Sadraj

Naselja............................................................................................................... 2

1.

1.1 Visinska i nizinska naselja...................................................................................... 2

a)

Zbijena naselja.................................................................................................. 2

b) Rasprena naselja................................................................................................. 3

2.

1.

2. Naselja tipa tell............................................................................................... 3

1.

3 Gradine........................................................................................................ 4

1.

4 Sojenika naselj............................................................................................... 5
Primjeri nalazita................................................................................................... 5

2. 1 Rano bronano doba............................................................................................ 5

2. 2 Srednje bronano doba......................................................................................... 6
2. 3 Kasno bronano doba........................................................................................... 7
3.

Protourbanizam?................................................................................................... 7

4.

Zakljuak............................................................................................................ 8

1. Naselja
Naselja su uglavnom nepotpuna, bilo zbog unitenja ili zbog nepotpune istraenosti.

Vjerojatno su imala manji broj itelja, izmeu 100 i nekoliko tisua, ali su nasuprot tome
imala veliku gustou stanovnika, iako to nije pravilo. Naselja su varirala od onih izoliranih, pa
sve do gusto izgraenih i utvrenih.

1.1 Visinska i nizinska naselja

Ova naselja imaju razliiti prostorni pristup. Na visinskom naselju udaljenost od izgraenog
do neizgraenog prostora manja je nego to je to sluaj kod nizinskog naselja. To se moe
primijeniti i pri udaljenosti izmeu nastambi u samome naselju. Ponovno, u visinskome
naselju kue zauzimaju cijelu povrinu, s vrlo malo otvorenog prostora izmeu, kao to je
sluaj kod naselja Feudvar u Vojvodini, gdje su se nalazile pravokutne kue koje su odvojene
ulicama. U takvom prostoru nije bilo mjesta za uzgoj ivotinja, a takva djelatnost odvijala se u
okolici naselja.1 to se tie orijentacije graevina, mnogo su pravilnije one u visinskim
naseljima, gdje su nastambe uglavnom slino orijentirane, dok u otvorenim naseljima njihova
orijentacija varira. 2
Ono to se takoer uzima u obzir pri opisivanju naselja jest postojanje ili nedostatak
obrambenih karakteristika, palisada, jamaca itd koji su kao takvi poznati jo od ranog
bronanog doba. Pa tako obrambeni sistem najee karakterizira visinska naselja, dok
nizinska naselja ostaju neograena. 3Potonja su se takoer prije svega smjetala uz vodu, koja
je bila prijeko potrebna za uzgoj stoke i poljoprivredu. Blizina vode nije imala presudnu ulogu
pri smjetaju visinskih naselja, budui da su takva naselja smjetena na prirodno povienim
poloajima, koji su lako branjivi. Budui da su na prirodno lako obranjivom poloaju, kod
nekih nije bilo potrebe za fortifikacijama, dok su neka ipak ograena. Poseban tip naselja, koji
se takoer nalazi na povienom poloaju su gradine, o kojima e kasnije biti vie reeno.
a) Zbijena naselja

Takav tip naselja uglavnom je ovisio o poljima i vrtnim parcelama koje su bile smjetene
izvan izgraenog podruja. Naselja su mogla biti postavljena radijalno, tako da se svaka kua
nalazila najblie mogue do vlastite parcele ili, to je vjerojatnije, kue su se mogle iriti u
drugim uzorcima i smjerovima s pravima na parcele bez obzira na blizinu nastambe. 4 Ovakav
tip naselja pojavljuje se preko cijele Europe i kroz cijelo bronano doba.
1
2
3
4
5

F. HARDING, 60
F. HARDING, 57
F. HARDING, 57/58
F. HARDING, 55
F. HARDING, 58

Razlikuju se 3 osnovne forme zbijenog naselja:

1. Kada su jednostavne kolibe smjetene blizu jedna drugoj, bez ikakva dokaza namjernog
smjetaja. to je forma koja je najea na Mediteranu.
2. Kolibe su jo uvijek male i jednostavne, ali su postavljene u strukturu koja ukazuje na
vanost interakcije izmeu razliitih graevina takvi su vicarski i njemaki lokaliteti uz
obalu jezera i platforme kua na britanskim poljoprivrednim naseljima.
3. Graevine se kroje prema posebnim potrebama obrambene linije i postavljaju se u
namjeran slijed. To su gradine i naselja poput Biskupina i Wittnaher Horn-a.6
b) Rasprena naselja
Rasprena, ili disperzna naselja, kako se jo mogu nazivati, su mogla imati parcele izmeu
nastambi, koje bi bile prigodne za kultivaciju povra i nekoliko ivotinja, iako ne za
intenzivniji poljoprivredni uzgoj. Takvi usjevi su ipak bili locirani izvan naselja. 7
Meutim, ratrkani i zbijeni uzorak sela ne moe se povezivati samo s agrikulturnim
potrebama. U obzir treba uzeti funkcionalne i interakcijske elemente, kao i lokalne potrebe i
uvjete koji su oblikovali izgled naselja.8

1. 2. Naselja tipa tell

Tell naselja formirala su se zbog kontinuiranog ivota na jednom mjestu na podruju Karpata,
istone i sredinje Europe. Prijelaz u ranu fazu srednjeg bronanog doba predstavlja klasina
tell naselja kojima je kontakt s istonim Mediteranom i Skandinavijom bio kontinuiran.

1. 3 Gradine
Mnoge su se razvile u sredita za proizvodnju dobara, njihovu razmjenu i trgovinu. Kao oblik
naselja obiljeile su dugo vremensko razdoblje: nastajale su na prijelazu iz bakrenoga doba u
bronano doba, a ivot u veini njih neprekidno je trajao do rimskog osvajanja istarskog
poluotoka. Na njihovim se mjestima u srednjem vijeku grade kateli i utvrde. Ostatci gradina
nalaze se na cijeloj jadranskoj obali, otocima i u zaleu kao i u veem dijelu Europe
(Monkodonja, Nezakcij, Gradina na Brijunima, Glavica kraj Loborike). Na nastanak gradina
6
7
8

F. HARDING, 66
F. HARDING, 56
F. HARDING, 56

utjecali su opi povijesni dogaaji, etnika previranja i gospodarsko-drutvene promjene

poetkom bronanoga doba. Oblik gradine slijedio je konfiguraciju terena, ime je bila
uvjetovana i gradnja zidina i organizacija prostora (akropola, terase, podgrae). Raspored
elemenata naselja upuuje na promiljanje o protourbanim cjelinama.
Gradinska naselja po funkciji su mogla biti stalna (Buzet) ili povremena (Kuk kraj Buzeta).
Povremena naselja nastala su u sluaju potrebe, a ona su nadalje mogla imati ulogu
straarnice, pribjeita (zbjegovi), ili su bila za sezonsku uporabu. Zidovi ili bedemi naselja
graeni su jednostavnim tehnikama. Imale su jedan ili vie koncentrinih pojasa bedema. U
naselja se ulazilo kroz ulaze koji su imali dinamian razvitak tijekom ivota gradine, to se
oitovalo u preinakama, pregradnjama i nadogradnjama. Stambeni prostor prapovijesnog
naselja ovisio je o veliini samog naselja, a gradinska arhitektura bila je uvjetovana
zemljopisnim poloajem i obiljejem tla. Na temelju ostataka stambenih objekata na prostoru
Istre zabiljeene su 423 gradine, od toga 231 s materijalnim ostatcima, a 192 kao mogue
gradine.
Monkodonja - nalazi se na 81m nadmorske visine, oblika nepravilne elipse. Naselje je bilo
okrueno trima koncentrinima zidinama s dosad istraenim dvama ulazima. Obrambeni zid
izgraen je slaganjem kamena u tehnici suhozida. Priblino 1000 ljudi ivjelo je u dobro
organiziranom naselju: na najviem dijelu bila je akropola, ispod nje gornji grad, a jo nie
donji grad. Kue su se razlikovale poloajem, veliinom i nainom gradnje, a bile su odvojene
prolazima i ulicama. Svaka je imala ognjite. Ondje su prvi put u Istri pronaeni ulomci
posuda mikenske (bronanodobne) starosti. Monkodonja je kao naselje bila vana toka u
komunikacijama sjevernog Jadrana sa sredinjom Europom i s egejskim podrujem.
Veze s egejskim podrujem vidljive su i

u Barcama u Slovakoj, zatim na nalazitu

Nitriansky Hradok u Maarskoj. Arhitektura pokazuje imitacije minojske arhitekture tako da

se kompleksniji nain izrade kue dodaje simboliki. Ponekad su se unutar kua pronalazili
oltari i libacijski stolovi minojske tradicije.

1. 4 Sojenika naselja
Takvom tipu naselja odgovara Novigradsko naselje podignuto u 13. st. pr. Kr. na sjevernoj
obali Save koja je manje izloena poplavama. Naselje je trajalo 3 stoljea. Bilo je bogato i
napredno, a otkriveno je postojanje raznih obrta, posebno lijevanje bronanih predmeta.

Sojeniki tip naselja karakterizira nastamba na drvenim stupovima koje su se podizale na

obalama rijeka, jezera.. Stupovi bi se zailjili i ovrstili vatrom, a zatim okomito zabijali u
zemlju. Na njih bi dolazila drvena platforma na kojoj bi se potom gradile kolibe. Najvie
je sojenikih naselja istraeno na podrujima alpskih jezera (vicarska, sjeverna Italija,
Austrija, Slovenija, juna Njemaka, Francuska), no ima ih i u drugim krajevima,
primjerice na jezeru Varna u Bugarskoj.9 U Hrvatskoj su poznata sojenika naselja iz
srednjeg bronanog doba (Dugi u Otoku na Cetini), te ve spomenuto, Novigradsko
naselje iz kasnoga bronanog doba. Arheoloki tragovi u takvim naseljima ostaju dobro
ouvani zbog nedostatka kisika, koji ne unitava organski materijal, pa tako mogu ostati
ouvani monoksili, takanina i razni drveni predmeti.

2. Primjeri nalazita
2. 1 Rano bronano doba
Ranobronanodobne kue u sredinjoj Europi su ostavile malo traga. esto se ini da su bile
nita vie nego grube kolibe podignute iznad jama, u kojima se vrilo kuhanje i skladitenje
ita. U najranijim fazama - proto-unetice - saznanje o naseljima je neznatno, a uzorci naselja
se moraju razluiti prema distribuciji groblja. Razvitkom perioda se pronalazi vie naselja ali
je jo uvijek rijetkost pravilnih planova kua, a Bohemia je meu najplodnijim podrujima od
njih. Postoloprty (atec), sa 16 od moguih 40 u naselju (nisu sve suvremene) je najznaajniji
meu njima.10 U ranom bronanom dobu nema znaka detaljnog planiranja. ini se da su se
kue gradile na iduem slobodnom prostoru. Nain gradnje i tip kue se razlikuju, ali za
lokalitete tog razdoblja karakteristina je centripetalnost. 11
Zurich Mozartstrasse - Naselje se sastoji od redova pravokutnih zgrada koje su jedva mogle
nastaniti obitelj. U arhitekturi se moe vidjeti uzorak, budui da su konstrukcije meusobno
sline, iako su imale razliite funkcije (jer nisu u svima pronaena ognjita). 12 Lokalitet se
nalazi uz obalu jezera Zurich. Otkrivene su 43 faze, koje se razlikuju po trajanju, izmeu 10 i
20 godina. Datiraju se u razdoblje od 4200. 2600. pr. Kr.13
Arbon Bleiche 3 naselje koje je bilo nastanjeno vrlo kratko. Dendrokronologijom je datirano
tono izmeu 3384 3370. pr. Kr.. Dobra ouvanost omoguila je obnavljanje kua. Model
9

http://www.enciklopedija.hr/Natuknica.aspx?ID=56994
F. HARDING, 34 ali ona druga knjiga
11
F. HARDING, 60
12
F. HARDING, 58
13
http://i-bone.org/material.php
10

naselja nalazi se na junoj obali jezera Constance. Kue imaju poviene temelje zbog
opasnosti od vodostaja koji se poveava u proljee zbog otapanja snijega. Nisu bile pokrivene
sa slamom ili pruem, nego s ploama.14
Jo jedno naselje ranog bronanog doba je Nitriansky Hradok u Maarskog. Ograeno naselje
sa ulicama izmeu redova kua, koje su na svega 60 cm meusobne udaljenosti. Kue su
imale od jedne do tri prostorije, a poneke i dva ognjita. Otkrivene su pravokutne ili kvadratne
kue, iako nema dokaza o odreenom razmjetaju.15

2. 2 Srednje bronano doba

U tom periodu ograena naselja sadravala su esto jednu do dvije kue, dok je ostali prostor
sluio ivotinjama. Neki takvi prostori su bili maleni, u nekima pak nije bilo kua, a neki su
bili vei i mogli su nastanjivati elitu.16 Na podruju Istre u razvijenoj fazi ranog bronanog
doba dolazi do osnivanja pravih, za Istru tipinih utvrenih naselja na uzvisinama kasteljera.
U zavrnoj fazi srednjeg bronanog doba u Lici je osnovano naselje ije je izvanredno dobro
sauvano groblje otkriveno u peini Bezdanjai. Stanovnici tog naselja su za polaganje svojih
grobova iskoristili fantastini piljski prostor kao prirodnu arhitekturu. pilja je kontinuirano
sluila stanovnicima kao nekropola. Iako u do sada objavljenom materijalu o ovom lokalitetu
stoji tvrdnja da je Bezdanjaa bila iskljuivo nekropola, moe se s velikom vjerojatnou
pretpostaviti da je tadanjem stanovnitvu dotadanja nekropola sluila kao sklonite, odnosno
zbijeg. U tom smislu pie i Malez (1973), koji o Bezdanjai navodi: Ta peina sastoji se iz
dva dijela, od kojih je jedan krai i u prethistoriji koriten za nasambu, a vei i dulji dio
peine sluio je za nerkopolu. Malinar dalje navodi: O moguoj nastambi u pilji
Bezdanjai govore nam pokazatelji kao to su: pronaeno oruje koje se inae nije prilagalo u
grobove u tom razdoblju kao i uskladitena vea koliina hrane, sudei po pitosima. Tome u
prilog mogu ii i pronaeni leajevi, zatim gruba keramika koja je sluila u svakodnevne
svrhe.17

14

http://i-bone.org/material.php
F. HARDING, 61
16
F. HARDING, 69
17
M. MALINAR: Bronanodobni lokalitet spilja Bezdanjaa Opvsc. Archaeol. 22, 141 162, 1998.
15

2. 3 Kasno bronano doba

Bad Buchau naselje slino lokalitetu Mozartstrasse iz ranog bronanog doba.18
Greinfensee- Boschen - dendrokronologijom naselje je tono datirano u 1046. pr. Kr.. Sedam
godina nakon izgradnje bilo je spaljeno. Plan sela mogue je u potpunosti rekonstruirati. Da bi
se zatitili od poplava, podnice kua bile su graene na povienom poloaju.
Jedno od poznatijih zbijenih naselja je Biskupin u Poljskoj. Iako se u kuama moglo drati 12 ivotinje, sve druge agrikulturne aktivnosti morale su se odvijati van naselja. 19 Naselje je
djelo Lusatianske kulture, 2800. godina pr. Kr., tijekom samo jedne zime. Imalo je drvene
bedeme koji su sluili kao zatita od stranih plemena. 20
Zaragoza naselje koje je bilo smjeteno uz potok na litici. Uz poljoprivredu stanovnici su se
bavili lovom. Lokacija nije imala strateku ili obrambenu vrijednost. Otkriveno je 57 koliba u
3 serije kontinuiranih zgrada, koje gledaju prema otvorenom prostoru. Prostorije su imale
razliitu svrhu, ali nema tragova socijalne podjele u rasporedu.21

3. Protourbanizam?
Trend prema natrpanim naseljima, odnosno naseljima zbijenoga tipa uz izgradnju okruenja,
odnosno oznaavanje teritorija naselja upuuju na mogunost postojanja protourbanog naselja
u nekim dijelovima bronanog doba. Govoriti o postojanju grada kao pojma koji bi bio
suprotan pojmu sela u bronano doba jo uvijek nije sigurno. Grad zahtjeva odreene
politike, administrativne, i trgovake funkcije. Takoer je velik problem to se takve funkcije
ne mogu dokazati u vrijeme prije izuma pisma. 22
Tijekom ranog 1. tis. pr. Kr. prisutan je tren zbijenih naselja. Socijalna diferencijacija postala
je izraenija. Zbog proizvodnje bronce razvija se 'industrija'. Zbog toga je danas prisutno
miljenje da su urbane cjeline imale svoj poetak u nekoj fazi bronanog doba, jer je njihov
poetak teko izdvojiti u eljeznom dobu. Ipak, jo se ne moe izdvojiti pojedino naselje kao
protourbano ili neaglomeracijsko. 23
18

http://www.pfahlbauten.com/lake-dwelling-museum/bronze-age-village-bad-buchau.html
F. HARDING, 65
20
http://www.muzarp.poznan.pl/zewnetrzne/arena/Biskupin/plan_eng.html
21
F. HARDING, 64
22
F. HARDING, 71
23
F. HARDING, 71
19

Tek krajem bronanog doba moe se rei da su gradine i druga odreena nalazita dole do
stupnja sredinjeg mjesta i unutarnje organizacije koja se podrazumijeva pod pojmom 'proto
urbanizam'.24
PUNO IME LANKA O BEZADANJAI: Bronanodobni lokalitet pilja Bezdanjaa
novi materijal i interpretacija, Mirna Malinar, opsucla. A.

4. Zakljuak
Prema svemu do sada spomenutom, moe se zakljuiti kako su bronanodobna naselja
varirala po obliku i veliini prije svega zbog svoje funkcije i okoline u kojoj se nalaze. Ovisno
o tome ime su se bavili stanovnici odreenog naselja, ono je trebalo ispuniti njihove potrebe.
Tako su poviena naselja prije svega davala odreenu zatitu i kontrolu nad podrujem, dok su
naselja na neto nioj nadmorskoj visini, koja slobodno stoje u prostoru ukazivala na veu
vanost poljoprivrede i stoke u ivotu svojih stanovnika. Ne moe se govoriti o naselju bez
onoga to ono zapravo jest skupina nastambi. Za njih vrijedi jednako pravilo prilagoene
su funkciji i tehnikama gradnje te dostupnom materijalu. Na predjelima gdje postoji opasnost
od poplava, mogu se vidjeti ostatci rupa od kolaca na kojima su bile podignute kue. Takav
povieni poloaj onemoguavao je unitenje nastambe kada bi nastupila poplava. Nekakvih
drugih bitnih razlika nema. Kue su ili pravokutnog ili krunog, odnosno ovalnog oblika.
Jasnih tragova planiranja nema na svakome podruju. Ono se moe zapaziti u odreenim
dijelovima, ali pravi tragovi urbanizma i organiziranog naselja pokazati e se tek u kasnijem
razdoblju.

UVOD

Budui da je na zadatak predstaviti bronanodobna naselja i kue, zapoeti emo s

definiranjem i prikazima kua bronanoga doba, budui da naselje bez jedne takve cjeline ne
postoji. Kue, iji izgled uglavnom poiva na prapovijesnoj (ili ve ijoj) tradiciji, zadrale su
karakteristian kvadratni ili kruni oblik, te osnovnu funkciju. to se tie naselja, ona variraju

24

F. HARDING, 71

po sloenosti i funkciji, te se razlikuje nekoliko vrsta naselja, koja e biti obraena u daljnjem
tekstu.