odstpstwa ich, i czynienia przysigi szatanowi, jako te niemowitka, tak swoje wasne, jako i cudze
szatanom ofiaruj, i jako z miejsca na miejsce bywaj przenoszone. Tych rzeczy i im podobnych, i nie jest
rzecz mo(liw)a leczy, jeno eby takie czarownice byy wykorzenione, abo przynamniej srogim karaniem
na przykad potomnym czasom byy dane: dla tego o takowych lekarstwach nie naley tu mowi, ale tam

50

gdzie si postpek prawny strony stracenia, i karania ich opisuje. Tu tylko opiszemy lekarstwa przeciwko
ich skutkom czarowniczym. A naprzd, jako ludzie uczarowni bywaj leczeni. Potym jako bestye,
naostatek, jako urodzaje ziemskie od czarw bywaj ochronione, i zachowane.
Co si tknie ludzi uczarowanych, ci napierwszy s ktorzy z szatanmi (latawcami ich pospolicie
zowiemy) cielenie obcuj, i od nich przenagabanie maj. Takowi ludzie s trojacy. Jedni ktorzy si
dobrowolnie na odprawowanie brzydkoci cielesnej z szatanmi podaj, jakowe s czarownice. Na
mczyn abowiem, przypadek taki barzo rzadko bywa, poniewa wrodzonym sobie baczeniem, i
rozumem, biaegowy nierwnie przechodz, i takimi si rzeczami brzydz. Drudzy ktrych nad wol ich
przez czary latawcy si trzymaj. Naostatek, niektre panienki, ktre poniewolnie takowe przeladowanie
szataskie cierpi. O pierwszych przykady s wyzszej na roznych miejscach [] O drugich, ktrzy
latawce cierpi, przez czary poniewolnie, niech ten bdzie przykad. W miecie Konfluenciej jest jeden
ubogi, tak uczarowany e przybytnoci ony swojej spraw cielesn sam przezsi pokilka kro odprawuje,
od czego staraniem i wrzaskiem ony swej nie moe by odwiedziony, ten po odprawieniu razu jednego
abo trzech mowi: czy chcemy jeszcze znowu? choe adnej osoby ktora si z nim czya, na oko nie
wida. Nakoniec po dugim spracowaniu si straciwszy, na ziemi pada, ktorego, gdy ku sobie przydzie
pytaj, jakimby to sposobem cierpia, i jeliby mia jak osob, z ktrby si czy? Zwyk odpowieda, e
nic takowego nie widzi, jednak tak dalece od rozumu odchodzi, e wstrzyma si niemoe. Strony jego
takiego uczarowania jest jedna biaagowa barzo podejrzana, poniewa temu ubogiemu czowieku []
pogrozia, [] za to, e ni pogardzi [].
Lecz niemasz tych, ktrzyby dla sprawiedliwoci, tak wielk osaw, i podejrzeniem poruszeni, ku
karaniu tego srogiego wystpku, chcieli si poruszy []
O trzecich ludziach mianowicie o niektrych panienkach, ktre w cielesnoci od szatana przenagabanie
miewaj: co si za naszych czasw dziao, sia by powieda, poniewa tego w Hystoriayach jest
dostatkiem. Z jak za trudnoci takowe rzeczy bywaj leczone, moe wybaczy z Xig Thomasza
Brabantyna, ktry tame o jednej panience w ten sposb powieda.
Widziaem mwi, i suchaem spowiedzi jednej panny zakonnej, ktra w przod powiedziaa,e nigdy
nie zezwalaa na spraw cielesn, ktorymi sowy daa zna, e pann nie bya: lecz ja nie wierzc
obowizaem j sumnieniem i srogimi pogrkami, pod zatraceniem dusznym, eby prawd powiedziaa.
Zaczym zrzewnym paczem przyznaa si, i pierwej na umyle, ni na ciele od latawca nakaona bya.
Czego gdy serdecznie potym aowaa, spowiedajc si na kady dzie z alem wielkim, adnym wszake
sposobem staraniem, i prac, od onego latawca wolna by nie moga, ani znakiem krzya witego, ani
wicon wod, cho j osobliwie koci dla odganiania szatanw wici, ani te uywaniem Sakramentu
przenawitszego, i Anioom samym strasznego, a po wielu lat, odprawieniem postw, i modlitw
porzdnym, wolna zostaa. W czym rzecz podobn (zostawiwszy kademu swoje rozumienie) e skoro za
grzech swoj aujc spowiedaa si, ono spkowanie z latawcem barziej jej byo karaniem za grzech,
anieli grzechem. Tak gdy w Wigili witeczn uskaraa si przed siostr swoj Chrystyn zakonniczk
nabon (ktora mi to powiedaa) i niemiaa przyj Sakramentu nawitszego, dla onego szataskiego
przenagabania. aujc jej Chrystyna rzeka. Id pij bespiecznie, i jutro przyjmi Sakrament Ciaa i Krwie
Paskiej, na si abowiem przyjmuj karanie twoje. Odszedszy ona z weselem spaa spokojnie, na modlitw
w nocy wstaa, i z wielkim pokojem do Sakramentu przystpowaa. Chrystyna za nieuwaajc
dostatecznie przyjtego na si karania, z wieczora spa szedszy, usyszaa w komrce swojej jakoby szum
jaki powstajcy i co niespokojnie si ruszajcego, a nie rozumiejc eby to szatan mia by, cisna
kdziel dla wystraszenia jeliby co byo, pooya si znowu, ale majc przenagabanie z strachem wstaa,
czego i potym wielekro doznaa, widzc e szatan rozrzuciwszy jej som na ktrej leaa, on
przeladowa. Wstawszy tedy z oa, ca noc nie spaa, a gdy si modli chciaa, wielkie przenagabanie od
szatana miaa, i jako powiedziaa: jako ywa w takim strachu nie bya. Rano tedy onej siestrze swojej
zakonnicce rzeka. Odkazuj!, odkazuj, karaniu twemu, zaledwiem abowiem z niebespieczestwem
zdrowia, gwatu szatana przekltego usza. Skd pokazuje si, i takowych trudno leczy, bdby si to
dziao bez czary bd nie.
S wszake niektre rzeczy, ktorymi [] szatani bywaj od takowych ludzi odganiani. O czym Nider
w swych Xigach. I pi jest sposobw, ktrymi tak mczyzna, jako i biaegowy takiego przenagabania
szataskiego uchodz, i od niego bywaj wybawieni, to jest: przez znak krzya . Powtre przez mwienie
pozdrowienia Anielskiego. Trzeci sposb przez spowied Sakramentaln. Czwarty przez odmienienie i

51

mieszkania i miejsca. Na ostatek przez zaklinanie od witych ludzi czynione. Z tych pierwsze dwoje
lekarstwo mnis(z)ce namienionej nie byo pomocne, jednak przedsi nie maj by dla tego pogardzone, nie
kademu abowiem jedno lekarstwo, jednako suy. Poniewa wiadcz historye i latawce zmwieniem
Pacierza, abo kropieniem wody wiconej, abo te mowieniem Anielskiego pozdrowienia, odganiani od
ludzi bywali. Powieda take Cesaryus w dialogach swoich, i kapan jeden, skoro si obiesi, jego
naonica, do zakonu wstpia, i od latawca do grzechu cielesnego namawiana bya, ktrego znakiem
krzya witego, i kropieniem wody wiconej odganiaa, cho si (we)wnete po tym wraca. Ale gdy
pozdrowienie Anielskie mwia, daleko jako strzaa odskakiwa, i znika []
Strony trzeciej rzeczy take, to jest: spowiedzi Sakramentalnej pokazuje si: z tego Cesaryusza, ktory
mwi: e namieniona naonica, skoro si prawdziwie wyspowiedaa, zupenie bya od latawca wybawiona.
Tene powieda, i czowiek jeden, majc przenagabanie od latawice, skoro si zupenie wyspowieda, by
dostatecznie wybawiony. Kadzie nakoniec przykad o jednej mniszce, ktrej gdy latawiec, ani dla
spowiedzi, ani dla modlitwy, i adnych inszych pobonych uczynkw opuci niechcia, eby z ni
nocowa nie mia. Za rad jednego nabonego zakonnika, gdy rzeka sowo Benedicite, zaraz jej latawiec
zaniecha.
O czwartym sposobie, to jest odmianie mieszkania i miejsca, tene Cesaryus powieda, i crka Xidza
jednego cielenie zmazana od latawca, gdy z aoci od rozumu prawie odchdzia, i za Rhen bya wysana,
od latawca wolna zostaa. Lecz ociec jej, ktry j z miejsca onego przenis, dla tego od szatana, tak jest
skarany, e musia dnia trzeciego umrze. U tego jest wzmianka o jednej, ktra od latawca w ou majc
ustawicznie przenagabanie, towarzyszki swojej nabonej prosia, eby si na miejscu jej pooya, co gdy
uczynia, ca noc niepokj wielki cierpiaa, a ona pierwsza spokojnie spaa.
Pisze take Gwilhelm, i latawcy barziej przenaladuj biaegowy, i panny pikne wosy majce, dla
tego, e o ozdobie ich ustawicznie si staraj, abo e wosami mczyzn ku sobie zapali, i pocign
usiuj, abo te, e si z ozdoby ich prno chlubi. []
O pitym sposobie, to jest zaklinaniu, przez wite ludzie, wiadczy Hystorya . Bernarda. Biaagowa
abowiem jedna w Aqwinaciej sze lat brzytk t spoeczno z latawcem odprawujc, czasu jednego miaa
od niego srogie zakazanie eby do ma witego, ktry przyd mia, nieprzystpowaa nic ci (mwi)
niepomoe, ale skoro odejdzie, bd ci o to okrutnie kara, ktorym ci po ten czas barzo miowa. Ktora
gdy ma . Bernarda o ratunek prosia, odpowiedzia. Wemi laseczk moj, a wo w oe twoje, nieche
czyni szatan co moe. To gdy uczynia, szatan do komory niewiasty onej niemia wnid, ale
przededrzwiami srodze jej odpowieda, e j mia okrutnie kara, skoroby jeno Bernat odszed. Powiedziaa
to niewiasta mowi witemu, ktry przyzwawszy do siebie ludu wszytkiego, przykaza aby wszyscy
mieli wiece w rkach zapalone, i szatana onego ze wszystk on gromad wykl, ieby do niej, ani do
inszej napotym nie przystpowa, zakaza, i tak niewiasta od latawca onego wybawiona bya.
Lecz tu jest rzecz godna uwaenia. Poniewa moc kluczy Piotrowi i jego namiestnikom dana, na ziemi
tylko wana jest, ku lekarstwu tym ktrzy s w kociele wojujcym pozwolona: dziwna rzecz jako i duchy
powietrzne s jej posuszne? [] jako te ta wadza dusz z mk ognia czycowego wyzwala, cho
wanie na ziemi tylko wana jest, a dusze s pod ziemi. Moemy tedy pobonie rozumie, i gdyby
choroby przez czarownice moc szatask sprawione, byway wyklinane z czarownicami wespoy i z
szatanmi, nietakby ludziom chorym szkodziy, i atwiejby od nich bywali wybawieni, uywajc na to
Exorcismw przystojnych. Rzecz abowiem jest jasna na wielu miejscach, gdy szaracza wielkim tumem z
Boego dopusczenia lecc, winnice, zboa, i owoce na drzewach wniwecz obracaa, takow kltw bya
odegnana, take natychmiast wszytka wyzdychaa. Tu wiedzie potrzeba, jeliby adne lekarstwo z tych
pomocne niebyo, tedy si na ten czas uda moe do Exorcismw przystojnych, o ktrych niej bdzie. A
jelieby i Exorcismy w ukracaniu mocy szataskiej adnej pomocy nie uczynili, tedy pewnie takowe
utrapienie od szatana jest karaniem za grzechy dosyczynicym, jeliby byo (jako tego potrzeba)
skromnie znoszone, jako i insze podobne przypadki, ktre nam tak dokuczaj, e si do Pana Boga ucieka
musiemy.
W tym te przestroga daje si, i bywaj niektre biaegowy ktre wedug prawdy adnego
przenagabania szataskiego nie cierpi, jeno rozumiej e miewaj przenagabanie, a to std si wicej
biaymgowom trafia, a nie mczynie i ony s bojaliwe, i prdko sobie dziwne fantazje knuj. Przeto i
Gwilhelm czsto [] mwi. Rozmaite fantazye ludzie miewaj z melankoliej a biaegowy nabarziej.
Czego przyczyn jest, przyrodzenie samo biaogowskie, ktre nierwnie snadniejsze jest do strojenia

52

sobie fantazyjej, anieli przyrodzenie mskie. I przydaje niej. Widziaem jedn biagow, ktra wierzya,
i miewaa spkowanie cielesne z latawcem, i o inszych rzeczach dziwnych (jakoby je cierpie miaa)
powiedaa. Podczas te rozumiej biaegowy by si brzemiennymi z latawcami, i ywot si im barzo
podnosi, a gdy czas porodzenia nastpi, samym wypusczeniem wiatrw upada. Co mog sprawi jajca
mrwcze w trunku wzite, ktre niezmierne wiatry i zamieszanie w ywocie ludzkim sprawuj. To bywa
od nasienia skoczkowego, i nasienia drzewa, ktre zowiemy czarna sosna. Ktre wszytkie rzeczy, i nadto
witsze, barzo rzecz jest atwa szatanowi w ywocie ludzkim sprawi. Tomy dla tego przydali, eby
niezaraz bya dawana wiara biaymgowom co takowego powiadajcym, ale tylko tym, o ktorych byo jakie
dowiadczenie, od tych osobliwie ktrzy z nimi w nocy bywaj.
Lekarstwa tym ktrzy w wadzej rodzajnej uczarowani bywaj.
ROZDZIA II.
Aczkolwiek biaychgw czarownic, jest w liczbie nierwno wicej, anieli mczyzn: wszake mczyzn
uczarowanych wicej si najduje, a to z tej przyczyny, i Pan Bg wicej dopuscza na spraw cielesn, jako
na t przez ktr grzech pierworodny na wszytek nard ludzki si rozlewa, czego nie tak wiele jest w
inszych sprawach ludzkich, take przez we si to odprawuje, ktre s do czarw sposobniejsze nad insze
zwierzta, dla tego, i w by pierwszym naczyniem szataskim do grzechu, wic te i dla tego, e sprawa
cielesna snadniej w mczynie moe by uczarowana, anieli w biaejgowie. Co si pokazuje z pici
sposobw, ktrymi szatani wadz rodzajn zaraa zwykli, i barziej mog by wykonane w mach, nieli
w biaychowach.
Opiszemy tedy lekarstwo wedug monoci naszej na kady sposb osobno, eby ten, ktry jest
uczarowany tak, przypatrzy si, do ktregoby sposobu uczarowanie jego naleao, szatan abowiem
duchem bdc, ma moc za Boym dopusczeniem, nad stworzeniem cielesnym []T tedy moc mog
szatani w ciaach mskich i biaogowskich przeszkod czyni, eby si z sob nie czyli, a to dwojakim
sposobem. Pierwszy gdy sprawuje, e jedno, od drugiego stroni, i nie moe do drugiego przybliy si.
Drugi, czynic jak przeszkod, abo si w wzitym na si ciele, w rodek zakadajc [].
Wtry sposb takiego uczarowania, gdy czowieka zapala ku jednej biaejgowie, a ku drugiej
ozibym czyni, co moe uczyni tajemnie, przykadaniem zi, abo inszych rzeczy, ktre do tego baczy
suce.
Trzeci, gdy mniemanie, abo fantazja ma, bd te i biaejgowy tak odmieni, e jedna osoba, drug
si brzydzi.
Czwarty, potno czonku wstydliwego wtlc, ktra koniecznie do rodzenia jest potrzebna, co take
w inszych czonkach czyni moe, ruchomo im odejmujc.
Pity, bronic przecia wiatrw do czonkw, w ktrych jest wadza ruszania si, take przeszkadzajc
nasieniu drogi, eby nie przychodzio do czonkw rodzajnych, abo eby z tamtd nie wychodzio.
Rzecze kto. Niewiem do ktregoby sposobu uczarowanie moje, ktre cierpi naleao, to tylko wiem,
i do spoecznoci z on moj nie jestem sposobny. Moe si odpowiedzie. Jeli jest sposobny do inszych
biaychgw, a do ony nic, tedy do wtrego sposobu naley, pierwszym abowiem sposobem od latawca,
abo latawice przeszkod, by byo. Take, jeli si on nie brzydzi, wszake jej pozna nie moe, a insze
moe, tedy i na ten czas do wtrego sposobu naley. A jeli si ni za brzydzi, i pozna jej nie moe, tedy
si ciga do wtrego i trzeciego sposobu. Jeli si za ni nie brzydzi, i radby j pozna, ale nie jest
potnym, czwartemu sposobowi podlega. Lecz jeli jest potny, a nasienia wypuci nie moe, tedy do
pitego sposobu naley. Sposb leczenia pokaemy powiedziawszy w przd, jeli takiemu uczarowaniu
rwnie ludzie sprawiedliwi, i wasce Boej bdcy, jako i grzeszni podlegaj. A zaiste nierwnie, wyjwszy
czwarty sposb, co si barzo rzadko przytrafia. Gdzie czytelnik wiedzie ma, i mwimy tu o sprawie
cielesnej midzy osobami w maestwie mieszkajcymi, bo wszelka spoeczno cielesna oprcz
maestwa, jest grzechem miertelnym, i aden si ni nie mae, jeno ten, ktry jest proen aski Boej.
Polegajc tedy na pimie witym przyzna musimy. I P. Bg szatanom daje witsz moc nad grzesznymi,
nieli nad sprawiedliwymi. Aczkolwiek czytamy o utrapieniu przez szatana Joba sprawiedliwego, nie byo
to wszake karanie na wadzy rodzajnej. A przeto rzecz jest pewna, i na ktrekolwiek w maestwie
yjce takowe czary przypadaj, znak jest, e abo obie osobie, abo jedna z nich, nie jest wasce Boej. []
Przeto [] gdy z aski Boej przez grzech wypadaj. Pan Bg takowej mocy w uczarowaniu wadzy

53

rodzajnej szatanowi wicej dopuscza. A jeliby kto spyta, coby to za grzech takowy by? bespiecznie
mwimy, e grzech niewstydu i nie wstrzymiliwoci, wedug sw Hieronima S. ktry cudzoonikiem
zowie ma on wasn niewstydliwie miujcego, jakowi mionicy namienionym przypadkiem
pospolicie podlegaj.
Lekarstwo tedy kocielne jest dwojakie, jedno od sdziego kocielnego. Drugie od spowiednika.
Przeto, jeli u sdu skarga jest, o niepotno ktra z czarw przypada, trzeba wiedzie, i to dwojako
bywa, abo do czasu, abo do mierci. Jeli do czasu jest niepotno, nierozrywa maestwa, ktr
doczesn zowie, gdy trzy lata z sob spoecznie mieszkajc, i o uzdrowienie wedug monoci starajc si,
bd przez Sakramenta kocielne, bd inszymi lekarstwy do zdrowia przychodz. A jeliby adne przez
ten czas lekarstwo pomocne nie byo. Ta ju niepotno wieczna bywa nazywana.
Powtre, ta niepotno, abo uprzedza wstpienie w maestwo, i wykonanie jego, taka niepotno
przeszkod jest do maestwa, i rozrywa uczynione maestwo: [] oprcz jeliby w czystoci y
chcieli, jako . Maryja i Jzef i maj po sobie prawo. []
Lekarstwo za kocielne [] opisuje si w te sowa. Jeliby za spraw czarownic, pomoc szatask, a
dopusczeniem Boym, sprawa maeska kiedykolwiek nie dochodzia: Ci ktrym si to przydaje, maj
byd napomnienia eby sercem skruszonym, i duchem upokorzonym Bogu i kapanowi zupen spowied,
ze wszytkich grzechw uczynili, i zami obfitymi take jamunami, modlitwami, i postami, Pana Boga
bagali. Z ktrych sw pokazuje si, i takowe rzeczy, jeno dla grzechu przypadaj. Do tego kapani
przydawa maj Exorcismy, i insze lekarstwa kocielne, eby jako i [] poratowani byli.
Zamykajc tedy ten Rozdzia, mwimy. I pi jest sposobw, ktrych tak uczarowani przystojnie dla
uleczenia zaywa mog. Pierwszy odprawienie drogi, abo pielgrzymstwa do grobw, abo kociow
witych ktrychkolwiek. Drugi uczynienie tame prawdziwe spowiedzi wszytkich grzechw z skruch
serdeczn. Trzeci czste zaywanie znaku krzya . zmwieniem modlitw nabonych. Czwarty zaywanie
przystojnych Exorcismw, ktre jakoby miay byd czynione niej si pokae. Nakoniec ostrone czarw
wyrzucenie, jakomy wspomnieli, o onym Hrabi, ktry trzy lata w takowym uczarowaniu trwa.
Lekarstwa suce uczarowanym w mioci, abo gniewie nieporzdnym.
ROZDZIA III.
Poniewa mio nieporzdna, take i gniew, na woli ludzkiej si funduje, przypatrzmy si wprzd
przyczynie ich, a potem wedug monoci bdziem mwi o lekarstwach. [] Mio nieporzdna,
jednego ku drugiemu, z trojakiej przyczyny pochodzi moe. Naprzd z nieostronoci oczu. Potym z
pokusy szataskiej samej. Nakoniec z sprawy czarownic z szatanmi spoecznej. O pierwszej pismo mwi.
Kady bywa kuszony od podliwoci swojej pocigniony, t podliwo gdy pocznie, rodzi grzech,
grzech za skoro bdzie wykonany, rodzi mier. [] Wtra przyczyna mioci nieporzdnej, sama tylko
pokusa, abo podusczenie szataskie. Z ktrej przyczyny Aman siostry swojej urodziwej, barzo si
rozmiowa, tak e dla mioci jej chorowa. Nie mg abowiem tak zgoa byd nakaonego rozumu, eby
mia tak brzydkie kazirodztwo popeni, gdyby ciszko przez szatana nieby skuszony. O takowej mioci
jest peno przekadw w Xigach ojcw witych, ktre wiadcz, e ta pokusa mioci cielesnej na pusczy
od nich odchodzia. Niektrzy wszake, nad podziwienie czstokro pokusy mioci cielesnej cierpieli.
Przeto i Pawe . mwi. Dany mi jest bodziec ciaa mego, szatan ktry mi policzkuje, gdzie gloza
wykada, i w pokusach cielesnej dze cierpia ten bodziec. Powiedaj niektorzy, i pokusa na ktr nie
zezwalamy, nie jest grzechem, ale palcem pokazania cnoty, to si ma rozumie o pokusie, ktra bywa od
szatana, ale nie od ciaa, jest abowiem grzechem powszechnym, choe do niej zezwolenie nieprzystpi. O
czym jest przykadw nie mao.
Trzecia przyczyna mioci nieporzdnej, jest spraw czarownic, z szatanmi zczona, ktorej przyczyny
[ ] umys ludzki do mioci abo gniewu nieporzdnego nakoni i pobudzi mog. []
Nienawi midzy maonkami z podejrzeniem cudzostwa, aczkolwiek byd moe za spraw
szatask, wszake gdy kto ogniem podliwoci cielesnej tak dalece jest rozarzony i zapalony, e
adnym zawstydzeniem, sowy, karaniem i inszymi rzeczami nie moe byd pohamowany. Take gdy kto
czstokro nadobn on opuciwszy, przystanie do jakiej szpetnej. Take gdy w nocy spa nie mog, ale
s tak zalepieni, e musz leda gdzie si tua. Co si trafia osobliwie ludziom znacznym, praatom, i
inszym bogaczom, ktrzy czstokro tym zalepieniem bywaj uwikani. I rzecz jest pewna, e ten wiek

54

zniewieciay, o ktrym Hildegardus opowiedzia, nie moe tak dugo trwa, jako do tego czasu trwa,
poniewa wiat wszystek peen jest cudzostwa, a osobliwie midzy przednimi ludmi. Mao tedy potym
wypisowa tym, ktrzy lekarstwem si brzydz. Jednak eby si [] czytelnikowi dogodzio, cokolwiek
krotko powiemy o szalonej mioci bez uczarownia.
Awicena lekarstwa kadzie, dla leczenia tych, ktrzy szalon mioci uwikani bywaj. Pierwsze
zczenie w maestwo z t osob (jeli tylko prawo tego dopuscza) abowiem za dogodzeniem
przyrodzeniu zdrowie nastpuje. Osoba za zamiowana bywa poznana z odmiany pulsw chorego, gdy mu
wspomina zamiowan osob, abowiem tam jest grunt choroby. Drugie zaywanie lekarstw, do tego
sucych, o ktrych on pisze. Trzecie, eby chory mio swoj od zamiowanej osoby, obrci do mioci
czego inszego, co ma sobie przekada, nad one pierwsz rzecz, i ma si strzedz widzenia tej, [] Potym
[] trzeba eby by sowy zgromiony, i trapiony z pokazowaniem, i mio taka jest wielka ndza. Abo
te posya do niego czsto ludzi takich, ktrzyby ile prawda i sumnienie dopuscza, ganili ciao i urod
zamiowanej osoby take i obyczaje z zakrzywianiem twarzy szpetnym. Nakoniec takowi maj byd
zabawieni sprawami wielkimi, i trudny mi. []
Ale jako rzecz jest sromotna, e ludzie letni porzuciwszy dary przyrodzone i ora cnot, sami siebie
broni wzbraniaj si, poniewa czstokro panienki wielkimi cnotami, i statecznoci, takowe czary od
siebie odpdzay, dla ktorych zalecenia jeden przykad z wielu inszych przywiedziemy.
W Biskupstwie Konstantyiskim bya panna we wsi jednej dorosa, urodziwa, w obyczajach jescze
urodziwsza. Mioci jej czowiek jeden lekki w obyczajach, a bodaj nie Xidz zjty by, ktry rany serca
swego duej tai nie mogc, przyszed w dom namienionej panny, i z sowy uczciwemi, pokazujc si
byd sieci szatask, wprzd mow pocz umys panienki, ku mioci swojej nakania, co ona
zrozumiawszy, statecznie odpowiedziaa. Panie w dom mj z takimi sowy nie uczciajcie, bo (odpucie
mi) z alem tego zayjecie. Ktrej on odpowiedzia. Jeli si teraz wemnie zakocha niechcesz, za
powodem piknych sw, po maym czasie rzecz sam przywiedziona, e bdziesz mi miowaa
obiecuj dobrym sowem. A ten czowiek by podejrzany o czary. Panna t mow jego lekce sobie waya,
i namniejszej iskierki mioci cielesnej ku onemu czowiekowi na ten czas w sobie nie uczua, lecz po
wyszciu maego czasu, myli miosne o cnym mu przypada jej poczy. W czym si ona postrzegszy za
natchnieniem Boym, do matki miosierdzia panny Bogosawionej si ucieka, proszc nabonie, eby
przyczyn swoj, ratunek jej u Syna swego uprosia, i natychmiast postarawszy si o uczciwe towarzystwo,
udaa si na pielrzymstwo do kocioa Bogosawionej panny na pusczy cudownie powiconego w tyme
Biskupstwie. Gdzie uczyniwszy spowied dostateczn, eby nic w niej nie najdowa duch przeklty, i
gorco o przyczyn Nawitszej panny wzywajc, zaraz one sida szataskie ustpiy, e i napotym pokj
miaa dostateczny. S wszake ludzie zaroli, gusami czarownic, na takowy hak przywidzieni, ktrzy
udaj, jakoby adnym sposobem, od mioci takiej wstrzyma si nie mogli, ci w prawdzie gdyby sercem
mskim takowym pokusom si sprzeciwiali, i namienionym sposobem o caoci zdrowia i sumnienia
swego radzili, pewnie wszelkie chytroci szataskie i nacierania wniwecz obrcili.
Czego zwierzciadem jest modzieniec jeden bogaty w miecie Izburgu, ktry jakieby miewa
przenagabanie od czarownic, piro dostatecznie wypisa nie moe, ten mzkim sercem najazdom takowym
sprzeciwiajc si, i namienionych lekarstw zaywajc, niebespieczestwa uchodzi. Przeto nie jest rzecz
wtpliwa, i opisane lekarstwa przeciw namienionym chorobom, s barzo pewne, gdy ich kto tak jako
przynaley zaywa.
To si ma rozumie o gniewie, abo nienawici nieporzdnej [] To same czarownice do tego si
znaj, e przez we takowe czary dla gniewu i nienawici sprawuj, dla tego: i w pierwszym by
naczyniem szataskim, i ku przeklctwu jego, staa si nieprzyja midzy nim, a niewiast, przeto
nieprzyjani takie przeze sprawowa czarownice si staraj, kadc skr abo gow wow pod prog
domu, abo komory. Potrzeba tedy ludziom zawanionym, eby wszytkie kty domu wyszukali, i ile moe
byd wyszperali i odnowili, abo w inszych domach mieszkali, jeliby wiedzieli i dla czarw nienawi
midzy sob maj.
Wspomnielimy wyej, e ludzie uczarowani mog sami siebie Exorciszowa, to si ma rozumie, i
sowa wite, bogosawiestwa, i modlitwy na szyjej nosi mog: czyta abowiem i bogosawiestwa nad
samymi sob czyni nie potrafiliby, w czym jako przystoi postpowa niej nauczymy.
Lekarstwa tym ktrym przez czary wstydliwy czonek bywa odejmowany, abo gdy w postaci bestyalskie

55

bywaj przemienieni.
ROZDZIA IIII.
Zmamieni i oszukani przez czary, ktrzy rozumiej, e abo czonek wstydliwy utracili, abo w posta
bestyalsk s przemienieni, jakoby mieli byd poratowani, dosy janie wyej powiedzielimy. Takowi
abowiem poniewa zgoa z aski Boej wypadli, co w ludziach uczarowanych gruntem jest, nie jest rzecz
mona, eby lekarski plastr mg byd przyoony, poki elazo w ciele jest. Przeto potrzeba: eby jacy
ludzie przez prawdziw spowied, z Panem Bogiem wprzd pojednali si. [] przyczym dotknlimy, i
lekarstwa w tyme Rozdziale, eby ile moe byd takowi czarownic sobie podejrzan przejednali, i
dobrymi sposobami przywrcenie takiego czonku wymogli, abo jeliby to miejsca niemiao, eby do grob
si udali [] Strony tych za, ktorzy rozumiej si byd przemienionymi w posta bestyalsk, wiedzie
potrzeba, i czary takie w zachodnich stronach, i pastwach nie tak s zwyczajne, jako w krlestwach
wschodnich: co si ma rozumie o drugich osobach, bo co si tknie wasnych osb czarownic, to
czstokro i u nas si trafi, ie si czarownice w koty i insze bestye przemieniaj, na co wiele ludzi
patrzao, jakomy w osmym Rozdziale czci pierwszej powiedzieli. Na takie czarownice, lekarstwa
urzdowego potrzeba. O tym tedy przemienieniu ludzi w bestye, jeden midzy inszymi przykad tu
przynosimy, wziwszy o nim wiadomo od czowieka wiary godnego zakonnika w Rodzie []Ten
powieda, i w Salaminie miecie krlestwa Cypryjskiego taki si przypadek trafi. Poniewa abowiem tam
jest port morski. Czasu jednego jeden okrt towarw peny do portu przypyn, dla nakupienia ywnoci, z
ktrego gdy ludzie wychodzili po ronych potrzebach, modzieniec take jeden siy dobrej wyszedszy,
przyszed ku domowi niejakiej niewiasty, ktry za miastem nad brzegiem morskim sta, gdzie spyta
gospodyniej jeliby miaa jajca przedajne. Widzc niewiasta modzieca duego cudzoziemca do tego,
zaczym mniejsze miao byd podejrzenie u miesczan choby on zgin. Odpowiedziaa mu, poczekaj mao
wynios nie dugo. A gdy si cokolwiek bawia, dom zawarszy modzieniec przed domem stojc, o rych
odpraw eby go okrt nieodbiea prosi: wyniozszy tedy niewiasta kilka jajec oddaa mu, rzekszy eby
jeliby go snad okrt odbiea, do domu jej wrci si. Wskok tedy wziwszy jajca biea do okrtu, ktry
przy brzegu morskim sta, i pierwej ni wszed do niego, poniewa si jescze byo wszytko towarzystwo
nie zeszo, jad one jajca: a oto w godzin niemym si sta, jakoby nierozumnym, (jako sam o sobie potym
powieda) czemu barzo si dziwowa, coby mu si stao nie mg si wszake domyli. Chcc tedy do
okrtu wnid, co ktrzy w okrcie byli, kijmi go pobiwszy odpdzili, z wielkim wrzaskiem. Oto , oto, co
si osowi dzieje? przepadni bestya, czy i ty chcesz z nami po morzu jedzi? odegnany modzieniec, i
sowa towarzystwa swego, ktrzy go osem nazywali, rozumiejc domylawa si, e by od onej niewiasty
uczarowany, osobliwie i nie mg sowa adnego przemwi, a sam wszytkich rozumia. Powtre tedy
gdy si kusi wnid do okrtu, lepiej mu si kijem dostao, tak e z wielk aoci i gorzkoci serca
zosta, i na odchodzenie okrtu onego patrzy musia. Za czym gdy po roznych miescach biega, i wszyscy
ludzie osem go byd rozumieli, szanowali go te jako osa. Musia si przeto do domu onej niewiasty
wrci, ktrej dla zachowania ywota suy wicej ni trzy lata adnej roboty nieodprawujc, jeno drwa
nosi, take mieci i plugastwa insze z domu wynosi, t sam pociech majc e cho go wszyscy osem
byd rozumieli, czarownice wszake tak domowa, jako i insze roznie mieszkajce jako z czowiekiem si
obchodziy, i jako czowieka szanoway.
Spyta tu kto. Jakim sposobem ciary na, jako na bydl jakie kadzione byy? Powiedamy z witym
Augustynem piszcym o niewiastach gocinnych, ktre gocie w bydo dla noszenia ciarw obracay.
Take o ojcu Praestanausowym, ktry rozumia si byd koniem, i ywno z inszemi bydlty onierzom
nosi, i si w tym omamienie trojakie dzieje. Pierwsze wzgldem ludzi, ktrzy modzieca nie
czowiekiem, ale osem byd rozumieli. Co jako szatan sprawi moe powiedzielimy przedtym w
Rozdziale osmym. Powtore, i te ciary nie byy zmylone, ale gdy mono i si modzieca
przechodziy, szatan je niewidomym sposobem nosi. Naostatek. I modzieniec ten bawic si midzy
ludmi, mniema si byd osem, poniewa fantazja jest przywizana do ciaa, czego mu jednak rozum nie
pokazowa, ktry si nie tak do ciaa wie, i owszem wiedzia e by czowiekiem, ale uczarowanym, eby
go za besty rozumiano, jako tame przykad jest o krolu Nabuchodonozorze.
Po wyszciu tedy trzech lat, w czwartym roku gdy dnia jednego przed poudniem do miasta wszed, a
niewiasta zdaleka za nim z kijem bieaa, trafio mu si, e mimo koci idc, usysza dwik dzwonka
(w tym abowiem krlestwie naboestwo aciskimi nie Greckimi obrzdami odprawuj) w ktry

56

dzwoniono ku podnoszeniu ciaa Paskiego. Przeto si uda do kocioa wnid, jednak [] nie mia, ale
przededrzwiami polednimi nogami na ziemi klkn, a przednie wyniozszy zoone, z olej gowy, cze
nawitszemu Sakramentowi, przy podnoszeniu jego uczyni. Ktry cud niektrzy z kupcw Genueskich
widzc, z podziwieniem szli za onym osem, rozmawiajc, sobie, o onej dziwnej rzeczy. A oto czarownica
za osem z kijem biey. A i jakochmy powiedzieli, czary takowe, w tamtych krainach czsto si trafiaj, za
staraniem kupcw onych, osa i z czarownic pojmano, ktra na probie bdc do wystpku si przyznaa, i
jenoby do domu dosza, obiecaa modzieca do jego postaci przywrci. Skoro j tedy wypusczono, i do
domu wrcia si, modzieniec pzyszed do pierwszej swojej postaci. On sam po tym pojmano, i wedug
zasugi jej skarano, a modzieniec z weselem do ojczyzny pojecha.
Lekarstwa ludziom od szatana optanym przez czary.
ROZDZIA V.
I podczas za spraw czarownic, a dopusczeniem Boym szatani ludzi obecznie osiadaj, z Rozdziau
dziewitego, pierwszej czci pokazuje si, take z ktrych to przyczyn bywa. [] Ktorymiby za
lekarstwy mieli byd wyswobodzeni, to jest, przez Exorcismy kocielne, a to z prawdziw skruch, abo te
spowiedzi, gdyby kto by za miertelny grzech optany tame si pokazao, z wybawienia Xidza onego
Czecha. Ale i nadto dwie lekarstwa, jest inszych troje do tego pomocnych, to jest, przyjcie Ciaa i Krwie
Paskiej, drogi abo pielgrzymowania na miejsca wite, i ludzi nabonych modlitwa, i rozgrzeszenie z
kltwy []
Wszytkie rzeczy ktre od Pana Boga mamy bd to wesoe, bd smutne wszytkie nam bywaj dawane
dla poytku naszego, jako od dobrotliwego ojca, i askawego lekarza. Dla tego ludzi szatanom, jako
mistrzom jakiem podaje, dla wywiczenia w pokorze, eby oderwanymi bdc od wiata tego, abo
czystszemi przenieli si do ywota inszego, abo tu karanie cierpieli, ktorzy wedug Apostoa podani tu s
szatanowi ku skazie ciaa, eby duch zbawiony by w dzie Pana naszego Jezusa Chrystusa.
Lecz tu trudno jest z sw Pawa Apostoa, ktry mwi: Niech si dowiadcza czowiek, i tak chleba
tego poywa, e jako mog ludzie optani, nie wadajc rozumem poywa Ciao Paskie? Na to
odpowieda Thomasz . mwic. Dwojacy s ludzie, ktrzy rozumem niewadaj. Jedno ktrzy sabo i barzo
mao rozumu zaywaj, jako zowiemy tego niewidomym, ktry mao widzi. A i takowi mog mie
jakiekolwiek naboestwo ku temu Sakramentowi, niema im byd Sakrament broniony. Drudzy za s,
ktorzy nic zgoa rozumu nie zaywaj, i takimi s z przyrodzenia, tym Sakrament niema by dawany, i
niemieli w sobie adnego naboestwa i uczciwoci ku temu Sakramentowi. Niektrzy si te midzy tymi
najduj, ktrzy kiedykolwiek przy rozumie byli, takim si jeli w nich, gdy rozumu zaywali, naboestwo
ku temu Sakramentowi pokazowao, ma byd Sakrament przy mierci dany, oprcz eby byo
niebespieczestwo zwrcenia bo wyplwania. Przeto Synod Karthagiski mwi. Ten ktory w chorobie
pokuty pragnie, jeliby z trafunku przed przyciem kapana z choroby mow zamkn, abo oszala, niech
dadz wiadectwo o nim, ktorzy to syszeli. A jeliby byo niebezpieczestwo mierci, ma byd
rozgrzeszony przez kadzienie rk, i moe byd wlany w usta jego Sakrament. O ludziach krzczonych,
ktorych ciaa szatani opanowali, take o inszych szalonych takowy sposob ma byd zachowany. Poty
Thomasz . (p)rzydawa wszake, i ludziom optanym broni Sakramentu niepotrzeba, oprcz eby bya
pewna wiadomo, e to dla jakiego grzechu miertelnego cierpi. Do czego przydaje Piotr [], i w
takowym przypadku, ci za wykltych i z kocioa wyczonych maj byd miani, ktrzy podani s
szatanowi. Std pokazuje si, i jeli ktrzy s od szatana optani cho dla swoich wystpkw, a maj
podczas wolno rozumu, ktrej zaywajc auj za grzechy swoje, abo si przystojnie spowiedaj, takowi
i dostpili odpusczenia przed Panem Bogiem,, adnym sposobem od przyjmowania Sakramentu
nawitszego niemaj byd odczani.
Odprawowaniem drog na miejsca wite, take modlitwami nabonymi, i optani od szatana wolnymi
bywaj, historye ojcow witych dostatecznie wiadcz. Zasugi abowiem witych mczennikw,
wyznawcw, i panien sprawuj, e duchowie przeklci ich w ojczyznie przebywajcych modlitw i
przyczyn bywaj zwycieni, ktorych wici tu na wiecie zwyciyli. Ludzi take witobliwych w
kociele wojujcym modlitwy nabone, i ratunek optanym dawaj rzecz jest niewtpliwa. Przeto
Kassianus upominajc nas do tego mwi. Bymy byli tego rozumienia, abo wiary, o ktorej byo wyej
ebymy wierzyli, i cokolwiek Pan Bg czyni znami, wszytko si dzia dla poytku dusz naszych,

57

nietylko bychmy nie pogardzali ludzmi optanymi, ale bychmy si za nie, jako za czonki nasze,
nieustawajc modlili, sczerze i prawdziwie z nimi bolejc i aujc ich.
O ostatnim sposobie rozgrzeszania, kogo od kltwy wiedzie potrzeba, i ten sposob nie jest pospolity
[] Jako Aposto wyklwszy z kocioa Korynta poda go szatanowi ku skazie ciaa, eby duch zbawiony
by w dzie P. naszego Jezusa Chrystusa. Take i kacermistrze ktorzy wiar stracili, to jest Himenea, i
Alexandry poda szatanowi eby si bluni nie uczyli. Takowej abowiem mocy by Aposto, i takow
ask mia, i odstpujcych od wiary, sowem tylko samym podawa szatanowi.
Przeto w kociele starodawnym, gdy byo potrzeba ludzi do wiary cudami pociga, jako Duchu
wity widomym cudem pokazowa si: tak te od kocioa wyczony jawnie bywa szatanowi podany,
dla trapienia ciaa. I niemasz nic zdrogi, gdy koci czowieka tego o ktrym jescze nadzieja jest,
szatanowi podawa, nie daje mu go abowiem ku potpieniu, ale poprawy, poniewa w mocy kocielnej jest,
z rku jego wyrwa go, gdy mu si podoba.
[] Powieda [] Grzegorz wity, o jednej biaejgowie ktra obcujc cielenie z mem swoim w
Wigili powicania kocioa Sebestjana . nie majc o to sumnienia, bespiecznie si wmieszaa w
kocieln procesj, za czym od szatana optana bya, i szalaa. Co widzc kapan kocioa onego,
porwawszy z otarza szerzynk nakry j, lecz i samego kapana szatan zaraz posiad. A i nad siy swoje
way si witszej rzeczy, przeto w utrapieniu swoim musia poznawa [] coby zacz by. []
Strony [] eby aden Exorcista przy odprawowaniu powinnoci i urzdu swego artw niezaywa.
Powieda Nider i w klasztorze Kolenskim widzia brata jednego artowliwego barzo, ale darem wyganiania
szatanw wielce wsawionego. Ten w klasztorze Koleskim szatana 'z optanego czowieka wygania,
prosi go szatan eby mu miejsce naznaczy gdzieby mia wyni. Z czego weselc si brat on: rzek mu
artem, wnid do cloaki mojej, wyszed tedy szatan, lecz brat on, wnocy gdy tam na potrzeb szed, szatan
tak barzo go bi, i drczy, e zaledwie yw zosta.
Tego te osobliwie warowa potrzeba, eby ludzie optani, cho za spraw czarownic, dla wybawienia
od szatana, do czarownic niebyli wodzeni. Bo Grzegorz . o wyej namienionej biaejgowie powieda. Gdy
j powinni i krewni o zdrowie, i wybawienie jej starajc si, do czarownice przywiedli, do rzeki j
zaprowadziy, i w wodzie z odprawowaniem rozmaitych czarow ponurzay, za czym miasto wygnania
szatana jednego, cay huf w nie wstpi, ktrych rozlicznymi gosami woa pocza. Co krewni jej widzc i
za grzech swj aujc, przywiedli j do Biskupa . Fortunata, ktry czas dugi modlc si, i postami trapic
zupenie t do zdrowia przywrci.
Comy za powiedzieli, i si strzedz Exorcistowie maj, eby do Exorcismow adnej rzeczy
zabobonnej, abo o czary podejrzanej nie przydawali, mogby Exorcista wtpi. Jeliby mog zio pewnych i
kamieni cho nie wiconych w tym przypadku zaywa. Wczym wiedzie ma. J jeli zioa, abo rzeczy
insze s wicone, bespiecznie zaywa ich moe, a jeli nie wicone, jako jest ziele jedno, ktore zow po
acinie fuga Dmonis, abo te przyrodzenia kamieni niektorych jeliby kto zaywa nie bdzie nic
zabobonnego, by jeno tak wierzy, e nie zgoa przyrodzeniem swoim szatany uciskaj, abo wyganiaj,
wpadby abowiem w bd, i podobnym sposobem, sowami, abo zioami inszymi mogby to sprawi,
wedug bdu Nekromantytow, ktorzy rozumiej, e wszystko sprawuj skryt i wrodzon stworzonych
rzeczy moc. Przeto Thomasz . mowi, nie mamy wierzy, eby jakiej cielesnej mocy szatani podlega
mieli [] wyjwszy tylko przymierze, abo umow znimi postanowion. Wedug ktorego postanowienia
pismo mwi u Izaiasza w 18. Postanowilimy przymierze z mierci, i z piekem uczynilimy umow. I
tedy czowiek do szatana posiedziony, moe by [] poratowany, abo moc melodyjej, jako Saul przez
Cythr Dawidow: abo moc ziela jakiego, i inszej rzeczy stworzonej, dla tego tych rzeczy zaywa
Exorcistowie mog. Co nie jest przeciwko zdaniu Doktorw, i rozumowi. Hieronim abowiem . mowi o
czowieku optanym, i moe mie przy sobie zioa abo kamienie jakie bez czarw. Take drugi piszc na
ono miejsce Thobiasza (Czstk serca z Ryby ktor pojma, jeli na zarzystym wglu pooysz, dym jego
odpdzi wszelkie szatastwo, tak od ma, jako i niewiasty, i wicej nie przystpi do nich) mowi. Nie
trzeba si dziwowa, poniewa dym niektorego drzewa przypalonego, te si pokazuje mie moc.
Aczkolwiek si to duchownie moe rozumie, to jest: o dymie modlitwy. []
To si rzec moe, o wtrobie rybiej. Take o melodyjej Dawidowej, ktor nietylko Saul od szatana
optany, nieco si ochadza, i dla niej lepiej si mia, ale te przez nie, zgoa od szatana wolnym zosta,
jako pismo mowi: Odstpowa od niego duch przeklty []. W czym jeliby kto rozumia, e si to dziao
dla zasug Dawidowych, abo modlitw jego, myliby si na tym, gdy [] si tym znaczya moc krzya, dla

58

wycignienia nanim y Chrystusa Pana, dla czego Saul od szatana wolnym zostawa. Zamykajc tedy ten
Rozdzia powiedamy, e zaywanie mocy stworzenia jakiego przy odprawowaniu Exorcismw
przystojnych, nie jest rzecz zabobonna, o ktorych Exorcismach, ju potrzeba cokolwiek powiedzie.
Lekarstwa przez przystojne zaklinania, abo Exorcismy kocielne, przeciw wszelkim chorobom od czarownic
sprawionym, i sposob Exorcizowania, abo zaklinania uczarowanych.
ROZDZIA VI.
Poniewa czarownice wszelkie choroby, czarami swymi jakomy wyej wspomnieli sprawowa mog, w
leczeniu ich to wobecz trzeba wiedzie: i lekarstwa bd sowne, bd uczynkowe, wyej namienionym
chorobom su [] A i midzy sownymi lekarstwy na przedniejsze miejsca maj Exorcismy przystojne,
o ktrych czstokro wzmianka wyej, jako o powszechnym lekarstwie bya. Przeto o nich tu trzy rzeczy
powiemy. Naprzd, jeli kto niebdc Exorcist, jako laik, abo wiecki czowiek moe szatany, i jego czary
Exorcizowa? Gdzie wyliczymy siedm kondycij potrzebnych do modlitw, i bogosawiestwa eby ich kto
mg zaywa, i przysobie nosi, przydawszy nauk, jako choroba ma byd Exorcizowana, i szatan
zaklinany. Powtore, co czyni potrzeba, gdy kto przez Exorcismy do zdrowia nieprzychodzi. Nakoniec
powiemy, o lekarstwach niesownych, ale uczynkowych, z odpowiedzeniem na przeciwnej strony dowody.
Co si tknie pierwszej rzeczy, pisze Thomasz S. w te sowa. Zostajc kto Exorcist, abo na ktory inszy
z mniejszych stopniw kapastwa, wstpujc, bierze moc, eby to, abo owo z powinnoci swojej jak kto
jego jest mog czyni, naprzykad Exorcizowa. Ktra rzecz, i ci ktorzy nie s Exorcistami przystojnie
odprawowa mog, aczkolwiek urzdu tego na sobie niemaj. Jako i w domu niepowiconym moe byd
msza odprawowana. []
Powiedaj abowiem, o panience jednej ubogiej, a barzo nabonej, i gdy jej powinny w nog czarami
zaraony by, co lekarze przyznawali poniewa adne lekarstwa przyrodzone ratowa go nie mogy, trafio
si gdy onego powinnego swego panienka nawiedzaa, prosi jej zaraz, eby nad nog jego
bogosawiestwo jakie uczynia. Zezwolia ona, i cichuchno tylko Pacierz, i Kredo z czstym
powtarzaniem znaku krzya . nad nog zmwia. Chory on zaraz poczu si byd uzdrowionym, i prosi
panienki dla przypadku napotym, co[] za bogosawiestwa nad nim zaywaa? Ktora odpowiedziaa. Wy
ludzie maej wiary, nabonych i od kocioa uchwalonych modlitw niezaywacie, a do bajek, i lekarstw
zabronionych czstokro w waszych chorobach udajecie si, przeto na ciele rzadko do zdrowia
przychodzicie, bo na sumnieniu szkod wielk zawsze odnosicie. Ale gdybycie do modlitwy i
pozwolonych lekarstw od kocioa umys swoj obracali, atwiuchnobycie do zdrowia czstokro
przychodzili, nic inszego abowiem nad wami nie mwiam, jeno modlitw Pask abo Pacierz, i Kredo
[] a zaraz uzdrowieni jestecie.
Spyta kto dla dalszego zrozumienia, jako maj byd poznane modlitwy i bogosawiestwa pozwolone
od kocioa, take te i zabobonne? wic za jakim sposobem odprawowane byd maj? i czyli szatan ma
byd zaklinany, i choroba Exorcizowana? Na ktre pytanie odpowiedajc, mowimy. I wszytkie rzeczy w
kociele Boym s przystojne, i pozwolone, ktre nies zabobonne. Zabobonne za te s, ktre maj w
sobie naboestwo wycignione, abo okolicznociami zymi, i zbytecznymi nakaone. Take zabobonne
rzeczy s, cokolwiek zwymysw ludzkich poszedszy pasczykiem naboestwa si okrywa, bez
pozwolenia zwierzchnego. Jako to na przykad. Pieni przydawa do M szyi, Prefaci abo przemow we
Mszej aobnej przerwa. Skadek wiary Chrzeciaskiej dla piewania we Msz skrci, abo na organach,
nie w chorze piewa. Przy mszej respondenta, abo odpowiedacza nie mie i tym podobne. Ale wracajc
si do przedsiwzicia naszego. Gdy si jaka sprawa odprawuje przystojnie, i wedug obrzdw wiary
Chrzeciaskiej, to jest gdyby kto chcia chorego ratowa jak modlitw, abo bogosawiestwem przez
sowa S. ten ma uwaa siedm kondicyi, ktore jeli si znajduj, takowe bogosawiestwo i egnanie, ma
byd rozumiane za przystojne i pozwolone. []
Pierwsza kondicja ktora ma byd w uwaeniu, jako si z nauki Tomasza . pokazuje, eby sowa nic w
sobie nie zamykay coby naleao do wzywania szatana bd wyranego, bd tajemnego. [] Takim
sposobem czarnoksinicy czyni obrazy, piercionki, i kamienie wedug nauki, ktre wszytkie rzeczy
przyrodzonej skonnoci nie maj, do sprawowania takowych skutkw, ktrych oni barzo czsto
spodziewaj si. Przeto do spraw ich musi si szatan przymiesza.
Powtre przestrzega potrzeba, eby egnania, i bogosawiestwa, nie miay w sobie adnych sw, i

59

imion nie znajomych, takich abowiem Chryzostom S. strzedz si kae, eby w sobie nie miay czego
zabobonnego. Potrzecie eby sowa adnego wsobie faszu niezamykay, takim abowiem sposobem skutku,
od P. Boga oczekiwa nie jest rzecz podobna, bo on nie jest wiadkiem faszu. Tak pospolicie niektre baby
w swych wierszach i zamawianiu bajki maj. Panna Marya Jordan przesza, a Sczepan wity drog jej
zabiea, i zopyta jej. Inszych take wiele gupstw i bajek zaywaj.
Czwarta, eby w nich rzeczy niebyy prne, i charaktery wszelkie, oprcz znaku krzya witego.
Przeto Breuia abo listy z charaktermi, ktore nosz onierze, godne wielkiej nagany.
Pita, eby czowiek nadzieje niepokada w sposobie pisania, czytania, i wizania, abo wjakiejkolwiek
takowej prnoci [] bo gdzieby inaczej byo, pewnie by byy zabobony.
Szosta, eby w przyrodzeniu, i wymawianiu sw Boych, abo pisma witego, wzgld tylko by na
same sowa wite, i rozumienie ich, i na chwa, abo moc Bosk, od ktorego skutku czeka trzeba, take
na koci, abo reliquie . od ktorych skutku take moe oczekiwa []
Naostatek, ebymy skutek, ktorego oczekiwamy pusczali na wol Bo, ktry wie, jeslie zdrowie,
abo utrapienie jakie, czowiekowi wzywajcemu go, poyteczniejsze jest, abo nie. Zamykajc tedy t rzecz,
powiadamy. Jeliby adn z tych kondycji, niebya sprawie naszej i Exorcismom take egnaniu przeciwna,
t mamy mie za przystojn, i od kocioa pozwolon. [] Skd Thomasz wity zamyka, i zachowujc
namienione kondycye, sowami Boskimi, we zaklina godzi si. Czego dalej dowodzc mwi: Nie
mniejszej s witobliwoci sowa Boe, ni reliquie witych. [] Tedy jakokolwiek wzywa bdziemy
imienia Paskiego, bd przez modlitw Pask, przez pozdrowienie Anielskie, przez jego Narodzenie,
mk, pi ran, przez siedm sw, ktre mwi na drzewie krzya witego, przez tytu, abo napis
tryumfujcy, przez trzy gwodzie, i przez insze ora wojny Chrystusa Pana, przeciw szatanowi, i sprawom
jego, bdzie si godzio, i moe w tym nadzieja byd pokadana, poruczajc skutek woli Boskiej.
Co si za wspomniao, o zaklinaniu ww to si moe rozumie o inszym robactwie, by jeno na
same sowa Boe, i moc Bosk wzgld by miany. W tym wszake zamawianiu, abo zaklinaniu ostronie
sobie postpowa potrzeba, abowiem jako tene Doktor wity powieda. Takowi zaklinacze czstokro
zaywaj nieprzystojnych rzeczy, i przez szatany skutki otrzymywaj osobliwie w wach. Poniewa w
by pierwszym naczyniem szataskim ku oszukaniu czowieka.
W miecie abowiem Saltzburgu, by niejaki zaklinacz, abo zamawiacz, ktory dnia jednego, dla
ucieszenia inszych, wszytkie we, ktorzy byli na mil od miasta, w d jeden zamawianiem swym
zgromadzi chcia, w ktorymby wszytkie pozdychay. Gdy si tedy zewszd we zgromadziy, a on
zaklinacz nad doem sta, przyszed naostatek, jeden wielki, i straszny w, ktory ociga si wni w d
on, i czstokro swoim aszeniem jakoby prosi eby mu dopuci i gdzieby mu si podobao: Ale on gdy
zaklinania nad nim czyni nie przestawa, a ju wszystkie insze w dole onym byy wyzdychay,
przychodzio na to i onemu wowi e musia wchodzi: przyczogawszy si tedy na jedn stron dou,
wanie przeciwko zaklinajcemu, uczyni szus wielki, i na zamawiacza skoczy, ktrego w pty sob
opasawszy, z sob w d wcign, gdzie obadwa zginli. Std pokazuje si, e do takowych rzeczy mocy
Boskiej zaywa cho z bojani, i uczciwoci nie godzi si jedno dla poytku ludzkiego, gdyby takie
bestie z mieszkania ludzkiego wygania bya potrzeba.
Strony noszenia za na szijej abo zaszywania w szaty pisanych Exorcismw, i zamawiania inszego, nie
zda si, eby ta rzecz pozwolona bya, gdy Augustyn . mowi: Do zabobonw cigaj si niezliczone
czarownic wzy, i lekarstwa, (ktorym i lekarska nauka przygan daje) bd to byy w zamawianiu jakim,
bd w znakach, abo charakterach, bd te w zawieszaniu na sobie rzeczy jakich i zawizowaniu. []
Zamykajc t wszytk rzecz, dla ludzi prostych niech bdzie ten sposb Exorcizowania czowieka
uczarowanego. Naprzd, eby uczyni spowied dostateczn. Potym ma byd pilne szukanie, we wszech
ktach domu mieszkania, w ou, kodrach, pod progiem drzwi, jeliby jakie czary niemogy byd
znalezione, ktore po znalezieniu zaraz w ogie wrzuci trzeba. I to by rzecz potrzebna bya, eby pociel i
szaty czowiek takowy odmieni, a nawet dom, i mieszkania. A jeliby za nic takowego nienaleziono, tedy
czowiek uczarowany, jeli moe, rano do kocioa niech wnidzie, osobliwie w wita uroczyste, jakie s
dni Panny Maryjej abo wigilie ich, wtene czas kapan pobonego ywota, a do tego spowiedzi
oczyciony ratunek mu moe da. Ma tedy czowiek uczarowany postawnik wicony w rku trzyma, jako
bdzie mog siedzc, abo klczc, za ktorym modli si powinni nabonie, ludzie przy ty m bdcy. Potym
niech pocznie kapan Letani. Poratowanie nasze w imieniu Paskim. A respondent ma mu odpowieda.
Pokropi go potym wod wicon, i stu woywszy na szyj Psalm bdzie mwi. Boe ku ratunku memu

60

przybd, potym nastpi Letania, jako zwyczaj jest nad chorym, mowic: przy wzywaniu witych, mdl
si, abo modlcie si za nim i bd miociw wybaw go Panie, porzdnie wszytko odprawujc a do koca.
Gdy za przydzie do modlitw, na miejsce ich ma zacz Exorcism. [] Te Exorcismy mogyby byd
odprawowane przynamniej trzykro w tydzie, eby tak za uczsczaniem prb do zdrowia czowiek mg
prdzej przyd. Naostatek przyj ma taki czowiek ciao Paskie, aczkolwiek niektorzy rozumiej to
czyni przed Exorcismami. A na spowiedzi kapanowi przestrzega, i upatrowa naley, jeliby taki chory
nieby w jakiej kltwie.
[] A jeliby kto spyta, coby bya za rozno, midzy kropieniem wod wicon i Exorcismem,
poniewa oboje skutecznie przeciw przenagabaniu szataskiemu suy? Odpowieda na to wity Thomasz.
szatan przeladuje ludzi wewntrznie i zewntrznie. Woda tedy wicona suy przeciw zewntrznego
przenaladowaniu szataskiemu. A Exorcism przeciw wewntrznemu. Przeto takowi, ktorym Exorcismy
s potrzebne, bywaj nazywani Energumeni, jakoby wewntrz pracujcy, abo utrapieni, Exorcizowaniu
tedy uczarowanego czowieka obojej rzeczy potrzeba, bo tak zewntrz, jako i wewntrz bywaj udrczeni.
Co si tknie wtorej czci Rozdziau tego, to jest: Coby czyni naleao, gdy kto przez Exorcismy
namienione do zdrowia nieprzychodzi? Odpowied. Moe to byd dla szeci przyczyn, acz jest i siodma,
ktora niech bdzie na rozsdku uczeszych. Gdy abowiem kto niemoe byd wybawiony, dzieje si to
naprzd niedowiarstwem, tak przytym bdcych, jako i chorego przywodzcych. Powtre dla grzechu
uczarowanych. Potrzecie dla zaniedbania lekarstw przystojnych. Potym dla niedowiarstwa jakiego
Exorcisty. Za dla uszanowania i uwaania ich Exorcisty. Nakoniec dla oczycienia, abo zasug tych ktorzy
s uczarowani.
[] Potrzeba tedy czytelnikowi mie pilne oko na sze namienionych przeszkd, aczkolwiek
abowiem, optanym od szatana, a nie uczarowanym su, wszake w obojgu rownej mocy trzeba, i
owszem bespiecznie rzec moem, i z witsz trudnoci przychodzi uczarowanego zleczy, anieli
optanego od szatana wybawi: [] Co si z tej przyczyny pokazuje. Abowiem jako si wyej powiedziao
w Rozdziale 10. Niektorzy bywaj posiadani od szatana, bez wszelkiego swego grzechu, ale dla cudzego
maego, i dla inszych rozmaitych przyczyn. W czarach za, gdy ludzie doroli bywaj uczarowani, nawicej
si tego trafia, i na zatracenie dusze swojej od szatana wewntrznie bywaj posiadani. []
Lekarstwa przeciw gradom, i bydu uczarowanemu.
ROZDZIA VII.
Jakoby za bydo uczarowane leczone byd miao, take burze powietrza rozganiane, tu mowi bdziemy
w przd powiedziawszy o niektorych lekarstwach niepozwolonych, ktorych wiele ludzi zaywa zwyko.
Te tedy lekarstwa bywaj odprawowane sowy abo uczynkami zabobonnemi. Sowy jako gdy niektorzy
robaki w palcach, abo czonkach jakich bdce, sowami i zamawianiem nie pozwolonym lecz []
Uczynkami jako niektorzy ludzie s, ktorzy na bydo uczarowane nie kropi wicon wod, ale j w gb
lej.
Sowne lekarstwa i nie s przystojne, nad to comy wysszej powiedzieli. Gwilhelm tak dowodzi.
Jeliby abowiem sowa miay jak moc, [] ta moc byaby z czterech miar, abo wzgldem powietrza, abo
wzgldem dwiku, abo wzgldem rozumienia, abo wzgldem tych wszystkich rzeczy. Nie wzgldem
powietrza, bo powietrze nie zabija, chyba eby byo zaraone. Nie wzgldem take dwiku, bo tylko
dwik wielki obraa such. Nie wzgldem take rozumienia, abowiem wspomnienie szatana, mierci, abo
pieka zawszeby szkodzieo, take zdrowia i dobroci wspomnienie zawszeby poyteczne byo: Nie
wzgldem te wszytkich rzeczy, rzecz abowiem spojona z czstek sabych, i sama jest saba.
A jeliby kto rzek. Pan Bg da moc sowom jako zioom, i kamieniu, to miejsca niema. Jesli abowiem
moc jaka najduje si w sowach niektorych jako Sakramentalnych, abo w bogosawiestwach i modlitwach
pozwolonych, t moc w sobie maj, nie jako sowa, ale z postanowienia, i zrzdzenia Boego i z obietnice
Boej. []
[ ] Lekarstwa take uczynkowe, ktore si prozne byd zdadz, wysszej opisane s. Jako w krainach
Swewiej jest obyczaj wzity, i dnia pierwszego Maja, pierwej ni soce wznidzie, niewiasty wiejskie
wychodz i z lasw, abo drzew przynosz gazie wierzbowe, abo' te inszego drzewa, z ktorego wieniec
uplotszy, zawieszaj nad wroty stajnie abo obory powiedajc: i tym sposobem bydo cay rok od
czarownic bespieczne bywa. Ktore to lekarstwo, wedug rozumienia tych, ktorzy mowi: e rzeczy prozne

61

proznymi tumi godzi si, byoby przystojne i pozwolone. Jako te i owo, gdy choroby wierszami, albo
zamawianiem [] niektore odganiaj. Ale mowic bez urazy. Jeliby pierwszego dnia bd te, i drugiego,
niewiasta, abo mczyzna wyszed, nie upatrujc wschodu soca, ani zachodu, dla zbierania zi, abo
gazek z modlitw Pask, i skadem wiary Chrzecijaskiej, abo Kredem, i wieniec z tych gazek
uplotszy zawiesiby go nade drzwiami obory z dobr wiar, poruczajc skutek woli Boej, takowyby nic
nie zgrzeszy, i owszem godnyby by pochway. Jako s i owi, ktorzy w winnicach, abo zbou Krzy S.
stawiaj, gaski i kwiatki w Niedziel kwietn wicone miotaj dowiadczajc tego, e cho po bliu grad
zboe pobija, zboa ich wszake w cale zostaway. Podobne s im i owe niewiasty, ktore dla zachowania
mleka, eby go im czarownice czarami swemi nie odejmoway, wszytko mleko, ktore w Sobot udoj, za
jamun ubostwu rozdaj. []
Nadto Nider w Xigach pisze [] e przeegnawszy krzyem witym krow i Pacierz zmowiwszy z
Pozdrowieniem Anielskim trzydzieci kro, abo blisko tego, ustaje sprawa szataska, jeli jeno jest z
czarw.
[] Do tego i czarownice, gdy chc ktorej krowie mleko odj, zwyky z domu onego, gdzie krowa
jest, trochi mleka, abo masa od onej krowy zrobionego dostawa, i tak nauk swoj bezbon bydl potym
uczaruj. A przeto niech bd ostrone biaegowy, u ktorych podejrzane niewiasty czegokolwiek prosz,
eby im bynamniej niepoyczay i niedaway.
S take drugie, ktore gdy bacz, e si w robieniu maso darzy niechce, ktore w maslnicach
pospolicie robi, tedy jako najprdzej z domu biaejgowy podejrzanej, trochy masa dostaj, jeli mog
dosta, z ktrego trzy sztuczki uczyniwszy, wzywajc Trojc przenawitszej [] one sztuczki w maslnic
wrzucaj, i tak czary odganiaj. Ktore take prozne rzeczy proznymi tumi, z tej tylko miary, i masa od
czarownice podejrzanej dostaj. A gdyby zaniechawszy tego, wzywajc Trojce przenawitszej, Pacierz
tylko mowic, cho swego masa wasnego trzy sztuczki wrzucia skutek woli Boej poruczajc,
niemiaaby byd naganiona, aczkolwiek te i chwali niemasz co, dla trzech sztuczek masa wrzuconych.
Lepiejby uczynia, gdyby miasto tych sztuczek masa, wod wicon pokropiwszy, i troszk wiconej
soli wrzuciwszy z modlitw, jako wyej, czary odganiaa.
Nakoniec i czstokro krowy od czarw zdychaj, maj byd ostrone ktorym si to przydaje, eby
pod progiem obory, abo stajnie, pod obem i gdzie bydo napawaj, ziemia bya wybrana, a na miejsce jej
ziemie inszej wicon wod pokropiwszy eby nakadziono. Czstokro abowiem czarownice to
przyznaway, i naczynia czarow swoich na tych miejscach osobliwie choway: przyznay i to, e za
rozskazaniem szataskim tylko byy powinny doek wykopa, w ktory szatan sam czary wkada, ktore to
czary, rzecz barzo poda bywaa, kamie, drewno, mysz, abo w jaki. []
Przeciwko gradom za, i burzom nadto comy o postanowieniu znaku krzya witego wyej
wspomnieli, to te lekarstwo jest zwyczajne. Trzy ziarna gradu wzywajc Trojce przenawitszej miec w
ogie, a zmowiwszy dwa abo trzykro Pacierz z pozdrowieniem Anielskim przydaj Ewanielia Jana . Na
pocztku byo sowo egnajc burz wprzd, i pozad, i ze wszytkich stron ziemie. Nakoniec trzykro
powtarzaj. Sowo stao si jest ciaem, a za kadym powtarzaniem mowi: Sowa Ewangeliej witej,
niech rozon burz t. Jeliby tedy burza ona sprawiona bya przez czarownice, natychmiast ustanie. Te s
barzo pewne rzeczy czstym dowiadczeniem utwierdzone, i niepodejrzane. To abowiem samo, ze trzy
kawaki, abo ziarna gradowe w ogie miec, gdyby si dziao bez wzywania Boskiego ratunku,
podejrzaneby te sprawy czynio. A jeliby kto rzek: azali bez tych ziarn gradowych burza niemoga by
byd umierzona? I owszem moga by, przez insze sowa wite. Lecz ten, ktory trzy ziarna takowe, abo
sztuczki gradu w ogie miece, pragnie szatana trapi, gdy jego dzieo wzywajc Trojce przenawitszej
wniwecz obraca. W ogie za a nie w wod dla tego miece, e jako si prdzej wrzucony grad w ogniu
rozpywa, eby take dzieo, i robota szataska prdko zniszczaa. Skutek wszake na wol Bo ma byd
pusczany.
Bywa te i to, co czarownica jedna od sdziego pytana, objawia. Jeliby jakim sposobem burze przez
czarownice sprawione mogy byd umierzone? Odpowiedziaa: e mog, to jest te sowa mowic:
Poprzysigam, i zaklinam was grady, i wiatry, przez pi ran Chrystusa Pana, i przez trzy gwodzie, ktore
jego rce i nogi przebody, i przez czterech Ewangelistw witych Mattheusza, Marka, ukasza, i Jana,
ebycie w wod rozpynwszy puciy si na d.
[] Przeto Nider mowi: Ta jest przyczyna, dla ktorej pospolicie w kocioach na burze dzwoni.
Naprzd eby przed nimi jako przed trbami Bogu powiconymi szatani uciekali, i odbiegali swoich

62

czarw. Potym te, eby ludzie do modlitwy byli pobudzeni, i Boej pomocy przeciw burzom wzywali. Ta
jest przyczyna, e dla umierzenia i rozegnania burze z Sakramentaem nawitszym, z piewaniem
nabonym, pospolicie wychodz osobliwie w Niemcach, i we Francuskiej ziemi, a to zdawna z
zachowaego Kociow tamtych zwyczaju.
Ale i ten sposob w wynoszeniu Sakramentu, dla umierzenia burze, zda si byd niektorym co
zabobonnego, ktorzy nie wiedz regu, abo prawid rzecz zabobonn od niezabobonnej dzielcych. []
[] gupie czyni ludzie lub czynic, gowy w Sobot nie czosa, abo w Niedziel poci, jakoby w
dzie lepszy, i im podobne rzeczy. Z ktorej reguy noszenie Sakramentu niewidzi si byd zabobonnie. []
Lekarstwa niektore przeciw pewnym tajemnym szataskim sprawom, abo tajemnemu przenaladowaniu.
ROZDZIA VIII.
Przystpmy za do wypisania lekarstw urodzajom ziemskim sucych, ktore podczas przez robactwo,
szaracz, wielkiemi hufami po powietrzu z dalekich krain lecc, tak, e ziemi okrywa, z gruntownym
zepsowaniem wszystkich urodzajw, traw, winnic, bywaj wynisczone, i spasione. Doczego przydamy
lekarstwa przeciw dzieciom za spraw szatask kradzionym, abo podrzuconym.
Co si tknie pierwszej rzeczy. Thomasz wity w pytaniu: Jeli si godzi zaklina stworzenie
nierozumne? Odpowieda, e si godzi, wszake w sposb przymuszenia, ktore si ma ciga do szatana,
poniewa on ku szkodzie naszej, zwyk zaywa stworzenia nierozumnego. Sposb ten w kociele
odprawuje si przez Exorcizmy, ktorymi moc szataska od stworzenia nierozumnego bywa odganiana. Bo
gdyby kltwa nie na szatana, ale na stworzenie nierozumne, ktore nic nie rozumie czyniona bya, proznaby
i nie wana bya. Skd pokazuje si, i Exorcizmami przystojnymi i zaklinaniem mog byd odegnane, z
wzywaniem wszake od ludu miosierdzia Boego, przez posty, procesje, i insze naboestwa: Dla
cudzoostw abowiem, i wielkoci grzechw, karania takowe P. Bg przepuscza, przeto do spowiedzi ludzie
maj byd napominani. W niektorych te prowincjach kltwy na nie bywaj wydawane, ale te do szatanw
cigaj si, nie do samego stworzenia nierozumnego. Bywa i insze straszne na ludzi od Pana Boga
przepusczenie, gdy niewiastom podczas dzieci ich wasne gin, a cudze od szatanw bywaj podmiatane,
ktore to podmioty trojakie bywaj. Jedne z nich zawsze chude i paczliwe, z ktorych jedno i czterech
biaychgow pokarmem nienasycioby si. Drugie s spraw latawcw spodzone, ktorych wszake dziemi
nie s ale wanie tego czowieka, ktorego nasienia dostaj Co wic czyni mczyzn do zmazy nocnej
przywodzc. Takowe dzieci podczas za Boym dopusczeniem podmiataj, wasne ludzkie dzieci
pokrywszy.
Trzecie s, gdy podczas szatani, wziwszy na si posta maych dziatek, mamkom sami siebie
podmiataj. Te trojakie podmioty w tym si zgadzaj, i s barzo cikie, chude, a nie rosn i adnym
dostatkiem mleka nakarmione byd nie mog, i powiedaj e czstokro z oczu giny.
Dla czegoby za Pan Bg wszechmogcy takowe rzeczy na ludzi przepuscza, moemy mowi. I dla
dwu przyczyn. Pierwsza e rodzicy dzieci swoje nazbyt miuj, przeto ku dobremu ich Pan Bog to
przepuscza. Druga jest podobna, i biaegowy ktorym si to przydaje pospolicie w zabobonach si
kochaj, i w wielu rzeczach od szatanw oszukiwane bywaj. Przeto Pan Bg prawdziwy Zelotes, wedug
swojej arzliwoci, abo mioci gorcej przeciw swojej oblubienicy [] ludzkiej, ktora krwi swoj
nadrosz odkupi, i przez wiar polubi: nieinaczej jako m arliwy cierpie nie moe, nie tylko eby od
niego si oddalajc, do kogo inszego przysta miaa: ale te eby jakie podejrzenie zdrady i
krzywoprzysistwa w dotykaniu, rozmowie, obcowaniu, i inszym jakimkolwiek sposobem, z
nieprzyjacielem szatanem na sobie ponosia. Jelisz tedy podejrzeniem i znakami cudzoostwa m arliwy
obraa si, co rozumiesz gdy cudzoostwo popenione byd widzi? Przeto nie dziw, gdy z takiej przyczyny
wasne dzieci gin, a podmioty bywaj podrzucane. Co eby lepiej byo zrozumiano, jako P. Bg dusz
ludzk arliwie miuje, i nie rad na niej adnych znakw podejrzenia o niej czynicych widzi, pokazuje si
z Zakonu starego, gdzie P. Bg eby lud swj gruntownie oderwa od bawochwalstwa, nie tylko
bawochwalstwa zakaza, ale i inszych rzeczy wiele, ktreby mogy przyczyn da do bawochwalstwa, i
ktore zwierzchu zdadz si byd niepoyteczne, w rzeczy wszake samej, i tajemnym rozumieniu dziwny
poytek czyni. Skde nietylko zakaza [] Czarownikom nie dopusczaj y na ziemi, ale i to przyda.
Niech nie mieszka w ziemi twojej, eby si do grzechu nieprzywodzi. Jako biaagowa wszeteczna bywa
zabijana, i obcowa jej midzy ludmi niedopusczaj.

63

Przypatrz si i tu arliwoci Boej. Roskaza Bg [] eby lud jego gniazda z jajcy, abo ptaszty, z
matk na nich siedzc razem w domu niechowa, ale eby matce odlatywa dopuscza, tego abowiem
poganie do niepodnoci czynienia zaywali. Lecz Pan Bg Zelotes w ludzie swoim niechcia cierpie
takiego znaku cudzoostwa. To baby czyni, gdy z nalezienia grosza jednego we nie znak sczcia
wielkiego opowiedaj. A gdy si za o skarbie ni, za znak niesczcia to sobie maj. Take przykaza, eby
naczynia wszytkie nakrywane byy, a ktoreby wieka niemiao, eby nieczystym byo poczytane.
Take [] Nie bdziecie strzydz wkoo wosw, ani bdziecie goli brody, czynili to abowiem poganie
ku uczciwoci bawanom.
Take zakaza [] eby mowie niechodzili w szatach biaogowskich, ani biaegowy w szatach
mskich. Abowiem to zwyky byy one czyni ku uczciwoci bogini Wenery, a mowie ku uczciwoci
Marsa, i Pryapusa.
Z teje przyczyny rozkaza eby byy otarze bawanw popsowane, i Ezechiasz zepsowa wa
miedzianego, gdy mu lud chcia ofiary czyni mwic. Mied to jest. Dla teje te przyczyny zakaza snw
wykada, take pisku ptaszego, i rozkaza, eby tak m, jako i biaagowa, wiesczeniem si bawica bya
zabita: ktore wszytkie rzeczy, i czyni podejrzenie cudzoostwa duchownego, przeto z mioci arliwej,
ktora ma Pan Bg ku duszom sobie przez wiar polubionym, jako oblubieniec ku oblubienicy, takowych
rzeczy zakaza. Potrzeba tedy eby kapani, i kaznodzieje wiedzieli, i niemasz Panu Bogu adnej inszej
milszej ofiary nad arliwo dusz, jako Hieronim wity piszc na Ezechiela wiadczy. Przeto w inszej
czci bdziem pisa o wykorzenieniu czarownic ostatnim lekarstwem, do ktorego koci jest od Boga
obwizany, ktory roskaza. Czarownikom niedopusczaj y na ziemi, tame bd i lekarstwa przeciw
strzelcom czarownikom takowi abowiem ludzie, nie inaczej jeno wadz urzdu wieckiego mog byd
wykorzenieni.
Lekarstwo, gdy niektorzy doczesnymi poytkami uwiedzieni, szatanowi si zupenie oddali, jako si
tego czstokro dowiadczyli, przez spowied prawdziw, aczkolwiek z mocy szataskiej wybawieni
bywali, wszake dugi czas potym, a osobliwie w nocy od szatanw przenagabanie miewali. Co za karanie
Pan Bg na nie dopuscza. Znak za wybawienia ich ten by, bo im pienidze w workach po spowiedzi
giny: co moglibychmy wiel przykadw objani, ale krotkoci dogadzamy.

64