Professional Documents
Culture Documents
İmam Malik'in Muvatta'ında İktisat Ticaret Notları
İmam Malik'in Muvatta'ında İktisat Ticaret Notları
Sayfa
ktisatl/Tutumlu Olma
alan(Orta)n Sorumluluu
Musqt
Qraz Ortakl
Giriimcilii Tevik
Kenz Nedir?
10
10
11
11
11
12
13
13
13
Mterilerin Haklar
14
14
14
15
15
Tasarruf
17
17
17
17
Ml Yardm, Vatandalara
18
18
18
18
20
20
20
21
Sukk
21
21
22
22
22
23
23
Ekler:
Amelu Ehlil-Medine
23
24
25
27
ksma ayran bn Hazmn Muvattaa beinci srada yer vermesini isabetli bulmayan Zeheb,
Buhr ve Mslimden hemen sonra gelen eserin Eb Dvd ve Nesnin es-Snenleriyle
birlikte zikredilmesi gerektiini sylemitir (Almun-Nubel, XVIII, 203). bn Abdil-ber
en-Nemer de, Muvattadaki mrsel, mnkat ve mudal hadislerin muttasl senetleri
bulunduunu Temhdde gstermi, orada belagan ve anis-siqa diye nakledilen altm
bir hadisten sadece drdnn senetlerini bulamam, bns-Salh ise onlarn da muttasl
(kesintisiz) olduunu Risle f vaslil-beltil-erbaa fil-Muvattada ortaya koymutur.
Henz Buhr ve Mslimin derlenmedii bir dnemde mam finin, Yeryznde Allahn
kitabndan sonra en sahih kitabn Muvatta olduunu sylemesi de bu gr
desteklemektedir. Ktb-i Sitte gibi hadis kitaplarnn tasnifinde de bu eserin metodundan
faydalanlm, dier taraftan Ktb-i Sittenin altnc kitab saylan bn Mcenin Suneni
yerine Kuzey Afrikal limler el-Muvatta kabul etmitir.
Altm bir kitaptan (blmden) oluan Muvattada Eb Bekir el-Ebherye gre toplam 1720
rivayet bulunmaktadr. mam Ahmed b. Hanbel ve shak b. Rhye, el-Muvattan en sahih
senetlerinin Zhr - Slim - bn mer tarikiyle rivayet edilenler olduunu sylemi, Buhr ise
Mlik - Nfi - bn mer tarikiyle gelen rivayetlerin hepsinden gvenilir kabul edildiini
belirterek bu isnada silsiletz-zeheb (altn zincir) adn vermitir. slm dnyasnda byk
itibar gren Muvatta, Mlik mezhebinin ounlukla benimsendii Kuzey Afrikada ve
Endlste daha ok yaylm, Eb Bekir bnl-Arabnin belirttiine gre bu lkelerdeki
medreselerde ilk ezberletilen kitap olmutur.
MAM MLKTEN NAKLEDENLER. Muvatta mam Mlikten (mehur Hanef
bilgini mam) Muhammed b. Hasan e-eybn ve mam fi gibi fakihlerin, Yahy b. Sad
el-Kattn ve Abdurrahman b. Mehd gibi muhaddislerin, Hrnrred ile iki olu Emn ve
Memn gibi halife ve yneticilerin de aralarnda bulunduu binden fazla kii rivayet etmi,
bilindii kadaryla bunlardan sekizi gnmze kadar gelmitir. slm tarihi boyunca, slm
dnyasnn fakl corafyalarnda Muvatta zerine yaplan almalar, Yaar Kandemir
ayrntl olarak kaydetmitir (Kandemir, 2006, XXXI/416-418)
mam Mlik, dier mezhep imamlarndan farkl olarak Hz. Peygamberin yaad ve
sahblerin nemli bir blmnn yaad Medine halknn uygulamasna byk nem
verirdi. Kuran bu kentte inmi, Snnet burada uygulama alan bulmutu. mam Mlike
gre, halknn nesilden nesile bu din miras nakletmesi sebebiyle yaayan snnetin
merkezi olarak Medine, dier ehirlerden farkl bir konuma ykselmitir. (zel, 2003,
XXVII/506-513)
bn Habb es-Slem, mam Mlikin el-Muvattanda kulland el-emrl-mctema
aleyh inden (Bizde [Medinede] zerinde ittifak edilen gr) ifadesiyle iinde Sleyman
b. Yesr(34-107 H./ 654-725 M.)n da bulunduu mehur on tbin fakihinin gr birlii
ettii konular kastettiini vurgulamaktadr. (et-Trh, s. 161).(eker, 2010, XXXVIII/109110) mam Mlik, bu ekilde kendinden nceki devirdeki Medinenin byk alimlerinin
ittifak ettii konular hakknda : es-Sunnet nden vellez edrakt aleyhi ehlel-lmi bibeledin.. ifadesini de kullanr.(Muvatta, K. Zekt, B., 16, rivayet, 28); es-Sunnetullet
Lkhtilfe fh nden vellez semit min ehlil-ilmi..(Muvatta, K. Zekt, B. 22, rivayet,
1)
(almada, Muvattan 1982 ylnda stanbulda yaplan tercmeli metni kullanlmtr. Fakat
tercme pek salkl olmadndan, zaman zaman metne de mracaat edilmitir. i.y.)
HIRSSIZ SADE YAAM (NO AMBITION).
(mam) Mlike yle nakledildi: Meryemin olu s yle derdi: Ey sril Oullar ! Saf su
iin, karada biten yeil sebzeleri ve arpa ekmeini yiyin. Buday ekmeinden saknn. nk
siz onun krn yerine getiremezsiniz. Mtercimin notu: Burada krn eda edememe
korkusuyla basit bir ekilde yaamak, kimsenin hakk karmayan eylerden faydalanmak
isteniyordu ki, bu bizdeki zht ve takvaya uygundur. (Kitbu Sfatn-Neb, B, 10, Had., 27)
ALTIN TAKILARIN ZEKTININ VERLMEMES (SAVINGS NO TAX FOR
GOLDEN JEWELLERY).
Hz. Peygamberin hanm (Hz.) ie, kardeinin yetim kzlarna evinde bakard. (Bu)
Kzlarn ss (tak) iin mcevherleri vard. ie bunlarn zektn vermezdi.(Kitbuz-Zekt,
B, 5, Had., 10) Benzer bir bilgi de (Abdullah b. merin azatl klesi Nf (30-117 H./ 650735 M.) tarafndan verilmitir: Abdullah b. mer, kzlarna ve criyelerine altn taklar takar,
bunlarn zektlarn vermezdi.(Kitbuz-Zekt, B, 5, Had., 11)
Abdurrahman b. Qsm babas(Hz. Eb Bekirin torunu Qsm b. Muhammed)ndan
nakleder: (Halam) ie, beni ve kardeimi yetim olarak odasnda barndryor ve
mallarmzn zektn da veriyordu.(K. Zekt, B, 6, Had., 13) Hadislerde geen kelimeler
zerinden dnrsek, Hz. ie, huliyden (znet eyalarndan) zekt vermiyor, fakat
yetimlerin dier gelirlerinden (emvl), zekt veriyordu. Uzun slm asrlarda, slm
lkelerinde kadnlar altn bileziklerini, maddi ynden daralabilecekleri gnler iin bir sigorta
olarak, dnmlerdir. Bir nevi her evde bulunan bir yedek ake, yedek fon hkmnde idi,
her ailenin gcne gre bir kenara koyduu bu bilezik ve dier altnlar. Bundan tr de
filer, Mlikiler ve Hanbeller, znet eyalarndan bayanlarn zekt vermek zorunda
olmadklarn sylemilerdir.
KTSATLI/TUTUMLU OLMA (THE PRESIDENT DID NOT HAVE A SPARE/
SECOND GARMENT/CLOTHES) (THE AIM OF ISLAMIC STATE IS TO BUILD A
GRADUALLY EQUALITY IN THE SOCIETY)
Yahya b. Abdurrahman anlatmt: (Hz.) merle birlikte umreye gidiyordum. Kfilede
Amr b. s da vard. (Hz.) mer, bir gece konaklad yerde (uyurken) ihtilam olmu (gusl
abdesti almas) gerekmi, sabah namaz vakti de yaklamt. Kfilede (bulunanlardan)
ykanmak iin su bulamad. Hemen yola kt. Suya ulanca, elbisesindeki meniyi ykamaya
balad. Ortalk da hzla aaryordu. Amr b. s: Gn domak zere (namazn gecikecek),
elbiseyi ykamay brak, sonra ykanr, bende (yedek) elbise var. mer yle dedi: Yazklar
olsun sana ey Amr! Sen yedek elbise bulabiliyorsun ama, herkes bulabilir mi? Eer ben
dediin gibi yaparsam, bu adet olur (da, herkes yannda bir elbise daha tamak ister, bu
yzden de masrafa girerler. O nedenle) Ben grdm meniyi ykarm, gremediim varsa,
onun zerine de su serperim.(Muvatt, K. Tahrt, B, 20, Had., 83)
TE BRNDEN FAZLASINI DAITMAMAK MALININ.
Eb Lubbe Abdil-Munzirin tevbesini Allah Tel kabul ettii zaman Hz. Peygambere
gelerek: Ey Allahn Elisi! Gnah ilediim kendi toplumumdan ayrlmak ve sana yakn
olmak iin buraya hicret etmek istiyorum. Ve Allah ve Peygamberi iin btn malm
(yoksullara) vermek istiyorum deyince, Hz. Peygamber: (Hepsini deil de) te birini
vermen yeterlidir. buyurmutur.(Muvatt, K. Nuzr vel-Eymn, B., 9, Had., 16)
ALIAN(ORTA)IN SORUMLULUU
(RESPONSIBILITY OF MUDARIB, MUQARAD).
(alan=muqrad) O maldan hibir eyi hibe edemez. Sil (dilenci) ve benzeri kimselere
vermez ve hi kimseyi de onunla mkfatlandramaz(Muvatt, K. Qrd, B. 10, riveyaet, 11)
MUSQT. ..Istlahta ise, bir taraftan aalar yani bir seneden fazla yerde kalan bitkiler,
dier taraftan da bunlar sulama ve yetitirme gcnn ortaya konulmasyla meydana gelen
bir ortaklk eididir. Bu ortaklkta alan, yetitirdii aalarn rnnden bir ksmn,
aralarnda kararlatracaklar bir oran ile ortaklk pay olarak alr. Musqt: fi, Mlik ve
Hanbellerle, Haneflerden Eb Ysuf ve mam Muhammede gre geerlidir. Haneflerde
fetva da bunlarn gr dorultusunda verilmitir. Eb Hanfeye gre geerli deildir
(Mecmaul-Enhur, II/398).
DEVLETN TARIM LETMELER YOK.
NO STATE OWNED FARMS.
Sad b. Museyyebten: Hz. Peygamber, Hayberi fethettii gn Hayber yahdlerine: Azz
ve Cell olan Allahn sizi (vaktiyle) buraya yerletirdii gibi, (hurmalarnzn) rn
aramzda ortak olmak zere, ben de sizi burada (yine yerinizde) brakyorum. dedi. Sad b.
Museyyeb diyordu ki: Hz. Peygamber (hurmann toplanma zaman gelince), Abdullah b.
Revhay gnderdi. O da aalardaki ya hurmann miktarn tahmin eder, sonra onlara:
isterseniz size kalsn (bize den hissenin parasn verirsiniz), isterseniz (bize deni) hurma
olarak alrm. derdi.(Muvatt, K. Musqt, B. 1, had., 1)
ALIAN ORTAIN GREVLER (DUTIES OF MUSQ) .
(mam) Mlik der ki: Musqtta bahe sahibinin, alana art komasnda bir saknca
olmayan adetler: bahe duvarlarn evirmek, su gzelerini temizlemek, kanallarn
temizlemek, hurma aalarna bakmak, kklerini temizlemek, meyveleri toplamak ve benzeri
eylerdir. Bahede alana, anlamalarna gre, meyvenin yars, (yardan) az veya fazlasn
vermek art koulabilir.(Muvatt, K. Musqt, B. 1, rivayet, 2)
(mam) Mlik der: Bize gre musqt, hurma, zeytin, eftali aalar ile zm asmalarnda
ve benzeri eylerde olabilir. Herhangi bir sakncas yoktur. Mal sahibi meyvelerin yarsn,
te birini, drtte birini veya bunlardan daha az ya da fazlasn almak zere anlaabilir.
(filere gre musqt sadece hurma ve zmde olur, dierlerinde olmaz. Haneflere gre
ise, yerde bir sene veya daha fazla kalan btn bitkilerde olabilir. Bunlar ister meyveli olsun,
ister olmasn fark etmez. Mezhib-i Erbaa, III/25-28)
(mam) Mlik (yine) der ki: Bo bir arazinin musqt yoluyla ortaa verilmesi doru
deildir. Byle (bo bir) araziyi, sahibi para ve benzeri belli bir kymet karl kiraya
verebilir. Ama bir adamn bo olan arazisini, oradan elde edilecek rnn te biri veya drtte
biri karlnda kiraya vermesi halinde burada aldanma olabilir. nk tarm rnleri bir
defasnda az olur, bir defasnda ok olur. Bazen de tamamen helk olur. Byle olunca da, arazi
sahibi arazisini (mesela belirli bir para ile) kiraya verebilecei, belirli bir miktar brakp da,
tamamlanp tamamlanmayaca belli olmayan ve bir aldanma olabilecek byle bir akit
yapmas, mekruhtur (irkindir, ho deildir.) (Bo bir araziyi, oradan elde edilecek rne
karlk kiraya vermek, Mliklere gre geerli deildir. Eb Hanfeye gre ise (byle bir
ilemde), bir saknca yoktur. Munteq, V/132)
QIRAZ ORTAKLII.
Fkh (slm Hukuku) ve hadis kitaplarnda Kitbul-Qrd veya Bbul-Qrd olarak yer
alr. Istlh anlam: Sermaye bir taraftan, alma br taraftan olmak zere, aralarnda
kararlatracaklar artlarla kurulan bir kr ortakldr ki, zarar sermayeye ait olur (Qms
Tercmesi). Buna mudrabe de denilir. Hanefilere gre mudrib yani alan kimse, sermaye
sahibinin krda ortadr. Onun sermayesi de ticaret iin gezip dolamasdr. Sermaye
kendisine teslim edilince, emanet saylr. altrmaya balaynca, mal sahibinin vekili, kr
elde edince de orta olmu olur (htiyr, III/19).
HZ. OSMANIN KIRAZ ORTAKLII (OSMANS QIRAD). Hz. Osman, (olay
anlatan) Al b. Abdurrahmann, dedesine kr aralarnda ortak olmak zere
altrmak iin, krad (mudrabe olarak bir mal (sermaye) vermiti. (Muvatta, K. Qrad,
B. 1, rivayet, 2)
KIRAZ ORTAKLIININ LEY
mam Mlik der ki: Bir saknca olmad bilinen krad (mudrabe=kr ortakl), bir
kimsenin arkadandan sermaye kaybedildiinde- deme sorumluluu olmakszn
altrmak zere, bir mal almas eklinde olur. Kr orta olan kimsenin, ortaklkla ilgili
olarak yolculua ktnda, yolculuk esnasnda yiyecek ve giyecek masraflar,
maln/sermayenin miktar ile orantl olarak israfa gitmeden, o maldan/sermayeden denir.
Eer bu ticareti kendi memleketinde yapyorsa, giyecek ve masraflar kendisine aittir.
Sermayeden verilmez.(Muvatta, K. Qrad, B. 1, rivayet,, 3) Mtercimin notu: alan kimse
mal/sermayeyi alr, altrr, fakat maln helk olmasndan sorumlu tutulmaz. Zarar,
mal/sermaye sahibine ait olur. nk altrmak zere teslim alann yannda, mal emanettir.
Fakat mal/sermayeyi (gzelce, dikkatlice) korumas gerekir. Fakat elde olmayan sebeplerle
kaybedilirse, onu demekle ykml deildir.(Muvatta tercmesi, II/229)
AHLKI
(BUSINESS ETHICS).
mam Mlik der ki: Bir kiinin dier birinde alaca olsa da, onun kendisine qrad
(altrmak iin bir sermaye) olarak braklmasn istese, alacakl maln teslim almadka, bu
mekruhtur. Teslim aldktan sonra ise, ister qrad (sermaye) olarak verir, ister vermez. nk
burada mal sebebiyle borluyu sktrma korkusu vardr. O da mal artrmak zere tehir
edilmesini istemektedir.(Muvatta, K. Qrad, B. 3, rivayet: 4)
mam Mlik der ki: Bir kimse dier birisine kraq (sermaye) olarak bir mal verip de,
ortandan ayr zel bir art ileri srse, bir dirhem bile olsa, bu art geerli deildir. Ancak
krn yarsn kendisine, yarsn veya te birini veya drtte birini yahut da bundan daha az
ya da daha fazlasn arkada iin art koarsa, bu syledii ey, az olsun ok olsun, bunlarn
hepsi helldir ve bu Mslmanlarn kr ortakldr. Fakat kendisi iin, arkadann dnda
zel bir kr olarak, bir dirhem veya daha az bir eyi ayrp, geri kalan krn aralarnda yar
yarya olmasn art kosa, bu geerli olmaz. Mslmanlarn kr ortakl bu ekilde
deildir.(Muvatta, K. Qrad, B. 4, rivayet: 5)
GRMCLE TEVK
mam Mlik der ki: Mal oalnca sermaye ayrldktan sonra kr anlamalarna gre taksim
ederler. Eer mal kazan salamam veya zarar etmi ise, alan kimseye kendisine
Abdullah b. Dnr anlatr ki, Abdullah b. mere Kenz nedir ? diye soruldu. yle dedi:
Zekt verilmeyen maldr. (Huvel-mlul-lez L tedd minhuz-zektu)(Muvatt, K.
Zekt, B. 10, rivayet, 21)
DL VERG SSTEM (JUST TAX POLICY, NO HEAVY TAXES).
Hz. ie anlatmt: (Hz.) mere zekt olarak alnm bir koyun getirildi. mer hayvann
iri memesinde st birikmi olduunu grd. Bu koyun nedir ? diye sordu. Zekt olarak
alnm bir koyundur dediler. mer dedi ki: Bunu sahibi kendi rzas ile vermemitir !
nsanlar byle zorlamayn. Mallarnn en iyisini ve samak iin ayrdklar mallarn zekt
olarak almayn.(Muvatt, K. Zekt, B. 16, rivayet, 28) Bu bilgiyi naklettikten sonra (mam)
Malik yle demitir: Benim kendilerine yetitiim u (Medine) ehrimizdeki ilim sahipleri
(yle demilerdir ki), zekt konusunda Mslmanlar zorlanmazlar. Ne verirlerse alnr.
10
11
tekrar bildirince, mer de: yleyse (imdi) al, mdem ! demi.(Muvatt, K. Zekt, B. 18,
rivayet, 32)
FAKLI ORANLAR, ZEKT TAHSLNDE
(DIFFERENT RATES IN ZAKAT).
Bsr b. Sad, Hz. Peygamberin yle buyurduunu naklediyor: Gn (yamurla) ve
kaynak sularyla ve kuyudan kan suyla sulanan araziden elde edilen rnn zekt onda bir;
g sarf ederek tanan suyla sulanan arazinin zekt ise yirmide birdir.(Muvatt, K. Zekt,
B. 19, Had., 33; Buhr, K. Zekt, B. 55 (Bbul-Ur); Muslim, K. Zekt, B. 1, Had., 7)
GVENMEK, VERG YKMLLERNE
(TO TRUST TO THE TAXPAYERS).
mam Mlik der ki: (zekt alrken) Mal/servet sahibinin sylediklerine inanlr ve o ne
verirse, o alnr (ven-nsu musaddeqne f-zlike ve yuqbelu mimhum m defe). mam
Mlike: zeytinden ihtiyalar iin harcadktan sonra m, yoksa harcamadan m r (onda
bir) verilir? diye soruldu. mam Mlik de: htiyalara baklmaz. Ancak buday (ekin)
konusunda tarla sahibine sorulduu gibi, zeytinin zektn hesap ederken de, zeytincilere
sorulur ve onlarn sylediklerine inanlr (ve yusaddeqne bim ql). Zeytini be vesaq ve
daha fazla ise, onun zeytinyandan onda bir alnr. Zeytin be vesaqa ulamamsa, o kiinin
zeytinyandan her hangi bir zekt alnmaz.(Muvatt, K. Zekt, B. 21, rivayet 35)
GMRK VERGLER. SLM DEVLETN VERG POLTKASI
(CUSTOM DUTIES. TAX POLICY OF ISLAMIC STATE).
mam Mlikten: (Hz.) mer (R.A.), tahlla baklagillerin zektn ayr ayr ald.
(Medineye) Gelen (yabanc) Hristiyan tccarlarn baklagiller cinsinden olan mallarnn
hepsini ayn cins kabul eder ve onlardan onda bir; tahl ve zm cinsinden olan mallarndan
ise yirmide bir alrd.(Muvatt, K. Zekt, B. 21, rivayet, 36)
TAX POLICY. Yine mam Mlik demitir ki: Biz Medineliler arasnda tartmasz kabul
edilen ve benim de alimlerden duyduuma gre meyvelerin hibirinden zekt verilmez. Nar,
eftali, incir ve bunlara benzeyen ve benzemeyen (ve yaken yenilen) btn meyvelerden
zekt verilmez. Yoncadan ve sebzelerden de zekt verilmez. Bunlar satldklar zaman ise,
para sahibinim eline getikten bir yl sonra zekt verilir.(Muvatt, K. Zekt, B. 22, rivayet,
1)
(O gnk Arabistanda sadece hurma ve zm ticr deer tayorlard ve onlarn
zekt veriliyordu. Dier meyveler zaten herkesin banda bahesinde bir aa iki aa
kadard. Bunlar kurutulsa bile, o evin be aylk ihtiyacna ancak yetiyordu. Ticr amala
retilmiyorlard. Bugnk gibi, tonlarca inciri kurutmak veya eftaliyi ya olarak dier illere
nakletmek veya elmay iliden Arap Yarmadasna buzhaneli gemilerle getirmek, Arizona
hurmasn Avustralyada pazarlamak.. imknlar yoktu. Yakn zamanlara kadar bizim
kylerimizde bile elmann bir ksm aile ve akrabalarca yenilir, bir ksm kurutulur, kalann
da eekler yerdi. Meyve retiminin ticarilemedii dnemde, onlardan bir zekt vermek
gerekmiyordu. be yl nce Trkiyenin Rusyadan hayvanlar iin on binlerce ton ot
aldn dnrsek, ticrlemeyen hemen hibir sebze ve meyvenin kalmad gnmzde,
bu rnlerin hepsinden zekt vermek gerekir. i.y.)
12
Sekiz yl Sad b. Museyyebden ders alm olan byk hadis bilgini bn ihb ez-Zuhr (51124 H./ 671-742 M.) der ki: duyduuma gre, Allahn Elisi (S.A.V.), Bahreyn
mecslerinden cizye almtr. (Hz.) mer ran; (Hz.) Osman da Berber mecslerinden cizye
almtr.(Muvatta, K. Zekt, B. 24, rivayet, 41; Buhr, K. Cizye, B. 1) Cafer b.
Muhammed de babasndan yle bir bilgi nakleder: (Hz.) mer, sz Mecslere getirerek:
onlara ne yapacam bilmiyorum dedi. Bunun zerine Abdurrahman b. Avf: Hz.
Peygamberin: Onlara Ehl-i Kitb gibi muamele edin dediini, bizzat duydum.
dedi.(Muvatta, K. Zekt, B. 24, rivayet, 42)
YAHUD VE HIRISTYANLARIN DEYECEKLER VERGLER
(TAXES FROM NON-MUSLIMS (OWNERS OF THE BOOK: CHRISTIANS AND
JEWS).
(Hz.) merin azatls Eslemden: mer, Msr ve amn gayr- Mslimlerine drder
(altn) dinar, Irak gayr- Mslimlerine de krkar dirhem (gm) cizye takdir etti. Ayrca
Mslmanlar onlarn blgesinden geer de, kalmak mecburiyetinde kalrlarsa, gn misafir
edeceklerdi.(Muvatta, K. Zekt, B. 24, rivayet, 43)
MSLMAN OLMAYANLARDAN VERG TOPLAMADA GENEL KURALLAR. ON
DRT YZYIL NCE MODERN VERG POLTKASI
(GENERAL RULES IN COLLECTING TAXES FROM NON-MUSLIMS. WHAT IS
THE REASON OF TAKING TAXES FROM NON-MUSLIMS ? A MODERN TAX
POLICY 14 CENTURIES AGO).
Cizye ile ilgili olarak mam Mlik yle der: imdiye kadar geen uygulamaya gre cizye,
Ehl-i Kitbn kadn ve ocuklarndan alnmaz. Sadece akl-bli olmu erkeklerinden alnr.
Zimmlerin ve Mecslerin atlarndan, elde ettikleri zmlerinden, tarm rnlerinden, kk
ve byk ba hayvanlarndan zekt alnmaz Onlarn mallarndan cizyeden baka vergi
alnmaz. Yalnz ticaret yaparlar da, bu sebeple Mslman memleketlerine girip karlarsa,
ticaret mallarndan onda bir alnr. Alnan cizye, lkede bar iinde yaadklar, dmanlarna
kar korunduklar iindir. Ticaret maksadyla baka bir memlekete giden zimmden r
alnr. Yine ticaret maksadyla Msrdan ama, aml olan Iraka, Irakl olan Medineye veya
Yemene veyahut da baka bir memlekete gitse, yine r verir. Ehl-i Kitb zekt vermez.
13
(RIGHTS OF CONSUMERS).
Haneflere gre alm-satm akdinde mteri iin hyr- ayp hakk vardr. Yani mteri satn
ald bir malda, satcda iken var olduu tespit edilen bir noksan ve kusur grrse, pazarl
bozup, mal eski sahibine iade etme hakk vardr. Ancak bir mal beret yoluyla alnp
satlmsa, yani satc bu maln hi bir ayp kusurundan tr sorumluluk kabul etmem
diyerek satarsa, ya da mteri mal her trl noksan ile kabul ediyorum derse,, artk
pazarlk kesinletikten sonra, ald mal geri veremez. (Mecelle, Madde: 337-342-343)
(Muvatta terc., c, II/132 (K. Buy)
ALDATMA/ALDANMA YOK. SLM KTSADINDA TEMEL KURAL
(NO DECEPTION THE MAIN RULE IN ISLAMIC ECON that this rule protects the
rights of consumers and farmers, villagers)
Abdulllah b. merden: Allahn Elisi olgunlamas belirinceye kadar, aa zerindeki
meyvenin alm-satmn, alcya da satcya da yasaklad.(Muvatta, K. Buy, B. 8, Had., 10;
Buhr, K. Buy, B. 85; Muslim, K. Buy, B. 13, Had., 49)
KIZARINCAYA KADAR BEKLEMEK. Enes b. Mlik nakleder: Hz. Peygamber
dalndaki hurmann satn, olgunluk belirtileri grlnceye kadar yasaklad. Kendisine: Ey
Allahn Elisi ! Olgunluk belirtisi nasl olur? diye sorulunca, Kzarnca cevabn verdi ve
devamla: Syleyin bakalm Allah bu meyveyi helk ederse (aataki meyve afete urarsa)
mmin kardeinin parasn ne karl alacak?(Muvatta, K. Buy, B. 8, Had., 11; Buhr, K.
Zekt, B. 55, K. Buy, B. 87; Mslim, K. Musqt, B. 3, Had., 15) Abdurahmann kz
Amradan: Hz. Peygamber, afetten kurtuluncaya (olgunlancaya) kadar meyve satn
yasaklad. mam Mlik: olgunlamadan nce yaplan sat, aldatmal satdr.
dedi.(Muvatta, K. Buy, B. 8, Had., 12)
LKER YILDIZI DOMADAN SATI YAPMAMAK. (Fuqah-i Sebadan) Hrice
(30-100 H/ 650-718 M.) (Rahmetullahi Aleyh) dedi ki: Babam Zeyd b. Sbit, aataki
meyvesini (hurmay), Sreyya yldz douncaya kadar satmazd. (Sreyya (lker)
yldznn fecir vaktinde domas, yaz mevsiminin balarnda olur. Bu mevsim Hicaz
ehirlerinde gnein ssnn iddetlendii ve hurma rnnn olgunlamaya balad
zamandr. Gerekte muteber olan, hurmann olgunlamasdr. Sreyya yldznn afakla
domas, rnn olgunlamasna alameti kabul edilmitir. Buhr Tecrd-i Sarh Tercmesi,
VI/498) mam Mlik der ki: karpuz, kavun, hyar, havu olgunlamaya balaynca, bize gre
sat hell ve bir saknca yoktur. Sonra kan rnn hepsi, arkas kesilip tkeninceye kadar
mteriye aittir. Bunun iin belirli bir vakit de tayin edilmez. nk bunun vakti, insanlar
arasnda bilinmektedir. Bazen afet meydana gelip, sebzeleri toplanma vaktinden nce yok
eder. Meydana gelen afet, sebzenin te birini veya daha fazlasn helak ederse, o
zaman bu miktar mal sahibine deyecei paradan der.(Muvatta, K. Buy, B. 8,
rivayet: 13)
14
(Hz.) Eb Bekrin olu Abdullah anlatr: Ensrdan birisi Medne vdlerinden Quff denilen
bir vdde meyvelerin olgunlat zamanda (gnlerden birinde) namaz klyordu. (O sene o
kadar ok rn olmutu ki, aalar hurmalarn okluundan bolluundan aa doru
eilmilerdi. Bir ara Eb Talhann gz aalara takld ve meyvelerin o bolluu houna gitti.
Sonra kendini toparlad ama o srede ka rekat namaz kldn hatrlayamad. Bunun zerine:
u durumum iyi bir ey deil. Bu mal (zaten) fitne (imtihan) dedi ve o srada halife olan
(Hz.) Osmnaa geldi ve dedi ki: Bu bahemi (Allah rzas iin) sadaka (hayr olarak)
veriyorum. Sen bunu hayr ilerine sarf et. (Hz.) Osman da bu hurmal elli bin dirheme
satt ve parasn hayra harcad da, bu baheye bundan sonra hep ellibinlik(yer)
denildi.Muvatta, K. Salt, B. 18, rivayet, 70)
HZ. PEYGAMBER ZAMANINDA VERGLER
(TAX POLICY. TAXES IN THE PERIOD OF THE PROPHET MUHAMMAD.
TAXES IN THE EARLY DAYS OF ISLAM).
Hz. Peygamber: Definelerin zekt bete birdir. buyurmutur. mam Mlik bu konuda yle
der: Biz Medinelilerin u konuda hibir gr ayrl olmamtr ki ve benim de (benden
nceki) ilim sahiplerinden duyduuma gre: define, eski toplumlarn gmp brakt ve
bizim tesadfen bulduumuz maldr. Define bulmak iin bir klfete girilmez, byk bir
alma ve ara gere de istemez. ayet bir sermaye gerektirir, insana byk bir klfet ykler
ve buna ramen bazen bulunur, bazen de bulunamayarak emek boa giderse, bu artk define
olmaktan kar.(Muvatta, K. Zekt, B. 4, Had., 9; Buhr, K. Zekt, B. 66 Bbu f rikzi elkhumusu) (Byk bir masrafla kartlrsa o zaman onda bir veya yirmide bir zekt verilir.
i.y.)
DEVEM BULURSAN SANA VERECEM DEMEK, KOMSYONCULUK
VE AHLKI
(BUSINESS ETHICS).
Allah satarken az bir kra raz olan, alrken paray gnl honutluu ile veren, borcunu
abuk deyen ve alacaklsn sktrmayan insanlar sever. mam Mlik bunu zah ederken
yle der: Bir kimse baka birisine fiyatn belirleyip, kendisi adna satmas iin bir mal
vererek eer bunu sylediim fiyattan satarsan sana bir (altn) dinar -veya aralarnda
kararlatrdklar baka bir ey- vereceim. O fiyata satamazsan hibir ey vermem. dese,
bunda bir saknca yoktur. Sataca fiyat ve bu sat iin verecei creti alr. Satamazsa bir ey
alamaz. Yine bir kimsenin dier bir kimseye: benim kaan klemi veya devemi yakalayp
getirebilirsen, sana u kadar cret veririm demesi de byledir. Bu bir crettir yoksa adam
15
kiralama deildir. Eer kiralama olsayd, kaan yakalayamaynca, cret vermemesi doru
olmazd. Fakat bir kimseye mal verilip de, bunu sat, her (altn) dinar iin sana u kadar cret
veririm denilse, bu olmaz. nk maln fiyatndan decek her dinar, onun alaca cretin de
dmesi demektir. Bu da ne alacan bilemeyecei iin bir aldanmadr.(Muvatta, K. Buy,
B. 46, rivayet, 100; Buhr(merfan), K. Buy, B. 16) (Muvatta mterciminin notu: nk
fiyat belli olmaynca ii yapacak olann alaca cret de belli olmaz. cretin belli olmamas
ise, zaruret olmadka caiz deildir. (el-Munteq, V/112)(Muvatta tercmesi, II/223)
Hz. Peygamber yle buyurdu: sat iin pazara mal getiren kimseleri yolda (pazara girip
fiyatlar renmeden mallarn almak iin) karlamaynz. inizden hi kimse bakasnn
sat zerine sat yapmasn. Bir mal satn almak istemediiniz halde, mteri
kztrmak iin fiyat artrmaynz. ehirde oturan bir kimse, bir bedev (lde oturan)
adna sat yapmasn(Muvatta, K. Buy, B. 45, Had., 96; Buhr, K. Buy, B. 64)
(Mtercimin notu: Bu yle olur: taradan ehre mal getiren bir kimsenin maln ehirde
bulunan simsar (komisyoncu) alr, azar azar piyasaya srer, insanlar darla der, bylece
fiyat ykselir. Haneflere gre bu, halkn muhta olduu, piyasann darald bir zamanda
yaplrsa tahrimen mekruhtur. Bolluk zamannda ve insanlarn ihtiyac olmayan bir zamanda
olursa mekruh deildir. (Mezhibul-Erbaa, II/276) Burada Hz. Peygamberin bir gayesi de,
mallar reticiden tketiciye dorudan satlmasn salayp, aracy kaldrmaktr. Hem de
zamanmzda (1982 yl) olduu gibi komisyoncular, fiyat ve maln miktarnda hile yaparlar,
bylece kyl zararl kar, tketen de mal pahalya alm olur.)(Muvatta Tercmesi. II/219)
Abdullah b. mer nakletmitir ki: Hz. Peygamber necei (mala alc olmad halde, alc
gibi davranarak, maln fiyatn ykseltmeyi) yasaklad. mam Mlik der ki: Nece niyetin
satn almak olmad halde, bakalarnn da sana uyarak yksek fiyat vermesi iin satcnn
malna, deerinden daha fazla fiyat vermektir.(Muvatta, K. Buy, B. 45, Had., 97; Buhr K.
Buy, B. 60 Bbun-Neci, Mslim, K. Buy, B. 4) (Haneflere gre bu durum, maln
fiyatnn deerinden fazlaya karsa, tahrimen mekruhtur. Mezhibul-Erbaa, II/273)
KOMSYONCULUK. mam Mlik (bir gn) bn ihb Zuhrye: bir kimsenin bir hayvan
kiralayp da, sonra daha fazla bir cretle bakasna kiraya vermesi hakknda ne dersin? diye
sormutu. Zuhr de: bunda bir saknca yoktur. dedi.(Muvatta, K. Buy, B. 46, rivayet, 101)
(Muvatta mterciminin notu: Mlikler ile filere gre teslim almadan nce olsun, sonra
olsun daha fazlasna baka birisine kiraya verebilir. Eb Hanfeye gre ise byle bir hayvan
veya bir ev kiralayan kimse, onu teslim almadan nce bakasna kiraya veremez. Teslim
aldktan sonra da, kiralad fiyattan fazlasna vermez. Ayn cret zerinden verebilir.
Munteq, V/114)
Abdullah b. mer nakletmitir: Allahn Elisi, inizden hi kimse, bakasnn sat
zerine sat yapmasn buyurmutur. (Muvatta, K. Buy, B. 45, Had., 95; Buhr, K. Buy,
B. 58; Mslim, K. Buy, B. 5, Had., 70 Bbu tahrmi beyr-raculi al bey ekhhi)
(Bu yle olur: satc ile mteri bir maln fiyat zerinde anlama saladktan sonra, henz
akit yapmadan bir bakas mteriye: ben aynen byle bir mal sana daha noksan bir fiyatla
satarm. Yahut bu fiyata daha iyisini veririm diyerek, birinci satcya zarar verir. yle de
olabilir: satc ile mteri bir fiyat zerinde anlatktan sonra baka bir kimse: ben bu mala
daha fazla fiyat veriyorum der, satc da onu satar. Satc ile mteri fiyat kararlatrdktan
sonra meydana gelecek olan bu her iki ekil de, Haneflere gre tahrimen mekruh, filer ile
Hanbellere gre ise haramdr. Fakat aralarnda belli bir fiyat zerinde anlamalar
16
17
18
Giriimci bir kiilii olduu belli olan Bill b. Hris konusunda smail Ltf akan da u ek
bilgileri veriyor: Hicretin beinci ylnda Mzeyne elileriyle birlikte Hz. Peygambere gelen
Bill, Medine ile Mekke arasndaki el-Earda ikamet etmekteydi. Hz. Peygamber kendisine
sel sularnn yarp genilettii su yatan (Akkul-Medne) ikt olarak verdi ve onu
savalarda kullanlan atlarla develerin yayla olan Mzeyne kabilesinin snrlar iindeki
Naq adl otla korumakla grevlendirdi. yi bir binici olan Bill, Naqde yaplan bir
yarmada Hz. Peygamberin devesini koturdu ve yar kazand. Dmetlcendel Seferine
katld. Hz. Peygamber onu, Mekke fethi ncesinde Ramazan aynda Medineye gelmelerini
temin etmek zere Mzeyne kabilesine haberci olarak gnderdi. Mekke fethine 1000 kiilik
bir kuvvetle katlan Mzeynelilerin sancaktarndan biri Bill idi. Daha sonralar Qdisiye
(636) ve frkyye savalarna da (647-648) katld ve yine Mzeyne kabilesinin
sancaktarln yapt. Son yllarn Basrada geiren Bill seksen yalarndayken vefat
etti.(akan, 1992, VI/153)
HCRETN ZORLUKLARI
(TROUBLES OF IMMIGRATION).
19
20
21
Abdullah b. mer, (bir) klesi ile otuz be bin dirheme (ake), muktebe anlamas yapt.
Sonra onun borcunun son be bin dirhemini, almaktan vazgeti.(Muvatta, K. Muktebe, B.1,
Had., 3) (Bir koyun be dirhemdir.)
MERN MSAFRDR, PAZARA MAL GETRENLER: HTKRA HAYIR,
GRMCLE TEVK
(NO PROFITEERING, ENCOURAGEMENT FREE MARKET, ENCOURAGEMENT
OF ENTERPRISING)
mam Mlik nakleder ki: (Hz.) mer yle demiti: Bizim arlarmzda ihtikr yaplmaz.
Elinde fazla mal olan kimseler (fiyat ykseltmek maksadyla) bize kar ihtikr yaparak
mallarn saklamazlar. Fakat yaz k dardan pazara satmak zere mal getirenler
(aln teriyle alanlar) merin misafirleridir. Onlar diledii gibi satar, diledii gibi
elinde tutar.(Muvatta, K. Buy, B. 24, Had., 56)
PYASAYA MDAHALE: DAMPNG YOK
(INTERFERE TO THE MARKET: NO DUMPING)
22
Sad b. Museyyeb nakletmitir ki: (Hz.) mer, arda kuru zm satmakta olan Eb
Belteann olu Htba urad ve ona: Ya fiyat artr, ya da armzdan maln kaldr (git
buradan/sat kes) dedi.(Muvatta, K. Buy, B. 24, Had., 57)
YZDE BR FAZ BLE YASAK. mam Mlik nakleder ki: Abdullah b. Mesd yle
demitir: Her kim bir bor verirse, ondan daha fazla almay art komasn. Bu fazlalk bir
tutam ot bile olsa faizdir.(Muvatta, K. Buy, B. 44, Had., 94) Abdullah b. mer de
yle demitir: Her kim bir bor verirse, onun aynen denmesinden baka bir art
komasn.(Muvatta, K. Buy, B. 44, Had., 93)
AMELU EHLL- MEDNE. brahim Kafi Dnmezin bu konudaki ayrntl bir
almasnn giri ksmnda u bilgiler verilmektedir: Medine halknn uygulamas mnasna
gelen ve Mlik mezhebinde zel yeri olan bir hkm kaynadr. Hz. Peygamberin yaklak
yirmi yl gibi geni bir zaman parasna yaylm olan slm anlatma grevinin ibadetlere
ve insn ilikilere ait ayrntl hkmleri bildirme ve retme yn, arlkl olarak Medine
devrinde gereklemitir. Bu sebeple, Hz. Peygamberin gerek Kuran aklamak zere
gerekse bamsz olarak getirdii hkmlerin en geni uygulama yeri Medine ehri olmutur.
Geri Mlikler de dahil btn Ehl-i snnet mezhepleri metin ve sened unsurlar zerinde
titizlikle durarak, kaynaklar hiyerarisi iinde Kurandan sonra gelen snnetin erevesi ile
ilgili esaslar zel bir ekilde belirlemi olduklar iindir ki snnet, ilk olarak ve ounlukla
Hz. Peygamberin azndan ve davranlarndan bu kentte duyulmu ve grlm olmasna
ramen, Medineden byk lde bamszlamtr. Bununla birlikte Mlik mezhebinin
metodolojisinde, bu mezhebin olutuu evre olan Medine ehri zel bir yer tutmu ve
Mliklerin bu konudaki prensipleri, dier mezheplerin mensuplar ile asrlarca sren
tartmalarn kaynan oluturmutur. Medine halknn uygulamasna ve eriatn kurallar
konusundaki gr birliine, zel bir deer verilmesi dncesi, mam Mlik tarafndan
ortaya atlm deildir. Onun hocas Rabann da, Bin kiinin bin kiiden nakli, bence
bir kiinin bir kiiden nakline gre daha iyidir dedii bilinmektedir. Hz. Peygamberin,
hakknda, O mmetinin hakmidir buyurduu sahb Ebd-Derdnn da belirttii grn
aksine bir hadis iittiklerini syleyenlere, Ben de ayn eyi duydum, fakat Medine ameli
(uygulamas) bunun aksi yndedir dedii nakledilmitir. Hatta rivayete gre bir gn Hz.
mer minberde, Allaha andolsun ki amelin hilfna (mevcut Mslmanlarn uygulamasna
aykr) bir hadis nakleden kiiye fena yaparm! demitir. Grld gibi bu dnceler, daha
mam Mlikin doumundan en az bir yzyl nce yaylm bulunuyordu. mam Mlik ise, bu
konuda kendinden ncekilerin yolunu tutmu, fakat bu metodu fetvalarnda ok kulland ve
bu fetvalar kendisi tarafndan tedvin edilmi bulunduu iin metot ona nisbet edilmitir.
phesiz bizzat rivayet ettii hadislere aykr amele gre fetva vermi olmasnn da bu hususta
pay vardr . Sz konusu uygulama literatrde hem amel hem de icm adlaryla
anlmaktadr. mam Mlikin seleflerinden yaplan nakillerde amel, fkh usul eserlerinde ise
icm kelimeleri hkimdir. Ancak amel ehlil-Medne ve icmu ehlil-Medne
ifadelerinin ayn anlamda kullanld kabul edilmektedir.(Dnmez, 1991, III/21-25)
23
Ahmet zel mam Malik konusunda u bilgiyi verir: mam Malik (93-179 H./ 712-795 M.)
Mlik mezhebinin imam (nderi), byk mctehid ve muhaddistir. Medineye yakn ZulMerve kynde domu, ailesi daha sonra (nce imdi Medine byk ehir iinde bulunan
Aqqa daha sonra da Medineye yerlemitir. Dedesi Mlik Yemenden Medineye gelmi
olup, Araplarn iki ana kolu olan Qahtnlere mensuptu (dieri Adnnlerdir). mam Mlik
devrin nemli ilim merkezlerinin banda gelen Medinede yetiti. nceleri ilim renmeye
istekli deildi ve gvercinlerle zamann geirirken bir gn babasnn sorduu bir soruya
kardei Nadrn doru, kendisinin yanl cevap vermesi ve babasnn, Gvercinler seni
oyalad demesi zerine renime karar verdiini ve ilk olarak Abdurrahman b. Hrmz elArecden hadis dersi almaya baladn syler. Kurn- Kermi bu srada ezberlemi
olmaldr. Byk tbin limlerinden biri olan bu hocasnn yannda geirdii yedi yllk
renim hayatndan mehur fakih Rebatrreyin ders halkasna katld. Fkh melekesinin
gelimesinde ve usulnn ekillenmesinde rey taraftar bu hocasnn byk tesiri olmakla
birlikte, kendisinin hadis ve esere olan ball ve Rebann selefin grlerine kar olan
baz grleri nedeniyle son zamanlarda onun ders halkasn terkettii belirtilir. Bunun
ardndan baland ve kendisinden en ok faydaland hocas bn ihb ez-Zuhrdir. Bu
arada bn merin zatls Nfi, Ebz-Zind Abdullah b. Zekvn, Eyyb es-Sahtiyn,
Yahy b. Sad el-Ensr, Ebl-Esved Muhammed b. Abdurrahman ve Him b. Urve gibi
limlerin ilim meclislerine devam etti. Hadis ald hocalarnn yz tbin, alt yz
tebet-tbin olmak zere dokuz yz civarnda bulunduu sylenir. mam Mlikin, Bu ilim
dindir; onu kimden aldnza dikkat edin. u direklerin dibinde (Mescid-i Nebevde),
Reslullah buyurdu diyen yetmi kiiye yetitim, fakat onlardan bir ey almadm. Halbuki
onlardan birine beytlml (hazine) verilseydi emniyette olurdu, o derece doru kimselerdi.
Fakat bu iin ehli deildiler. Zhr buraya gelince onun kapsna tk sz hoca
seiminde ne derece titiz davrandn gstermektedir. Baz rencilerin Abdurrahman b.
Hrmze, Biz soru sorunca cevap vermiyorsun, Mlik ve Abdlazz b. Eb Seleme sorunca
cevap veriyorsun diye ikyette bulunduklarnda kendilerinin her syleneni aldklarn,
Mlik ile Abdlazzin zerinde dnp doru bulduklarn alarak dierini braktklarn
belirtmesi de, onun kavray ve titizliinin bir baka rneidir. Zeks ve gayreti sayesinde
ksa srede ilimde derinleen ve hocalarnn takdirini kazanan Mlik yirmi yalarnda ders ve
fetva vermeye balad. Mescid-i Nebevdeki ders halkasyla ksa zamanda ne kavutu. slm
dnyasnn her tarafndan gelen renciler ondan hadis dinlemek ve fkh renmek iin
yarr oldu. zellikle hac mevsimleri srasnda ders halkasnda byk izdiham yaanrd.
nceleri Mescid-i Nebevde ders verirken ileriki yllarda srekli zr sebebiyle derslerini
evinde srdrd. Bir taraftan dzenli ekilde ders verip talebe yetitirirken, dier taraftan da
hac mnasebetiyle Haremeyne gelen ulem ile sohbet ve mzakerelerde bulunarak ilmini
ilerletti. (mam) Eb Hanfe, Leys b. Sad, (mam) Evz, (mam) Eb Ysuf ve (mam)
Muhammed b. Hasan e-eybn bilgi alveriinde bulunduu limlerden bazlardr.
Bilhassa mam Muhammed, mam Mlikin derslerine yl kadar devam etmi, mam Mlik
de bu vesileyle Irak ehlinin fkhn renme imkn bulmutur. Leys b. Sad ile birbirlerine
gnderdikleri ve eitli konular tarttklar mektuplarda olduu gibi (Ankara lahiyat Dergisi,
XVI [1986], s. 131-154) ulem ile yazma yoluyla da dnce alveriinde bulunmay
srdrmtr.
mam Mlikten ders alan talebelerin says binleri bulmakla birlikte kendi gr ve
mezhebinin yaylmasna ancak bir blm nclk etmitir. Hayatnn yarsn Emevler,
yarsn Abbasler devrinde geiren mam Mlikin kendi dnemindeki siyas olaylardan uzak
durduu, mevcut yneticilere de kartlarna da ak bir destek vermedii anlalmaktadr.
Onun siyas olaylar karsndaki tarafszlnda gerek kendisinden nce Hz. Hseyin ve
24
Abdullah b. Zbeyr b. Avvmn Emev ynetimine kar klar, gerekse kendi zamannda
Hric lideri Eb Hamza e-rnin Haremeyndeki (130/748), Muhammed
Nefszzekiyyenin Medinedeki (145 H./762 M.) isyanlar ile dier eitli isyanlar srasnda
ok kan dklmesinin yol at olumsuz durum ve bunun Haremeyn halknda meydana
getirdii hayal krklnn byk etkisi olmaldr. Gayri mer veya adaletsiz grlen bir
ynetime kar klrken daha byk zararlara yol amann dourduu tedirginlik yannda
kar kanlarn dierlerinden farkl olup olmayacana dair tereddtler, dnemindeki birok
byk lim gibi Mlikin de isyan ho karlamayp devlet adamlarna hakk tavsiye etme
yolunu tutmasnn balca sebebi olmutur. Gerek bu tavr gerekse halk ve yneticiler
katndaki itibar dolaysyla doacak yanklardan tr hilfet konusunda aka fikir beyan
etmedii grlmektedir.
KIRBALANIYOR VE OMUZU SAKATLANIYOR, MAM MALKN
Yneticilerle iyi ilikiler iinde bulunmasna ramen zaman zaman mam Mlik de haksz
muamelelerle kar karya kalmtr. Derslerinde, bask altnda meydana gelen boamann
geersiz olduuna dair hadisi rivayet etmekle Eb Cafer el-Mansra yaplan biatn da
geersiz olduunu ima ettii ve Muhammed en-Nefszzekiyyeye biat edilmesini tevik ettii
iddiasyla 146 (763 M.) ylnda Medine valisinin emriyle tutuklanp krbaland ve
omuzu sakatland. Anlan hadisi Nefszzekiyyenin isyan srasnda rivayet etmesi onun
taraftarlarnca iaret edildii ekilde yorumlanm olabilecei gibi, sevmeyenleri tarafndan
ynetim katnda aleyhine kullanlm olmas da muhtemeldir. Gerekte mam Mlikin
ynetime kar bir tavrnn olmadnn anlalmas, ayrca halkn ona yaplan hakszla
byk tepki gstermesi sebebiyle, Halife Mansr hac iin geldiinde kendisini ararak zr
diledi ve gnln ald. Ayrca ondan derledii hadisleri kitap haline getirmesini, bunu
oaltarak btn ehirlere gndermeyi ve onunla amel edilmesini emretmeyi dndn
belirttiyse de Mlik bunun doru olmadn syleyerek kar kt. Daha sonra Mehd ve
Hrnrredin de ayn talepte bulunduu, ancak onun yine kabul etmedii nakledilir.
Halifelerin ynetimde ve mahkemlerde birlik ve istikrar salamaya ynelik bu tekliflerine,
her limin kendisine ulaan snnet miras ve yaad evrenin artlarna bal olarak farkl
grler tamasnn tabii olduunu, aksi bir gr ve uygulamaya zorlamann doru
saylmadn belirterek kar kmtr.
Hac veya umre iin Mekkeye gidileri dnda Medineden ayrlmam, Medinenin mnev
deeri yannda buradaki zengin ilm ortam da, gerek talebelii gerekse hocal dneminde
baka yere gitmesine lzum brakmamtr. Bu nedenle Halife Mehd-Billhn onu Badata
davetine de olumlu cevap vermeyip affn istemitir. mam Mlik, geirdii ksa sreli bir
rahatszlktan sonra 14 Reblevvel 179 (7 Haziran 795 M.) tarihinde Medinede vefat
etmitir.
lm ahsiyeti. Salam hfzas ve derin anlay yannda sabr, disiplin ve ihls sayesinde
hadis ve fkh alanlarnda byk bir lim olan mam Mlik kendi zamannda ve daha sonra
gelen limler tarafndan vgyle anlm, slm mmetinin yetitirdii sekin kiiler arasnda
yerini almtr. Kaynaklar onun hakknda vglerle doludur. Gerek Emevler gerek Abbsler
zamannda halifeler ve valilerle iyi ilikiler kuran mam Mlik, bunu onlara hakk ve doruyu
tavsiye etmenin bir vesilesi olarak grm, ahs grmelerinde ve mektuplarla onlar irada
almtr. Devlet adamlaryla ska grmesi tenkit konusu edildiinde, bunu bilerek
yaptn, bylece onlarn lyk olmayan kiilerle istiarede bulunmasn nlemeye altn
sylemitir. zellikle hac nedeniyle Medineye gelen halifeler, ona byk sayg gsterir ve
kendilerine t vermesini isterlerdi. Halifeler kendisinden hadis dinledikleri gibi, ders
25
almalar iin ocuklarn da ona gndermilerdir. Hadis dinlemek veya ocuklarna ders
aldrmak iin onu davet eden halifelerin isteklerini kabul etmemi, ilmin kimsenin ayana
gidemeyeceini, ilme gidilmesi gerektiini belirtmitir.
Kaynaklarda mam Mlikin yz bin civarnda hadis ezberlemekle birlikte bu konudaki
titizlii sebebiyle ancak az bir ksmn naklettii belirtilir. Fetva konusunda olduu gibi, hadis
rivayeti hususunda da ekingen davranr, ok hadis rivayet edenleri, her bildiini syleyenleri
knar, byle yapanlarn insanlarn sapmasna sebep olabileceini sylerdi. Vefat ettiinde
evinde sandklar dolusu hadis yazl sayfalar bulunduu halde, salnda bunlar rivayet
etmedii anlalmtr. Hadis konusunda Muvatta ile ilk tasnif almas yapanlar arasnda
nemli bir yeri olan mam Mlik, btn hadis otoritelerince bu ilmin zirvelerinden biri kabul
edilmi, hfz, hccet, imam, emrl-mminn fil-hads gibi sfat ve unvanlarla anlmtr.
Hadislerin shhatini ve senetlerin salamln bilme konusunda tartmasz bir otoriteydi.
Kendisi son derece gvenilir olduu gibi, rivayette bulunduu kimseler hakknda da ayn
titizlii gstermesi, onun yer ald senedlerin gvenirliini en st dzeye karmtr. Buhr
rivayet ettii baz hadislerde Mlik - Ebz-Zind - Arec - Eb Hreyre; Eb Dvd bundan
baka Mlik - Nfi -bn mer ve Mlik - Zhr - Slim- bn mer eklindeki senedleri en
sahih senedler saymtr. Baz limler, Mlikin mrsellerini Sad b. Mseyyeb ve Hasan-
Basrnin mrsellerinden stn tutmu, bazlar da onun mrsellerini msned hadis
seviyesinde kabul etmitir. Hadis rvilerinde aranacak artlar tespit ederek rvileri sk bir
ekilde aratrmaya nem vermesiyle cerh ve tadl ilminin yolunu da Mlik amtr. mam
Mlik drt kiiden ilim alnmayacan sylerdi: Sefahat ehli, bidat ehli, peygambere yalan
isnad etmese bile insanlarn szlerine yalan katan kimse, fazilet ve salh sahibi olmakla
birlikte yallndan dolay ne dediini bilemez, laf kartrr durumda olan kii. Hadis
rivayet edecei kimseleri seme, onlarda belli zellikleri arama konusundaki titizlii birok
lim tarafndan dile getirilmi ve bu tavryla ilgili olarak bolca rnek zikredilmitir. Bununla
birlikte Zeheb, rvileri tenkit konusundaki dikkatine ramen, baz kimselerin durumuna tam
muttali olamamasnn, dolaysyla gvenilir kabul ettii baz rvilerin baka limlerce byle
grlmemesinin mmkn olduunu belirtir (Almun-Nubel, VIII, 72).
mam Mlik byk bir muhaddis olmas yannda, fkh (ibadetler ve slm hukuku) alanndaki
bilgisi, fetva ve itihat dirayetiyle de otorite kabul edilirdi. Esasen onun yaad dnemde bu
iki alanla ilgili uzmanlama birbirinden tamamen ayrlm durumda deildi. Hicaz merkezli
ehl-i hads ve Irak merkezli ehl-i rey ayrm da meslek mensubiyetten ok, iki ayr ilim
muhitinin fkh anlay ve yaklamn yanstmaktayd. Hadis rivayeti ve yaayan snnet
bakmndan byk mirasa sahip olan Medine muhitinde karlalan meselelere zm
bulmaya allrken, hadis ve snnete, sahbe ve tbin uygulamasna arlk verilmesi tabii
olduu gibi ihtiyac da karlayabiliyordu. Ayrca mer b. Abdlazz gibi baz halifelerin
hadisleri toplama ynndeki talep ve teebbsleri de, bu Medine evrsinde hadis toplama ve
rivayetiyle megul olan bir limler zmresinin olumasna zemin hazrlamt. Buna karlk
eitli din ve medeniyet unsurlarnn bir arada bulunduu, siyas ve fikr hareket ve
karklklarn hkm srd Irak muhitinde hadislerin kabulnde daha ihtiyatl davranlm,
hakknda nas bulunmayan konularda reye bavurarak karlalan meselelerin zmne
gidilmitir. Bu durum hadis ehlinin reye bavurmad veya rey ehlinin hadisleri gz ard
ettii anlamna gelmez. Sadece her iki grubun bulunduu muhitin art ve imknlar ile ahs
meziyet ve karakterleri erevesinde birinden dierine ncelik ve arlk verdiini ifade eder.
bn Abdlber, I ve II. (VII ve VIII.) yzyllarda eitli ilim merkezlerinde nde gelen
limlerin, hakknda nas bulamadklar konularda rey ile ictihad edip hkm verdiklerini
belirterek, Medineli yedi fakihle (fuqah-i seba) mam Mliki de bunlar arasnda anar.
Nitekim mam Mlik Muvattada birok yerde rey kelimesini ve eitli trevlerini kullanarak
26
27
hkmler de koyar. Kuran ile hd snnetin elimesi halinde, mam Mlikin ncelikle
Kurann zhirine gre davrand, snnetin icm, Medine ehlinin ameli (Medinelilerin
davranlar) veya kyasla glendirilmesi yahut mtevtir olmas gibi durumlarda ise,
bununla Kurann umumunu tahsis ve mutlakn takyid ettii bilinmektedir. Medine ehlinin
ameliyle glendirilen bir haber-i vhid, Kurann zhirine takdim olunur. mam Mlik bir
hadisle amel etmesi iin rvilerin gerekli artlar tamasn yeterli bulmaz, hadis metninin
Kuran ve Snnetteki genel kurallara, Medine halknn uygulamasna, maslahata ve sedd-i
zeri prensibine aykr olmamasn da arar, aksi takdirde bu hadisle amel etmezdi. Kesin bir
delile dayanan kyas haber-i vhide tercih ettii gibi, tevtr yoluyla rivayet edilmesi gereken
konularda da haber-i vhidi delil olarak almazd. Bu sebeple baz hadisleri isnad bakmndan
gvenilir bulup rivayet ettii halde, metne ynelik deerlendirmesine bal olarak bu hadisleri
amel hkmlerde almamtr. Eb Hanfe ve dier baz limler gibi mrsel hadisle de amel
etmekle birlikte, ancak gvendii belirli kiilerin mrsellerini kabul ederdi. Yahy b. Sad elKattn, Ali b. Medn, Eb Dvd gibi hadis limleri onun mrsellerini dierlerine tercih
etmilerdir.
Muvattada grld zere mam Mlik icm sk sk kant olarak kullanr. Ancak onun bu
konuda kant kabul ettii icm, kendisinin yaad ehir olan Medinedeki
limlerin gr birliidir. Bu sebeple icma dayal bir meseleden sz ettiinde bu duruma
iaretle bize gre (bizim beldede) zerinde birleilen husus / bize gre zerinde gr ayrl
bulunmayan husus vb. tabirleri kullanr. zellikle nas bulunmayan veya tefsire ihtiya
duyulan yahut nassn delletinin zhir kabilinden olup tahsise ihtimali olan durumlarda icma
bavurmutur. Ona gre icmn dayana yalnz Kuran ve Snnet deil kyas da olabilir.
Sonraki Mlik limlerinin genellikle Medine ehlinin ittifakndan baka dier ulemnn bir
zamandaki ittifakn da icm olarak (icm-i mmet) deerlendirdikleri grlr. Qd yz,
mam Mlikin Medine ehlinin icmndan baka icm kabul etmediine ve
Medineli fukah-i sebann gr birliini de icm saydna dair dier mezhep
mensuplarnca ileri srlen iddiann doru olmadn syler (Tertbl-medrik, I,
71). Bununla birlikte Mlik, dier mezhep imamlarndan farkl olarak Hz.
Peygamberin yaad ve sahbenin nemli bir ksmnn bulunduu Medine
halknn uygulamasna byk nem verirdi. Kuran burada nzil olmu, snnet
burada uygulama alan bulmutur; halknn nesilden nesile bu din miras
nakletmesi sebebiyle yaayan snnetin merkezi olarak Medine dier ehirlerden
farkl bir konuma ykselmitir. Medine halknn davranlarnn icm deeri
tamas, daha sonraki baz Mlik bilginlerine gre, hem Hz. Peygamberden nakil
yoluyla gelen, hem ictihad ve istinbata (hkm karma) dayanan konularda sz
konusu iken, dier bazlar bunu sadece nakil yoluyla gelen hkmlerle snrlar.
Bu nakl icm (amel), mtevtir snnet derecesinde grldnden, bununla hd
haber ve kyas terkedilir. Mlik bilginleri bu konuda gr birlii iindedir.
Dayana ictihad olan Medine ehli icmnn ise ayn ekilde delil olaca, olamayaca ve
baka itihatlara tercih sebebi de saylamayaca, yalnz dier itihatlara tercih edilebilecei
eklinde farkl grler nakledilmitir. Muhammed el-Meden Bsk, Mlikin Medine ehli
ameline dayanan gr ve fetvalarn bir araya getirerek incelemi ve dier mezheplerin
grleriyle karlatrmtr (el-Mesilllet benhel-mm Mlik Al Ameli EhlilMedne, I-III, Riyad 1421/2000).
mam Mlikin istinbat metodunda sahbe grlerinin nemli bir yeri vardr. mam Mlik
fkh konularda Hz. merin fetva ve uygulamalarna ayr bir nem verirdi. Ayn
ekilde Abdullah b. mer, Zeyd b. Sbit, Hz. ie ve fakih sahblerin grleri konusunda
da uzmand. Abdullah b. merin fetvalarn zatls Nfiden renmek iin
28
yllarca onun meclislerine devam etmi, ayrca hocalar vastasyla Medineli mehur yedi
fakihten nakledilen sahbenin fetvalarn, eitli konularla ilgili gr ayrlklarn renmiti.
Mlik, sahbe grn geni anlamyla snnet kategorisinde deerlendirdii iin elMuvattada hadislerin yan sra sahbe fetvalarna da geni yer vermitir. Nakledilen bir
hadisle sahb gr elitiinde, sahbnin grn de bir rivayet gibi deerlendirerek,
gl bulduunu alrd. Bir konuda sahb grn tercih etmesi reyi snnete tercih ettii
anlamna gelmeyip sahbe fetvas da temelde snnete dayandndan, bir bakma daha
gl snnetin dierine tercihi sz konusudur. mam Mlik, sahb fetvas seviyesinde olmasa
bile, tbinin gr ve fetvalarna da dier birok limden daha fazla itibar ederdi. zellikle
mer b. Abdlazz, Sad b. Mseyyeb, bn ihb ez-Zhr ve Nfiin grlerine
nem verirdi.
mam Mlikin usulnde nemli yeri olan bir baka delil meslih-i mrseledir. Dinin itibara
ald veya ilga ettii hususunda delil bulunmayan maslahatlardan hareketle hkm verme
(istislh) metodunun ilk olarak onun tarafndan kullanld kabul edilir. Bu metodun
kavramsal erevesini belirleyecek aklamalar kendisinden nakledilmese de baz konularda
verdii fetvalarn bu prensibe dayand grlr. Sonralar Mlik mezhebini dierlerinden
ayrt edici bir zellik mahiyetini kazanan bu delil, istihsana da kaynaklk edecek bir genilikte
kullanlmtr. Ancak maslahatn delil olarak gz nne alnabilmesi iin dinin genel
kurallarna, kesin delillere aykr dmemesi, umumi ve mkul olmas, kendisiyle amel
edildiinde bir gln kaldrlmas gerekir. mam Mlik, maslahatn kavranmas konusunda
akl yeterli gren ar bak asyla nassn literal anlamndan ayrlmayan kat yaklam
arasnda orta bir yol tutmutur. Onun ska bavurduu delillerden biri de sedd-i zeri olup
maslahatn gereklemesi hususunda nemli bir ileve sahiptir. Buna gre helle ve harama
gtren aralar onlarn hkmn alr; umumi menfaati (kamu yarar) salayan ey
istenir, zarara yol aan da nlenir ve yasaklanr. Bir davran kendi bana mubah
(sakncasz) olsa da harama ve zarara arac oluyorsa haram hkmn alr. Bunun iin
mam Mlik, mumeltla ilgili ictihadlarnda objektif unsur kadar, niyet kast ve
sikini gz nne alan sbjektif metoda da nemli lde yer verir.(zel, 2003,
XXVII/506-513)
Cengiz Kallek Fuqah-i Seba (ve amel-i ehli Medne) konusunda unlar not ediyor:
Medineli yedi tbin fakihi. Sahbe dneminden itibaren yetitirdii limlerle bal bana bir
okul oluturan ve slm hukuk metodolojisine amel-i ehl-i Medne (Medine halknn
uygulamas) kavramnn girmesine zemin hazrlayan Medinede tbin dnemi fakihlerinden
yedisi ayr bir hret kazanmtr. Bunlardan Urve b. Zbeyr b. Avvm (. 93/712), Sad b.
Museyyeb, Ubeydullah b. Abdullah, Hrice b. Zeyd, Suleyman b. Yesr ve Qsm b.
Muhammed b. Eb Bekir (. 107/ 725) zerinde ittifak varsa da yedinci fakih iin Eb Bekir
b. Abdurrahman, Eb Seleme b. Abdurrahman b. Avf ve Slim b. Abdullah b. mer olmak
zere farkl isim nakledilmektedir. Bu yedi fakihten bazlar hadis ve eser rivayetinde n
plana karken, ounluu fetva ve ictihad konularnda mehur olmutur. Bunlarn nderlik
ettii Medine fukahasn rey ekoln temsil eden Irak fakihlerinden ayran en nemli zellik,
hakknda herhangi bir hkm bulunmayan konulardaki itihatlarnda, kyas yerine daha ok
adalet erevesi iinde halkn yararna olan zmleri (maslahat) gzetmeleri ve faraz
hususlarda fetva vermemeleridir. Medinede Tbin dneminin birinci nesil fakihleri ve
zellikle bunlar arasnda ayr bir konuma sahip bulunan fukah-i seba Hz. mer, Zeyd b.
Sbit, Abdullah b. mer, Hz. Osman, Hz. ie, Abdullah b. Abbas gibi fakih sahblerin
Kuran ve hadis bilgisinin, fkh gr ve usullerinin Nfi, Zhr, Ebz-Zind, Rabatrrey,
Yahy b. Sad gibi bir sonraki nesli oluturan Medineli fakihlere gelitirilerek aktarlmasnn
29
yan sra Medine fkh ekolnn olumasnda da nemli bir rol stlenmilerdir. slm
corafyasnn genilemesi, sosyokltrel artlarn deimesi ve yeni fkh meselelerin
gndeme gelmesi karsnda bu fakihlerin ortaya koyduu tavr ve getirdii zmlerin,
sonraki dnemde daha da netleen fkh ekolleme ve metodolojinin, zellikle de Medine
fkhnn olumasnda nemli bir pay olmutur. Baz aratrmaclara gre, ilk fkh ekoln
oluturan bu yedi lime atfen yaadklar dneme fukah-i seba asr denmektedir.
Medinedeki tbin ulemsnn, isimleri zerinde dahi tam bir mutabakat salanamayan bu
yedi fakihten ibaret olmadn belirten Joseph Schachtn iddiasna gre ise Tahvnin (.
321/933) erhu Menil-sr ile (I, 163) Ebl-Ferec el-sfahnnin (. 356/ 967) Egnsi
(VIII, 96) fukah-i seba kavramna yer veren ilk kaynaklar tekil etmektedir; dolaysyla
hicr I. asrn sonlarnda bilinmeyen bu terim sonradan uydurulmutur. Tbin dnemi Medine
ulemsnn bu yedi fakihten ibaret olmad tarih bir gerektir. Ancak alt isim zerinde
birleen kaynaklarn sadece yedincisinde ihtilfa dmesi, ayrca fukah-i seba kavramnn
Tahv ve sfahnden bir asr nce yaam bulunan bn Sadn TabaqtulKubrsnda yer almas, Schachtn tesbitinin ou zaman yapt gibi uydurma olduunu
gstermektedir. Ebuz-Zindn (. 130/748) haddesen es-seba diye hadis rivayet ettiine
dair haberlerden (bn Sad, s. 319) anlaldna gre fukah-i seba tabiri daha hicr II.
yzyln balarnda bilinmekteydi. Ayrca Abdurrahman b. Ebz-Zindn (. 174/790)
Kitb Reyil-Fuqahis-Seba min Ehlil-Medne ve makhtelef fh (Medneli Yedi
Fakihin Grleri ve Anlamazlk Konular) adyla bir eser yazdna (bnn-Nedm, s. 315)
baklrsa hicr II. yzyln ortalarnda bu yedi limin itihatlarnn topluca ve karlatrmal
bir ekilde ele alnd anlalr. bn Hazm da hicr II. yzyl limlerinden Abdurrahman b.
Zeyd b. Eslemin fukah-i sebann zerinde ittifak ettii grleri bir araya getiren bir
almasndan sz etmektedir.(el-hkm, II, 113). Fukah-i sebann fkh grleriyle ilgili
olarak Abdullah b. Slih b. Abdullah er-Rseyn Fqhul-Fuqahis-Seba ve Eseruh f
Fqhl-mm Mlik adyla Mekke Ummul-Qur niversitesinde 1972 ylnda bir yksek
lisans tezi hazrlamtr.(Kallek, 1996, XIII/214)
30