You are on page 1of 384

WWW.ToanCapBa.

Net

Din n MATHSCOPE

CHUYN :

PHNG TRNH - H PHNG TRNH

variste Galois
(1811-1832)
Niels Henrik Abel
(1802-1829)

Gerolamo Cardano
(1501-1576)

THNG 6/2012
WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net
Din n MATHSCOPE

PHNG TRNH
H PHNG TRNH
Ch bin: Nguyn Anh Huy

26 - 7 - 2012

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

Mc lc

Li ni u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Cc thnh vin tham gia chuyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

I CNG V PHNG TRNH HU T

10

Phng trnh bc ba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10

Phng trnh bc bn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

16

Phng trnh dng phn thc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

23

Xy dng phng trnh hu t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

27

Mt s phng trnh bc cao

29

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

PHNG TRNH, H PHNG TRNH C THAM S

32

Phng php s dng o hm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

32

Phng php dng nh l Lagrange - Rolle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

42

Phng php dng iu kin cn v . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

46

Phng php ng dng hnh hc gii tch v hnh hc phng . . . . . . . . . . . . .

55

Hnh hc khng gian v vic kho st h phng trnh ba n . . . . . . . . . . . . .

76

Mt s bi phng trnh, h phng trnh c tham s trong cc k thi Olympic . . .

81

CC PHNG PHP GII PHNG TRNH

93

Phng php t n ph . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

93

Mt s cch t n ph c bn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

93

t n ph a v phng trnh tch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

94

t n ph a v phng trnh ng cp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

101

Phng php t n ph khng hon ton . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

103

Phng php s dng h s bt nh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

108

t n ph a v h phng trnh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

109

Phng php lng gic ha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

117

Phng php bin i ng thc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

121

Phng php dng lng lin hp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

124

Phng php dng n iu hm s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

138

Phng php dng bt ng thc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

146

Mt s bi ton chn lc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

154

WWW.ToanCapBa.Net
3

4
4

WWW.ToanCapBa.Net
PHNG TRNH M-LOGARIT

158

L thuyt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

158

Phng php t n ph . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

158

Phng php dng n iu hm s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

166

Phng php bin i ng thc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

170

Bi tp tng hp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

173

H PHNG TRNH

177

Cc loi h c bn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

177

H phng trnh hon v . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

184

Phng php t n ph trong gii h phng trnh . . . . . . . . . . . . . . . . . .

206

Phng php bin i ng thc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

213

Phng php dng n iu hm s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

222

Phng php h s bt nh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

231

K thut t n ph tng - hiu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

240

Phng php dng bt ng thc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

246

Tng hp cc bi h phng trnh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


H phng trnh hu t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
H phng trnh v t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

258
258
277

SNG TO PHNG TRNH - H PHNG TRNH

297

Xy dng mt s phng trnh c gii bng cch a v h phng trnh

. . . .

297

S dng cng thc lng gic sng tc cc phng trnh a thc bc cao . . . .

307

S dng cc hm lng gic hyperbolic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

310

Sng tc mt s phng trnh ng cp i vi hai biu thc . . . . . . . . . . . . .

312

Xy dng phng trnh t cc ng thc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

318

Xy dng phng trnh t cc h i xng loi II . . . . . . . . . . . . . . .


Xy dng phng trnh v t da vo tnh n iu ca hm s. . . . .
Xy dng phng trnh v t da vo cc phng trnh lng gic. . . .
S dng cn bc n ca s phc sng to v gii h phng trnh. . .
S dng bt ng thc lng gic trong tam gic . . . . . . . . . . . .
S dng hm ngc sng tc mt s phng trnh, h phng trnh.

.
.
.
.
.
.

321
324
328
331
338
345

Sng tc h phng trnh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

349

Kinh nghim gii mt s bi h phng trnh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

353

Ph lc 1: GII TON BNG PHNG TRNH - H PHNG TRNH

362

Ph lc 2: PHNG TRNH V CC NH TON HC NI TING

366

Lch s pht trin ca phng trnh . . . . . . .


C my cch gii phng trnh bc hai? .
Cuc thch chn ng th gii ton hc
Nhng vinh quang sau khi qua i . . .

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

WWW.ToanCapBa.Net

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

366
366
368
372

WWW.ToanCapBa.Net
Tu s mt s nh ton hc ni ting
Mt cuc i trn bia m . . . .
Ch v l sch qu hp! . . . . . .
Hai gng mt tr . . . . . . . .
Sng hay cht . . . . . . . . . . .
9

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

.
.
.
.
.

376
376
376
377
378
381

Ti liu tham kho

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

Li ni u
Phng trnh l mt trong nhng phn mn quan trng nht ca i s v c nhng ng
dng rt ln trong cc ngnh khoa hc. Sm c bit n t thi xa xa do nhu cu tnh
ton ca con ngi v ngy cng pht trin theo thi gian, n nay, ch xt ring trong Ton
hc, lnh vc phng trnh c nhng ci tin ng k, c v hnh thc (phng trnh hu t,
phng trnh v t, phng trnh m - logarit) v i tng (phng trnh hm, phng trnh
sai phn, phng trnh o hm ring, . . . )
Cn Vit Nam, phng trnh, t nm lp 8, l mt dng ton quen thuc v c
yu thch bi nhiu bn hc sinh. Ln n bc THPT, vi s h tr ca cc cng c gii tch
v hnh hc, nhng bi ton phng trnh - h phng trnh ngy cng c trau chut, tr
thnh nt p ca Ton hc v mt phn khng th thiu trong cc k thi Hc sinh gii, thi
i hc.
c rt nhiu bi vit v phng trnh - h phng trnh, nhng cha th cp mt
cch ton din v nhng phng php gii v sng to phng trnh. Nhn thy nhu cu c
mt ti liu y v hnh thc v ni dung cho c h chuyn v khng chuyn, Din n
MathScope tin hnh bin son quyn sch Chuyn phng trnh - h phng trnh m
chng ti hn hnh gii thiu n cc thy c gio v cc bn hc sinh.
Quyn sch ny gm 6 chng, vi cc ni dung nh sau:
> Chng I: i cng v phng hu t cung cp mt s cch gii tng qut phng
trnh bc ba v bn, ngoi ra cn cp n phng trnh phn thc v nhng cch xy dng
phng trnh hu t.
> Chng II: Phng trnh, h phng trnh c tham s cp n cc phng php
gii v bin lun bi ton c tham s ,cng nh mt s bi ton thng gp trong cc k thi
Hc sinh gii.
> Chng III: Cc phng php gii phng trnh ch yu tng hp nhng phng
php quen thuc nh bt ng thc, lng lin hp, hm s n iu, . . . vi nhiu bi ton
m rng nhm gip bn c c cch nhn tng quan v phng trnh.
Chng ny khng cp n Phng trnh lng gic, v vn ny c trong chuyn
Lng gic ca Din n.
> Chng IV: Phng trnh m logarit a ra mt s dng bi tp ng dng ca hm
s logarit, vi nhiu phng php bin i a dng nh t n ph, dng ng thc, hm n
iu, ...
> Chng V: H phng trnh l phn trng tm ca chuyn . Ni dung ca chng

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

bao gm mt s phng php gii h phng trnh v tng hp cc bi h phng trnh hay
trong nhng k thi hc sinh gii trong nc cng nh quc t.
> Chng VI: Sng to phng trnh - h phng trnh a ra nhng cch xy dng mt bi
hay v kh t nhng phng trnh n gin bng cc cng c mi nh s phc, hm hyperbolic,
hm n iu, . . .
Ngoi ra cn c hai phn Ph lc cung cp thng tin ng dng phng trnh, h phng
trnh trong gii ton v v lch s pht trin ca phng trnh.
Chng ti xin ng li cm n ti nhng thnh vin ca Din n chung tay xy dng
chuyn . c bit xin chn thnh cm n thy Chu Ngc Hng, thy Nguyn Trng Sn,
anh Hong Minh Qun, anh L Phc L, anh Phan c Minh v h tr v ng gp nhng
kin qu gi cho chuyn , bn Nguyn Trng Thnh v gip ban bin tp kim tra cc
bi vit c mt tuyn tp hon chnh.
Nim hi vng duy nht ca nhng ngi lm chuyn l bn c s tm thy nhiu iu
b ch v tnh yu ton hc thng qua quyn sch ny. Chng ti xin n nhn v hoan nghnh
mi kin xy dng ca bn c chuyn c hon thin hn. Mi gp xin vui lng
chuyn n anhhuy0706@gmail.com

Thnh ph H Ch Minh, ngy 11 thng 7 nm 2012


Thay mt nhm bin son
Nguyn Anh Huy

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

Cc thnh vin tham gia chuyn


hon thnh c cc ni dung trn, chnh l nh s c gng n lc ca cc thnh vin ca
din n tham gia xy dng chuyn :

Ch bin: Nguyn Anh Huy (10CT THPT chuyn L Hng Phong - TP HCM)
Ph trch chuyn : Nguyn Anh Huy (10CT THPT chuyn L Hng Phong - TP HCM),
Nguyn An Vnh Phc (TN Ph thng Nng khiu- TP HCM)
i cng v phng trnh hu t: Hunh Phc Trng (THPT Nguyn Thng Hin
TP HCM), Phm Tin Kha (10CT THPT chuyn L Hng Phong - TP HCM)
Phng trnh, h phng trnh c tham s: thy Nguyn Trng Sn (THPT Yn M A
Ninh Bnh), V Trng Hi (12A6 THPT Thi Phin - Hi Phng), nh V Bo Chu
(THPT chuyn L Qu n - Vng Tu), Hong B Minh ( 12A6 THPT chuyn Trn
i Ngha - TP HCM), Nguyn Hong Nam (THPT Phc Thin - ng Nai), Ong Th
Phng (11 Ton THPT chuyn Lng Th Vinh - ng Nai)
Phng php t n ph: thy Mai Ngc Thi (THPT Hng Vng - Bnh Phc), thy
Nguyn Anh Tun (THPT L Qung Ch -H Tnh), Trn Tr Quc (11TL8 THPT
Nguyn Hu - Ph Yn), H c Khnh (10CT THPT chuyn Qung Bnh), on Th
Ho (10A7 THPT Long Khnh - ng Nai)
Phng php dng lng lin hp: Ninh Vn T (THPT chuyn Trn i Ngha TPHCM) , inh V Bo Chu (THPT - chuyn L Qu n, Vng Tu), on Th
Ha (THPT Long Khnh - ng Nai)
Phng php dng bt ng thc: Nguyn An Vnh Phc (TN Ph thng Nng khiuTP HCM), Phan Minh Nht, L Hong c (10CT THPT chuyn L Hng Phong - TP
HCM), ng Hong Phi Long (10A10 THPT Kim Lin H Ni), Nguyn Vn Bnh
(11A5 THPT Trn Quc Tun - Qung Ngi),
Phng php dng n iu: Nguyn Anh Huy (10CT THPT chuyn L Hng Phong
- TP HCM), Hong Kim Qun (THPT Hng Thi H Ni), ng Hong Phi Long
(10A10 THPT Kim Lin H Ni)
Phng trnh m logarit: V Anh Khoa, Nguyn Thanh Hoi (i hc KHTN- TP
HCM), Nguyn Ngc Duy (11 Ton THPT chuyn Lng Th Vinh - ng Nai)
Cc loi h c bn: Nguyn Anh Huy (10CT THPT chuyn L Hng Phong - TP HCM)

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

H phng trnh hon v: thy Nguyn Trng Sn (THPT Yn M A Ninh Bnh),


Nguyn Anh Huy (10CT THPT chuyn L Hng Phong TP HCM), Nguyn nh Hong
(10A10 THPT Kim Lin - H Ni)
Phng php bin i ng thc: Nguyn nh Hong (10A10 THPT Kim Lin - H
Ni), Trn Vn Lm (THPT L Hng Phong - Thi Nguyn), Nguyn c Hunh (11
Ton THPT Nguyn Th Minh Khai - TP HCM)
Phng php h s bt nh: L Phc L (i hc FPT TP HCM), Nguyn Anh Huy,
Phan Minh Nht (10CT THPT chuyn L Hng Phong TP HCM)
Phng php t n ph tng - hiu: Nguyn Anh Huy (10CT THPT chuyn L Hng
Phong TP HCM)
Tng hp cc bi h phng trnh: Nguyn Anh Huy (10CT THPT chuyn L Hng Phong
TP HCM), Nguyn Thnh Thi (THPT chuyn Nguyn Quang Diu ng Thp), Trn
Minh c (T1K21 THPT chuyn H Tnh H Tnh), V Hu Thng (11 Ton THPT
Nguyn Th Minh Khai TP HCM)
Sng to phng trnh: thy Nguyn Ti Chung (THPT chuyn Hng Vng Gia Lai),
thy Nguyn Tt Thu (THPT L Hng Phong - ng Nai), Nguyn L Thu Linh (10CT
THPT chuyn L Hng Phong TP HCM)
Gii ton bng cch lp phng trnh: Nguyn An Vnh Phc (TN Ph thng Nng khiuTP HCM)
Lch s pht trin ca phng trnh: Nguyn An Vnh Phc (TN Ph thng Nng khiuTP HCM), Nguyn Hong Nam (THPT Phc Thin - ng Nai)

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

Chng I: I CNG V PHNG TRNH


HU T

PHNG TRNH BC BA
Mt s phng php gii phng trnh bc ba
F Phng php phn tch nhn t:
Nu phng trnh bc ba ax3 + bx2 + cx + d = 0 c nghim x = r th c nhn t (x r) do
c th phn tch
ax3 + bx2 + cx + d = (x r)[ax2 + (b + ar)x + c + br + ar2 ]
T ta a v gii mt phng trnh bc hai, c nghim l

b ra b2 4ac 2abr 3a2 r2


2a
F Phng php Cardano:
Xt phng trnh bc ba x3 + ax2 + bx + c = 0 (1).
a
Bng cch t x = y , phng trnh (1) lun bin i c v dng chnh tc:
3
y 3 + py + q = 0(2)
a2
2a3 9ab
,q = c +
3
27
Ta ch xt p, q 6= 0 v p = 0 hay q = 0 th a v trng hp n gin.
t y = u + v thay vo (2), ta c:
Trong : p = b

(u + v)3 + p(u + v) + q = 0 u3 + v 3 + (3uv + p)(u + v) + q = 0 (3)


Chn u, v sao cho 3uv + p = 0 (4).
Nh vy, tm u v v, t (3) v (4) ta c h phng trnh:

u3 + v 3 = q
3
u3 v 3 = p
27
Theo nh l Viete, u3 v v 3 l hai nghim ca phng trnh:
X 2 + qX
t =

p3
= 0(5)
27

q 2 p3
+
4
27

WWW.ToanCapBa.Net
10

11

WWW.ToanCapBa.Net
> Khi > 0, (5) c nghim:
q
q
u3 = + , v 3 =
2
2
Nh vy, phng trnh (2) s c nghim thc duy nht:
r
q
q
y = + + 3
2
2
r
q
> Khi = 0, (5) c nghim kp: u = v = 3
2
Khi , phng trnh (2) c hai nghim thc, trong mt nghim kp.
r
3

r
y1 = 2

q
, y2 = y3 =
2

r
3

q
2

> Khi < 0, (5) c nghim phc.


p
Gi u30 l mt nghim phc ca (5), v03 l gi tr tng ng sao cho u0 v0 = .
3
Khi , phng trnh (2) c ba nghim phn bit.
y1 = u0 + v0

1
3
y2 = (u0 + v0 ) + i
(u0 v0 )
2
2
1
3
(u0 v0 )
y3 = (u0 + v0 ) i
2
2
F Phng php lng gic ho - hm hyperbolic:
Mt phng trnh bc ba, nu c 3 nghim thc, khi biu din di dng cn thc s lin quan
n s phc. V vy ta thng dng phng php lng gic ho tm mt cch biu din
khc n gin hn, da trn hai hm s cos v arccos
C th, t phng trnh t3 + pt + q = 0 () ta t t = u cos v tm u c th a () v
dng
4 cos3 3 cos cos 3 = 0
r
p
u3
Mun vy, ta chn u = 2
v chia 2 v ca () cho
c
3
4
r
r
3q
3q
3
3
3
= 0 cos 3 = .
4 cos 3 cos .
2p
p
2p
p
Vy 3 nghim thc l
r

 r 

p
3
1
3q
2i
ti = 2
. cos
arccos
.

vi i = 0, 1, 2.
3
3
2p
p
3
Lu rng nu phng trnh c 3 nghim thc th p < 0 (iu ngc li khng ng) nn cng
thc trn khng c s phc.
Khi phng trnh ch c 1 nghim thc v p 6= 0 ta cng c th biu din nghim bng cng
thc hm arcosh v arsinh:
r
r 


1
3|q| 3
2|q| p
>t =
.
cosh .arcosh
.
nu p < 0 v 4p3 + 27q 2 > 0.
q
3
3
2p
p

WWW.ToanCapBa.Net

12

WWW.ToanCapBa.Net
r

 r 
p
1
3q
3
>t = 2
. sinh .arsinh
.
nu p > 0
3
3
2p p
Mi phng php trn u c th gii quyt phng trnh bc ba tng qut. Nhng mc ch
ca chng ta trong mi bi ton lun l tm li gii ngn nht, p nht. Hy cng xem qua
mt s v d:

Bi tp v d
Bi 1: Gii phng trnh x3 + x2 + x =

1
3
Gii

Phng trnh khng c nghim hu t nn khng th phn tch nhn t. Trc khi ngh ti
cng thc Cardano, ta th quy ng phng trnh:
3x3 + 3x2 + 3x + 1 = 0
i lng 3x2 +3x+1 gi ta n mt hng ng thc rt quen thuc x3 +3x2 +3x+1 = (x+1)3 .
Do phng trnh tng ng:
(x + 1)3 = 2x3
hay

x + 1 = 3 2x
1
.
T suy ra nghim duy nht x =
1+ 32
~ Nhn xt: V d trn l mt phng trnh bc ba c nghim v t, v c gii nh kho lo
bin i ng thc. Nhng nhng bi n gin nh th ny khng c nhiu. Sau y ta s i
su vo cng thc Cardano:
Bi 2: Gii phung trnh x3 3x2 + 4x + 11 = 0

Gii
t x = y + 1 . Th vo phng trnh u bi, ta c phng trnh:
y 3 + 1.y + 13 = 0
4
4567
Tnh = 132 + .13 =
>0
27
27
p dng cng thc Cardano suyvra:
v
q
q
u
u
u
u
4567
4567
3 13 +
3 13
t
t
27
27
y=
+
2
2
v
v
q
q
u
u
u
u
4567
4567
3 13 +
3 13
t
t
27
27
Suy ra x =
+
+ 1.
2
2
~ Nhn xt: V d trn l mt ng dng c bn ca cng thc Cardano. Tuy nhin cng
thc ny khng h d nh v ch c dng trong cc k thi Hc sinh gii. V th, c l chng
ta s c gng tm mt con ng hp thc ha cc li gii trn. l phng php lng
gic ho. u tin xt phng trnh dng x3 + px + q = 0 vi p < 0 v c 1 nghim thc:

WWW.ToanCapBa.Net

13

WWW.ToanCapBa.Net
Bi 3: Gii phng trnh x3 + 3x2 + 2x 1 = 0
Gii

u tin t x = y 1 ta a v phng trnh y 3 y 1 = 0 (1). n y ta dng lng gic


nh sau:

3
3
2


y < 1. Do tn ti [0, ] sao cho
y = cos .
Nu |y| < suy ra
2
2
3
Phng trnh tng ng:
8
2
cos3 cos 1 = 0
3 3
3
hay

3 3
cos 3 =
(v nghim)
2
2
1
1
Do |y| > . Nh vy lun tn ti t tho y = (t + ) (). Th vo (1) ta c phng
t
3
3
trnh
1
t3
+
1=0
3 3 3 3t3
Vic gii phng trnh ny khng kh, xin dnh cho bn c. Ta tm c nghim:


1 3 1
1
1 2
r
x=
3

23
+
3


3 2
1
3
3 3 23
2
~ Nhn xt: Cu hi t ra l: S dng phng php trn nh th no?. Mun tr li, ta cn
lm sng t 2 vn :
1) C lun tn ti t tho mn cch t trn?
2
p n l khng. Coi () l phng trnh bc hai theo t ta s tm c iu kin |y| > .
3
Tht ra c th tm nhanh bng cch dng AM-GM:






1
1
1
1
2
= |t| +
|y| = t +
>

t
|t|
3
3
3
r

2
Vy trc ht ta phi chng minh (1) khng c nghim |y| < .
3
2
2) V sao c s ?
3
tng ca ta l t phng
trnh
x3 + px + q = 0 a v mt phng trnh trng
phng theo
r


1
p
t3 qua cch t x = k t +
. Khai trin v ng nht h s ta c k =
t
3
3
Sau y l phng trnh dng x + px + q = 0 vi p < 0 v c 3 nghim thc:
Bi 4: Gii phng trnh x3 x2 2x + 1 = 0

Gii
1
t y = x . Phng trnh tng ng:
3
7
7
y3 y +
= 0()
3
27
WWW.ToanCapBa.Net

14

WWW.ToanCapBa.Net



3y
3y
2 7 cos
2 7


Vi |y| <
th < 1. Do tn ti [0, ] sao cho cos = hay y =
.
3
3
2 7
2 7
Th vo (), ta c:

7
14
y l phng trnh lng gic c bn. D dng tm c ba nghim ca phng trnh ban
u:

!
7

arccos 14

1
2 7
+
x1 =
cos

3
3
3

cos 3 =

!
7

arccos 14

1
2
2 7
+
cos
+
=

3
3
3
3

x2,3

Do phng
trnh bc ba c ti a ba nghim phn bit nn ta khng cn xt trng hp
2 7
. Bi ton c gii quyt. 
|y| >
3

2 7
~ Nhn xt: Ta cng c th chng minh phng trnh v nghim khi |y| >
bng cch t
3

7
1
y=
(t + ) ging nh bi 3, t dn ti mt phng trnh trng phng v nghim.
3
t
r


p
1
t+
() nh sau:
Tng kt li, ta dng php t n ph y =
3
t
r
p
> Nu phng trnh c 1 nghim thc, chng minh phng trnh v nghim khi |y| < 2
,
3
trng hp cn li dng () a v phng trnh trng phng theo t.
r
p
> Nu phng trnh c 3 nghim thc, chng minh phng trnh v nghim khi |y| > 2
3
r
p
bng php t () (a v phng trnh trng phng v nghim theo t). Khi |y| 6 2
th
3
|y|
t r
= cos , t tm , suy ra 3 nghim y.
p
2
3
Cn khi p > 0 khng kh chng minh phng trnh c nghim duy nht:
Bi 5: Gii phng trnh x3 + 6x + 4 = 0

Gii


1
~ tng: Ta s dng php t x = k t
a v phng trnh trng phng.
t
php t ny khng cn iu kin ca x, v n tng ng k(t2 1) xt = 0. Phng trnh
trn lun c nghim theo t.
Nh vy t phng trnh u ta c






1
1
1
3
3
3
k t 3 3k t
+ 6k t
+4=0
t
t
t
WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

Cn chn k tho 3k 3 = 6k k = 2
Vy ta c li gii bi ton nh sau:
~ Li gii: 


1
t x = 2 t
ta c phng trnh
t

15




3
1
3 1
3
6
3

2 2 t 3 + 4 = 0 t 1 + 2t = 0 t1,2 =
t
2
Lu rng t1 .t2 = 1
nh l
ta ch nhn c mt gi tr ca x l
s theo
sViete nn
!

1 + 3
1 3

x = t1 + t2 = 2 3
.2
+ 3
2
2
Bi 6: Gii phng trnh 4x3 3x = m vi |m| > 1

Gii
Nhn 
xt rng
 khi |x| 6 1 th |V T | 6 1 < |m| (sai) nn |x| > 1. V vy ta c th t
1
1
x=
t+
.
2
t
Ta c phng trnh tng ng:


1 3 1
t + 3 =m
2
t
T :

p
p

1 p
3
3
3
m + m2 1 + m m2 1 .
t = m m2 1 x =
2
Ta chng minh y l nghim duy nht.
Gi s phng trnh c nghim x0 th x0 6 [1, 1] v |x0 | > 1. Khi :
4x3 3x = 4x30 3x0
hay
(x x0 )(4x2 + 4xx0 + 4x20 3) = 0
Xt phng trnh:
4x2 + 4xx0 + 4x20 3 = 0
c 0 = 12 12x20 < 0 nn phng trnh bc hai ny v nghim.
Vy phng trnh u bi c nghim duy nht l

p

1 p
3
3
2
2
x=
m + m 1 + m m 1 .
2

Bi tp t luyn
Bi 1: Gii cc phng trnh sau:
a) x3 + 2x2 + 3x + 1 = 0
b) 2x3 + 5x2 + 4x + 2 = 0
c) x3 5x2 + 4x + 1 = 0

WWW.ToanCapBa.Net

16

WWW.ToanCapBa.Net

d) 8x3 + 24x2 + 6x 10 3 6 = 0
Bi 2: Gii v bin lun phng trnh:
4x3 + 3x = m vi m R
Bi 3: Gii v bin lun phng trnh:
x3 + ax2 + bx + c = 0

PHNG TRNH BC BN
[1] Phng trnh dng ax4 + bx3 + cx2 + bkx + ak 2 = 0

(1)

Ta c
(1) a(x4 + 2x2 .k + k 2 ) + bx(x2 + k) + (c 2ak)x2 = 0
a(x2 + k)2 + bx(x2 + k) + (c 2ak)x2 = 0
n y c hai hng gii quyt:
Cch 1: a phng trnh v dng A2 = B 2 :
Thm bt, bin i v tri thnh dng hng ng thc dng bnh phng ca mt tng, chuyn
cc hng t cha x2 sang bn phi.
Cch 2: t y = x2 + k y > k
Phng trnh (1) tr thnh ay 2 + bxy + (c 2ak)x2 = 0
Tnh x theo y hoc y theo x a v phng trnh bc hai theo n x.
V d: Gii phng trnh: x4 8x3 + 21x2 24x + 9 = 0 (1.1)

Cch 1:
(1.1) (x4 + 9 + 6x2 ) 8(x2 + 3)x+ 16x2 = 16x2 21x2 + 6x2 (x2 4x + 3)2 = x2

"
"
5 13
x2 4x + 3 = x
x2 5x + 3 = 0
x=
2

5 + 13
x2 4x + 3 = x
x2 3x + 3 = 0
x=
2
Cch 2:
(1.1) (x4 + 6x2 + 9) 8x(x2 + 3) + 15x2 = 0 (x2 + 3)2 8x(x2 + 3) + 15x2 "
=0
y = 3x
t y = x2 + 3. (1.1) tr thnh: y 2 8xy + 15x2 = 0 (y 3x)(y 5x) = 0
y = 5x
2
Vi y = 3x: Ta c x + 3 = 3x: Phng trnh v nghim

5 13
x=
2
Vi y = 5x: Ta c x2 + 3 = 5x x2 5x + 3 = 0
5 + 13
x=
(

2)
5 + 13 5 13
Vy phng trnh (1.1) c tp nghim: S =
;
2
2
Nhn xt: Mi phng php gii c li th ring. Vi cch gii 1, ta s tnh c trc tip m

WWW.ToanCapBa.Net

17

WWW.ToanCapBa.Net

khng phi thng qua n ph. Vi cch gii 2, ta s c nhng tnh ton n gin hn v t b
nhm ln.

Bi tp t luyn
Gii cc phng trnh sau:
1) x4 13x3 + 46x2 39x + 9 = 0
2) 2x4 + 3x3 27x2 + 6x + 8 = 0
3) x4 3x3 6x2 + 3x + 1 = 0
4) 6x4 + 7x3 36x2 7x + 6 = 0
5) x4 3x3 9x2 27x + 81 = 0
[2] Phng trnh dng (x + a)(x + b)(x + c)(x + d) = ex2 (2)

vi ad = bc = m

Cch 1: a v dng A2 = B 2
(2) (x + px + m)(x2 + nx + m) = ex2 (ad = bc = m, p = a + d, n = b + c)
!
!
p
+
n
n

p
n

p
p
+
n
x2 +
x+m
x
x+m+
x = ex2
x2 +
2
2
2
2
!2 "
#


2
np
p+n
x+m =
+ e x2
x2 +
2
2
Cch 2: Xt xem x = 0 c phi l nghim ca phng trnh khng.
Trng hp x 6= 0:
!
!
m
m
+p
x+
+n =e
(2) x +
x
x
p
m
. iu kin: |u| > 2 |m|
x
(2) tr thnh (u + p)(u + n) = e. n y gii phng trnh bc hai theo u tm x.
t u = x +

V d: Gii phng trnh: (x + 4)(x + 6)(x 2)(x 12) = 25x2 (2.1)


Cch 1:
(2.1) (x2 + 10x + 24)(x2 14x + 24) = 25x2
(x2 2x + 24 + 12x)(x2 2x + 24 12x) = 25x2
"
x2 2x + 24 = 13x
(x2 2x + 24)2 = 169x2
x2 2x + 24 = 13x

x = 8
"
2

x 15x + 24 = 0
x = 3

x2 + 11x + 24 = 0
15 129
x=
2
Cch 2:
(2.1) (x2 + 10x + 24)(x2 14x + 24) = 25x2
Nhn thy x = 0 khng phi l nghim ca phng trnh.

WWW.ToanCapBa.Net

18

WWW.ToanCapBa.Net



24
24
+ 10
x+
14 = 25
x 6= 0 : (2.1) x +
x
x

24
t y = x +
|y| > 4 6. (2.1) tr thnh:
x
"
y = 11
(y + 10)(y 14) = 25 (y + 11)(y 15) = 0
y = 15
Vi y = 11: Ta c phng trnh:
"
x = 3
24
= 11 x2 + 11x + 24 = 0
x+
x
x = 8
Vi y = 15: Ta c phng trnh:

24
15 129
2
x+
= 15 x 15x + 24 = 0 x =
x
2
(
)

15 129 15 + 129
Phng trnh (2.1) c tp nghim S = 3; 8;
;
2
2
~ Nhn xt: Trong cch gii 2, c th ta khng cn xt x 6= 0 ri chia m c th t n ph
y = x2 + m thu c phng trnh bc hai n x, tham s y hoc ngc li.

Bi tp t luyn
Gii cc phng trnh sau:
1) 4(x + 5)(x + 6)(x + 10)(x + 12) = 3x2
2) (x + 1)(x + 2)(x + 3)(x + 6) = 168x2
3) (x + 3)(x + 2)(x + 4)(x + 6) = 14x2
4) (x + 6)(x + 8)(x + 9)(x + 12) = 2x2
19
5) 18(x + 1)(x + 2)(x + 5)(2x + 5) = x2
4
[3] Phng trnh dng (x + a)(x + b)(x + c)(x + d) = m (3) vi a + b = c + d = p
Ta c (3) (x2 + px + ab)(x2 + px + cd) = m
Cch 1:
!
!
ab
+
cd
ab

cd
ab
+
cd
ab

cd
(3) x2 + px +
+
x2 + px +

=m
2
2
2
2
!2
!2
ab

cd
ab
+
cd
x2 + px +
=m+
2
2
Bi ton quy v gii hai phng trnh bc hai theo x.
Cch 2:
p2
2
t y = x + px iu kin: y > . (3) tr thnh:(y + ab)(y + cd) = m
4
Gii phng trnh bc 2 n y tm x.

V d: Gii phng trnh: x(x + 1)(x + 2)(x + 3) = 8 (3.1)


Cch 1:

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

19

Ta c
(3.1) (x2 + 3x)(x2 + 3x + 2) = 8
(x2 + 3x + 1 1)(x2 + 3x + 1 + 1) = 8
"
x2 + 3x + 1 = 3
(x2 + 3x + 1)2 = 9
x2 + 3x + 1 = 3
"

x2 + 3x 2 = 0
3 17

x=
2
x2 + 3x + 4 = 0
Cch 2:
(3.1) (x2 + 3x)(x2 + 3x + 2) = 8
9
t y = x2 + 3x y >
4
(3.1) tr thnh:
"
y(y + 2) = 8 y 2 + 2y 8 = 0

y=2
y=2
y = 4(loi)

Vi y = 2: Ta c phng trnh:

17
3

x2 + 3x 2 = 0 x =
2
(
)

3 + 17 3 17
;
Phng trnh (3.1) c tp nghim: S =
2
2

Bi tp t luyn
Gii cc phng trnh sau:
1. (x + 2)(x + 3)(x 7)(x 8) = 144
2. (x + 5)(x + 6)(x + 8)(x + 9) = 40

1 
3 
1 
4  39879
3. x +
x+
x+
x+
=
4
5
20
5
40000
2
4. (6x + 5) (3x + 2)(x + 1) = 35
5. (4x + 3)2 (x + 1)(2x + 1) = 810
Nhn xt: Nh dng (2), ngoi cch t n ph trn, ta c th t mt trong cc dng
n ph sau:
> t y = x2 + px + ab
2
> t y = x
+ cd
 + px
p 2
> t y = x +
2
ab + cd
2
> t y = x + px +
2
[4] Phng trnh dng (x + a)4 + (x + b)4 = c (c > 0) (4)
a+b
t x = y
. (4) tr thnh:
2

4 
4
ab
ab
y+
+ y
=c
2
2
WWW.ToanCapBa.Net

20

WWW.ToanCapBa.Net

S dng khai trin nh thc bc 4, ta thu c phng trnh:


4

2 2

2y + 3(a b) y + 2

ab
2

4
=c

Gii phng trnh trng phng n y tm x.

V d: Gii phng trnh: (x + 2)4 + (x + 4)4 = 82 (4.1)


t y = x + 3. Phng trnh (4.1) tr thnh:
(y + 1)4 + (y 1)4 = 82
(y 4 + 4y 3 + 6y 2 + 4y + 1) + (y 4 4y 3 + 6y 2 4y + 1) = 82
2y 4 + 12y 2 80 = 0 (y 2 4)(y 2 + 10) = 0
y 2 = 4 y = 2
Vi y = 2, ta c x = 1
Vi y = 2, ta c x = 5
Vy phng trnh c tp nghim: S = {1; 5}

Bi tp t luyn
Gii cc phng trnh sau:
1. (x + 2)4 + (x + 8)4 = 272

2. (x + 2)4 + (x + 1)4 = 33 + 12 2
3. (x + 10)4 + (x 4)4 = 28562
4. (x + 1)4 + (x 3)4 = 90

[5] Phng trnh dng x4 = ax2 + bx + c (5)


a (5) v dng A2 = B 2 :
(5) (x2 + m)2 = (2m + a)x2 + bx + c + m2
Trong , m l mt s cn tm.
Tm m f (x) = (2m + a)x2 + bx + c + m2 c = 0. Khi , f (x) c dng bnh phng ca
mt biu thc.

x2 + m = 0
Nu 2m + a < 0 : (5) (x2 + m)2 + g 2 (x) = 0 (vi f (x) = g 2 (x))
g(x) = 0
"
x2 + m = g(x)
Nu2m + a > 0 : (5) (x2 + m)2 = g 2 (x) (vi f (x) = g 2 (x))
x2 + m = g(x)

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

21

V d: Gii phng trnh: x4 + x2 6x + 1 = 0 (5.1)


Ta c:
(5.1) x4 + 4x2 + 4 = 3x2 + 6x + 3 (x2 + 2)2 = 3(x + 1)2
"

x2 + 2 = 3(x + 1)

x2 + 2 = 3(x + 1)
"

x2 3x + 2 3 = 0

x2 + 3 + 2 + 3 = 0

3 4 35
x=
p2

3+ 4 35
x=
2
(
)
p
p

3 4 35 3+ 4 35
Phng trnh (5.1) c tp nghim: S =
;
2
2

Bi tp t luyn
Gii cc phng trnh sau:
1. x4 19x2 10x + 8 = 0
2. x4 = 4x + 1
3. x4 = 8x + 7
4. 2x4 + 3x2 10x + 3 = 0
5. (x2 16)2 = 16x + 1
6. 3x4 2x2 16x 5 = 0
Nhn xt: Phng trnh dng x4 = ax + b c gii theo cch tng t.
Phng trnh = 0 l phng trnh bc ba vi cch gii c trnh by trc. Phng
trnh ny c th cho 3 nghim m, cn la chn m sao cho vic tnh ton l thun li nht. Tuy
nhin, d dng nghim m no th cng cho cng mt kt qu.

[6] Phng trnh dng af 2 (x) + bf (x)g(x) + cg 2 (x) = 0 (6)


Cch 1: Xt g(x) = 0, gii tm nghim v th li vo (6).

2
f (x)
f (x)
Trng hp g(x) 6= 0: a
+ b.
+c=0
g(x)
g(x)
f (x)
t y =
, gii phng trnh bc hai ay 2 + by + c = 0 ri tm x.
g(x)
Cch 2: t u = f (x), v = g(x), phng trnh tr thnh
au2 + buv + cv 2 = 0 (6)
Xem (6) l phng trnh bc hai theo n u, tham s v. T tnh u theo v.

V d: Gii phng trnh: 20(x 2)2 5(x + 1)2 + 48(x 2)(x + 1) = 0 (6.1)

WWW.ToanCapBa.Net

22

WWW.ToanCapBa.Net

t u = x 2, v = x + 1. Phng trnh (6.1) tr thnh:


"
20u2 + 48uv 5v 2 = 0 (10u v)(2u + 5v) = 0

10u = v
2u = 5v

7
3
1
> Vi 2u = 5v, ta c: 2(x 2) = 5(x + 1) x =

 7
7 1
Vy phng trnh (6.1) c tp nghim: S =
;
3 7
f (x)
Vi f (x) v g(x) l hai hm s bt k (g(x) 6= 0), ta s to
~ Nhn xt: Nu chn y =
g(x)
c mt phng trnh. Khng ch l phng trnh hu t, m cn l phng trnh v t.
> Vi 10u = v, ta c: 10(x 2) = x + 1 x =

Bi tp t luyn
Gii cc phng trnh sau:
1. (x 5)4 12(x 2)4 + 4(x2 7x + 10)2 = 0
2. (x 2)4 + 3(x + 3)4 4(x2 + x 6)2 = 0
3. 4(x3 1) + 2(x2 + x + 1)2 4(x 1)2 = 0
4. 2(x2 x + 1)2 + 5(x + 1)2 + 14(x3 + 1) = 0
5. (x 10)4 15(x + 5)4 + 4(x2 5x 50)2 = 0
[7] Phng trnh bc bn tng qut ax4 + bx3 + cx2 + dx + e = 0 (7)
Phn tch cc hng t bc 4, 3, 2 thnh bnh phng ng, cc hng t cn li chuyn sang v
phi:
(7) 4a2 x4 + 4bax3 + 4cax2 + 4dax + 4ae = 0
(2ax2 + bx)2 = (b2 4ac)x2 4adx 4ae
Thm vo hai v mt biu thc 2(2ax2 + bx)y + y 2 (y l hng s) v tri thnh bnh phng
ng, cn v phi l tam thc bc hai theo x:
f (x) = (b2 4ac 4ay)x2 + 2(by 2ad)x 4ae + y 2
Tnh y sao cho v phi l mt bnh phng ng. Nh vy, ca v phi bng 0. Nh vy ta
phi gii phng trnh = 0. T ta c dng phng trnh A2 = B 2 quen thuc.

V d: Gii phng trnh x4 16x3 + 66x2 16x 55 = 0 (7.1)


(7.1) x4 16x3 + 64x2 = 2x2 + 16x + 55
(x2 8x)2 + 2y(x2 8x) + y 2 = (2y 2)x2 + (16 16y)x + 55 + y 2
Gii phng trnh = 0 (8 8y)2 (55 + y 2 )(2y 2) = 0 tm c y = 1, y = 3, y = 29.
Trong cc gi tr ny, ta thy gi tr y = 3 l thun li nht cho vic tnh ton.

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

23

Nh vy, chn y = 3, ta c phng trnh:


"

x2 8x + 3 = 2(x 4)
x2 8x + 3 = 2(x 4)
"
"

x2 10x + 11 = 0
x = 3 14

x = 5 14
x2 6x 5 = 0



Phng trnh (7.1) c tp nghim S = 3 + 14; 3 14; 5 + 14; 5 14
~ Nhn xt: V d trn cho ta thy phng trnh = 0 c nhiu nghim. C th chn y = 1
nhng t ta c phng trnh (x2 8x + 1)2 = 56 th khng thun li lm cho vic tnh ton,
tuy nhin, kt qu vn nh nhau.
a
Mt cch gii khc l t phng trnh x4 + ax3 + bx2 + cx + d = 0 t x = t , ta s thu c
4
phng trnh khuyt bc ba theo t, ngha l bi ton quy v gii phng trnh t4 = at2 + bt + c.
(x2 8x + 3)2 = 4(x 4)2

Bi tp t luyn
1.
2.
3.
4.
5.

x4 14x3 + 54x2 38x 11 = 0


x4 16x3 + 57x2 52x 35 = 0
x4 6x3 + 9x2 + 2x 7 = 0
x4 10x3 + 29x2 20x 8 = 0
2x4 32x3 + 127x2 + 38x 243 = 0

PHNG TRNH DNG PHN THC


[1] Phng trnh cha n mu c bn
t iu kin xc nh cho biu thc mu. Quy ng ri gii phng trnh.

V d: Gii phng trnh:

1
x
+
= 2 (1.1)
2 x 2x 1

1
iu kin: x 6= 2; x 6= .
2
2x 1 + x(2 x)
(1.1)
= 2 2x 1 + 2x x2 = 2(4x 2 2x2 + x)
(2 x)(2x 1)
3x2 6x + 3 = 0 x = 1(tha iu kin)
Vy phng trnh (1.1) c tp nghim S = {1}

[2] Phng trnh dng x2 +


Ta c:

a2 x 2
= b (2)
(x + a)2

2
ax
ax
(2) x
+ 2x.
=b
(x + a)
x+a
 2 2
x
x2

+ 2a.
+ a2 = b + a2
x+a
x+a
WWW.ToanCapBa.Net


24
t y =

WWW.ToanCapBa.Net
x2
. Gii phng trnh bc hai theo y tm x.
x+a

V d: Gii phng trnh: x2 +

9x2
= 7 (2.1)
(x + 3)2

iu kin: x 6= 3.

2
3x
x2
(2.1) x
+ 6.
=7
x+3
x+3
 2 2
x2
x
+ 6.
=7

x+3
x+3
x2
t y =
. Ta c phng trnh
x+3
"
y 2 + 6y 7 = 0

y=1
y = 7

13
> Nu y = 1: Ta c phng trnh x = x + 3 x =
2
> Nu y = 7: Ta c phng trnh x2 + 7x +
21
=
0
(v
nghim)
(

)
1 + 13 1 13
Vy phng trnh (2.1) c tp nghim: S =
;
2
2
2

~ Nhn xt: Da vo cch gii trn, ta c th khng cn phi t n ph m thm bt hng


s to dng phng trnh quen thuc A2 = B 2

Bi tp t luyn
Gii cc phng trnh sau:
4x2
1. x2 +
= 12
(x + 2)2
25x2
2. x2 +
= 11
(x + 5)2
9x2
3. x2 +
= 14
(x 3)2
25
49
4. 2
=1
x
(x 7)2
9
8
5.
+1=
2
4(x + 4)
(2x + 5)2
x2 + nx + a
x2 + qx + a
[3] Phng trnh dng 2
+ 2
= b (3)
x + mx + a x + px + a

x2 + mx + a 6= 0
iu kin:
x2 + px + a 6= 0
Xt xem x = 0 c phi l nghim phng trnh khng.

WWW.ToanCapBa.Net

25

WWW.ToanCapBa.Net
Trng hp x 6= 0:

a
a
+n
x+ +q
x
x
(2)
+
=b
a
a
x+ +m x+ +p
x
x
p
a
t y = x + . iu kin: |y| > 2 |a| ta c phng trnh
x
x+

y+n
y+q
+
=b
y+m y+p
Gii phng trnh n y sau tm x.

V d: Gii phng trnh:

x2 3x + 5 x2 5x + 5
1
2
= (3.1)
2
x 4x + 5 x 6x + 5
4

iu kin: x 6= 1, x 6= 5.
x = 0 khng phi l nghim ca phng trnh.
Xt x 6= 0 :
5
3 x+
x

(3.1)
5
x+ 4 x+
x
x+

t y = x +

5
5
1
x
=
5
4
6
x

5
|y| > 2 5, y 6= 6. Phng trnh (3.1) tr thnh:
x

1
2
1
y3 y5

= 2
= y 2 10y + 16 = 0
y4 y6
4
y 10y + 24
4
T ta c phng trnh

5
= 8 x2 8x + 5 = 0 x = 4 11
x



Vy phng trnh (3.1) c tp nghim: S = 4 + 11; 4 11
~ Nhn xt: Cc dng phng trnh sau c gii mt cch tng t:
mx
nx
Dng 1: 2
+ 2
=p
ax + bx + d ax + cx + d
ax2 + mx + c
px
Dng 2:
+ 2
=b
2
ax + nx + c
ax + qx + c
x+

Bi tp t luyn
Gii cc phng trnh sau:
4x
3x
1) 2
+ 2
=1
4x 8x + 7 4x 10x + 7
2x
13x
2) 2
+ 2
=6
2x 5x + 3 2x + x + 3
3x
7x
3) 2
+ 2
= 4
x 3x + 1 x + x + 1
x2 10x + 15
4x
4) 2
= 2
x 6x + 15
x 12x + 5
x2 + 5x + 3 x2 + 4x + 3
5) 2
+
=7
x 7x + 3 x2 + 5x + 3
WWW.ToanCapBa.Net

"

y = 2 (loi)
y=8

26

WWW.ToanCapBa.Net

Tng kt
Qua cc dng phng trnh trn, ta thy phng trnh hu t thng c gii bng mt trong
cc phng php:
[1.] a v phng trnh tch
[2.] t n ph hon ton
[3.] t n ph a v h phng trnh
[4.] a v ly tha ng bc (thng l dng A2 = B 2 )
[5.] Chia t v mu cho cng mt s
[6.] Thm bt to thnh bnh phng ng
Tuy nhin, c mt s dng phng trnh c nhng phng php gii c trng. Nhng phng
trnh ny s c trnh by c th hn nhng phn khc.

Bi tp tng hp phn phng trnh hu t


Phn 1:
1) x3 3x2 + 18x 36 = 0
1
2) 8x2 6x =
2
3) x3 4x2 4x + 8 = 0
4) x3 21x2 + 35x 7 = 0
5) x3 6x2 + 8 = 0
Phn 2:
1) 6x5 11x4 11x + 6 = 0
2) (x2 6x)2 2(x 3)2 = 81
3) x4 + (x 1)(3x2 + 2x 2) = 0
4) x4 + (x + 1)(5x2 6x 6) = 0
5) x5 + x2 + 2x + 2 = 0
6) (x2 16)2 = 16x + 1
7) (x + 2)2 + (x 
+ 3)3 +
(x + 4)4 = 2
1
1
8) x3 + 3 = 13 x +
x
x

2 
2
x1
x1
40
9)
+
=
x
 x2  9
x(3 x)
3x
10)
x+
= 15
x1
x1
1
1
1
1
1
1
1
1
+
+
=
+
+
+
11) +
x x+2 x+5 x+7
x+1 x+3 x+4 x+6

WWW.ToanCapBa.Net

27

WWW.ToanCapBa.Net

XY DNG PHNG TRNH HU T


Bn cnh vic xy dng phng trnh t h phng trnh, vic xy dng phng trnh t nhng
ng thc i s c iu kin l mt trong nhng phng php gip ta to ra nhng dng
phng trnh hay v l. Di y l mt s ng thc n gin.

4.1 T ng thc (a + b + c)3 = a3 + b3 + c3 + 3(a + b)(b + c)(c + a) (1) :


V d: Gii phng trnh: (x 2)3 + (2x 4)3 + (7 3x)3 = 1 (1.1)
Nhn xt: Nu t a = x 2, b = 2x 4, c = 7 3x. Khi ta c phng trnh: a3 + b3 + c3 =
(a + b + c)3 . T ng thc (1), d dng suy ra (a + b)(b + c)(c + a) = 0. T , ta c li gii:
3
3
(1) (x 2)3 + (2x 4)3 + (7 3x)
= [(x 2) + (2x 4) + (7 3x)]
x=2

x=3
(3x 6)(3 x)(5 2x) = 0

5
x=
2 

5
Vy phng trnh (1.1) c tp nghim: S = 2; 3;
2
Vi bi ton trn, cch t nhin nht c l l khai trin ri thu v phng trnh bc ba. Tuy
nhin, vic khai trin c th khng cn hiu qu vi bi ton sau:
V d: Gii phng trnh: (x2 4x + 1)3 + (8x x2 + 4)3 + (x 5)3 = 125x3 (1.2)
4.2 T mnh

1 1 1
1
+ + =
(a + b)(b + c)(c + a) = 0 (2) :
a b c
a+b+c

V d: Gii phng trnh:

1
1
1
1
+
+
=
(2.1)
x 8 2x + 7 5x + 8
8x + 7

8
7
7
iu kin: x 6= 8, x 6= , x 6= , x 6=
2
5
8
T bi ton (2), ta c:
1

(2.1) (x 8 + 2x + 7)(x 8 + 5x + 8)(2x + 7 + 5x + 8) = 0 x = 0

15
x=
7


1
15
Phng trnh c tp nghim: S =
; 0;
3
7
3
3
3
4.3 T ng thc a + b + c 3abc = (a + b + c)(a2 + b2 + c2 ab bc ca) (3) :

x=

V d: Gii phng trnh 54x3 9x + 2 = 0 (3.1)


Ta tm cch vit v tri ca phng trnh di dng x3 + a3 + b3 3abx. Nh vy th a, b l
nghim ca h phng trnh

3
3
a + b =
54

a3 .b3 = 3
18
WWW.ToanCapBa.Net

28

WWW.ToanCapBa.Net

a3 , b3 l nghim ca phng trnh

1
1
2
1
2
t
t+ 2 =0t= a=b=
54
18
54 2
3 2
Khi phng trnh cho tng ng vi

(x + a + b) x2 + a2 + b2 a x bx ab = 0

2




x
=

2
2
1
3 2
x+
x2 x +
=0

1
18
3 2
3 2
x=
3 2


2
1
Vy (3.1) c tp nghim S = ;
3 2 3 2

4.4 T bi ton Nu xyz = 1 v x + y + z =

V d: Gii phng trnh:

10x2

1 1 1
+ + th (x 1)(y 1)(z 1) = 0 (4) :
x y z

1
1
1
=
+
+ 10x2 18x + 7 (4.1)
11x + 3
2x 1 5x 3

1
3
iu kin: x 6= , x 6=
5
2
1
Nhn xt: Nu t a = 2x 1, b = 5x 3, c =
2
10x 11x + 3
1 1 1
Th ta c: abc = 1 v a + b + c = + +
a b c

1
T (3.1) (2x 1 1)(5x 3 1)
1 =0
10x2 11x + 3

x=1
x=1

4
x= 4

x
=
5

5
11 41
2
10x 11x + 2 = 0
x=
20
(
)
4 11 41
Phng trnh (3.1) c tp nghim: S = 1; ;
5
20
Qua cc v d trn, ta c th hnh dung c bn vic s dng ng thc xy dng phng
trnh. Hi vng da vo vn hiu bit v kh nng sng to ca mnh, bn c c th to ra
nhng phng trnh p mt v c o hn na. Sau y l mt s bi tp t luyn t cc
ng thc khc.

Bi tp t luyn
1. (x 2)6 + (x2 5x + 4)3 = (2x2 + 3)3 + (5 9x)3
2. (x2 2x + 3)5 + (8x x2 + 7)5 = (9x + 5)5 + (5 3x)5
3. (x3 5x+4)2 (127x5x2 )+(x3 +2x2 +7)(7x2 +12x9) = (x3 +7x2 +7x5)2 (2x2 +5x+3)
4. (x 5)4 (4x x2 ) + (2x + 7)4 (x2 3x + 12) = (x2 2x + 7)4 (12 + x)
(x2 + 4x 1)3
(7x 4)3
(x2 5x + 3)3
+
+
=7
5.
(4 9x)(x2 12x + 7) (9x 4)(x2 3x + 3) (12x 7 x2 )(x2 + 3x 3)
WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net
1
1
1
1
+ 2
+ 2
+ 2
=5
6. 2
x + 4x + 3 x + 8x + 15 x + 12x + 35 x + 16x + 63
7. (x2 8x + 5)7 + (7x 8)7 = (x2 x 3)7

29

MT S PHNG TRNH BC CAO


Nh ton hc Abel chng minh rng khng c cng thc nghim tng qut cho phng
trnh bc cao (> 4). y cng khng phi l dng ton quen thuc ph thng. V th bi
vit ny ch cp n mt s phng trnh bc cao c bit, c th gii bng bin i s cp.

Bi 1: Gii phng trnh x5 x4 x3 11x2 + 25x 14 = 0


Gii
Phng trnh cho tng ng
(x5 2x4 ) + (x4 2x3 ) + (x3 2x2 ) + (9x2 + 18x) + (7x 14) = 0
(x 2)(x4 + x3 + x2 9x + 7) = 0
x = 2 x4 + x3 + x2 9x + 7 = 0 ()
Xt (*) ta c
() (x4 + x3 + x2 9x + 6) + 1 = 0
(x4 x3 + 2x3 2x2 + 3x2 3x 6x + 6) + 1 = 0
(x 1)2 (x3 + 3x + 6) + 1 = 0 (v nghim)
Vy phng trnh c tp nghim S = {2} 2
Bi 2: Gii phng trnh x6 7x2 +

6 = 0 ()

Gii
R rng ta khng th on nghim ca phng trnh ny v bc cao v h s xu. Mt cch t

nhin ta t 6 = a. Lu rng ta hi vng c th a (*) v phng trnh bc hai theo a, do


ta phn tch 7 = a2 + 1. Cng vic cn li l gii phng trnh ny:

t 6 = a, khi
() x6 x2 (a2 + 1) + a = 0 a2 x2 a + x2 x6 = 0 ()

() c: 4 = 1 + 4x2 (x6 x2 ) = (2x4 1)2 nn c nghim:

a1 = x 2
4
a = 1 x
2
x2
WWW.ToanCapBa.Net

30

WWW.ToanCapBa.Net

4
x
=

6
2

x = 6
sr
r
Vy ()
2

4
5
3
1 x = 6x

x=
2
2

sr
r

5
3
Vy phng trnh c tp nghim S = 4 6;

.2

2
2
"

Bi 3: Gii phng trnh x6 15x2 +

68 = 0 ()
Gii

Do x = 0 khng tho (*) nn x 6= 0. Vit li (*) di dng

2 17
68
15
17 2
3
3
x + 3 =
x +
=
x
x
x3
x

t a = 17 > 0 ta c phng trnh


x3 +

2a
a2 2
x2 a2 2a x6 2x2 = 0 ()
=
x3
x

Coi (**) l phng trnh n a ta tm c nghim

a = x2 (loi do a > 0)

2 + x4
a=
x2
r

2 + x4
17 3
17 3
2
2
4
Vy ta c 17 =
x 17x + 2 = 0 x =
x=
2
x
2
2
( r
)
17 3
Kt lun: (*) c tp nghim S =
2
2
Bi 4: Chng minh phng trnh x5 5x4 + 30x3 50x2 + 55x 21 = 0 c nghim duy
nht

5
5
5
5
x = 1 + 2 4 + 8 16

Gii
t f (x) = x5 5x4 + 30x3 50x2 + 55x 21.
Ta c f 0 (x) = 5x4 20x3 + 90x2 100x + 55 = 5(x2 2x + 3)2 + 10(2x 1)2 > 0 x, do
phng trnh f (x) = 0 c khng qu 1 nghim.

Ta s chng minh nghim l x = 1 + 5 2 5 4 + 5 8 5 16:


t

5
5
5
5
x = 1 + 2 4 + 8 16

5
5
5
5
5
2x = 2 + 4 8 + 16 2

5
5
5
x + 2x = 2 2 1 x + 1 = 2(2 x)
(x + 1)5 = 2(2 x)5
Khai trin biu thc trn, sau rt gn, ta c phng trnh:
x5 5x4 + 30x3 50x2 + 55x 21 = 0

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net
Vy ta c iu phi chng minh. 2
Bi 5: Chng minh phng trnh sau c 7 nghim thc:
g(x) = x9 9x7 + 3x6 + 27x5 18x4 27x3 + 27x2 1 = 0 ()

Gii
t f (x) = x3 3x + 1 th g(x) = f (f (x)). Ta s tm nghim ca g 0 (x) = f 0 (x).f 0 (f (x)):
> Nghim ca f 0 (x) l: f 0 (x) = 0 3x2 3x = 0 x = 1.
> tm nghim ca f 0 (f (x)) ta tm nghim ca f (x) = 1 v f (x) = 1:
f (x) = 1 x3 3x + 2 = 0 x {2; 1}

f (x) = 1 x3 3x = 0 x {0; 3}

Nh vy tp nghim ca phng trnh g 0 (x) = 0 l {2; 3; 1; 0; 1; 3}.


Suy ra g(x) c ti a 7 nghim. Li c:

g(x) khi x

g(2) = 3 > 0 g(x) c 1 nghim trong (; 2)

3)
=
1
<
0

g(x)
c
1
nghim
trong
(2;

3)
g(

g(1) = 19 > 0 g(x) c 1 nghim trong ( 3; 1)

g(0) = 1 < 0 g(x) c 1 nghim trong (1; 0)

g(1) = 3 > 0 g(x) c 1 nghim trong (0; 1)

g(
3)
=
1
<
0

g(x)
c
1
nghim
trong
(1;
3)

g(x) + khi x + g(x) c 1 nghim trong (3; +)


Nh vy g(x) = f (f (x)) c 7 nghim thc. 2

WWW.ToanCapBa.Net

31

WWW.ToanCapBa.Net

Chng II: PHNG TRNH, H PHNG


TRNH C THAM S

PHNG PHP S DNG O HM


L thuyt
i vi bi ton tm iu kin ca tham s phng trnh f (x) = g(m) c nghim min D ta
da vo tnh cht: phng trnh c nghim khi v ch khi hai th ca hai hm s y = f (x)
v y = g(m) ct nhau. Do bi ton ny ta tin hnh theo cc bc sau:
Bc 1: Lp bng bin thin ca hm s y = f (x) .
Bc 2: Da vo bng bin thin ta xc nh m ng thng y = g(m) ct th hm s
y = f (x).
Ch : Nu hm s y = f (x) lin tc trn D v m = M in f (x) , M = M ax f (x) th phng
D

trnh: k = f (x) c nghim m 6 k 6 M


Sau y l mt s bi tp v d:

Bi tp v d
Bi 1:Tm m phng trnh

x2 + x + 1

x2 x + 1 = m c nghim.

Gii

Xt hm s f (x) = x2 + x + 1 x2 x + 1 vi x R c
2x + 1
2x 1
f 0 (x) =

2 x2 + x + 1 2 x2 x + 1
Ta s tm nghim ca f 0 (x):
2x + 1
2x 1
f 0 (x) = 0

=0
2 x2 + x + 1 2 x 2 x + 1

(2x + 1) x2 x + 1 = (2x 1) x2 + x + 1
#
"
#

2 "
2
2
1
1
3
1 2
1
3
x+
x
+
=(x )
x+
+
2
2
4
2
2
4

2 
2
1
1
x+
= x
x=0
2
2
Th li ta thy x = 0 khng l nghim ca f 0 (x). Suy ra f 0 (x) khng i du trn R, m
f 0 (0) = 1 > 0 f 0 (x) > 0x R . Vy hm s f (x) ng bin trn R.
2x

Mt khc: lim f (x) = lim


= 1 v lim f (x) = 1.
2
x+
x+
x
x + x + 1 + x2 x + 1
WWW.ToanCapBa.Net
32

33

WWW.ToanCapBa.Net

Da vo bng bin thin ta thy phng trnh cho c nghim khi v ch khi m (1; 1) 2
Bi 2: Tm m phng trnh

x2 + 1

x = m c nghim
Gii

KX: x > 0

Xt hm s f (x) = 4 x2 + 1 x vi x > 0 ta c f (x) lin tc trn [0; +)


x
1
x
1
Li c: f 0 (x) = q
<
= 0 x > 0.
4
2 x
2 x6 2 x
2 4 (x2 + 1)3
Suy ra hm s f (x) nghch bin trn [0; +)
Mt khc: lim f (x) = 0
x+

Do phng trnh cho c nghim khi v ch khi m (0; 1] 2 .


~ Nhn xt: i khi ta phi tm cch c lp m a phng trnh v dng trn.
Bi 3: Tm m phng trnh sau c nghim:

x4 13x + m + x 1 = 0 (*)

Gii
Ta c:
()

(
x4 13x + m + x 1 = 0

1x>0
4

x 13x + m = (1 x)

Xt hm s f (x) = 4x3 6x2 9x vi x 6 1

1>x
4x3 6x2 9x = 1 m

3
2 .
1
x=
2
3
Da vo bng bin thin suy ra phng trnh c nghim khi v ch khi m > . 2
2
x=

Ta c: f 0 (x) = 12x2 12x 9, f 0 (x) = 0

Bi 4: Tm m phng trnh sau c nghim: x x + x + 12 = m( 5 x + 4 x)


Gii
KX: x [0; 4].
Khi phng trnh tng ng vi

(x x + x + 12)( 5 x 4 x) = m

Xt hm s f (x)
 = (x x + x + 12)(
  5 x 4 x) lin
 tc trn on [0; 4].

3
1
1
1

Ta c: f 0 (x) =
x+

> 0 x [0; 4]
2
2 4x 2 5x
2 x + 12
Vy f (x) l hm ng bin trn [0; 4].

Suy ra phng trnh c nghim khi v ch khi 2 3( 5 2) 6 m 6 12 2 .

 45x

2x2 6 1
2
Bi 5: Tm m h sau c nghim: ()

2
3x mx x + 16 = 0

WWW.ToanCapBa.Net

34

WWW.ToanCapBa.Net
Gii

Ta c:
(
()

Xt f (x) =

x2 6 4 + 5x

3x2 mx x + 16 = 0

x [1; 4]

3x2 mx x + 16 = 0

m=

3x2 + 16

x x

3x2 + 16

vi x [1; 4]. Ta c:
x x

6x2 x
x(3x2 + 16)
3 x(x2 16)
0
2
f (x) =
=
6 0x [1; 4]
x3
2x3

Nh vy m = f (x) nghch bin trn [1; 4], do f (4) 6 m 6 f (1) 8 6 m 6 19


Vy h c nghim khi v ch khi m [8; 19] 2
~ Nhn xt: Khi gp h phng trnh trong mt phng trnh ca h khng cha tham s
th ta s i gii quyt phng trnh ny trc. T phng trnh ny ta s tm c tp nghim
(i vi h mt n) hoc s rt c n ny qua n kia. Khi nghim ca h ph thuc vo
nghim ca phng trnh th hai vi kt qu ta tm c trn.

(
Bi 6: Tm m h sau c nghim:

72x+

x+1

72+

x+1

+ 2007x 6 2007

x (m + 2)x + 2m + 3 = 0
Gii

Ta c:
72x+

x+1

72+

x+1

+ 2007x 6 2007 72+

x+1

(72x+2 1) 6 2007(1 x) ()

> Nu x > 1 72+ x+1 (72x2 1) > 0 > 2007(1 x).Suy ra (*) v nghim.

> Nu x 6 1 72+ x+1 (72x2 1) 6 0 6 2007(1 x). Suy ra (*) ng .


Suy ra h c nghim khi v ch khi phng trnh x2 (m + 2)x + 2m + 3 = 0 c nghim vi
x2 2x + 3
x [1; 1], hay phng trnh m =
c nghim vi x [1; 1].
x2
x2 2x + 3
vi x [1; 1], c
Xt hm s f (x) =
x2
f 0 (x) =

x2 4x + 1
=0x=2 3
2
(x 2)

Da vo bng bin thin suy ra h c nghim khi v ch khi m 6 2

(
Bi 7: Tm m h phng trnh sau c nghim: ()

3.

xy+m=0

y + xy = 2

Gii

WWW.ToanCapBa.Net

35

WWW.ToanCapBa.Net
KX: xy > 0. T h ta cng
c y 6= 0.

xy+m=0

xy+m=0
y 2 4y + 4
4y 4
y 2 4y + 4
()
m=y
=
(y 6 2)
x=

y
y
y
xy = 2 y

y 6 2

4
4y 4
(y 6 2) ta c f 0 (y) = 2 > 0 y 6= 0, suy ra hm s f (y) ng bin
y
y
trn cc khong (; 0) v (0; 2].
Mt khc, lim f (y) = 4, lim+ f (y) = ; lim f (y) = +
Xt hm s f (y) =

y0

y0

Suy ra h c nghim khi v ch khi m (; 2] (4; +) 2


Bi 8: Tm m phng trnh c ng hai nghim phn bit:

x4 4x3 + 16x + m +

4
x4 4x3 + 16x + m = 6 ()

Gii
Ta c:
()

x4 4x3 + 16x + m = 2 m = x4 + 4x3 16x + 16

Xt hm s f (x) = x4 + 4x3 16x + 16 vi x R. Ta c:


"
f 0 (x) = 4x3 + 12x2 16; f 0 (x) = 0

x = 1
x=2

Da vo bng bin thin suy ra phng trnh c hai nghim phn bit khi v ch khi m < 27.

Bi 9: Tm m phng trnh m x2 + 2 = x + m () c ba nghim phn bit.


Gii
x
T (*) ta c: () m =
x2 + 2 1
x
vi x R.
Xt hm s: f (x) =
x2
+21

2 x2 + 2
0
Ta c: f 0 (x) =

2 ; f (x) = 0 x = 2 .
x2 + 2( x2 + 2 1)

Da vo bng bin thin phng trnh c nghim khi v ch khi 2 < m < 2 2
 
Bi 10: Tm m phng trnh: mx2 + 1 = cos x () c ng mt nghim x 0;
2
Gii
Ta thy (*) c nghim th m 6 0. Khi
x
sin2
cos
x

1
2
mx2 + 1 = cos x m =
2m =
x2
x2
4
WWW.ToanCapBa.Net

36
Xt hm s f (t) =

WWW.ToanCapBa.Net



sin2 t
vi
t

0;
t2
4

Ta c
 
2 sin t(t cos t sin t)
sin 2t(t tan t)
2t2 sin t cos t 2tsin2 t
=
=
< 0 t 0;
f (t) =
t4
t3
t3
4
0

Suy ra hm s f (t) nghch bin trn (0; 4 ).


Da vo bng bin thin suy ra phng trnh c ng mt nghim trn (0; 4 ) khi v ch khi
4
8
1
< 2m < 1 < m < 2 2
2

Bi 11: Tm m h phng trnh c ba cp nghim phn bit:


(
3(x + 1)2 + y m = 0
()

x + xy = 1
Gii
iu kin xy > 0
Ta c

3(x + 1)2 + y = m

3(x + 1)2 + y = m
x2 2x + 1
x2 2x + 1
()
y=
m = 3(x + 1)2 +

x
x
xy = 1 x

y61
m 3 = 3x2 + 6x +

x2 2x + 1
x

Xt hm s: f (x) = 3x2 + 6x +

x2 2x + 1
x

(x 6 1) ta c

x = 1

6x3 + 7x2 1
x =
f 0 (x) =
=
0

2
x2

1
x=
3
Da vo bng bin thin ta thy h phng trnh c ba nghim phn bit khi
m [4; 15
] [ 20
; 12] 2
4
3
~ Nhn xt: Khi t n ph ta phi tm min xc nh ca n ph v gii quyt bi ton n
ph trn min xc nh va tm. C th:
* Khi t t = u(x)(x D), ta tm c t D1 v phng trnh f (x, m) = 0 (1) tr thnh
g(t, m) = 0 (2). Khi (1) c nghim x D (2) c nghim t D1 .
* tm min xc nh ca t ta c th s dng cc phng trnh tm min gi tr (v min xc
nh ca t chnh l min gi tr ca hm u(x)).
* Nu bi ton yu cu xc nh s nghim th ta phi tm s tng ng gia x v t, tc l mi
gi tr t D1 th phng trnh t = u(x) c bao nhiu nghim x D.

Bi 12: Tm m phng trnh m( x 2 + 2 4 x2 4) x + 2 = 2 4 x2 4 c nghim


WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

37

Gii
KX; x > 2

Ta thy x = 2 khng l nghim ca phng trnh nn ta chia hai v phng trnh cho 4 x2 4:
! r
r
x+2
4 x 2
m
+2 4
= 2 ()
x+2
x2
r


1
t2 + 2t
x+2
4
t t =
(t > 1). Khi (*) tr thnh: m
+2 t=2m=
.
x2
t
2t + 1
t2 + 2t
2t2 + 2t + 2
> 0 t > 1.
Xt hm s f (t) =
(t > 1) ta c f 0 (t) =
2t + 1
(2t + 1)2
Vy hm s f (t) ng bin trn (1; +).
Vy phng trnh c nghim khi v ch khi m > 1 2
~ Nhn xt: Trong cc bi ton trn sau khi t n ph ta thng gp kh khn khi xc nh
min xc nh ca t . tm c iu kin ca n ph t, chng ta c th dng cng c hm
s, bt ng thc, lng gic ha. . .
Bi 13: Tm m phng trnh log23 x +

h i
p 2
log3 x + 1 2m 1 = 0 c nghim trn 1; 3 3
Gii

t t =

log23 x + 1. Do x 1; 3

16t62

Phng trnh cho tr thnh: t2 + t = 2m + 2


Xt hm s f (t) = t2 + t vi 1 6 t 6 2, ta thy f (t) l hm ng bin trn [1; 2]
Vy phng trnh c nghim khi v ch khi 2 6 2m + 2 6 6 0 6 m 6 2 2
Bi 14: Xc nh m h sau c 2 nghim phn bit
(
log3 (x + 1) log3 (x 1) > log3 4
log2 (x2 2x + 5) mlog(x2 2x+5) 2 = 5

Gii
x+1
> log3 2 x (1; 3).
x1
t t = log2 (x2 2x + 5)(t (2; 3))v phng trnh th hai ca h tr thnh
m
t+
= 5 t2 5t = m
t

iu kin : x > 1. T bt phng trnh th nht ca h ta c: log3

T cch t t ta c: Vi mi gi tr t (2; 3) th cho ta ng mt gi tr x (1; 3). Suy ra h c


2 nghim phn bit khi v ch khi phng trnh t2 5t = m c 2 nghim phn bit t (2; 3).
5
Xt hm s f (t) = t2 5t vi t (2; 3). Ta c f 0 (t) = 2t 5; f 0 (t) = 0 t = . Da vo bng
2
bin thin ta c, h phng trnh c 2 nghim phn bit khi v ch khi m (6; 25
)2
4

Bi 15:( thi H khi B - 2004) Tm m phng trnh c nghim:

m( 1 + x2 1 x2 + 2) = 2 1 x4 + 1 + x2 1 x2 ()
WWW.ToanCapBa.Net

38

WWW.ToanCapBa.Net
Gii

iu kin: 1 6 x 6 1
Trc tin, ta nhn thy rng: (1 x2 ) (1 + x2 ) = 1 x4 v 1 x2 + 1 + x2 = 2 nn ta c php
t n ph nh sau:

t t = 1 + x2 1 x2
Phng trnh cho tr thnh:
m (t + 2) = t2 + t + 2

t2 + t + 2
= m (1)
t+2

Do 1 + x2 > 1 x2 t > 0

Mt khc: t2 = 2 2 1 x4 6 2 t 6 2
 
t2 + t + 2
t2 4t
Ta xt hm s: f (t) =
60
, t 0; 2 , ta c:f 0 (t) =
t+2
(t + 2)2 
 
Vy hm f (t) nghch bin trn on 0; 2 . M hm s lin tc trn 0; 2 nn phng trnh
 
cho c nghim x khi phng trnh (1) c nghim t 0; 2 .
iu ny tng ng vi:
 
h i
2 6 m 6 f (0)
min f (t) 6 m 6 max f (t) t 0; 2 f
Vy cc gi tr m cn tm l

2 1 6 m 6 1 2.

Bi 16: Tm m phng trnh sau c nghim:

x x + x + 12 = m 5 x + 4 x
Gii
Cng ging nh nhng bi ton trc, bi ny ta ngh ngay l phi a bi ton v dng
f (x) = m ri s dng tng giao gia 2 th v suy ra iu kin m.
Ta gii bi ton nh sau:
iu kin: 0 6 x 6 4

x x + x + 12

Phng trnh cho tng ng vi:


=m
5

x
+
4

x x + x + 12

t f (x) =
x [0; 4]
5x+ 4x
Tuy nhin, nu n y ta kho st hm s ny th c v kh phc tp v di dng. V vy ta
s gii quyt theo mt hng khc. rng, ta c tnh cht sau:
f (x)
f (x)
Vi hm s y =
. Nu y = f (x) ng bin v y = g (x) nghch bin th y =
ng
g (x)
g (x)
bin.
Ta vn dng tnh cht trn nh sau:

Xt hm s g (x) = x x + x + 12 ta c:
3
1
g 0 (x) =
x+
> 0 nn hm g(x) l ng bin.
2
2 x+ 12

Xt hm s h(x) = 5 x + 4 x ta c:
1
1
h0 (x) =

< 0 nn hm h(x)l nghch bin
2 5x 2 4x
WWW.ToanCapBa.Net

39

WWW.ToanCapBa.Net
g (x)
ng bin x [0; 4].
h (x)
Do phng trnh f (x) = m c nghim khi v ch khi


f (0) 6 m 6 f (4) 2 15 12 6 m 6 12 2.
Vy, theo tnh cht trn ta c hm y =

Bi 17: Gii v bin lun phng trnh sau theo m:

x2 2x + m2 = |x 1| m (1)
Gii
Xt x > 1 ta c:
(1)

(
x2 2x + m2 = x 1 m

x1m>0
x2 2x + m2 = (x 1 m)

x>1+m
2mx = 2m + 1

> Nu m = 0: h trn v nghim


2m + 1
> Nu m 6= 0 x =
2m

2m + 1
2m2 + 1
2
2
Ta c x > 1 + m
>1+m
>0m6
0<m<
2m
2m
2
2
2m + 1
Li c x > 1
>1m>0
2m

2
.
Kt hp iu kin trn ta c 0 < m <
2
- Xt x < 1:
(
(

1xm>0
2mx = 2m 1
(1) x2 2x + m2 = 1 x m

2
x2 2x + m2 = (1 x m)
x61m
Kt lun:
> Nu m = 0: h v nghim

1 + m 3m2 + 10m 3
1
> Nu 0 < m < m > 3: phng trnh c 2 nghim:x =
3
1m
> Nu m = 3: phng trnh c nghim duy nht x = 1
1
> Nu m = : phng trnh c nghim duy nht x = 1.2
3
Bi 18: Tm m phng trnh sau c nghim
x2 + x2 + x + 1

2

= x2 + 1

2

+ m x2 x + 1

2

Gii
2

rng: (x2 + 1) x2 = (x2 + x + 1) (x2 x + 1)


Do , phng trnh cho tng ng vi:
x2 + x + 1

2

= x2 + x + 1


2
x 2 x + 1 + m x2 x + 1

Do x2 x + 1 > 0, x nn chia hai v ca phng trnh cho x2 x + 1 ta c:




2
x2 + x + 1
x2 + x + 1

=m
x2 x + 1
x2 x + 1
WWW.ToanCapBa.Net

40

WWW.ToanCapBa.Net

x2 + x + 1 1
, 6t63
x2 x + 1 3
Phng trnh trn tr thnh: t2 t = m
y l mt phng trnh bc hai n gin nn vic kho st xin dnh cho bn c.
iu lu y l iu kin ca t. Thc cht y ta tm gi tr ln nht v nh nht
x2 + x + 1
(c th dng phng php min gi tr).
ca biu thc 2
x x+1

t t =

Bi 19: Tm m h sau c nghim thc:

1
1

x + + y + = 5
x
y
1
1

x3 + 3 + y 3 + 3 = 15m 10
x
y
Gii
Cch 1:
1
Nhn vo h ny, ta thy ngay c hng i l phi t n ph v gia cc i lng x +
x
1
3
v x + 3 dng nh c mi lin h vi nhau. Vi tng , ta c php t nh sau:
x
1

a = x +
x
t
, (|a| > 2, |b| > 2).
1

b = y +
y 

3


1
1
1

3 x+
= a3 3a
x + 3 = x +
x
x
x

3


Ta c

1
1
1

y 3 +
= y+
3 y+
= b3 3b
y3
y
y
Khi , h cho tr thnh:
(
(
a+b=5
a+b=5

a3 + b3 3 (a + b) = 15m 10
ab = 8 m
D thy a, b l nghim ca phng trnh X 2 5X + 8 m = 0 X 2 5x + 8 = m (1) Xt
hm s f (X) = X 2 5X + 8, |X| > 2, ta c:
5
f 0 (X) = 2X 5 f 0 (X) = 0 X =
2
T , k bng bin thin v ch rng h cho c nghim thc khi v ch khi phng trnh
7
(1) c nghim |X| > 2. Ta tm c: 6 m 6 2 m > 22.
2
Cch 2:
Ta nhn thy rng phng trnh th nht khng c cha tham s nn ta s xut pht t
phng trnh ny. Khai trin phng trnh ny ra, ta c:
x3 y 3 + 4 (x y) = 9y + 8 3x2 + 6y 2 x3 + 3x2 + 4x = y 3 + 6y 2 + 13y + 8
(x + 1)3 + (x + 1) = (y + 2)3 + (y + 2)
Xt hm s f (t) = t3 + t, d thy l hm s ny ng bin nn
f (x + 1) = f (y + 2) x + 1 = y + 2 x = y + 1

WWW.ToanCapBa.Net

41

WWW.ToanCapBa.Net
T y, thay x = y + 1 vo phng trnh th hai ta c:
p

15 + 2y y 2 = 2m +

4 y2

(5 y) (y + 3)

p
4 y 2 = 2m

n y tng r, ta ch cn chuyn v tng giao gia hai th.


(
Bi 20: Tm m h sau c nghim thc:

x3 + (y + 2) x2 + 2xy = 2m 3
x2 + 3x + y = m

Gii
~ tng: h ny ta quan st thy bi ton cn cha r ng li no v c hai phng
trnh trong h u cha n tham s m. V vy i n hng gii quyt tt ta nn bt u
phn tch hai v tri trong hai phng trnh trong h. C th ta c:
x3 + (y + 2) x2 + 2xy = x3 + yx2 + 2x2 + 2xy = x2 (x + y) + 2x (x + y) = (x + y) x2 + 2x

Mt khc:
x2 + 3x + y = x2 + 2x + x + y
R rng bc phn tch ny ta tm ra li gii cho bi ton ny chnh l t n ph.
~ Li(gii:
a = x2 + 2x > 1
t:
ta c h phng trnh
b=x+y
(

a+b=m
ab = 2m 3

a2 3 = (a + 2) m (1)
b=ma

a2 3
= m (2)
a+2
H cho c nghim khi v ch khi phng trnh (2) c nghim a > 1.
x2 3
Xt hm s: f (x) =
vi x > 1
x+2
n y ta ch cn lp bng bn thin. Cng vic tip theo xin dnh cho bn c.
T phng trnh (1) trong h ta c:

Bi tp t luyn
Bi 1: Tm m phng trnh tan2 x + cot2 x + m(cot x + tan x) = 3 c nghim

Bi 2: Tm m phng trnh x + x + 9 = 9x x2 + m c nghim

Bi 3: Tm m phng trnh 3 + x + x + 6 18 + 3x x2 = m c nghim


Bi 4: Tm m phng trnh x3 4mx2 + 8 = 0 c 3 nghim phn bit.
Bi 5: Tm m phng trnh x3 + 3x2 + (3 2m) x + m + 1 = 0 c ng mt nghim ln
hn 1.
Bi 6: Tm m phng trnh sau c ng 2 nghim thc phn bit:

4x2 2mx + 1 = 3 8x3 + 2x

WWW.ToanCapBa.Net

42

WWW.ToanCapBa.Net

PHNG PHP DNG NH L LAGRANGE-ROLLE


L thuyt
F nh l Rolle: : Nu f (x) l hm lin tc trn on [a; b], c o hm trn khong (a; b)
v f (a) = f (b) th tn ti c (a; b) sao cho f 0 (c) = 0.
T ta c 3 h qu:
> H qu 1: Nu hm s f (x) c o hm trn (a; b) v f (x) c n nghim (n l s nguyn
dng ln hn 1) trn (a; b) th f 0 (x) c t nht n - 1 nghim trn (a; b).
> H qu 2: Nu hm s f (x) c o hm trn (a; b) v f 0 (x) v nghim trn (a; b) th f (x)c
nhiu nht 1 nghim trn (a; b).
> H qu 3: Nu f (x)c o hm trn (a; b) v f 0 (x) c nhiu nht n nghim (n l s nguyn
dng) trn (a; b) th f (x) c nhiu nht n + 1 nghim trn (a; b).
Cc h qu trn vn ng nu cc nghim l nghim bi (khi f (x) l a thc) v cho ta
tng v vic chng minh tn ti nghim cng nh xc nh s nghim ca phng trnh, v
nu nh bng mt cch no ta tm c tt c cc nghim ca phng trnh th ngha l
khi phng trnh c gii.
F nh l Lagrange: : Nu f (x)l hm lin tc trn on [a; b], c o hm trn khong
f (b) f (a)
.
(a; b)th tn ti c (a; b) sao cho f 0 (c) =
ba
Sau y l mt s ng dng ca hai nh l trn:

Bi tp v d
F Dng nh l Lagrange - Rolle bin lun phng trnh:
Bi 1: Chng minh rng phng trnh a cosx + b cos 2x + c cos 3x = 0 lun c nghim vi
mi a, b, c.
Gii
b sin 2x c sin 3x
+
2
3
ta c f 0 (x) = a cosx + b cos 2x + c cos 3x
M f (0) = f () = 0 x0 (0; ) : f 0 (x0 ) = 0, suy ra iu phi chng minh. 2
Xt f (x) = a sin x +

Bi 2: Cho a + b + c = 0. Chng minh rng phng trnh sau c t nht 4 nghim thuc
[0; ]: a sin x + 9b sin3x + 25c sin 5x = 0
Gii
chng minh f (x) c t nht n nghim ta chng minh F (x) c t nht n + 1 nghim vi F (x)
l mt nguyn hm ca f (x) trn (a; b) (c th phi p dng nhiu ln)
Xt hm s f (x) = a sin x b sin 3x c sin 5x, ta c:
f 0 (x) = a cos x 3b cos 3x 5c cos 5x; f 00 (x) = a sin x + 9b sin 3x + 25c sin 5x

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

43

Ta c f (0) = f ( ) = f ( ) = f () = 0
4
4

3
3
Suy ra x1 (0; ), x2 ( ; ), x3 ( ; ) : f (0) = f 0 (x1 ) =0 f (x2 ) = f 0 (x3 ) = 0
4
4 4
4
x4 (x1 ; x2 ), x5 (x2 ; x3 )|f 00 (x4 ) = f 00 (x5 ) = 0
m f 00 (0) = f 00 () = 0, suy ra iu phi chng minh. 2
Bi 3: Chng minh phng trnh x5 5x + 1 = 0 c ng ba nghim thc.
Gii
t f (x) = x5 5x + 1 th f (2) = 21 < 0, f (0) = 1 > 0, f (1) = 3 < 0, f (2) = 23 > 0
nn t y suy ra phng trnh cho c ba nghim thc
Gi s c nghim th t ca phng trnh. p dng nh l Rolle ta c:
f 0 (x) = 0 5x4 5 = 0. Phng trnh ny c hai nghim thc nn suy ra mu thun.
Vy ta c iu phi chng minh 2.
Bi 4: Cho a thc P (x) v Q(x) = aP (x) + bP 0 (x) trong a, b l cc s thc, a 6=0.
Chng minh rng nu Q(x) v nghim th P (x) v nghim.
Gii
Ta c deg P (x) = deg Q(x)
V Q(x) v nghim nn deg Q(x) chn. Gi s P (x) c nghim, v deg P (x) chn nn P (x) c
t nht 2 nghim.
> Khi P (x) c nghim kp x = x0 ta c x0 cng l mt nghim ca P 0 (x) suy ra Q(x) c
nghim.
> Khi P (x) c hai nghim phn bit x1 < x2 :
Nu b = 0 th hin nhin Q(x) c nghim.
a
Nu b 6=0 : Xt f (x) = e b x P (x) th f (x)c hai nghim phn bit x1 < x2 v
a
a a
1 a
1 a
f 0 (x) = e b x P (x) + e b x P 0 (x) = e b x [aP (x) + bP 0 (x)] = e b x Q(x)
b
b
b

V f (x) c hai nghim suy ra f 0 (x) c t nht 1 nghim hay Q(x) c nghim.
Tt c trng hp u mu thun vi gi thit Q(x) v nghim. Vy khi Q(x) v nghim th
P (x) v nghim 2
Bi 5: Gi s phng trnh sau c n nghim phn bit:
a0 xn + a1 xn1 + ... + an1 x + an = 0, (a0 6= 0)
Chng minh (n 1)a21 > 2na0 a2
Gii
t a0 xn + a1 xn1 + ... + an1 x + an = f (x)
Nhn xt f kh vi v hn trn R nn suy ra
f 0 (x) c n 1 nghim phn bit.
00
f (x) c n 2 nghim phn bit.
. . . ..
n!
f [n2] (x) = a0 x2 + (n 1)!a1 x + (n 2)!a2 c 2 nghim phn bit.
2
WWW.ToanCapBa.Net

44

WWW.ToanCapBa.Net

Nhn thy f [n2] (x) c > 0 nn ((n 1)!a1 )2 2n!a0 (n 2)!a2 > 0
Suy ra iu phi chng minh. 2
Bi 6: (VMO 2002) Xt phng trnh

n
X
i=1

1
1
= , vi n l s nguyn dng. Chng
1
2

i2 x

minh rng vi mi s nguyn dng n, phng trnh nu trn c mt nghim duy nht ln
hn 1; k hiu nghim l xn
Gii
n
X

1
1
, ta c: fn (x) lin tc v nghch bin trn (1; +)
1 2
i=1
1
M lim+ fn (x) = +, lim fn (x) = fn (x) = 0 c mt nghim duy nht ln hn 1. 2
x+
x1
2

Xt fn (x) =

i2 x

F Dng nh l Lagrange -Rolle gii phng trnh:


Bi 7: Gii phng trnh 3x + 5x = 2.4x ()
Gii
Nhn xt: x = 0; x = 1 l nghim ca phng trnh (*).
Gi x0 l nghim khc ca phng trnh cho. Ta c:
3x0 + 5x0 = 2.4x0 5x0 4x0 = 4x0 3x0 ()
Xt hm s f (t) = (t + 1)x0 tx0 , ta c () f (4) = f (3)
V f (t) lin tc trn [3; 4] v c o hm trong khong (3; 4), do theo nh l Rolle tn ti
c (3; 4) sao cho
"
x0 = 0
x
1
f 0 (c) = 0 x0 [(c + 1) 0 cx0 1 ]=0
(loi)
x0 = 1
Vy phng trnh (*) c tp nghim S = {0; 1}. 2
Bi 8: Gii phng trnh 5x 3x = 2x ()
Gii
Nhn xt: x = 0; x = 1 l nghim ca phng trnh (2). Gi x0 l nghim khc ca phng
trnh cho, ta c:
5x0 5x0 = 3x0 3x0 (2a)
Xt hm s: f (t) = tx0 tx0 , khi : (2a) f (5) = f (3)
V f (t) lin tc trn [3; 5] v c o hm trn (3; 5), do theo nh l Lagrange lun tn ti
c (3; 5) sao cho
"
x0 = 0
f 0 (c) = 0 x0 (cx0 1 1)=0
(loi)
x0 = 1
Vy phng trnh (*) c tp nghim S = {0; 1} 2
Bi 9: Gii phng trnh: 3x + 2.4x = 19x + 3 ()
WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

45

Gii
Ta c
() 3x + 2.4x 19x 3 = 0
Xt hm s: y = f (x) = 3x + 2.4x 19x 3 ta c: f 0 (x) = 3x ln 3 + 2.4x ln 4 19 ta c
f 00 (x) = 3x (ln 3)2 + 2.4x (ln 4)2 > 0, x R hay f 00 (x) v nghim, suy ra f 0 (x) c nhiu nht 1
nghim, suy ra f (x) c nhiu nht 2 nghim.
M f (0) = f (2) = 0 do (*) c ng hai nghim x = 0, x = 2 2
Bi 10: Gii phng trnh: (1 + cos x)(2 + 4cos x ) = 3.4 cos x ()

Gii
t t = cos x, (t [1; 1])
Ta c: () (1 + t)(2 + 4t ) = 3.4t (1 + t)(2 + 4t ) 3.4t = 0
Xt hm s: f (t) = (1 + t)(2 + 4t ) 3.4t ta c:
f 0 (t) = 2 + 4t + (t 2)4t ln 4, f 00 (t) = 2.4t ln 4 + (t 2)4t ln2 4
2
, suy ra f 00 (t) c nghim duy nht.
Li c: f 00 (t) = 0 t = 2 +
ln 4
Suy ra f 0 (t) c nhiu nht hai nghim, ngha l f (t) c nhiu nht ba nghim.
1
1
Mt khc d thyf (0) = f ( ) = f (1) = 0, do f (t) c ba nghim t = 0, , 1.
2
2

Kt lun: Nghim ca phng trnh (*) l: x = + k2, x = + k2, x = k2, k Z 2


2
3
Bi 11: Gii phng trnh 3cos x 2cos x = 2cos x 2 cos x ()
Gii
Xt hm f (t) = tcos t cos , f 0 (t) = cos (tcos 1 1)
Ta nhn thy f (3) = f (2) v f (x) kh vi trn [2;3] nn p dng nh l Lagrange ta c:
c [2; 3] : f 0 (c) =

f (3) f (2)
cos (ccos 1 1) = 0
1

T ta suy ra nghim ca phng trnh (*) l x =

+ k, x = k2(k Z) 2
2

WWW.ToanCapBa.Net

46

WWW.ToanCapBa.Net

PHNG PHP DNG IU KIN CN V


L thuyt
F Bi ton:
Cho h phng trnh (hoc h bt phng trnh) cha tham s c dng:

f (x, m) > 0
f (x, m) = 0
hoc (II) x Dx
(I) x Dx

m Dm
m Dm
Trong x l bin s, m l tham s, Dx , Dm l min xc nh ca x v m.
Yu cu t ra: ta phi tm gi tr ca tham s m h (I) hc (II) tha mn mt tnh cht
no .
F Phng php gii:
I Bc 1 (iu kin cn): Gi s h tha mn tnh cht P no m u bi i hi. Khi
, da vo c th ca tnh cht P v dng ca phng trnh ta s tm c mt rng buc no
i vi tham s m v rng buc y chnh l iu kin cn c tnh cht P. iu c ngha
l: nu vi m0 khng tha mn rng buc trn th chc chn ng vi m0 , h khng c tnh cht P.
I Bc 2 (iu kin ): Ta tm xem trong cc gi tr ca m va tm c, gi tr no lm
cho h tha mn tnh cht P. bc ny ni chung ta cng ch cn gii nhng h c th khng
cn tham s. Sau khi kim tra, ta s loi i nhng gi tr khng ph hp v nhng gi tr cn
li chnh l p s ca bi ton.
Nh vy, tng ca phng php ny kh r rng v n gin. Trong rt nhiu bi ton v
bin lun th phng php ny li th hin u th r rt. Tuy nhin, thnh cng ca phng
php cn nm ch ta phi lm th no pht hin iiu kin cn mt cch hp l v chn
iu kin mt cch ng n.

Bi tp v d
F S dng tnh i xng ca cc biu thc c mt trong bi ton
Bi 1: Tm m phng trnh sau c nghim duy nht

x+

1x+

x+

1 x = m (1)

Gii
~ iu kin cn:
Gi s (1) c nghim duy nht x =
D thy nu (1) c nghim x = th (1) cng c nghim x = 1 . V nghim l duy nht

WWW.ToanCapBa.Net

47

WWW.ToanCapBa.Net
1
nn = 1 =
2

1
Thay = vo (1) ta tm c m = 2 + 4 8.
2
~ iu kin :

Gi s m = 2 + 4 8, khi (1) c dng sau:

4
4
x + 4 1 x + x + 1 x = 2 + 8 (2)
Theo bt ng thc AM-GM ta c:

4
x + 1 x 6 2 v 4 x + 4 1 x 6 8
1
Do (2) x = 1 x x = .
2

Vy (1) c nghim duy nht th iu kin cn v l m = 2 + 4 8 2


Bi 2: Tm a v b phng trnh sau c nghim duy nht
q
q

3
3
3
3
2
(ax + b) + (ax b)2 + a2 x2 b2 = b (1)
Gii

~ iu kin cn:
Gi s (1) c nghim duy nht x = x0 , khi d thy x = x0 cng l nghim ca (1). Do
t gi thit ta suy ra x0 = 0. Thay x0 = 0 vo (1) ta c :
"

b=0
3
3
b2 = b
b=1
~ iu kin :
> Khi b = 0, (1) c dng:

a2 x 2 +

a2 x 2 +

3
a2 x 2 = 0 a2 x 2 = 0

Do (1) c nghim duy nht khi v ch khi a 6= 0


> Khi b = 1, (1) c dng:
q
q

3
3
3
2
(ax + 1) + (ax 1)2 + a2 x2 1 = 1 ()

t u = 3 ax + 1; v = 3 ax 1, ta thy:
( 3
(
(
(
u v3 = 2
uv =2
u=1
ax + 1 = 1
()

ax = 0
u2 + uv + v 2 = 1
u2 + uv + v 2 = 1
v = 1
ax 1 = 1
Vy (*) c nghim duy nht khi v ch khi a 6= 0
"
Tm li, phng trnh (1) c nghim duy nht th iu kin cn v l

a 6= 0; b = 0
b=1

Bi 3: Tm m h sau c nghim duy nht:

7 + x + 11 x 4 = m 4 3 10 3m
q

p7 + y + p11 y 4 = m 4 310 3m

WWW.ToanCapBa.Net

48

WWW.ToanCapBa.Net
Gii

74
10
6m6
27
3
Tr theo v hai phng trnh ta c:
iu kin: 7 6 x, y 6 11;

x+7

p
p

11 x = y + 7 11 y

Xt hm s: f (t) = t + 7 11 t; 7 6 t 6 11 ta c:
1
1
f 0 (t) =
+
> 0 Vy hm s ng bin, suy ra: f (x) = f (y) x = y.
2 t + 7 2 11 t
Thay vo mt trong hai phng trnh ca h ta c:
q

7 + x + 11 x 4 = m 4 3 10 3m ()
~ iu kin cn:
Ta thy l nu x0 l mt nghim ca phng trnh th 4 x0 cng l nghim ca phng trnh.
Nn h cho c nghim duy nht khi v ch khi
x0 = 4 x0 x0 = 2
Thay vo phng trnh (*) ta c:
q

4 3 10 m = m 2 ()
Gii phng trnh (**) ta tm c m = 3.
~ iu kin :

7 + x + 11 x = 6
Vi m = 3, ta thu c h phng trnh:
7 + y + 11 y = 6

V x = y nn ta ch vic gii phng trnh 7 + x + 11 x = 6 x = 2


Vy m = 3 l gi tr cn tm h cho c nghim duy nht. 2
Bi 4: Tm a,b h sau c nghim duy nht:

xyz + z = a

xyz 2 + z = b

x2 + y 2 + z 2 = 4
Gii

~ iu kin cn:
Gi s (x0 ; y0 ; z0 ) l nghim ca h phng trnh cho th (x0 ; y0 ; z0 ) cng l nghim.
Do

z0 = a
tnh duy nht nn x0 = x0 ; y0 = y0 x0 = y0 = 0 Thay tr li vo h , ta c: z0 = b

z 2 = 4
0

T y ta suy ra a = b = 2 hoc a = b = 2
~ iu kin :

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

49

Xt hai trng hp sau:


> Nu a = b = 2: Khi h c dng:

xyz + z = 2 (1)

xyz 2 + z = 2 (2)

x2 + y 2 + z 2 = 4 (3)

Ly (1) (2) ta c xyz(1 z) = 0, t (1) li c z 6= 0 do xy(1 z) = 0


* Nu x = 0 z = 2 y = 0
* Nu y = 0
z=2x=0
x2 + y 2 = 3
* Nu z = 1
.
xy = 1
H trn c nghim (x1 ; y1 ) 6= (0; 0).V vy ngoi nghim (0, 0, 2), h cn c nghim khc
(x1 ; y1 ; 1) do h khng c nghim duy nht. Trng hp ny khng tha mn.
> Nu a = b = 2:
Khi h c dng:

xyz = 2
xyz 2 2 + z = 2

x2 + y 2 + z 2 = 4
Tin hnh lm nh trng hp trn ta i n:
* Nu x = 0 z = 2 y = 0
* Nu y = 0
z = 2 x = 0
x2 + y 2 = 3
* Nu z = 1
xy = 3
Ta thy t h phng trnh trn, ta suy ra x2 + y 2 < 2|xy| nn h v nghim.
Vy trong trng hp ny h c duy nht nghim (x; y; z) = (0, 0, 2)
Vy iu kin cn v h phng trnh cho c nghim duy nht l a = b = 2 2
F S dng im thun li
Bi 5: Tm a phng trnh sau nghim ng vi mi x:
log2 a2 x2 5ax2 +



6 a = log2+x2 3 a 1 ()
Gii

~ iu kin cn:

Gi s (*)
ng vi mi x. Vi x = 0 ta c log2 6 a = log2 (3 a 1)

16 a 6 6
Li c:
a {2; 5}
a1<3

a1+ 6a=3
~ iu kin :

WWW.ToanCapBa.Net

50

WWW.ToanCapBa.Net

> Nu a = 2 th () log2 (2 12x2 ) = log2+x2 2 ()


R rng (**) khng ng vi mi x, v log2 (2 12x2 ) c ngha th phi c 12x2 < 2
> Nu a = 5 th () log2 1 = log2+x2 1 (lun ng)
Vy a = 5 l iu kin cn v (*) ng vi mi x 2
Bi 6: Tm a h phng trnh n (x; y) c nghim vi mi b:

2bx + (a + 1)by 2 = a2
(a 1)x3 + y 2 = 1
Gii
~ iu kin cn:
Gi s h c nghim vi mi b, thay b = 0 ta c

a2 = 1
(a 1)x3 + y 2 = 1
Do iu kin cn l a = 1
~ iu kin :

2bx + 2by 2 = 1
> Nu a = 1: ta c h
y 2 = 1
1
Khi b > h v nghim. Vy trng hp ny loi.
2

2bx = 1
> Nu a = 1: ta c h
2x3 + y 2 = 1
H trn lun c nghim (x; y) = (0; 1)
Vy a = 1 l iu kin cn v h phng trnh c nghim vi mi b 2
Bi 7: Tm a h phng trnh n (x; y) c nghim vi mi b:

(x2 + 1)a + (b2 + 1)y = 2


a + bxy + x2 y = 1
Gii
~ iu kin cn:
Gi s h c nghim vi mi b, thay b = 0 ta c

"
(x2 + 1)a = 1
a = 0; x2 y = 1
()

a {0; 1}
a + x2 y = 1
x2 + 1 = a + x2 y = 1
~ iu kin :

(b2 + 1)y = 1 (1)


> Nu a = 0 : ta c
bxy + x2 y = 1 (2)

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

51

Nu b 6= 0 b2 + 1
6= 1 nn t (1) c y = 0, nhng khng tho (2). Vy trng hp ny loi.
x2 + (b2 + 1)y = 1
> Nu a = 1: ta c
bxy + x2 y = 0
H trn lun c nghim x = y = 0.
Vy a = 1 l iu kin cn v h cho c nghim vi mi b 2
Bi 8: Tm iu kin ca a, b, c, d, e, f hai phng trnh n (x; y) sau l tng ng:

ax2 + bxy + cy 2 + dx + ey + f = 0 (1)


x2 + y 2 = 1 (2)
Gii
~ iu kin cn:

Ta thy (x; y) = (0; 1) , (1; 0) ,

1 1
;
2 2

 

1
1
, ;
l nghim ca (2). Do (1)
2
2

cng phic cc nghim trn.

c + e + f = c e + f = a + d + f = a d + f = 0

Nh vy a + b + c + 2d + 2e + 2f
a
+
b
+
c

2d

2e + 2f

=
=0
2
2
b = d = e = 0
Gii h trn ta tm c iu kin cn ca bi ton l ()
a = c = f 6= 0
~ iu kin :
D thy vi (*) th (2) trng vi (1).
Vy (*) l iu kin cn v (1) (2) 2
Bi 9: Cho phng trnh x3 + ax + b = 0 (1)
Tm a, b phng trnh trn c ba nghim phn bit x1 < x2 < x3 cch u nhau.
Gii
~ iu kin cn:
Gi s phng trnh (1) c 3 nghim khc nhau x1 , x2 , x3 tha gi thit x1 + x3 = 2x2
Theo nh l Viete vi phng trnh bc 3 ta c: x1 + x2 + x3 = 0 3x2 = 0 x2 = 0
Thay x2 = 0 vo (1) ta c b = 0
~ iu kin :
Gi s b = 0 , khi (1) tr thnh:
x3 + ax = 0 x(x2 + a) = 0 (2)
Ta thy (2) c 3 nghim phn bit nu a < 0. Khi cc nghim ca (2) l

x
1 = a

x2 = 0

x3 = a

WWW.ToanCapBa.Net

52

WWW.ToanCapBa.Net

Cc nghim trn cch u nhau nn iu kin cn v (1) c nghim tha mn bi l


b = 0, a < 0 2
Bi 10: Cho phng trnh
x3 3x2 + (2m 2) x + m 3 = 0
Tm m phng trnh c ba nghim x1 , x2 , x3 sao cho x1 < 1 < x2 < x3 .
Gii
~ iu kin cn:
t f (x) = x3 3x2 + (2m 2) x + m 3
Gi s phng trnh f (x) = 0 c 3 nghim x1 , x2 , x3 tha mn x1 < 1 < x2 < x3
Ta c: f (x) = (x x1 ) (x x2 ) (x x3 ), suy ra f (x) > 0 khi x1 < x < x2
Suy ra f (1) > 0 hay m 5 > 0 m < 5.
~ iu kin :
Gi s m < 5.
Do lim f (x) = nn tn ti < 1 m f () < 0
x

Li c: f (1) = m 5 > 0 v f (x) lin tc nn ta c < x1 < 1 sao cho f (x1 ) = 0


Ta c: f (0) = m 3 < 0 ( do m < 5)
Vy tn ti 1 < x2 < 0 sao cho f (x2 ) = 0
Mt khc, do lim f (x) = + nn phi c > 0 sao cho f () > 0.
x+

T , tn ti x3 m 0 < x3 < sao cho f (x3 ) = 0.


Nh vy, phng trnh f (x) = 0 khi m < 5 c 3 nghim x1 , x2 , x3 tha mn x1 < 1 < x2 <
0 < x3 . Vy m < 5 chnh l iu kin cn v tha mn bi. 2
Bi 11: Tm m phng trnh sau c nghim:
20x2 + 10x + 3
= x2 + 2 (2m 3) x + 5m2 16m + 20
2
3x + 2x + 1
Gii
~ iu kin cn:
Gi s phng trnh cho c mt nghim l x0 .
20x2 + 10x + 3
v g (x) = x2 + 2 (2m 3) x + 5m2 16m + 20
t f (x) =
3x2 + 2x + 1
Khi d thy rng:
max f (x) > f (x0 ) = g (x0 ) > min g (x)
Do min g (x) = g ( (2m 3)) = m2 4m + 11
Gi y0 l gi tr ty ca f (x), khi ta c:
y0 =

20x2 + 10x + 3
(20 3y0 ) x2 + 2 (5 y0 ) x + 3 y0 = 0 (1)
3x2 + 2x + 1

Suy ra (1) c nghim khi: 0 = 2y0 2 + 19y0 35 > 0

5
6 y0 6 7 Vy max f (x) = 7
2

Nh vy, t iu kin max f (x) > min g (x) ta c:


7 > m2 4m + 11 (m 2)2 6 0 m = 2

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

53

~ iu kin :
Gi s m = 2, khi phng trnh cho tr thnh
20x2 + 10x + 3
= x2 + 2x + 8 (2)
3x2 + 2x + 1
(
= 7 x = 1
Ta nhn thy rng g (x) = x2 + 2x + 8
> 7 x 6= 1
2
20x + 10x + 3
6 7 vi x v f (1) = 6, 5. T y suy ra (2) v nghim.
Mt khc: f (x) =
3x2 + 2x + 1
Vy khng tn ti gi tr no ca m tha mn gi thit. 2
Bi 12: Tm m phng trnh x2 3x + m = 0 (1) c mt nghim gp i nghim ca
phng trnh x2 x + m = 0 (2)
Gii
~ iu kin cn: Gi s tn ti m tho mn iu kin u bi, tc l phng trnh (2) c
nghim x0 , cn (1) c nghim 2x0 . Vy ta c

4x2 6x0 + m = 0
0
x2 x0 + m = 0
0

5
Tr v vi v ca hai phng trnh trn cho nhau ta s tm c x0 = 0 hoc x0 =
3
10
Thay hai gi tr x0 vo mt trong hai phng trnh trn ta c m = 0 v m =
9
y cng chnh l iu kin cn ca bi ton. ~ iu kin :

x2 3x = 0

x2 x = 0
10
Xt khi m = 0 v m =
ta s ln lt gii cc phng trnh
10

9
x2 3x +
=0

x2 x + 10 = 0
9
D thy nghim
ca
2
cp
phng
trnh
ny
tho
gi
thit.


10
Vy m 0;
l iu kin cn v tha mn bi. 2
9
Bi 13: Tm a,b sao cho vi mi c phng trnh sau c khng qu hai nghim dng:
x3 + ax2 + bx + c = 0
Gii
gii bi ny, ta s dng phn b. Ngha l ta tm a, b sao cho tn ti c phng trnh
x3 + ax2 + bx + c = 0 c 3 nghim dng.
~ iu kin cn:
Gi s tn ti c phng trnh f (x) = x3 + ax2 + bx + c = 0 c 3 nghim dng x1 < x2 < x3 .
Khi f (x) = (x x1 )(x x2 )(x x3 )
Vy hm s f (x) c cc tr ti , > 0 (vi x1 < < x2 < < x3 )

WWW.ToanCapBa.Net

54

WWW.ToanCapBa.Net

Phng trnh f 0 (x) = 3x2 + 2ax + b = 0 (1) c hai nghim dng.


Nh vy

0
2

=
a

3b
>
0

a2 > 3b

b > 0
b
P = >0
b>0
()

a < 3b

S = 2a > 0
a < 0
3
(*) l iu kin cn ca bi ton.
~ iu kin :
Gi s a, b tho mn (*) th r rng phng trnh 3x2 + 2ax + b = 0 c 2 nghim dng
0<<
Suy ra hm s f (x) = x3 + ax2 + bx + c c cc i ti x = v cc tiu ti x = .
Do > 0 nn tm c x1 (c; ) sao cho f () < f (x1 ) < f () phng trnh f (x) = f (x1 )
c ba nghim dng. t c = f (x1 ) th phng trnh x3 + ax2 + bx + c = 0 c 3 nghim
dng.
Vy (*) l iu kin cn v tn ti c sao cho phng trnh x3 + ax2 + bx + c = 0 c 3
nghim dng.

T , ta suy ra: b 6 0 hoc a > 3b l iu kn cn v sao cho phng trnh


x3 + ax2 + bx + c = 0 c khng qu 2 nghim dng. 2

Bi tp t luyn
Bi 1: Tm m hai phng trnh sau l tng ng x2 + (m2 5m + 6) x = 0 v x2 +
2 (m 3) x + m2 7m + 12 = 0
Bi 2: Tm m phng trnh sau c nghim duy nht:
|x + m|2 + |x + 1| = |m + 1|
Bi 3: Tm m phng trnh sau c nghim duy nht:
p

x + 3 + 6 x (3 + x) (6 x) = m
(p


x2 + y 2 1 a x + y 1 = 1
Bi 4: Tm a h sau c ng mt nghim:
x + y = xy + 1
(
x2 + 3 + |y| = a
Bi 5: Tm a h sau c ng mt nghim: p

y 2 + 5 + |x| = x2 + 5 + 3 a
(
(x + y)4 + 13 = 6x2 y 2 + m
Bi 6: Cho h phng trnh

xy x2 + y 2 = m
Tm m h c nghim duy nht.
x3 my 3 = 1 (m + 1)2
2
Bi 7: Tm s thc m sao cho h:
c nghim (x; y) tho x + y = 0
3
2
2
x + mx y + xy = 1

WWW.ToanCapBa.Net

55

WWW.ToanCapBa.Net

PHNG PHP NG DNG HNH HC GII TCH


V HNH HC PHNG
L thuyt

Trong mt phng ta Oxy, cho cc vector:


u = (x1 , y1 ),
v = (x1 , y2 ) khi ta c:
p

|
u +
v | 6 |
u | + |
v | (x1 + x2 )2 + (y1 + y2 )2 6

x21 + y12 +

q
x22 + y22

y1
x1

=
= k > 0.
Du bng xy ra khi v ch khi hai vector
u v
v cng hng
x2
y2

Vi hai vector
u,
v bt k trong khng gian th

u .
v = |
u | . |
v | . cos (
u ,
v ) 6 |
u | . |
v|
(nh l cosin trong tam gic) Cho a, b, c l ba cnh ca tam gic ABC v A l gc
nh A ca tam gic khi :
a2 = b2 + c2 2bc cos A
Cho tam gic ABC c ba gc nhn v im M ty trong mt phng khi gi T l
im nhn cc cnh BC, CA, AB di cng mt gc 1200 th vi mi im M trn mt
phng ta c:
MA + MB + MC > T A + T B + T C
T c gi l im Torricelli ca tam gic ABC.

Sau y l mt s dng ton thng gp:


F Kho st h phng trnh cha dng tuyn tnh v phn tuyn tnh

x2 + y 2 = r
Bi 1: Bin lun s nghim ca h
ax + by = c

(r>0)

~ Phn tch: H cho gm phng trnh ng trn (C) v phng trnh ng thng
d. Nh vy ta cn kho st s giao im ca (C) v d.
> Cch 1: Lp cng thc tnh khong cch t gc to n d. Bin lun s giao im ca
ng thng v ng trn bng cch so snh khong cch vi bn knh ca (C).
b nh nht cha (C). Bin lun v tr ca
> Cch 2: Tm di mt phng P hoc min gc Q
ng thng d i vi cc min phng . Nu pht hin ng thng i qua mt im trong
ng trn th h phng trnh lun c nghim phn bit.

WWW.ToanCapBa.Net

56

WWW.ToanCapBa.Net

(x p)2 + (y q)2 = r
Bi 2: Bin lun s nghim ca h phng trnh
ax + by = c

(r>0)

~ Phn tch: t u = x p; v = y p a v bi ton 1.

px2 + qy 2 = r
Bi 3: Bin lun s nghim ca h phng trnh
ax + by = c

(p, q, r > 0)

~ Phn tch: H cho gm phng trnh ng elip (E) v phng trnh ng thng d.
Nh vy ta cn kho st s giao im ca d v (E). S dng php co - dn bin (E) thnh
ng trn (C) v bin d thnh d0 , ta a v kho st s im chung ca d0 v (C). Ta bit
rng s im chung khng ln hn
r 2.
q
y h cho tr thnh
~ Phng php: t u = x; v =
p

r
2
2

u + v =
 rp 
()
p

au + b
v =c
q
T y lm tip nh bi 1. Nu pht hin ng thng i qua mt im nm trong (E) th h
lun c 2 nghim phn bit.

p(x k)2 + q(y h)2 = r


Bi 4: Bin lun s nghim ca h phng trnh
ax + by = c

(p, q, r > 0)

~ Phng php: t u = x k; v = y h a v bi ton 3.


Bi 5: Bin lun s nghim ca h phng trnh vi p, q, r > 0; k = 1:

px2 + kxy + qy 2 = r
ax + by = c
~ Phng php: Bin i phng trnh u v dng mu2 + nv 2 = r a v bi ton 4.

x2 + y 2 = r
Bi 6: Kho st tnh cht nghim ca h
ax + by = c

(r > 0)

~ Phng php: Coi mi nghim ca h l mt im vi to l cp s . Bin i h


phng trnh v iu kin ca h thnh ngha hnh hc. iu kin bi ton thng lin quan
n mt s tnh cht nh tp hp im thuc phn chung ca cc na mt phng hoc min
trn, min elip hoc khong cch gia 2 im, tch v hng ca 2 vect c lp ra t cc
im , s o gc to bi 2 vect hoc 2 ng thng.

px2 + qy 2 = r
Bi 7: Kho st tnh cht nghim ca h phng trnh
ax + by = c

WWW.ToanCapBa.Net

(p, q, r > 0)

WWW.ToanCapBa.Net

~ Phng php: t u = px; v = qy h cho tng ng

u2 + v 2 = r
a0 u + b0 v = c0
a
b
Trong a0 = ; b0 = . Bi ton a v bi 6.
p
q

F a phng trnh v t mt n sang h phng trnh hai n

Bi 1: Kho st nghim ca phng trnh a bx2 = kx + m vi a, b > 0


r
a
x2 khi ta c h
~ Phng php: t y =
b

x2 + y 2 =

b
() kx by = m

y > 0
Bi ton a v kho st nghim ca h ().
Bi 2: Kho st nghim ca phng trnh
~ Phng php: t z = x + c; y =

p
a b(x + c)2 = kx + m vi a, b > 0

a2 + bz 2 v a v bi 1.

Bi 3: Kho st nghim ca phng trnh a sin t + b cos t = c vi t [; ]


~ Phng php: t x = sin t; y = cos t ta c h

ax + by = c
()
x2 + y 2 = 1
Bi ton a v kho st nghim ca h () vi x, y tho iu kin xc nh.

Bi 4: Kho st s nghim ca phng trnh p a + bx + q c + dx = m vi bd < 0; q = 1


r
r
a
c
~ Phng php: Coi b > 0 d < 0. t y =
+ x; z =
x ta c h
b
d

a c

y2 + z2 =

b d

pby + q dz = m
()

y>0

z > 0

WWW.ToanCapBa.Net

57

58

WWW.ToanCapBa.Net

[ nm trong min gc P xc
Bi ton a v kho st s nghim ca h () gm cung trn AnB
nh bi cc min x > 0, y > 0 v ng thng d.

Bi tp v d
F Cc bi tp v h tuyn tnh v phn tuyn tnh
Bi 1: Bin lun s nghim ca h

(x 1)2 + (y 2)2 = 5
x + my = m + 1
Gii

u2 + v 2 = 5
t u = x 1; v = y 2 ta c h cho tng ng:
u + mv = m

(C)

A(0,-1)

H trn gm phng trnh ng trn (C) : x2 + y 2 = 5 tm l gc ta v bn knh l 5


v phng trnh ng thng d : x + my + m = 0 ph thuc m. Hn na, ng thng d lun
i qua im c nh A(0; 1) nm trong (C) nn d lun ct (C) ti 2 im phn bit vi mi
m.2

Bi 2: Tm m h c nghim x > 0; y > 1:

x2 + y 2 = 4
()
2x y = m
Gii

WWW.ToanCapBa.Net

59

WWW.ToanCapBa.Net
y

d3
B(0; 2)

y=1

d2

d1

A( 3, 1)

M2

M1

M(

m
2

; 0)

iu kin ca bi ton xc nh min gc P vi x > 0; y > 1. () gm phng trnh ng trn


(C) : x2 + y 2 = 4 v phng trnh ng thng d : 2x y = m ph thuc m. Phn chung ca

[ c cc u mt A( 3; 1) v B(0; 2). Yu cu bi ton l tm m d v


(C) v P l cung AnB
[ c t nht 1 im chung.
cung AnB

Phng trnh ng thng d1 , d2 i qua A, B v cng phng vi d l 2x y = 2 3 1 v

1
2x y = 2. Cc ng thng ct Ox ti M1 ( 3 ; 0) v M2 (1; 0). Cc im nm
2
trong (C) nn giao im th hai ca d1 , d2 vi (C) thuc na mt phng P1 = {(x; y) : y < 0}.
[ l A v B.
V vy d1 , d2 ch c mt im chung vi AnB
[ ng thng d ct on thng
Gi Q l di mt phng bin d1 , d2 , khi Q cha AnB.
m
M1 M2 ti M ( ; 0) khc M1 , M2 .
2

T suy ra 2 < m < 2 3 1 l tp hp cc gi tr m tho gi thit. 2


Bi 3: Tm m h c 2 nghim phn bit tho x1 x2 + y1 y2 > 0:

x2 + y 2 = 4
()
x + y = m
Gii
y

B
H
A

Gi s h c hai nghim phn bit l (x1 , y1 ) v (x2 , y2 ), khi ta c: Gi A(x1 ; y1 ), B(x2 ; y2 ),

WWW.ToanCapBa.Net

60

WWW.ToanCapBa.Net

th do

Nn suy ra:

 

OA.OB = OA.OB. cos OA, OB = x1 x2 + y1 y2
 
[ <
cos OA, OB > 0 AOB
2

Hn na do (x1 , y1 ) v (x2 , y2 ) u l nghim ca h nn cc im A v B u nm trn ng


trn (C) : x2 + y 2 = 4 v ng thng d : x + y = m, nh vy AB l mt dy ca ng trn
(C), ng thi AB cng chnh l ng thng d.
Nh vy h c nghim tha iu kin x1 x2 + y1 y2 > 0 th AB phi ct ng trn (C) ti
[ <
hai im phn bit, hn na phi tha mn AOB
2
|m|
AB ct (C) ti hai im phn bit dO/d < 2 < 2
2
[ < AOH
\<
Gi H l trung im ca dy AB khi OH AB. Ta c: AOB
4
2

2
2
[
AH < OH. V OH + AH = 4 nn suy ra AOB < OH > 2.
2

|m|
Nh vy h c hai nghim phn bit tha x1 x2 +y1 y2 > 0 2 > > 2 2 2 > |m| > 2 2
2
Bi 4: Tm m h c 2 nghim phn bit tho (x1 x2 )2 + 4(y1 y2 )2 = 3:

x2 + 4y 2 = 16
()
x my = m
Gii
H () gm phng trnh elip (E) :

x2 y 2
+
= 1 v ng thng d : x my = m ph thuc m.
16 4
y

O
A -1

Ta c ng thng d lun i qua im c nh A(0; -1) hn na A nm trong (E). Vy d lun


ct (E) ti 2 im phn bit, do h () c 2 nghim phn bit vi mi m.
Gi B(x1 ; y1 ), D(x2 ; y2 ) v t u = x; v = 2y (1). Cng thc (1) xc nh mt php dn vi h

WWW.ToanCapBa.Net

61

WWW.ToanCapBa.Net

s 2 bng trc dn Ox. Php dn bin cc im B, D thnh B 0 (u1 ; v1 ), D0 (u2 ; v2 ) v h ()


tr thnh:

u2 + v 2 = 16
()
2u mv = 2m
To cc im B 0 , D0 l nghim ca (). H gm phng trnh ng trn (C) v phng
trnh ng thng d0 l nh ca d qua php dn .
y

P'

O
x

-2
Q'

Mt khc
B 0 D02 = (u1 u2 )2 + (v1 v2 )2 = (x1 x2 )2 + 4(y1 y2 )2 = 3

0 0
3 hn na (C) c tm l gc ta
Ngha l d0 ct (C) ti 2 im B 0 , D0 sao cho
B
D
=
r nn

0 02
BD
|2m|
61
122
= R2 = 16 Suy ra dO/d0 =
, do d =
2
d2O/d0 +
nn tm c m =
4
2
3
4 + m2
Bi 5: Tm m h c 2 nghim phn bit v (x1 x2 )2 + (y1 y2 )2 t gi tr nh nht:

x2 + y 2 = 4
()
2x + my = m + 2
Gii
y

d
A

(C)

WWW.ToanCapBa.Net

62

WWW.ToanCapBa.Net

H () gm phng trnh ng trn (C) : x2 + y 2 = 4 v ng thng d ph thuc vo


m. Gi A, B l giao im ca d v (C) th ta cn tm m AB 2 t gi tr nh nht. Do
M (1; 1) d m v M nm trong (C) nn d lun ct (C) ti 2 im phn bit A, B.
Ta c: AB Min d OM ().

Gi
u = (m; 2) l vect ch phng ca d th

()
u .OM = 0 2 m = 0 m = 2
Do vi m = 2 th h c hai nghim phn bit tha (x1 x2 )2 + (y1 y2 )2 t gi tr nh nht.
Bi 6. Bin lun s nghim ca h phng trnh sau:

|x| + 2 |y| = 4
(x 2a) (y a) = 0
Gii
Xt h phng trnh:

|x| + 2 |y| = 4

(1)

(x 2a) (ya) = 0 (2)


Ta thy rng cc im tha mn (1) l bn cnh ca hnh thoi ABCD trong :
A((4; 0) ; B (0; 2) ; C (4; 0) ; D (0; 2)
ng thi, cc im tha mn (2) nm trn hai ng thng d1 : x = 2a v d2 : y = a. S
nghim ca h hai phng trnh (1) v (2) chnh l s giao im ca bn cnh hnh thoi vi
hai ng thng ni trn.
Trc tin ta tm xem khi no 3 ng thng x = 2a; y = a v |x| + 2 |y| = 4 ng quy. Gi
(x0 ; y0 ) l im chung ca ba ng thng ny, khi ta c h sau:

x
=
2a

0
x0 = 2a
y0 = a
y0 = a

|x0 | + 2 |y| = 4
4 |a| = 4

|a| = 1

x0 = 2; y0 = 1

x0 = 2; y0 = 1

y
x = 2a

x=2

2 B

2 B
y=1
4

-4

y=a

-4

-2 D

O
-2 D

WWW.ToanCapBa.Net

63

WWW.ToanCapBa.Net
Da vo th trn ta c kt lun sau:

Nu |a| > 2: H (1), (2) v nghim.


Nu |a| = 2: H (1), (2) c hai nghim.
Nu |a| < 2 v |a| 6= 1: H (1), (2) c 4 nghim.
Nu |a| = 1: H (1), (2) C 3 nghim.
F a phng trnh v t v h phng trnh

Bi 7: Bin lun s nghim ca phng trnh

m 9 x2 x + 5m = 0 (1)
Gii
t y =

5 x2 ta c h

2
2

x + y = 9
() x my = 5m

y > 0

H () gm phng trnh ng thng d ph thuc m v na ng trn (C) xc nh bi h


bt phng trnh

x2 + y 2 = 9
y > 0
Ta c A(0; 5) d m do A nm ngoi (C)

d
(C)

-3

M2

5m

M1

WWW.ToanCapBa.Net

64

WWW.ToanCapBa.Net

Cc im M1 (3; 0), M2 (3; 0) l u mt ca ng knh ca (C). Cc tia AM1 , AM2 l bin


3
ca min gc P. ng thng d ct M1 M2 ti M (5m; 0) nn vi m tho 3 6 5m 6 3 6
5
3
m 6 th d v na trn ca (C) c duy nht 1 giao im. Trng hp ny phng trnh c 1
5
nghim.
Vi cc gi tr cn li ca m th d v na trn ca (C) khng c giao im nn phng trnh
v nghim. 2
Bi 8: Bin lun theo m nghim ca phng trnh sau:

4 x2 = mx + 2 m ()
Gii

Ta bit rng s nghim ca phng trnh () l s giao im ca hai ng y = mx + 2 m

v y = 4 x2 .

Hn na v y = 4 x2 x2 + y 2 = 4, y > 0 nn th ca y = 4 x2 l na ng trn
tm l gc ta bn knh bng hai v nm pha trn trc honh.
Cn y = mx + 2 m l mt h ng thng lun i qua im c nh A(1; 2). Ta nhn thy

c hai tip tuyn vi ng (C) : y = 4 x2 , mt l ng thng y = 3 song song vi trc


honh, v tip tuyn AD.

D
B

-2

Gi B(2, 0) v C(2, 0) l hai u mt ca ng knh BOC, gi s m1 , m2 , m3 , m4 tng


ng l h s gc ca cc ng thng AC, AD, AB, AE th ta c cc iu sau:

[ = 2.
m1 = tan ACO


\ = tan EAD
\ = tan 2OAE
[ = 4.
m2 = tan DCO
3
[ = 2.
m3 = tan ABO
3
m4 = 0.

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

65

T suy ra:

2
0
<
m
6

3
1. Phng trnh () c hai nghim
4
2 6 m 6
3
2

3
m < 2

2. Phng trnh () c mt nghim


m=0

4
m=
3

m>

4
3. Phng trnh () v nghim < m < 0 2
3
Bi 9: Bin lun s nghim ca phng trnh sau theo a:



a 9 x2 + x x a 3 = 0

Gii

t y = 9 x2 x2 + y 2 = 9
Phng trnh (4) tng ng:
(

x2 + y 2 = 9, y > 0

(ay + x) x a 3 = 0

D thy phng trnh th nht biu din phn pha trn trc honh ca ng trn tm l gc

1
ta bn knh l 3 cn phng trnh th hai biu din hai ng thng x = a 3 v y = .x
a
(nu a 6= 0).
S nghim ca h chnh l s giao im ca hai ng thng vi na ng trn. Ta ch cn
xt khi a > 0 (v khi a < 0 ta c kt qu tng t v khi a = 0 th (4) x = 0 v lc h
c 1 nghim).
1
Thy rng ng thng y = x nn n i qua O v v vy lun ct na ng trn ti mt
a

im. Ta ch cn quan tm n v tr tng i ca x = a 3 vi ng trn v ng thng


1
y = x.
a

Do y > 0 nn nu ng trn v hai ng thng ng quy th phi c x = a 3 > 0 v


1
y = x < 0. iu ny l v l. Do s khng c trng hp ba ng ny ng quy. Nh
a
th nhn vo th ta s thu c kt lun:

WWW.ToanCapBa.Net

66

WWW.ToanCapBa.Net

y
y=-

1
a

y=-

x=a 3
a> 3

1
a

x=a 3
0<a< 3

Do ta c kt lun sau:
"

a=0

|a| > 3

Phng trnh (4) c hai nghim 0 < |a| < 3 2


Phng trnh (4) c mt nghim

Bi 10: Bin lun s nghim ca phng trnh:

9 2x x2 = x + m (()
Gii

Quan st mt cht ta thy bi ny c cu trc hi khc cc bi trn nhng tht ra chng nh


nhau:
p
() 10 (x + 1)2 = x + m

t z = x + 1; y = 10 z 2 ta c h:

2
2

y + z = 10
yz =m1

y > 0

Bi ton a v bin lun s im chung ca ng thng y = z + m 1 v na ng trn

y 2 + z 2 = 10
y > 0
n y tng t nh Bi 1, xin dnh cho bn c gii quyt tip phn cn li ca bi ton.
Bi 11: Bin lun s nghim ca phng trnh


2
2 sin t (m + 3) cos t = m 1, t
;
3 3

WWW.ToanCapBa.Net

67

WWW.ToanCapBa.Net
Gii
t x = sin t; y = cos t v a iu kin ca bi ton thnh:

x2 + y 2 = 1
(i)

2x (m + 3)y = m 1 (ii)

6x61
(iii)

1 6 y 6 1
(iv)
2
2

Do hai iu kin (iii) v (iv) nn ta ch cn kho st nghim trong hnh ch nht ABCD trong
:
!
!





1
1
3 1
3 1
;
, B 1;
, C 1;
,D
;
A
2 2
2
2
2 2
Do bi ton a v kho st s giao im ca ng thng d : 2x (m + 3)y = m 1 v
ng trn (C) : x2 + y 2 = 1 nm trong hnh ch nht ABCD, h c nghim th ch c nghim
duy nht.

A B
S
x

O
DC
I

Cc nh A v D thuc ng trn n v. Cc nh cn li nm ngoi ng trn. Hn na


ng thng d lun i qua im c nh I(2, 1), do h c nghim th ng thng d phi
!

3 3+1m
nm trong phn gii hn ca hai tia IA, ID. Li c d ct AD ti im S
,
2
m+3
Do h c nghim duy nht

1
3+1m
1
1
3+4
1
1
3+4
3
2 31

6
6
6
6 6
6 5+2 3 > 5 >
2
m+3
2
2
m+3
2
2
m+3
2
3
Min gc cha tp hp
 im
2
cc gi tr ca m =
3
3

tho
 mn h iu kin trn c bin l cc ng thng ng vi

1
v m = 2 3 + 5 2
2

WWW.ToanCapBa.Net

68

WWW.ToanCapBa.Net

F Mt vi bi ton khc

Hai phn trn chng ta tip cn vi cch gii ton bng hnh hc, th, trong phn ny,
chng ta s thc s thy c v p ca vic gii ton bng hnh hc, cc bi ton trong phn
ny thng khng mu mc v c cch gii quyt khc nhau ty dng ton, ta bt u vi v
d sau:

Bi 12: Tm cc b s (x, y) dng tha mn phng trnh:


q
q
q

2
2
2
2
x + b bx 3 + y + a ay 3 + x2 + y 2 xy 3 = a2 + b2
Trong a, b l cc s thc dng cho trc.
Gii
~ tng: Cc bi ton hai phn trc ch cp n bin lun nghim ca phng trnh,
h phng trnh, nhng y l mt bi v gii phng trnh, cch tip cn hon ton khc.
Ta ch n nhn xt sau: v tri l ba cn thc c dng gn ging nh l Cosin trong tam gic,
v phi l biu thc gn ging cng thc tnh ng cho ca cnh huyn (nh l Pytagore).
Hn na li c mt kt qu quen thuc trong hnh hc phng l AM + M N + N B > AB. Do
ta i n li gii nh sau:
~ Li gii:

iu kin: x2 + b2 bx 3, y 2 + a2 ay 3, x2 + y 2 xy 3 > 0 Dng tam gic vung OAB c


OA = a, OB = b. Ox v Oy l hai ng chia ba cc gc ca tam gic, trn Ox ly M v trn
Oy ly N sao cho OM = y v ON = x (nh hnh v)
x
A

M
N

a
O

y
x

p
Khi ta c c AM = OA2 + OM 2 2OA.OM. cos = a2 + y 2 ay. 3.
6
p
p

2
2
2
2
Tng t: M N = x + y xy. 3, BN = x + b bx. 3, AB = a2 + b2 .
Hn na AM + M N + BN > AB nn:
q
q
q

2
2
2
2
x + b bx 3 + y + a ay 3 + x2 + y 2 xy 3 > a2 + b2
r

Do iu kin ca bi ton nn du bng xy ra, ni cch khc M v N ln lt l giao im


ca Ox v Oy vi AB.
n y ta ch cn tm OM , ON na l c!

WWW.ToanCapBa.Net

69

WWW.ToanCapBa.Net
x
A
y

O
B

Ta c:
SOAB = SOAM + SOBM
Tng t ta tm c x =

1
2ab
3

ab = ay +
by y =
2
2
a + 3.b

2ab
3.a + b

2ab
2ab

Do nghim ca bi ton l x =
,y =
2
3.a + b
a + 3.b
~ Nhn xt: Bi ton trn cho thy c vic s dng hnh hc gii ton s a bi ton
v mt bi ton kh nh nhng. Ta cng n vi v d tip theo:

Bi 13: Gii phng trnh:

r




2
2
2x +
3 + 1 x + 1 + 2x
31 x+1=3

r
2x2 2x + 1 +

Gii
~ tng: Cng ging nh trn, v tri gi ta dng nh l Cosin cho tam gic nhng khng
th c. Ta s phi s dng cch gii khc.
Phn tch t biu thc n gin nht ta c c: 2x2 2x + 1 = x2 + (x 1)2 . Do tng
ca chng ta cng l phn tch cc biu thc cn li thnh tng hai bnh phng, do ta s
c li gii sau:
~ Li gii:
!
!

3 1
3 1
Trong h ta Oxy ly cc im M (x, x), A(0, 1), B
, , C
, .
2
2
2
2
y
M

x
1

O
B

WWW.ToanCapBa.Net

70

WWW.ToanCapBa.Net

Khi ta c:

M A = 2x2 2x + 1


M B = 2x2 +
3+1 x+1

M C = 2x2 3 1 x + 1

Nh vy V T = M A + M B + M C > T A + T B + T C vi T l im Torricelli ca tam gic


ABC.
D c c tam gic ABC l tam gic u v T chnh l gc ta , do
M A + M B + M C > 3T A = 3
Theo iu kin bi ton th du ng thc xy ra hay M T , do x = 0 2
~ Nhn xt: Bng cch phn tch cc biu thc nh trn ta hon ton c th gii bng cch
s dng BT Cauchy-Schwarz. Cng vic ca ta l nh gi c BT sau:
v
v
u
!2 
!2 
2 u
2
u
u
p
3
1
3
1
t
t
x+
x
x2 + (x 1)2 +
+ x+
+
+ x+
>3
2
2
2
2
C th thit lp bt ng thc trn bng cch chn tham s.
Mi cch lm u c u nhc im. Dng im Toricelli s cho li gii nh nhng, nhng nu
4ABC khng u vic tnh ton s gp kh khn. Dng tham s c th tng qut bi ton
nhng i khi nghim nhn c rt phc tp.
Di y s l mt v d vi cch gii khc hon ton vi hai bi ton trn.

Bi 14. Gii phng trnh sau:

x x + 1 + 3 x = 2 x2 + 1
Gii
~ tng: Bi ny r rng vic a cc biu thc cha cn thnh di mt on thng
gp kh khn v cc biu thc khng c dng bc hai. Tuy th trong bi ny phng php hnh
hc vn pht huy tc dng. Bin i phng trnh mt cht ta c:

x. x + 1 + 1. 3 x =

r

x+1

2

2
3 x . x2 + 1

V phi khin ta ngh n tch di cn v tri gip ta ngh n tch v hng ca hai vector,
t ta hnh thnh li gii nh sau:
~ Li gii:
iu kin: 1 6 x 6 3.

a. b =x x+1+ 3x


q


x + 1, x + 3 ta c
t a = (x, 1); b =
2
2

|
a | . b = x + 1.
x+1 +
3x

Hn na ta li c
a . b 6 |
a |. b
Do ta c:

x. x + 1 + 1. 3 x 6

r
2

2
x+1 +
3 x . x2 + 1

WWW.ToanCapBa.Net

71

WWW.ToanCapBa.Net
Nh vy theo iu kin ta phi tm x trong trng hp du bng xy ra tc l ta c:

a k b x. 3 x = x + 1 x3 3x2 + x + 1 = 0

x=1

2
(x 1)(x 2x 1) = 0 x = 1 + 2
2

x = 1 2 (loi)

Ba v d trn chng ta tip cn cch gii phng trnh bng hnh hc, sau y s l mt v
d v gii h phng trnh.

Bi 15: Gii h phng trnh:

2
2
2
2

x = y a + z a
y = z 2 b2 + x 2 b2
p

z = x 2 c2 + y 2 c2
Trong a, b, c l cc s thc dng cho trc tha mn

1 1 1
, , l ba cnh ca tam gic
a b c

khng t.
Gii
~ tng: R rng ngay khi nhn vo bi th gi thit a, b, c l cc s thc dng cho
1 1 1
trc tha mn , , l ba cnh ca tam gic khng t khin ta cm thy kh ri. Tuy
a b c
nhin nu ch n phn tch sau th mi vic hon ton d dng:
Vi mt tam gic khng t c ba cnh l a, b, c cc ng cao tng ng l ha , hb , hc v din
tch l S. ta c:

a
1

ha
2S
b
aha = bhb = chc = 2S
= hb

2S

c = hc
2S
a d c
T ch rng
,
,
l ba cnh ca tam gic khng t ng dng vi tam gic c ba
2S 2S 2S
1
1 1 1
cnh l a, b, c theo t l
do
, ,
l ba cnh ca tam gic khng t. Vy ta c li
2S
ha hb hc
gii nh sau:
~ Li gii:
iu kin a2 , b2 6 z 2 ; b2 , c2 6 x2 ; a2 , c2 6 y 2 .

c
a
x

WWW.ToanCapBa.Net

72

WWW.ToanCapBa.Net

h phng trnh c nghim th x, y, z phi dng nn suy ra a, b 6 z; b, c 6 x; a, c 6 y. Do


ta lun c th dng cc tam gic sau:

4A1 B1 C1 c A1 B1 = y, A1 C1 = z v ng cao ti nh A1 bng a ng thi hai tia


A1 B1 v A1 C1 nm v hai pha i vi ng cao ti A1 . Khi theo phng trnh th
nht d dng c c x = B1 C1 .

4A2 B2 C2 c B2 A2 = z, B2 C2 = x ng cao ti nh B2 l b ng thi hai tia B2 A2 ,


B2 C2 nm v hai pha i vi ng cao nh B2 th y = A2 C2 .

4A3 B3 C3 c C3 A3 = y, C3 B3 = x ng cao ti nh C3 bng c ng thi hai tia C3 A3 ,


C3 B3 nm v hai pha i vi ng cao ti nh C3 , khi z = A3 B3 .
Do ba tam gic A1 B1 C1 , A2 B2 C2 , A3 B3 C3 c ba cnh bng nhau nn chng bng nhau do
din tch ca chng bng nhau suy ra ax = by = cz = 2S.
p
x+y+z
p dng cng thc Heron ta c: S = p(p a)(p b)(p c), trong p =
2


1 1 1
+ +
2S
2S
2S
2S
x+y+z
a b c
Ta c: x =
,y=
,z=
,p=
=
. Do suy ra:
a
b
c
2
2
s




1 1 1
1 1 1
1 1 1
1 1 1
2
S=S
+ +
+
+
+ +
a b c
a b c
a b c
a b c
Do :
S = s

T ta c c: x =

1
1 1 1
+
a b c



1 1 1
+
a b c



1 1 1
+
a b c

2S
2S
2S
,y=
,z=
2.
a
b
c

Bi 16: Gii h phng trnh n (a; b; c; d) sau:

a2 + b2 = 1
c+d=3

ac + bd + cd = 9 + 6 2
4
Gii
~ tng: R rng bi ton trn l mt bi ton khng h mu mc, ch c ba phng trnh
nhng li c ti 4 n, hn na phng trnh th 3 kh phc tp. Kh c th bin i i s,
nn chng ta ngh ti phng php hnh hc.
Vi nhng g chng ta phn tch trn, tng hnh hc cn bn ca ta s l xt ng
trn (C) : x2 + y 2 = 1 khi im M (a, b) s thuc ng trn ny. Cn phng trnh th 2
ta xt ng thng (d) : x + y = 3 th im N (c, d) s thuc ng thng ny.

WWW.ToanCapBa.Net

73

WWW.ToanCapBa.Net

Qu tch nhng im M (a, b) tha phng trnh th nht l ng trn (O; 1).
Qu tch nhng im N (c, d) tha mn phng trnh th hai l ng thng (d) : x + y = 3.
Hn na ta li c:
2(ac + bd + cd) = 2ac + 2bd + (c + d)2 c2 d2
= 2ac + 2db + 10(a2 + b2 + c2 + d2 )
= 10 (a c)2 (b d)2 = 10 M N 2

9
+
6
2
11

6
2
3

2
Suy ra 10 M N 2 =
MN2 =
MN =
2
2
2
Do ta s tm hai im M , N nmtrn ng trn (O; 1) v ng thng (d) : x + y = 3 sao
3 2
cho khong cch gia chng l .
2
~ Li gii:

N
N0
M

M0
1

Gi N0 l hnh chiu ca O ln M N , v M0 v M00 l giao im ca ON0 vi ng trn n


v (O; 1).
Nhn xt rng nu h phng trnh c nghim th ta phi c N M0 6 M N 6 N M00 , do ta
s tnh N0 M0 v N0 M00 .

3
3 2
Ta c: M0 N0 = ON0 1 = 1 =
= MN
2
2
T suy ra M M0 v N N!
.
0


2 2
3 3
D dng tnh c M0
,
v N0 =
,
2 2
2 2
T suy ra nghim ca h 2
~ Nhn xt: Bi ton trn
rt c th v may mn l M N t gi tr nh nht. Trong mt
9+6 2
v trng hp s
ca ta thay bng s khc m vn tha mn h c nghim v M N
4
khng t cc tr th vic lm bi ton s rt kh khn v h s c v s nghim, do thng
thng cc bi ton dng ny s l v nghim hay c nghim duy nht.

Bi tp t luyn
WWW.ToanCapBa.Net

74

Bi 1:

Bi 2:

Bi 3:
Bi
Bi
Bi
Bi

4:
5:
6:
7:

WWW.ToanCapBa.Net

x2 xy + 4y 2 = m
r
Bin lun s nghim theo m ca h
3

x +
y=1
7

x2 + y 2 = 8
Tm m h
c nghim x, y > 0
x + y = m

x2 + y 2 = 4
Tm m h
c nghim x 6 0 6 y
2x my = m + 2
p
Bin lun theo m s nghim ca phng trnh 5 2(x + m)2 = x 2
Bin lun theo m s nghim ca phng trnh 4 sin t 3 cos t = 2m 1 vi t [0; ]

Bin lun theo m s nghim ca phng trnh 5 4x + m + 9x = 1


Cho h bt phng trnh:

(x + 1)2 + y 2 6 a
9 + (y + 1)2 6 a

Tm a h c nghim duy nht.


Bi 8: Cho h phng trnh:

x2 + y 2 = 2 (1 + a)
(x + y)2 = 4
Tm a h c hai nghim.
Bi 9: Cho h:

x2 + (5a + 2) x + 4a2 + 2a < 0


x 2 + a2 = 4
Tm a h c nghim.
Bi 10: Cho h phng trnh:

x + mx m = 0
x2 + y 2 x = 0
1. Bin lun s nghim ca h theo m.
2. Khi h c hai nghim (x1 , y1 ), (x2 , y2 ). Xt i lng:
d = (x2 x1 )2 + (y2 y1 )2 .
Tm m d t gi tr ln nht.
Bi 11: Cho h:

2ax + y = 1
x + 2y > a
Tm m h c t nht mt nghim m (tc l c t nht mt nghim (x, y) trong x < 0 v
y < 0)

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net
Bi 12: Bin lun theo m s nghim ca cc phng trnh sau:

a. 16 4x2 = x m

b. 1 9x2 = m 3x

c. 2x x2 = 2m x

d. 4 x2 = 2mx x2

e. 1 x2 = 1 m2 + 2mx x2

f. 4x2 16 = m 2x
Bi 13: Tm m bt phng trnh sau c nghim:

a. 1 x2 > x m

b. x2 9 > x m

Bi 14: Tm m bt phng trnh sau c nghim duy nht: 12 3x2 6 x m

Bi 15: Phng trnh sau c bao nhiu nghim: 4x3 3x = 1 x2


Bi
16: Tm m cc h sau c nghim:

1 x2 = y
a.
3mx 3y = 5m

x + 1 + y + 2 = m
b.
x + y = 3m

4 x2 = y
c.
mx 3y = 2m
Bi
17: Tm m cc h sau c nghim:

x2 + x 2 + x < 1
a.
x2 2(m + 2)x + 1 > 0

x + y > 1
b.
x + y 6 2xy + m

x + y 6 2
c.
p
x + y + 2x(y 1) + a = 2
Bi
18: Tm m cc h sau c nghim duy nht:
x + y + 2xy + m > 1
a.
x + y 6 1

x + y = 1
b.
x + y 6 m
Bi 19: Bin lun theo a s nghim ca cc phng trnh:
2
a. |x|
 (3 4x ) = a.
1
b.
|x| 1 (|x| 1)2 = a.
3
a
2
c. x 2x 2 =
|x 1|
2
x + 2 |x| 1
d.
= a.
|x| + 1
x2 + 2
e.
=a
|x| 1

WWW.ToanCapBa.Net

75

76

WWW.ToanCapBa.Net

f. (x + 1)2 a |x + 2| = 0
Bi 20: Cho cc s thc dng x, y, z tha mn h phng trnh

y2

= 25
x
+
xy
+

2
3
y
+ z2 = 9

z 2 + zx + x2 = 16
Tm gi tr biu thc P = xy + 2yz + 3xz
Bi 21: Cho a, b, c l cc s thc dng tha ng thc:
q
q

a2 2ab + b2 + b2 2bc + c2 = a2 + c2
a+c
b
Bi 22: Cho p, q l cc s thc sao cho phng trnh x2 + px + q = 0 c hai nghim thc c
gi tr tuyt i khng vt qu 1. Tm gi tr ln nht v nh nht ca biu thc:
Tm gi tr nh nht ca

P = p2 (p2 + 2q 2 3) + q 2 (q 2 3)
Bi 23: Kho st s nghim ca h phng trnh theo a:

x2 y 2
(x a)2 + y 2 = 1
.

HNH HC KHNG GIAN V VIC KHO ST H


PHNG TRNH 3 N
Trong nhng bi ton sau ta quy c (x; y; z) l n cn a, b, c l tham s.

Bi tp v d:
Bi 1: Bin lun s nghim ca h phng trnh vi r > 0:

x2 + y 2 + z 2 = r

() ax + by + cz = m

a0 x + b0 y + c0 z = m0
~ tng:
H (*) gm mt phng trnh ca mt mt cu (W) vi tm l gc ta v mt ng thng
d. Ta giao im ca d v (W) l nghim ca (*). V th, bi ton c a v dng bin
lun s giao im ca d v (W).
~ Phng php:
> Vit phng trnh mt phng (P ) i qua O(0; 0; 0) v vung gc vi ng thng

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net
(
d:

77

ax + by + cz = m

()
a0 x + b0 y + c0 z = m0
> Tm giao im K ca (P) v d. Xt v tr tng i ca K so vi (W).
* Nu K nm trong (W) th d ct (W) ti hai im phn bit v h (*) c hai nghim phn
bit.
* Nu K nm trn (W) th d v (W) c mt im chung v h (*) c nghim duy nht
* Nu K nm ngoi (W) th h (*) v nghim.
V d 1: Bin lun s nghim ca h phng trnh sau theo tham s m:

x2 + y 2 + z 2 = 22

x + y + 2z = m

x z = 2.
Gii

Phng trnh mt phng (P) i qua O v vung gc vi d l: x 3y + z =


0.
x + y + 2z = m

Gi K l giao im ca (P) v d. Khi , ta ca K l nghim ca h x z = 2

z 3y + z = 0


3m 2m 3m
Gii h ny ta c ta im K
;
;
.
11 11 11
2m2
< 22 11 6 m 6 11. Khi , h cho c hai
* Nu K nm trong (W) khi v ch khi
11
nghim phn bit.
* Nu K nm trn (W) khi v ch khi m = 11 m = 11. Khi , h cho c nghim duy
nht.
* Nu K nm ngoi (W) khi v ch khi m > 11 m < 11. Khi , h cho v nghim. 2
V d 2: Bin lun s nghim ca h phng trnh sau:

x2 + y 2 + z 2 = 16

() x + my + z = 2m 4

x z = 2
Gii
Trong
h (*) th phng trnh x + my + z = 2m 4 thuc chm ng thng c trc l
(
x + z = 4
.
y2=0
(
x + my + z = 2m 4
Do ng thng d c phng trnh
xz =2
V d i qua im c nh K (1; 2; 3).
Ta thy rng K nm trong mt cu (W): x2 + y 2 + z 2 = 16 do d ct (W) ti hai im phn
bit vi mi m. Vy h cho lun c hai nghim phn bit vi mi m.
~ M rng:

WWW.ToanCapBa.Net

78

WWW.ToanCapBa.Net

R rng l h phng trnh bi ton 1. cho vi mt cu nhn gc ta lm tm. Tuy nhin,


ta cng c th tng qut phng php trn ln vi h c phng trnh mt cu c tm khng
phi l gc ta :

(x a)2 + (y b)2 + (z c)2 = r

(r > 0)
a1 x + b1 y + c1 z = m 1

a x + b y + c z = m
2

Khi , nu ta t: u = x a, v = y b, w = z c th bi ton trn s a v bi ton 1.


V d 3: Bin lun s nghim ca h phng trnh sau:

(x m)2 + (y 2)2 + (z + 1)2 = 16

x+y+z =1

x z = 2m
Gii
t u = x m, v = y 2, w = z + 1 h phng trnh cho tng ng vi h sau:

u2 + v 2 + w2 = 16

() u + v + w = m

u w = m 1
n y ta ch cn bin lun s nghim ca h (*) nh phng php bi ton 1.
Bi 2: Bin lun nghim ca h phng trnh:
(p
r x2 y 2 = px + qy + k
ax + by = c
~ Phng php:
p
Bng cch t z = r x2 y 2 th h cho tng ng vi h:

x2 + y 2 + z 2 = r

z > 0

ax + by = c

px + qy z + k = 0
H ny gm phng trnh ca na mt cu (W) v ng thng d. Bi ton cng chuyn v
dng bi 1.
V d 1: Bin lun s nghim ca h phng trnh sau
(p
6 x2 y 2 = 2x + m
xy =2
Gii

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net
t z =

79

6 x2 y 2 . H phng trnh cho tr thnh:

x2 + y 2 + z 2 = 6

z > 0
()
2x z = m

x y = 2

H (*) gm na mt cu (W) v ng thng d cha tham s m.


Gi (P) l mt phng i qua tm mt cu (W) v vung gc vi d. Phng trnh mt phng
(P ) : x + y + 2z = 0
Gi H l giao im ca d v (P), ta H l nghim ca h phng trnh

x + y + 2z = 0

2x z = m

x y = 2



1 m m 5 m + 2
T ta tm c H
;
;
3
3
3
Vy ng thng d ct na mt cu (W) ti hai im phn bit khi v ch khi

m+2

>0

m2  m




2
2
31 >m>2
21
+
+2 >6

4
2

(m 1)2 + (m + 5)2 + (m + 2)2

<6
9
ng thng d v na mt cu (W) c mt im chung duy nht khi v ch khi:

m+2

>0



3

m
=
2
3

(m 1)2 + (m + 5)2 + (m + 2)2

=6
9
Kt lun:


* Khi m = 2 3 1 th h cho c nghim duy nht



* Khi 2 3 1 > m > 2 2 1 th h c hai nghim phn bit
* Mi gi tr cn li ca m lm h v nghim. 2
~ Nhn xt: Cng bng cch lm nh m rng ca bi ton 1, ta c th m rng cho bi
ton 2. vi h c phng trnh mt cu khng nhn gc ta lm tm:
q
r (x m)2 (y n)2 = px + qy + k
ax + by = c
By gi ta s m rng thm vi h gm hai phng trnh mt cu.

WWW.ToanCapBa.Net

80

WWW.ToanCapBa.Net

Bi 3: Bin lun nghim ca h phng trnh:

(x a1 )2 + (y b1 )2 + (z c1 )2 = r1

() (x a2 )2 + (y b2 )2 + (z c2 )2 = r2

ax + by + cz = m

~ tng:
Ta nhn thy h (*) c hai phng trnh mt cu v mt phng trnh mt phng. Nu hai
mt cu khng c im chung th h v nghim. Nu hai mt cu c im chung th h hoc
v nghim hoc c nghim ph thuc vo im chung thuc hoc khng thuc mt phng
ax + by + cz = m.
~ Phng php:
Tr hai v ca hai phng trnh u ta thu c mt phng trnh mt phng c dng:
(a1 a2 ) x + (b1 b2 ) y + (c1 c2 ) z = m0 . Ta gi mt phng ny l mt ng phng ca hai
mt cu. D dng nhn thy mt ng phng ny cha cc im chung ca hai mt cu v
vung gc vi ng thng i qua tm ca hai mt cu.
* Nu hai mt cu tip xc nhau ti K th mt ng phng l tip din chung ca hai mt
cu ti K.
* Nu hai mt cu ct nhau th giao tuyn ca chng l ng trn nm trong mt ng
phng.
Nh vy, vic kho st hphng trnh trn chuyn v bi ton kho st h tng ng l:

(x a1 )2 + (x b1 )2 + (x c1 )2 = r1

(a1 a2 ) x + (b1 b2 ) y + (c1 c2 ) z = m0

ax + by + cz = m
Vic kho st phng trnh ny chnh l ni dung ca bi ton 1.

Bi tp t luyn:
Bi1: Bin lun s nghim ca cc h phng trnh sau:

x2 + y 2 + z 2 = 2m2 2

a) x + y + z = 0

x z = m + 4
(p
45 x2 y 2 = m + 2x
b)
xy =1

x2 + y 2 + z 2 = 29

c) mx + y + z = 3m

x z = 2
q
6 (x 2)2 (y + 2)2 = 2x + m
d)
x y = 2
Bi 2: Tm tt c cc gi tr ca m h phng trnh sau c hai nghim phn bit (x1 ; y1 ; z1 )

WWW.ToanCapBa.Net

81

WWW.ToanCapBa.Net
v (x2 ; y2 ; z2 ) biu thc (x1 x2 )2 + (y1 y2 )2 + (z1 z2 )2 t gi tr nh nht:

2
2
2

x + y + z = 12
mx + y + z = m 2

x + y = 2

MT S BI PHNG TRNH, H PHNG TRNH


C THAM S TRONG CC K THI OLYMPIC
Bi 1: Gii v bin lun h phng trnh sau theo m,n,p,k:

x m2 + y m2 = k

(I)
y n2 + z n2 = k

pz p2 + px p2 = k

k 3
Trong m, n, p, k > 0 v tha m + n + p =
2
Gii
Trc ht ta s chng minh (I) nu c nghim th l nghim duy nht. Tht vy: Gi s
(x1 ; y1 ; z1 ) v (x2 ; y2 ; z2 ) l 2 nghim phn bit ca (I). Do vai tr ca x,y,z nh nhau nn ta
gi s x1 > x2
Khi t phng trnh th nht ca (I) ta c:
p

x1 m2 +

y1 m2 =

x2 m2 +

p
y2 m2

Suy ra y2 > y1
Hon ton tng t t phng trnh th hai ca h ta chng minh c z1 > z2
T phng trnh th 3 ta suy ra c x2 > x1 , iu ny mu thun vi gi thit.
Vy (I) c nghim duy nht.
Li c

m, n, p, k > 0

m + n + p = k
2
Nn tn ti mt 4ABC u cnh k v mt im I nm trong tam gic sao cho khong cch
t I n cc cnh l m, n, p.

Xt 4F IA c IA2 IF 2 = AF 2 IA2 m2 = AF

Tng t ta c IB 2 m2 = BF

Do IA2 m2 + IB 2 m2 = AF + BF = k.
2
2
2
T phng trnh 1 ca
h ta suy ra x = IA , y = IB x = IC

x = IA2

Vy (I) c nghim: y = IB 2

z = IC 2

WWW.ToanCapBa.Net

82

WWW.ToanCapBa.Net

x = IA2

Vy vi mi m, n, p, k tho bi th (I) y = IB 2 2

z = IC 2
Bi 2: Tm tt c gi tr nguyn dng ca n sao cho h phng trnh sau c nghim
dng:

x1 + x2 + ... + xn = 9
1 + 1 + ... + 1 = 1
x1 x2
xn
Gii
Gi s h cho c nghim x1 ; x2 ; ...; xn . Theo bt ng thc Cauchy ta c:


1
1
1
+
+ ... +
> n2 n2 6 9 n 6 3
(x1 + x2 + ... + xn )
x1 x2
xn

x 1 + x2 + x3 = 9
> Vi n = 3 th h
c nghim dng x1 = x2 = x3 = 3.
1 + 1 + 1 =1
x1 x2 x3
(
x1 + x2 = 9
x1 + x2 = 9
> Vi n = 2, xt h:

1
1

+
=1
x1 x2 = 9
x1 x2
Ta thy phng trnh t2 9t + 9 = 0 c 2 nghim phn bit dng. Vy n = 2 tha mn yu
cu bi.

x1 = 9
> Vi n = 1, ta c h:
1 =1
x1
D thy h trn v nghim.
Nh vy n {2; 3} l gi tr cn tm. 2
Bi 3: Tm tt c gi tr ca tham s m h sau c 5 nghim thc:
( 3
x mx y = 0
(I)
y 3 my + x = 0
Gii
Nhn thy h cho lun c nghim
x = y = 0 m
( 4
x mx2 xy = 0
Xt x 6= 0, y 6= 0 ta c (I)
y 4 my 2 + xy = 0
T ta c x4 + y 4 = m(x2 + y 2 ) m > 0.
Bi ton cho tr thnh: tm m > 0 h c 4 nghim (x; y) 6= (0; 0)
Th y = x3 mx vo phng trnh th hai ca h, ta c:
3

x2 (x2 m) m(x2 m) + 1 = 0 (1)


( 4
t + mt3 mt + 1 = 0
t t = x2 m, (1) tng ng vi: ()
t > m
1
t u = t , (*) tr thnh: u2 mu + 2 = 0 (2)
t
WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

83

Ta phi c > 0 m > 2 2. Khi (2) c 2 nghim

m
+
m2 8

u1 =
2

u = m m 8
2
2
Xt hai phng trnh sau:

t 1 = u1 f (t) = 2t2 ( m2 8 m)t 2 = 0 (3)


t

t = u2 g(t) = 2t2 + ( m2 8 + m)t 2 = 0 (4)


t
Ta c f (m).f (0) < 0 v g(m).g(0) < 0
Nn (3) c 2 nghim phn bit m < t1 < 0 < t2
V (4) c 2 nghim phn bit m < t3 < 0 < t4

ng vi mi t s c hai gi tr ca x = t + m.

Vy h cho c 4 nghim ta phi c t1 = t3 , t2 = t4 u1 = u2 m = 2 2

Th li thy ng. Vy m = 2 2 l gi tr cn tm. 2


Bi 4: Tm iu kin ca cc s a,b h phng trnh sau y c t nht mt nghim vi
x1 > 0, x2 > 0, x3 > 0, x4 > 0 :

x x2 = a

1
x3 x4 = b

x + x + x + x = 1
1

Gii
Gi s h cho c t nht mt nghim x1 > 0, x2 > 0, x3 > 0, x4 > 0.
Ta c |a| = |x1 x2 | < |x1 | + |x2 | = x1 + x2
|b| = |x3 x4 | < |x3 | + |x4 | = x3 + x4
T suy ra |a| + |b| < x1 + x2 + x3 + x4 = 1
Ngc li nu c |a| + |b| < 1 th c = 1 (|a| + |b|) > 0
c
c
Khi ty theo a; b m hay dng m h cho c nghm: x1 = |a| + , x2 = , x3 =
4
4
c
c
|b| + , x4 =
4
4
c
c
c
c
x1 = , x2 = |a| + , x3 = |b| + , x4 =
4
4
4
4
c
c
c
c
x1 = |a| + , x2 = , x3 = , x4 = |b| +
4
4
4
4
Cc nghim ny u tho yu cu bi ton. 2
Bi 5: Cho a, b, c 6= 0. Gii v bin lun h sau theo a, b, c:

a x y + z. x + y z = x yz

(I) b x + y z. y + z x = y xz

c y + z x.x + y z = z xy
Gii

WWW.ToanCapBa.Net

84

WWW.ToanCapBa.Net

Xt hai trng hp sau y:


~ Nu c t nht mt trong ba s a, b, c < 0. Ta gi s a < 0. Khi t phng trnh u ca
h ta suy ra c hai v u phi bng 0, tc l ta c:
(
(
x yz = 0
xyz = 0

x y + z. x + y z = 0
(x y + z)(x + y z) = 0
T n iu kin cho biu thc trong cn c ngha th tho mn phng trnh th
nht ca h ta phi c: x = 0, y = z > 0 hoc y = 0, x = z > 0 hoc z = 0, x = y > 0
Thay li vo hai phng trnh sau thy ng. chnh l cc nghim ca h phung trnh
trong trng hp ny.
~ Nu a, b, c > 0: Khi h cho tng ng vi h

a2 (x y + z)(x + y z) = x2 yz

(II) b2 (x + y z)(y + z x) = y 2 xz

c2 (y + z x)(x + z y) = z 2 xy
R rng (II) lun c nghim (0; 0; 0). Ta th tm nghim khc ca h:
Nhn v vi v ca ba phng trnh trong h trn ri ly cn bc hai, ta c:
abc(x + y z)(x + z y)(y + z x) = x2 y 2 z 2
T ta i n h phng trnh sau:

x= 2

2
2
2

b + c2 a2
bc(y + z x) = ayz
abc(y + z x) = a yz
a y + b x = 2abc

b
ac(x + y z) = bxz abc(x + y z) = b2 xz b2 z + c2 y = 2abc y = 2

a + c2 b2

ab(x + z y) = cyx
abc(x + z y) = c2 yx
c2 x + a2 z = 2abc

z =
2
a + b2 c2
x, y, z > 0, ta phi c: a2 + b2 > c2 , b2 + c2 > a2 , c2 + a2 > b2
Tm li ta i n kt lun sau:
> Nu c t nht mt trong ba s a, b, c < 0 th nghim ca h l: (0; ; ), (; ; 0), (; 0; )
vi > 0 tu .
>Nu c ba s a, b, c u dng th:
* Nu a2 + b2 > c2 , b2 + c2 > a2 , c2 + a2 > b2 th nghim ca h l (0; 0; 0) v
a
b
c
; 2
; 2
2
2
2
2
2
b + c a a + c b a + b2 c2
* Nu c t nht mt trong cc bt ng thc sau: a2 + b2 6 c2 , b2 + c2 6 a2 , c2 + a2 6 b2 th
nghim ca h ch l (0; 0; 0) 2
a
b
c
+
+
= 0. Chng minh rng phng trnh ax2 + bx + c = 0
m+2 m+1 m
c nghim x (0; 1)

Bi 6: Gi s

Gii

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

85

b
c
a
xm+2 +
xm+1 + xm , x [0, 1]
m+2
m+1
m
f 0 (x) = axm+1 + bxm + cxm1 = xm1 (ax2 + bx + c)
a
b
c
Ta li c: f (0) = 0 v f (1) =
+
+
=0
m+2 m+1 m
Do theo nh l Lagrange th tn ti x0 (0, 1)sao cho f (1) f (0) = (1 0)f 0 (x0 )
Nn f 0 (x0 ) = 0 x0 m1 (ax0 2 + bx0 + c) = 0
ax0 2 + bx0 + c = 0
Vy ta c iu phi chng minh. 2
Xt hm s f (x) =

Bi 7: Cho phng trnh


x3 2002x2 + 2001bx 2000a = 0
Tm gi tr ln nht ca a sao cho tn ti b phng trnh trn c 3 nghim trn [
2002, 2002]
Gii
Gi s x1 , x2 , x3 l 3 nghim ca phng trnh. Khi theo nh l Viete cho phng trnh bc
ba ta c:

x1 + x2 + x3 = 2002

(I) x1 x2 + x2 x3 + x3 x1 = 2001b

x x x = 2000a
1 2 3

Xy ra cc trng hp sau:
> Nu x2 < 0 hoc x3 < 0 khi x1 + x2 + x3 < x3 6 2002. iu ny mu thun vi phng
trnh th nht ca (I)
> Nu x1 < 0 6 x2 6 x3 , t phng trnh ba ca (I) suy ra a 6 0.
> Nu 0 6 x1 6 x2 6 x3 , theo bt ng thc Cauchy ta c:

20023
3
2002 = x1 + x2 + x3 > 3 3 x1 x2 x3 = 2000a a 6
54000
2002
20022
Du = xy ra khi x1 = x2 = x3 =
v khi y b =
3
6003
20023
20022
By gi ta xt bi ton trong trng hp a =
v b =
54000
6003
Khi phng trnh cho tr thnh:
x3 2002x2 +

20022
20022
2002 3
=
0

(x

x
) =0
3
33
3

Phng trnh trn c 3 nghim x1 = x2 = x3 =


Vy amax =

20023
l gi tr cn tm 2
54000

2002
[-2002,2002]
3

Bi 8: Tm tt c gi tr ca tham s a sao cho phng trnh sau c ng hai nghim phn


bit:
(
x + 4 |y| = |x|
|y| + |x a| = 1

WWW.ToanCapBa.Net

86

WWW.ToanCapBa.Net
Gii

Ta xt hai trng hp sau:


> Nu x > 0 th y = 0. Khi :
Vi a > 1 th h c hai nghim phn bit vi x > 0 l (a 1; 0), (a + 1; 0).
Vi 1 6 a 6 1 h ch c mt nghim vi x > 0 l (a + 1; 0).
Vi a < 1 th h cho v nghim.
x
x
v |x a| = 1 +
> Nu x < 0: Ta c |y| =
2
2

1+ >0
x > 2

x
x = 2(1 + a)
xa=1+
Hay

x a = 1 x
x = 2(a 1)
3
2
2
Mt khc 2 6 2(a + 1) < 0 2 6 a < 1 v 2 6 (a 1) < 0 2 6 a < 1.
3
R rng nu (x; y) l mt nghim ca h vi x < 0 th y 6= 0 v (x; y) cng l mt nghim
ca h. Do :
Khi a < 2 th h v nghim.
2
Khi a = 2 ta c x = 2(a + 1) = 2 v x = (a 1) = 2 nn h c ng hai nghim
3
phn bit (2; 1).
2
Khi 2 < a < 1 th 2(a + 1) 6= (a 1) v hai gi tr ny cho h c 4 nghim.
3
Khi 1 < a < 1 th h c 3 nghim.
"
Tm li h cho c ng hai nghim khi

a>1
a = 2

Bi 9: Tm a, b, c, d sao cho phng trnh sau c nghim x R:


20

(2x 1)40 (ax + b)40 = (x2 + cx + d)

(1)

Gii
V (1) ng vi mi x nn cng ng khi x =
a

1
Vi x = , (1)
+b
2
2

40


+

1
2

20
a = 2b
1 c
+ +d
=0 c
(2)
+d= 1
4 2
2
4

Thay a = 2b vo (1) ta c:
20

(2x 1)40 = (2bx + b)40 + (x2 + cx + d) x

WWW.ToanCapBa.Net

87

WWW.ToanCapBa.Net
H s x40 ca hai v l 240 v 240 b40 + 1 do suy ra 240 = 240 b40 + 1 b =

1 40
240 1
2

(1) tr thnh
20

(2x 1)40 = b40 (2x + 1)40 + (x2 + cx + d)


20

(2x 1)40 (1 b40 ) = (x2 + cx + d)


1
20
(2x 1)40 40 = (x2 + cx + d) x
2
40

1
20
= (x2 + cx + d) x
x
2

2
1
x
= (x2 + cx + d) x
2

2
1
1
> Xt khi x
= x2 + cx + d x c = 1 c = 1 v d = (tho (2))
2
4

2
1
> Xt khi x
= (x2 + cx + d) x: khng c c, d tha mn yu cu bi ton.
2
1
1
Vy a = 2b, b = 40 240 1, c = 1 v d = l cc gi tr cn tm 2.
2
4


Bi 10: Cho h phng trnh sau (n x, y):


(
x = y2 + a
y = x2 + b
vi a, b l cc tham s thc. Bit rng h phng trnh ny c nghim duy nht (x0 , y0 ).
Tnh gi tr ca tch P = x0 y0 .
Gii
u tin ta cng xem qua li gii sau:
Gi s vi cc gi tr a, b no , h cho c nghim duy nht l (x0 , y0 ). t x0 y0 = k R.
> Nu x0 = 0 th y0 = b v b2 + a = 0, suy ra a 6 0.
Trong h cho, thay y t phng trnh th hai ln phng trnh th nht, ta c
2

(x2 + b) + a = x x4 + 2bx2 + b2 + a = x x(x3 + 2bx 1) = 0 ()


Ta xt phng trnh x3 + 2bx 1 = 0v t f (x) = x3 + 2bx 1, x R.
Ta thy hm ny lin tc trn R v f (0) = 1 < 0, lim f (x) = + nn f (x) = 0 hay phng
x+

trnh x + 2bx 1 = 0 c t nht mt nghim dng x = x1 > 0.


D thy rng iu kin x tha mn bi l x = y 2 + a > a nn c hai nghim nu
x = x0 = 0, x = x1 ca phng trnh () u tha mn. Mi gi tr x cho ta ng mt gi tr
y nn trong trng hp ny h c t nht hai nghim phn bit, khng ng vi bi.
> Nu y0 = 0 th cng xt tng t nh trn.
k
> Nu x0 , y0 6= 0. Thay y0 =
vo hai phng trnh ca h cho, ta c:
x0

( 3
x0 = k + a

x0 = k 2 + ax20
x20

k = k 2 + ax20 + bx0 k 2 k + (ax20 + bx0 ) = 0


3

k
k = x0 + bx0

= x20 + b
x0
WWW.ToanCapBa.Net

88

WWW.ToanCapBa.Net

H c nghim duy nht nn phng trnh bc hai theo k cng c nghim duy nht, tc l
1
1
k = . Vy nu h c nghim duy nht th tch P = x0 y0 = .
2
2
~ Nhn xt: Li gii trn tuy nhn hp l nhng tht ra c mt sai lm rt tinh vi, l
khi cho rng h cho v phng trnh thu c sau php th, cn gi l phng trnh h qu,
l tng ng vi nhau. y, r rng nu h phng trnh ban u c nghim duy nht th
cha hn phng trnh cui theo bin k k 2 k + (ax20 + bx0 ) = 0 c nghim duy nht, trong
vn c th c mt nghim khng tha mn bi. Cch bin i i s dng cho bi ny kh
c th tm ra c kt qu chnh xc.
Li gii ng l nh sau:

Trong h phng trnh cho, thay y bi x2 + b vo phng trnh trn, ta c:


2

x = (x2 + b) + a
D thy cc nghim ca phng trnh ny u tha mn bi v x > a, m mi nghim nh
th cho ta mt gi tr tng ng ca y nn iu kin h cho c nghim duy nht l
phng trnh n x trn c nghim duy nht.
Phng trnh bc 4 c nghim duy nht khi n c nghim kp, iu c ngha l nghim
cng l nghim ca phng trnh o hm bng 0.
Gi x0 l nghim (tng ng vi gi tr y0 ) th ta c h sau
(

x0 = (x20 + b) + a
4x0 (x20 + b) = 1

1
Hn na, do x0 l nghim ca h ban u nn x20 + b = y0 , suy ra x0 y0 = . Vy nu h cho
4
1
c nghim duy nht th tch P = x0 y0 = .
4
M RNG:
gii quyt trn vn bi ton, chng ta s lm r hn cc vn sau:
Vn 1: Nu phng trnh bc 4 c nghim duy nht khi n c nghim kp, iu c ngha
l nghim cng l nghim ca phng trnh o hm bng 0.
~ Li gii:
Xt a thc P (x) = x4 + ax3 + bx2 + cx + d, gi s a thc ny c nghim duy nht l x = x0 .
Khi , theo nh l Bezut, ta c th phn tch thc cho thnh P (x) = (x x0 )Q(x) vi
Q(x) l a thc bc 3 a thc bc ba Q(x) lun c t nht mt nghim nn nghim cng
phi l x = x0 . Ta li phn tch a thc ban u thnh P (x) = (x x0 )2 R(x) vi R(x) l a
thc bc 2
Suy ra P 0 (x) = 2(x x0 )R(x) + (x x0 )2 R0 (x) = (x x0 ) [2R(x) + (x x0 )R0 (x)].
a thc ny cng c nghim l x = x0 nn ta c pcm. 2
Vn 2: Tm iu kin cn ca hai tham s a, b h cho c nghim duy nht.
~ Li gii:

WWW.ToanCapBa.Net

89

WWW.ToanCapBa.Net
T cch gii phn tch trn, ta thy rng a, b phi tha mn iu kin:

(
2
2
x = (x2 + b) + a
x = (x2 + b) + a
x2 + b

+ a = x 3x2 4ax b = 0(**)

x2 + b = 1
4x
4x(x2 + b) = 1
4x
4ax + b
Suy ra x2 =
. Thay vo phng trnh th hai ca h trn, ta c
3




4ax + 4b
4ax + 4b
3 16bx
4x
= 1 4x
= 1 16ax2 + 16bx 3 = 0 x2 =
3
3
16a
Do

3 16bx
4ax + b
9 16ab
=
x=
16a
3
64a2 + 48b
Thay vo phng trnh (), ta c
2



9 16ab
9 16ab
b=0
3
4a
64a2 + 48b
64a2 + 48b
2

3(9 16ab)2 4a(64a2 + 48b)(9 16ab) b(64a2 + 48b) = 0


256(a3 + b3 + a2 b2 ) + 288ab = 27 256(a + b2 )(b + a2 ) = 27 32ab
Biu thc ny i xng gia a v b nn nu lp li qu trnh bin i trn vi y th ta cng c
kt qu tng t. Do , iu kin cn ca hai tham s a, b h cho c nghim duy nht
l a, b phi tha mn ng thc sau
256(a + b2 )(b + a2 ) = 27 32ab


1 1
Mt cp gi tr p tha mn ng thc trn l (a, b) =
,
v tng ng vi nghim duy
4 4


1 1
,
2.
nht ca h l (x0 , y0 ) =
2 2
Vn 3: Bi ton m rng.
Bi ton trn c th m rng ra cho bc cao hn ca x v y nh sau:
Bi 10*: Cho h phng trnh sau (n x, y) vi a, b l cc tham s thc:
(
x = y 2n + a
, n N
2n
y =x +b
Bit rng h phng trnh ny c nghim duy nht (x0 , y0 ). Hy tnh tch Pn = x0 y0 .
~ Li gii:
2n
Thay y = x2n + b vo x = y 2n + a, ta c x = (x2n + b) + a.
a thc ny bc chn nn chng minh tng t nhn xt (1) nu trn, ta thy a, b phi tha
(
2n
x0 = (x2n
+a
0 + b)
2n1

(2n)2 x2n1
(x2n
0
0 + b)

=1

Li thay y0 = x2n
0 + b vo ng thc trn, ta c
12n

(2n)2 x2n1
y02n1 = 1 x0 y0 = (4n2 )
0

WWW.ToanCapBa.Net

90

WWW.ToanCapBa.Net
12n

Vy nu h cho c nghim duy nht th Pn = (4n2 )


2.
Bi ton ban u l trng hp c bit khi n = 1.
Ch rng ta cho bc y chn x0 y0 nhn mt gi tr, bi ton hon ton c th m rng
vi s m ty nhng trong trng hp bc l th c th c 2 gi tr ca x0 y0 .
Ngoi ra kt qu th v t bu thc iu kin cn trn cng cho ta mt bi Bt ng thc
hay:
1
Ta li thy rng nu xt gi thit a + b > 0 th c th chng minh rng ab 6 . Tht vy, nu
16
c mt s m, mt s dng th iu ny ng. Ngc li th ch cn dng BT AM-GM kt
hp vi n ph nh gi.
1
R rng iu kin a + b > 0 c th c thay th bng a + b > c vi c 6 . y c th chn
8
1
c=
.
2012
Chuyn h cho v
( 2
x y =b
y2 x = a
R rng phng trnh trn chuyn c thnh phng trnh di thng qua mt php hon
i v tr gia hai bin.
Nh vy ta c bi ton sau:
Bi 10**: Cho a thc P (x, y) = x y 2 vi x, y R\{0}.
Xt a, b R sao cho tn ti ng mt cp s thc x0 , y0 R\{0} tha mn P (x0 , y0 ) = b v
P (y0 , x0 ) = a.
1
Chng minh rng nu a + b >
th 4ab 6 x0 y0 .
2012

Sau y l mt bi ton v h bt phng trnh:


Bi 11: Tm a h bt phng trnh c nghim:

x2 + 2xy 7y 2 > 1 a ()
1+a
2
2
3x + 10xy 5y 6 2
Gii
~ iu kin cn: Gi s h bt phng trnh c nghim (x0 ; y0 ) v a0 l mt trong cc gi tr
cn tm. Vy th:

x0 2 + 2x0 y0 7y0 2 > 1 a0


2x0 2 4x0 y0 + 14y0 2 6 2 4 (1)
1 + a0
1 + a0

2
2
2
2
3x0 + 10x0 y0 5y0 6 2
3x0 + 10x0 y0 5y0 6 2 (2)
T (1) v (2) suy ra:
x0 2 + 6x0 y0 + 10y0 2 6

4
4
(x0 + 3y0 )2 6
1 + a0 < 0 a0 < 1
1 + a0
1 + a0
WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

91

Vy iu kin cn h c nghim l a < 1.


~ iu kin : Vi a < 1 th 1a
< 1.
(1+a2
x + 2xy 7y 2 = 1
Do nu h phng trnh (I)
c nghim th h bt phng trnh
3x2 + 10xy 5y 2 = 2
cho c nghim.
Ta xt h (I):

1
3
( 2
;y =
x=
x + 2xy 7y 2 = 1

2
2
(I)

2
1
3
(x + 3y) = 0
x = ;y =
2
2
H (I) c nghim nn h bt phng trnh cho c nghim.
Tm li, h bt phng trnh ban u c nghim khi v ch khi a < 1 2
~ Nhn xt: y l mt bi ton tng i kh, tng nm trong k thi i hc. iu c bit
ca li gii trn nm iu kin khi chuyn vic chng minh h bt phng trnh c nghim
v vic gii h phng trnh ng cp bc hai. Tuy nhin, mu cht ca bi ton li nm
iu kin cn. Cc bn bao gi ngh, lm cch no a c h bt phng trnh u
bi v dng f 2 (x0 , y0 ) 6 g(a) cha? Hay ni cch khc, ti sao ngh ti vic nhn s (2) vo
bt phng trnh (*)? Chng ta hy cng xem qua tng sau y:
Trc ht, ta thy rng:
(
a=b=0

c>0

> ax2 + bx + c > 0 x R (


a>0

60
(
a=b=0

c60

> ax2 + bx + c 6 0 x R (
a<0

60
(
a=b=0

c>0

> ax2 + bx + c = f 2 (x)x R (


(vi f (x) = x + )
a>0

=0
(
a=b=0

c>0

>ax2 + bxy + cy 2 = f 2 (x, y) x, y R (


(vi f (x, y) = x + y)
a, c > 0

b2 4ac = 0
Mc tiu ca chng ta l a h bt phng trnh v dng 0 6 f 2 (x0 , y0 ) 6 g(a), chnh v l
do t bt phng trnh (*) ta cn nhn vi mt s < 0. Ta c:

x2 + 2xy 7y 2 6 1 a
x2 + 2xy 7y 2 > 1 a
1+a
1+a
2
2
2
2
3x + 10xy 5y 6 2
3x + 10xy 5y 6 2
1a
( + 3)x2 + 2( + 5)xy (7 + 5)y 2 6
2 (3)
1+a
WWW.ToanCapBa.Net

92

WWW.ToanCapBa.Net

By gi, n v tri ca (3), ta cn bin i v tri ny v bnh phng ca mt biu thc


vi mi x, y. iu ny ch tng ng vi iu kin sau:
(
(
+3>0
+3>0

2 2
2
( + 5) y + ( + 3)(7 + 5)y = 0
( + 5)2 + ( + 3)(7 + 5) = 0

(
= 2
+3>0

5
82 + 36 + 40 = 0
=
2
Tuy nhin, bi ton ny, ta li thy c hai gi tr ca . Ta cn chn la s no s thch
hp.
Ta c:
5(1 a)
2(1 a)
2(1 a) 5(1 a)

2 [
2] =

2(1 + a)
1+a
1+a
2(1 + a)
1a
1a
5(1 a)
2(1 a)
=
> 0 ( do
< 0)
2>
2
2(1 + a)
1+a
2(1 + a)
1+a
Nh vy, t bt phng trnh (3) ta suy ra cn nhn vo hai v ca bt phng trnh (*) vi
s = 2.
T ta cng c th sng to nhiu bi ton mi, v d nh bi sau:
Bi
Tm a cc h bt phng trnh sau c nghim:
11*:
2
5x 4xy + 2y 2 > 3
a)
7x2 + 4xy + 2y 2 6 2a 1
2a + 5

5x2 + 7xy + 2y 2 > 3a + 1


a+2
b)
2
2
3x + xy + y 6 1
2
3x 8xy 8y 2 > 2
c)
x2 4xy + 2y 2 6 a + 1
2a + 1

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

Chng III: CC PHNG PHP GII PHNG


TRNH

PHNG PHP T N PH
Mt s cch t n ph c bn
p
b
a
Dng 1: Phng trnh c dng ax2 + bx + c = px2 + qx + r trong =
p
q
p
~ Phng php: t t = px2 + qx + r, t > 0 a v phng trnh theo t.
Dng 2: Phng trnh c dng
P (x) + Q(x) + (

P (x)

p
Q(x)) 2 P (x).Q(x) + = 0 ( R)

p
p
p
~ Phng php: t t = P (x) Q(x) t2 = P (x) + Q(x) 2 P (x).Q(x).
T a v phng trnh theo t.
Bi 1: Gii phng trnh 1 +

2
x x2 = x + 1 x
3
Gii

KX: 0 6 x 6 1

t2 1
t t = x + 1 x th x x2 =
. Phng trnh u tr thnh
2
1+

t2 1
= t t2 3t + 2 = 0 t = 1; t = 2
3

Nu t = 2 x + 1 x = 2 (v nghim)

Nu t = 1 x + 1 x = 1 x {0; 1}
Vy phng trnh c tp nghim S = {0; 1}. 2

Bi tp t luyn
Gii cc phng trnh sau:

1/(H Ngoi Thng-2000) (x + 5)(2 x) = 3 x2 + 3x

2/(H Ngoi ng 1998) (x + 4)(x + 1) 3 x2 + 5x + 2 = 6


p
3/(H Cn Th 1999) (x + 1)(2 x) = 1 + 2x 2x2

4/ 4x2 + 10x + 9 = 5 2x2 + 5x + 3

5/ 18x2 18x + 5 = 3 9x2 9x + 2

6/ 3x2 + 21x + 18 + 2 x2 + 7x + 7 = 2

7/(HVKTQS-1999) 3x 2 + x 1 = 4x 9 + 2 3x2 5x + 2

WWW.ToanCapBa.Net
93

94

WWW.ToanCapBa.Net

8/ 2x + 3 + x + 1 = 3x + 2 2x2 + 5x + 3 16

9/ 4x + 3 + 2x + 1 = 6x + 8x2 + 10x + 3 16

10/(CSPHN-2001) x 2 x + 2 = 2 x2 4 2x + 2

t n ph a v phng trnh tch


Xut pht t mt s hng ng thc c bn khi t n ph:
x3 + 1 = (x + 1)(x2 x + 1)

x4 + 1 = (x2 2x + 1)(x2 + 2x + 1)
x4 + x2 + 1 = (x4 + 2x2 + 1) x2 = (x2 + x + 1)(x2 x + 1)
4x4 + 1 = (2x2 2x + 1)(2x2 + 2x + 1)
Mc tiu ca ta sau khi t n ph l a v nhng dng c bn nh
u + v = 1 + uv (u 1)(v 1) = 0
hay
au + bv = ab + vu (u b)(v a) = 0
i vi phng trnh ng cp bc hai ax2 + bxy + cy 2 = 0 c th t t =

x
(sau khi xt y 6= 0)
y

a v phng trnh bc hai theo t : at2 + bt + c = 0.


Xt bi 1 trn, ta c cch a v phng trnh tch nh sau:
Bi 1*: Gii phng trnh 1 +

2
x x2 = x + 1 x ()
3
Gii

~ tng: Ta thy ( x)2 + ( 1 x)2 = 1(**), m t phng trnh u ta rt c mt cn


thc qua cn thc cn li. Vy ta c li gii nh sau:
~ Li gii:

3 1x3
Xt (*) ta c: () x =
2 1x3

3t 3
Do t t = 1 x x =
2t 3
Thay vo (**) ta bin i thnh
t(t 1)(2t2 4t + 3) = 0 t {0; 1}
T suy ra x {0; 1}. 2
Ta xt tip v d sau:
Bi 2: Gii phng trnh

3
x + 1 + 3 x + 2 = 1 + 3 x2 + 3x + 2

WWW.ToanCapBa.Net

95

WWW.ToanCapBa.Net
Gii
Ta thy (x + 1)(x + 2) = x2 + 3x + 2 nn t u =

x + 1; v =

3
x + 2 c phng trnh

u + v = 1 + uv (u 1)(v 1) = 0
T tm c nghim x {0; 1}. 2
Bi 3: Gii phng trnh

x2 + 3x + 2( 3 x + 1 3 x + 2) = 1
Gii

~ tng: Vi hng i nh bi 2, ta chn n mi l 3 x + 1 = a; 3 x + 2 = b. Vic cn li


l phn tch VP theo a, b. D thy 1 = (x + 2) (x + 1) nn ta c li gii sau:
~ Li gii:
Phng trnh cho tng ng vi
(x + 1) (x + 2) +
t

x2 + 3x + 2( 3 x + 1 3 x + 2) = 0

x + 1 = a; b = 3 x + 2 ta c phng trnh
a3 + b3 ab(a + b) = 0 (a + b)(a b)2 = 0 a = b

3
3x+1=3x+2x=
2

3
Vy phng trnh c nghim duy nht x = . 2
2
Chng ta cng c bi ton tng t:

Bi 4: Gii phng trnh (x + 2)( 2x + 3 2 x + 1) + 2x2 + 5x + 3 1 = 0


Gii
KX:
x > 1

2x + 3 = a

t
x+1=b

a; b > 0

x + 2 = a2 b2

2x2 + 5x + 3 = ab

1 = a2 2b2

Phng trnh cho tr thnh


(a2 b2 )(a 2b) + ab = a2 2b2
(a2 b2 )(a 2b) + b(a + b) (a2 b2 ) = 0
(a b)(a 2b) (a 2b) = 0 (do a + b > 0)
(a 2b)(a b 1) = 0

Vi a = b + 1 2x + 3 = x + 1 + 1 (v nghim)

1
Via = 2b 2x + 3 = 2 x + 1 x = (chn)
 2
1
Vy phng trnh c tp nghim S =
.2
2
WWW.ToanCapBa.Net

96

WWW.ToanCapBa.Net

2+ x
2 x
p
p
Bi 5: Gii phng trnh
+
= 2
2+ 2+ x
2 2 x
Gii
Thot nhnta a ra nh gi 2 +

>0

a > b
Suy ra () ab = 4 x

a2 + b2 = 4

x+2

x = 4 nn ta t

2+

x = a;

2 x=b

Ta vit li phng trnh nh sau:

a2
b2
+
= 2
2+a
2b

2
a 2 a2 b + b2 2 + ab2 = 2(2 b 2 + a 2 ab)

2(a2 + b2 + ab 2) ab(a b) = 2(a b)

2(ab + 2) = (a b)(ab + 2)

a b = 2 (do a, b > 0 ab + 2 > 0)

a2 + b 2 = 4

ab = 1 4 x = 1 x = 3
Kt hp (*) ta c h phng trnh

a b = 2

Vy phng trnh c nghim duy nht x = 3. 2

Bi 6: Gii phng trnh (13 4x) 2x 3 + (4x 3) 5 2x = 2 + 8 16x 4x2 15


Gii
~ Nhn xt: D thy rng (2x 3)(5 2x) = 16x 4x2 15, nhng cn cc nh thc ngoi
cn ta khng th biu din ht theo mt n ph c, do ta t hai n ph v c a v
phng trnh tch.
~ Li gii:
3
5
K 6 x 6
2
2

u = 2x 3
u 2 + v 2 = 2
t

v = 5 2x
uv = 16x 4x2 15
Phng trnh cho tr thnh
(2v 2 + 3)u + (2u2 + 3)v = 2 + 8uv = u2 + v 2 + 8uv
2uv(u + v) + 3(u + v) = (u + v)2 + 6uv
(u + v 3)(2uv u v) = 0

7
16x 4x2 15 = (v nghim)
2

Nu u + v = 2uv : 16x 4x2 15 = 1 x = 2 (chn)


Nu u + v = 3 :

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

97

Vy phng trnh cho c nghim duy nht x = 2. 2


Bi 7: Gii phng trnh x2 +

x + 1 = 1 ()

Gii
XK: x > 1

t x + 1 = t; t > 0 ta c phng trnh


(t2 1)2 + t = 1 t(t 1)(t2 + t 1) = 0
Vi t = 0 th x = 1.
Vi t = 1 th x= 0.

1 + 5
1 5
Vi t =
th x =
2
2

1 5
Phng trnh c tp nghim S = {1; 0;
}. 2
2
Bi 8: Gii phng trnh x4 +

x2 + 3 = 3

Gii
t x2 = a, a > 0 ta c a2 +

a + 3 = 3 (), ta s a v phng trnh tch nh sau:

() a2 (a+3)+(a+ a + 3) = 0 (a+ a + 3)(a a + 3+1) = 0 a+1 = a + 3 (do a > 0)


T tm c a = 1, suy ra x = 1 l nghim ca phng trnh. 2
Bi 9: Gii phng trnh (x2 + 2)2 + 4(x + 1)3 +

x2 + 2x + 5 = (2x 1)2 + 2 ()

Gii
~ Nhn xt: Bi ny c ly tha bc cao nht l 4, v c c cn bc 2 nn ta s c nhm cc
biu thc ly tha ging trong cn c th t n ph.
~ Li gii:

() x4 + 4x2 + 4 + 4(x3 + 3x2 + 3x + 1) + x2 + 2x + 5 = 4x2 4x + 3

(x2 + 2x)2 + 8(x2 + 2x) + x2 + 2x + 5 + 5 = 0

t > 2

t t = x2 + 2x + 5
t2 5 = x2 + 2x
Ta vit li phng trnh di dng
(t2 5)2 + 8(t2 5) + t + 5 = 0
t4 2t2 + t 10 = 0 (t 2)(t3 + 2t2 + 2t + 5) = 0
t = 2 (do t > 2 t3 + 2t2 + 2t + 5 > 0)
WWW.ToanCapBa.Net

98

WWW.ToanCapBa.Net

Suy ra x2 + 2x + 5 = 2 x = 1
Vy phng trnh c nghim duy nht x = 1. 2
Bi 10: Gii phng trnh

x2 2x + 5 + x 1 = 2
Gii

KX: x > 1
Vit li phng trnh cho di dng
q

(x 1)2 + 4 = 2 x 1

t > 0

t t = x 1
t2 = x 1
Ta c phng trnh

t4 + 4 = 2 t (t 6 2) t4 t2 + 4t = 0 t = 0 (do t [0; 2])


T suy ra x = 1 l nghim ca phng trnh. 2

5
Bi 11: Gii phng trnh vi tham s y 6 : (4x2 + 1)x + (y 3) 5 2y = 0
2

Gii

t a = 2x v b = 5 2y (b > 0) ta c phng trnh vit li thnh


a3 + a (b3 + b)
+
=0a=b
2
2
Hay
2x =

5 4y 2
5 2y x =
2

5 4y 2
l nghim ca phng trnh. 2
2
~ Nhn xt: Cu hi t ra l: Lm sao c th t n ph nh trn?
Trc tin ta t
Vy x =

5 2y = b y 3 =

p
5 b2
(b2 + 1)
(b2 + 1) b
3=
(y 3) 5 2y =
2
2
2

Ta hi vng c

a (a3 + 1)
4x2 + 1 x =
2

2
4x + 1 .2x = a3 + a
8x3 + 2x = a3 + a a = 2x
Vn ny s c cp k hn trong chng Sng to phng trnh - h phng trnh.
r
Bi 12: Gii phng trnh

p
p
x+2
1 = 3 3(x 3)2 + 3 9(x 3)
2

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net
Gii
iu kin x > 2

t3 + 27

x
=

9 r

r
p
x+2
t3 + 45
3
t t = 9 (x 3) th ta c
=

18

q 2

2
3
3(x 3) =
3
Phng trnh cho tr thnh
r
r
t3 + 45
t2
t3 + 45
1= +t
= t2 + 3t + 3 (1)
18
3
2

2
3
3
Ta c t2 + 3t + 3 = t +
+ > 0 nn phng trnh (1) tng ng vi
2
4
t3 + 45
= (t2 + 3t + 3)2
2
2t4 + 11t3 + 30t2 + 36t 27 = 0
1
(2t 1)(t + 3)(t2 + 3t + 9) = 0 t { ; 3}
2
1
t3 + 27
217
th x =
=
2
9
72
t3 + 27
Vi t = 3 th x =
=0
9
Cc nghim trn tha mn iu kin ca bi ton.
217
.2
Vy phng trnh c hai nghim x = 0 v x =
72
Vi t =

p
p
Bi 13: Gii phng trnh 5 3 x 5 x + 3 5 x 3 x = 8

Gii
Phng trnh cho tng ng vi:
q
q

3
5
5
3
15
15
6
5
x +3
x4 = 8 5 x 6 + 3 x4 = 8
t:y =

x2 vi y > 0 ta c:

15

5y 3 + 3y 2 8 = 0 (y 1)(5y 2 + 8y + 8) = 0 y 1 = 0 y = 1

15
Do ta c x2 = 1 x2 = 1 x = 1.
Vy tp nghim ca phng trnh cho l:S = {1; 1} . 2
Bi 14: Gii phng trnh

7
6
x4
+ =0
5
x2 x
Gii

WWW.ToanCapBa.Net

99

100

WWW.ToanCapBa.Net

K x 6= 0. Ta c phng trnh cho tng ng vi

7
6
5
5
5
x4
+
= 0 x9 7 x3 + 6 = 0 ()
5
5
2
5
x
x
t:y =

x3 , y 6= 0, phng trnh (*) tr thnh:


y 3 7y + 6 = 0 (y 1)(y 2 + y 6) = 0


5
x=1
y=1
x3 = 1


5
x=234
y=2
x3 = 2

5
x3 = 3
x = 3 3 9
y = 3



Vy tp nghim ca phng trnh cho l 1; 2 3 4; 3 3 9 . 2

Bi 15: Gii phng trnh

4x 1 + 4x2 1 = 1

Gii
K

4x 1 > 0
4x2 1 > 0

x>

1
2

Bnh phng hai v phng trnh cho, ta c:


p
(4x 1) + (4x2 1) + 2 (4x 1)(4x2 1) = 1
p
2 (4x 1) (4x2 1) = 3 4x2 4x = 4 (2x + 1)2 ()
t y = 2x + 1 4x 1 = 2y 3, 4x2 1 = y 2 2y
Phng trnh (*) tr thnh:
p
2 (2y 3)(y 2) = 4 y 2

4 y 2 > 0

4(2y 3)(y 2)y = (4 y 2 )2

2 6 y 6 2

y2=0

4(2y 3)y = (y + 2)2 (y 2)

2 6 y 6 2

y=2

y 3 6y 2 + 8y 8 = 0 (v nghim trn [2; 2])


1
2
1
Vy phng trnh c nghim duy nht x = . 2
2
Do ta c 2x + 1 = 2 x =

Bi 16: Gii phng trnh

2x 1 + x2 3x + 1 = 0
Gii

WWW.ToanCapBa.Net

y=2

101

WWW.ToanCapBa.Net
1
KX: x >
2

t2 + 1
t t = 2x 1 > 0 x =
2
Phng trnh cho tng ng

t=1

t 4t + 4t 1 = 0 (t 1) (t + 2t 1) = 0
t
=
21

t = 2 1 (loi do t > 0)
4

Vi t = 1 x = 1

Vi t = 2 1 x = 2 2 Vy phng trnh c tp nghim S = {1; 2 2}. 2

~ Nhn xt: i vi nhng bi c dng ax + b + cx2 + dx + e = 0 th cch gii l t

ax + b = t, sau a v phng trnh bc 4, dng ng nht thc phn tch nhn t.


Nhng c mt s bi khng gii c bng cch , ta s nhc li vn ny phn sau.

Bi 17: Gii phng trnh (x 2) x 1 2x + 2 = 0


Gii

~ tng: Ta thy trong cn c x 1, nn ta s c gng thm bt v tch s c mt


phng trnh theo n mi.
~ Li gii:

KX: x > 1. t x 1 = t > 0


Ta bin i phng trnh nh sau :

[(x 1) 1] x 1 2[(x 1) 2] 2 = 0

t3 2t2 t + 2 2 = 0

(t + 1 2)(t2 t 2) = 0

21 x1= 21x=42 2
p
p

!2

1
+
1
+
4
2
1
+
1
+
4
2
Vi t2 t 2 = 0, do t > 0 ta chn t =
x=
+1
2
2

p
!2

1+ 1+4 2
.2
Kt lun: Phng trnh c tp nghim S = 4 2 2;

Vi t =

t n ph a v phng trnh ng cp

Bi 18: Gii phng trnh 2(x2 + 2) = 5 x3 + 1


Gii
~ tng: i vi bi ton ny u tin ta phn tch nhn t trong cn x3 + 1 = (x + 1)(x2
x + 1) ri bin i v tri thnh tng hoc hiu ca hai tha s trong cn.

WWW.ToanCapBa.Net

102

WWW.ToanCapBa.Net

~ Li gii:
Vit li phng trnh di dng
2(x2 + 2) = 2(x2 x + 1) + 2(x + 1)

a = 2b

x2 x + 1 = a; x + 1 = b ta c phng trnh 2a2 + 2b2 = 5ab


b
a=
2

5 37
T tm c nghim x =
.2
2
t

Bi 19: Gii phng trnh

5x2 14x + 9 x2 x 20 = 5 x + 1
Gii

KX: x > 5.
u tin bnh phng hai v ca phng trnh:
p
2x2 5x + 2 = 5 (x2 x 20)(x + 1) ()
Ta khng th tm c hai s , sao cho
(x2 x 20) + (x + 1) = 2x2 5x + 2

Nn khng th t a = x2 x 20; b = x + 1 nh cc v d trn c.


p
2
bi ny, ch rng x2 x20 = (x5)(x+4) v () 2x2 5x+2 = (x
4x 5)(x + 4)
= 2
2
2
Nh vy ta s tm , tha (x 4x 5) + (x + 4) = 2x 5x + 2
= 3
~ Li gii:
Ta bin i li phng trnh nh sau
p
() 2(x2 4x 5) + 3(x + 4) = 5 (x2 4x 5)(x + 4)

t a = x2 4x 5; b = x + 4 ta c phng trnh

a=b
2
2

2a + 3b = 5ab
3b
a=
2

5 + 61
Vi a = b x =
(x > 5)
2
3
7
Vi a = b x = 8; x =
2
4

5 + 61
i chiu vi iu kin ta nhn x = 8; x =
l nghim ca phng trnh.2
2
~ Nhn xt: Ta cng c bi ton tng t:
6 3
Bi 19*: Gii phng trnh 3x2 2x 2 =
x + 3x2 + 4x + 2
30
Sau y l mt v d kh hn:

Bi 20: Gii phng trnh (x2 6x + 11) x2 x + 1 = 2(x2 4x + 7) x 2

WWW.ToanCapBa.Net

103

WWW.ToanCapBa.Net
Gii
~ Li gii: K x > 2

t x2 x + 1 = a; x 2 = b vi a, b > 0
Ta biu din cc biu thc ngoi cn theo a v b nh sau:

x2 6x + 11 = (x2 x + 1)2 + (x 2)2

x2 4x + 7 = ( x2 x + 1)2 + (x 2)2

S dng ng nht thc ta gii c

x2 6x + 11 = a2 5b2
x2 4x + 7 = a2 3b2

Phng trnh cho tng ng vi


(a2 5b)a = 2(a2 3b2 )b
a3 2a2 b 5ab2 + 6b3 = 0
t3 2t2 5t + 6 = 0 vi t =

a
>0
b

(t 1)(t 3)(t + 2) = 0

Vi t = 1 a = b x2 x + 1 = x 2 (VN)

Vi t = 3 a = 2b x2 x + 1 = 3 x 2 x = 5 6 (chn)



Vy phng trnh c tp nghim S = 5 + 6; 5 6 2

Bi tp t luyn
Gii cc phng trnh sau:

1/ x2 + x 6 + 3 x 1 3x2 6x + 19 = 0

2/ 3 x2 + 4x 5 + x 3 11x2 + 25x + 2 = 0

3/ 7x2 + 25x + 19 x2 2x 35 = 7 x + 2 4/2(x2 3x + 2) = 3 x3 + 8

5/2x2 + 5x 1 = 7 x3 1

6/10 x3 + 8 = 3(x2 x + 6)

7/10 x3 + 1 = 3(x2 + 2)

8/4x2 2 2x + 4 = x4 + 1

9/( x + 5 x + 2)(1 + x2 + 7x + 10) = 3

10/( x + 1 + x 2)(1 x2 x 2) = 3

11/ x x2 + 1 x = 1 + (1 x) x

12/ 3x2 18x + 25 + 4x2 24x + 29 = 6x x2 4

Phng php t n ph khng hon ton


i vi nhiu phng trnh v t, khi khng biu din hon ton c theo n ph th c mt
cch l xem bin mi l n, bin c l tham s. Dng ton ny gi l n ph khng hon ton.
Ni dung phng php:
a phng trnh cho v dng phng trnh bc hai vi n l n ph hay l n ca phng

WWW.ToanCapBa.Net

104

WWW.ToanCapBa.Net

trnh cho.
p
a phng trnh v dng f (x)Q(x) = f (x) + P (x)x khi :
p
t f (x) = t; t > 0. Phng trnh vit li thnh t2 t.Q(x) + P (x) = 0
p
n y chng ta gii t theo x. Cui cng l gii quyt phng trnh f (x) = t sau khi
n gin ha v kt lun.
Ta xt v d sau hiu r hn.

Bi 21: Gii phng trnh x2 + 3x + 1 = (x + 3) x2 + 1


Gii

Ta thy trong cn c x2 + 1, ta t t = x2 + 1. Ta s khng rt x theo t m coi x l tham s.


Tht vy, phng trnh cho tng ng
t2 (x + 3)t + 3x = 0
Phng trnh trn c = (x + 3)2 12x = (x 3)2 nn c nghim t = 3; t = x + 3
Nu t = x + 3: h cho v nghim.

Nu t = 3 x = 2 2 2
Bi 22: Gii phng trnh x2 + 3


x2 + 2 x = 1 + 2 x2 + 2

Gii
Phng trnh tng ng vi


2
x + 3 x + 2 x = 1 + 2 x2 + 2
2

x2 + 3x 1 (x + 2)
t t =

x2 + 2 (t >

x2 + 2 = 0

2), phng trnh vit li thnh


t2 (x + 2) t + 3x 3 = 0

Ta c = (x 4)2 nn phng trnh


c 2 nghim l
x > 1

t = x 1 x2 + 2 = x 1
(v nghim)
2x 1 = 0

t = 4 x2 + 2 = 4 x2 = 14 x = 14

Vy phng trnh c hai nghim l x = 14 v x = 14 2

Bi 23: Gii phng trnh (3x + 1)

3
2x2 1 = 5x2 + x 3
2
Gii

WWW.ToanCapBa.Net


t t = 2x2 1 (t > 0)
Phng trnh vit li thnh

WWW.ToanCapBa.Net

105

3
2t2 (3x + 1)t + x2 + x 1 = 0
2
Ta c = (x 3)2 suy ra phng trnh
c hai nghim l
x > 1

2
x=1
t = 2x 1 2x2 1 = 2x 1
x2 2x + 1 = 0

x > 2

x = 1 hoc x = 5
t = x + 2 2x2 1 = x + 2
x2 4x 5 = 0
Vy S = {1; 5; 1} 2
~ Nhn xt: Thng thng sau khi t n ph th ta vit phng trnh cho li thnh
3
t2 (3x + 1) t + 3x2 + x 2, nhng bi ton ny li c s khc bit l ta s vit phng trnh
2
3
2
ny li thnh 2t (3x + 1) t + x2 + x 1. Chng ta quan tm ti liu h s trc t2 c p
2
tc ta mong mun phi l bnh phng ca mt s hoc mt biu thc, v iu ny s quyt
nh ti li gii s ngn gn hay phc tp. c th iu chnh c h s trc t2 sao cho
p cc bn c th lm nh sau:
Xt phng trnh
3
mt2 (3x + 1) t + (5 2m) x2 + x + m 3 = 0 co
2
Phng trnh trn c l



3
= (3x + 1) 4m (5 2m) x + x + m 3 =
2
 2

2
8m 20m + 9 x + (6 6m) x + 4m2 + 12m + 1
2

Ta xt tip ca bng cch gii phng trnh sau:


p
2 (8m2 20m + 9) (4m2 + 12m + 1) = 6 6m
m=2
chnh l h s m ta cn tm.
Bi 24: Gii phng trnh 3



2x2 + 1 1 = x 1 + 3x + 8 2x2 + 1
Gii

Phng trnh tng ng vi







3
2x2 + 1 1 = x 1 + 3x + 8 2x2 + 1 3x2 + x + 3 + (8x 3) 2x2 + 1 = 0
t

2x2 + 1 = t (t > 1) ta c phng trnh


3t2 + (8x 2) t 3x2 x = 0 ()

WWW.ToanCapBa.Net

106

WWW.ToanCapBa.Net

C = (10x 3)2 nn nghim ca


(*) l t1 = x; t2 = 1 3x
x > 0

2
Nu t = x 2x2 + 1 = x
(v nghim)
2x2 + 1 = x
9
x 6 1

3
Nu t = 1 3x 2x2 + 1 = 1 = 3x
x=0
7x2 6x = 0
Vy phng trnh c nghim l x = 0. 2

Bi 25: Gii phng trnh 2 2x + 4 + 4 2 x = 9x2 + 16


Gii
KX: |x| 6 2
Bnh phng 2 v ta c
p
p
4(2x + 4) + 16 2(4 x2 ) + 16(2 x) = 9x2 + 16 8(4 x2 ) + 16 2(4 x2 ) = x2 + 8x
Ta thy c hai v c dng hng ng thc, v c a v A2 = B 2 . lm iu ta s thm
p
16 vo 2 v c (2 2(4 x2 ) + 4)2 = (x + 4)2
Vit li phng trnh di dng
p
8(4 x2 ) + 16 2(4 x2 ) = x2 + 8x
p
t t = 2(4 x2 ) ta c phng trnh
4t2 + 16t x2 8x = 0
x
x
Gii phng trnh trn theo n t ta c t1 = ; t2 =
4
2
2
V |x| 6 2 nn t2 khng tha iu kin.
p
x
4 2
x
Vi t = th 2(4 x2 ) = x =
(tho |x| 6 2)
2
2
3

4 2
Vy phng trnh c nghim duy nht x =
.2
3

Bi 26: Gii phng trnh (3x + 2) 2x 3 = 2x2 + 3x 6


Gii
3
iu kin x >
2

t t = 2x 3; t > 0 t2 + 3 = 2x
Ta s thm bt theo n ph a v phng trnh theo t v x l tham s.
Phng trnh cho tng ng
t2 (3x + 2)t + 2x2 + x 3 = 0 ()
(*) c = 9x2 + 12x + 4 4(2x2 + x 3) = (x + 4)2 nn c nghim t = 2x + 3 hoc t = x 1

Vi t = 2x + 3 2x 3 = 2x + 3 (v nghim)

Vi t = x 1 2x 3 = x 1 x = 2 (chn)
Vy phng trnh c nghim duy nht x = 2. 2

Bi 27: Gii phng trnh 4 x + 1 1 = 3x + 2 1 x + 1 x2


WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

107

Gii
KX: 1 6 x 6 1

t 1 x = t ta c phng trnh
3t2 (2 +

1 x)t + 4( x + 1 1) = 0 ()

(*) c = (2 + 1 x)2 48( x + 1 1) khng c dng bnh phng phng nn khng th


lm nh thng. y, lu rng c th phn tch 3x theo 1 x v 1 + x nn ta s tm cch
phn tch thch hp l bnh phng:
Ta s tm v sao cho

= 1

3x + 1 = ( 1 x)2 + ( 1 + x)2
= 2
Nh vy vit li (*) di dng
t2 (2 +

x + 1)t 2(x + 1) + 4 x + 1 = 0 ()

2
(**) c = 9x + 13 12 x + 1 = 9(x
 + 1)
 12 x + 1 + 4 = (3 x + 1 2)
3
T d dng tm c nghim x ; 0 . 2
5
~ Nhn xt: Vn y l phi tinh tch 3x thnh hai dng c biu thc nh trong cn,
n y bi ton mi thc s c gii quyt.

Bi 28: Gii phng trnh 2(2 1 + x2 1 x2 ) 1 x4 = 3x2 + 1

Gii
~ Li gii: iu kin 1 6 x 6 1

t a = 1 + x2 ; b = 1 x2 3x2 + 1 = 2(1 + x2 ) (1 x2 ) = 2a2 b2


Khi phng trnh tr thnh
2(2a b) ab = 2a2 b2 2a2 + a(b 4) + 2b b2 = 0 ()
b
(*)c a = (b 4)2 8(2b b2 ) = (3b 4)2 nn suy ra a = hoc a = 2 b
2

b
Vi a = 2 1 + x2 = 1 x2 (v nghim)
2

Vi a = 2 b x2 + 1 = 2 1 x2
Gii phng trnh ny tm c x = 0. Vy tp nghim ca phng trnh l S = {0} . 2

Bi tp t luyn
Gii cc phng trnh sau:

1/6x2 10x + 5 (4x 1) 6x2 6x + 5 = 0

2/(x + 3) 10 x2 = x2 x 12 (H Dc-1999)

3/2(1 x) x2 + 2x 1 = x2 2x 1 (H Dc 1997)

WWW.ToanCapBa.Net

108

WWW.ToanCapBa.Net

4/(4x 1) x2 + 1 = 2x2 + 2x + 1

5/2(1 x) x2 + x + 1 = x2 3x 1

6/(x + 1) x2 2x + 3 = x2 + 1 (Ch thm bt c chnh phng).

7/(4x 1) x3 + 1 = 2x3 + 2x + 1

Phng php s dng h s bt nh

Bi 29: Gii phng trnh 2x2 11x + 21 3 3 4x 4 = 0

Gii
Ta cn tm a, b, c sao cho:
2x2 11x + 21 = a(4x 4)2 + b(4x 4) + c
2x2 11x + 21 = 16ax2 + (4b 32a)x + (16a 4b + c)
7
1
ng nht h s ta thu c a = ; b = ; c = 12
8
4
Ta vit li PT nh sau:

7
1
(4x 4)2 (4x 4) + 12 3 4x 4 = 0
8
4
t u =

4x 4, khi PT tr thnh
u6 14u3 24u + 96 = 0 (u 2)2 (u4 + 4u3 + 18u + 24) = 0

D thy u4 + 4y 3 + 18u + 24 = 0 v nghim v:


Nu u 6 0 th u6 14u3 24u + 96 > 0
Nu u > 0 th u4 + 4u3 + 18u + 24 > 0
Vy u = 2, t tm c x = 3. 2

Bi 30: Gii phng trnh 2 1 x x + 1 + 3 1 x2 = 3 x


Gii
K 1 6 x 6 1

Ta tm ; sao cho x + 3 = ( 1 x)2 + ( x + 1)2


x + 3 = ( )x + +
Gii ra ta c = 2; = 1

Ta vit li phng trnh thnh 1 + x + 2(1 x) 2 1 x + x + 1 3 1 x2 = 0

t u = 1 + x; v = 1 x v u, v > 0, phng trnh tr thnh


u2 + 2v 2 2v + u 3uv = 0 u2 + (1 3v)u + 2v 2 2v = 0

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net
Phng trnh trn c = (1 3v)2 4(2v 2 2v) = (v + 1)2 nn u = 2v hoc u = v 1

5
u = 2v x + 1 = 2 1 x x =
3

1
1 6 x 6
2
u=v1
4x2 = 3

3
5
Nn phng trnh c 2 nghim x = ; x =
3
( 2 )
5
3
;
2
Vy tp nghim ca phng trnh l S =
3
2

Bi 31: Gii phng trnh 4 1 x = x + 6 3 1 x2 + 5 1 + x

Gii

t a = 1 + x v b = 1 x
Phng trnh cho tng ng

2x + 2 + 1 x + 5 1 + x 3 1 x2 4 1 x + 3 = 0
2a2 + b2 3ab + 5a 4b + 3 = 0
(a b)(2a b) + 3(a b) + (2a b) + 3 = 0
(a b + 1)(2a b + 3) = 0
Nu a + 1 = b :

x+1+1=

3
1 x 2 x + 1 = (2x + 1) x =
2

Nu 2a + 3 = b ta suy ra phng trnh v nghim.


V d tng t sau xin dnh cho bn c:

Bi 32: Gii phng trnh 4 + 2 1 (


x = 3x + )
5 x + 1 + 1 x2

24 3
p s: Phng trnh c 3 nghim S = 0; ;
2
25 2

t n ph a v h phng trnh

Dng 1: Phng trnh c dng xn + a = b n bx a

Cch gii: t y = n bx a khi ta c h i xng loi II


(
xn by + a = 0
y n bx + a = 0
Ta xt bi ton sau:

Bi 33: Gii phng trnh x3 + 1 = 2 3 2x 1


WWW.ToanCapBa.Net

109

110

WWW.ToanCapBa.Net
Gii

3
2x 1 (
y 3 = 2x 1
x3 + 1 = 2y
Ta c h PT sau
y 3 + 1 = 2x
y l h i xng loi II, tr v theo v ta c:

t y =

x3 y 3 = 2(y x)
(x y)(x2 + y 2 + xy + 2) = 0

3
2x 1 = x x3 2x + 1 = 0 (x 1)(x2 + x 1) = 0
1 5
Vy x = 1; x =
2

y 2 3y 2
2
2
+ 2 > 0, x, y
Ta c x + y + xy + 2 = x +
+
2
(4
)
1 5
Vy phng trnh c tp nghim S = 1;
.2
2
x=y

Dng 2: Phng trnh c dng


p
p
n
a f (x) + m b + f (x) = c
Cch gii: t u =
Ta c h sau

p
n

a f (x); v =

p
m

b + f (x)

u+v =c
u + vm = a + b
n

Bi 34: Gii phng trnh

4
x+8+ 4x7=3

Gii
KX: x > 7

t u = 4 x + 8 > 0 u4 = x + 8 x = u4 8

v = 4 x 7 > 0 v4 = x 7 x = v4 + 7
Ta c h

u
+
v
=
3

v = 3 u
u, v > 0

u4 v 4 = 15

v = 3 u

(u2 v 2 )(u2 + v 2 ) = 15

u, v > 0

v = 3 u
(u v)(u + v)(u2 + v 2 ) = 15

u, v > 0

0 6 u 6 3

(2u 3) u2 + (3 u)2  = 5

06u63

(u v)(u2 + v 2 ) = 5

0 6 u 6 3

4u3 18u2 + 36u 32 = 0

0 6 u 6 3
u = 2

WWW.ToanCapBa.Net

0 6 u 6 3

(2u 3)(2u2 6u + 9) = 5

WWW.ToanCapBa.Net

4x+8=2
x + 8 = 16
T ta tm c

x = 8 (tho KX)
4x7=1
x 7 = 1
Vy phng trnh cho c nghim duy nht x = 8. 2

Bi 35: Gii phng trnh 2 3 3x 2 + 3 6 5x = 8

Gii
(

u3 = 3x 2
t u = 3 3x 2; v = 6 5x > 0
v 2 = 6 5x
5u3 + 3v 2 = 5(3x 2) + 3(6 5x) = 8(1)
Mt khc ta li c 2u + 3v 8 = 0(2)
T (1) v (2) ta c h sau:
(
2

5u3 + 3v 2 = 8
8 2u
3
= 8 15u3 + 4u2 32u + 40 = 0
5u + 3
3
2u + 3v = 8
Phng trnh c nghim duy nht u = 2 nn

3
3x 2 = 2 x = 22

Bi 36: Gii phng trnh


q
hp
i
p

1 + 1 x2
(1 + x)3 (1 x)3 = 2 + 1 x2

Gii
K 1 6 x 6 1

t 1 + x = a; 1 x = b vi a, b > 0 a2 + b2 = 2
Ta c h sau
(
a2 + b2 = 2 (1)

1 + ab(a3 b3 ) = 2 + ab (2)
Ta c
(1) (a + b)2 = 2 + 2ab

1
1 + ab = (a + b) (do a, b > 0)
2

Kt hp (2) ta c
1
1
(a + b)(a b)(a2 + b2 + ab) = 2 + ab (a2 b2 ) = 1
2
2
T ta c h

a2 b2 = 2
a2 + b2 = 2

Cng hai phng trnh v theo v ta c


2a2 = 2 +

1
1
1
2 a2 = 1 + 1 + x = 1 + x =
2
2
2
WWW.ToanCapBa.Net

111

112

WWW.ToanCapBa.Net
1
Vy phng trnh c nghim duy nht x = . 2
2

Bi 37: Gii phng trnh (x + 5) x + 1 + 1 = 3 3x + 4

Gii
~ K x > 1

t a = x + 1; b = 3 3x + 4 x = a2 1 v 3a2 + 1 = b3
Thay vo phng trnh ta c h sau
(
(a2 + 4)a + 1 = b
3a2 + 1 = b3
Cng v theo v ta c
a3 + 3a2 + 4a + 2 = b3 + b (a + 1)3 + (a + 1) = b3 + b ()
Xt hm s c trng f (t) = t3 + t
Ta c f 0 (t) = 3t2 + 1 > 0, vy hm s ng bin nn () a + 1 = b
Ta c h sau:
(
(
a+1=b
a=b1

b3 3a2 = 1
b3 3a2 = 1
S dng php th ta c
b3 3(b 1)2 = 1 b3 3b2 + 6b 4 = 0 (b 1)(b2 b + 4) = 0
Suy ra b = 1, t x = 1.
Vy phng trnh c nghim duy nht x = 1. 2

Dng 3: Phng trnh dng ax + b = cx2 + dx + e

Ta gp cc dng bi ton nh ax + b = cx + d v mt s v d nu trn bng cch


bnh phng bc 4 v ng nht h s tm c nghim, nhng i vi nhng bi ton
khng dng c phng php th sao? Chng ta cng lm r vn .
Xt v d sau:
Bi 38: Gii phng trnh 2x2 6x 1 =

4x + 5

Gii
5
4
Ta bin i phng trnh nh sau
~ Li gii: K x >

4x2 12x 2 = 2 4x + 5 (2x 3)2 = 2 4x + 5 + 11


.t 2y 3 =

4x + 5 ta c h phng trnh sau:


(
(2x 3)2 = 4y + 5
(2y 3)2 = 4x + 5

WWW.ToanCapBa.Net

113

WWW.ToanCapBa.Net
(x y)(x + y 1) = 0

Vi x = y 2x 3 = 4x + 5 x = 2 + 3.

Vi x + y 1 = 0 y = 1 x x = 1 22
~ Nhn xt:
Bi ton tng qut c dng nh sau

1
ax + b = cx2 + dx + e, (a 6= 0, c 6= 0, a 6= )
c

Xt f (x) = cx2 + dx + e f 0 (x) = 2cx + d

Gii phng trnh f 0 (x) = 0, khi bng php t ax + b = 2cy + d, ta s a c v h


i xng loi II (tr mt s trng hp c bit).
Ta xt v d tip theo
Bi 39: Gii phng trnh x2 4x 3 =

x+5

Gii
~ tng: Xt f (x) = x2 4x 3 c f 0 (x) = 2x 4 = 0 x = 2. Vy t
~ Li gii:
KX: x > 5
Vit li phng trnh u di dng

x + 5 = y 2.

x + 5 = (x 2)2 7 ()

x + 5 = y 2 (y 2)2 = x + 5. Thay vo (*) ta c

(x 2)2 = y + 5
(y 2)2 = x + 5

Tr v theo v ta c
(x y)(x + y 3) = 0

x>2

1
5 + 29
Nu x = y x + 5 = x 2 x = (5 + 29)
x=
(tho x > 5)
2

x = (5 29)
2

x 6 1

Nu x + y = 3 1 x = x + 5
x = 1 (tho x > 5)
x = 1

x=4



1
Vy phng trnh cho c tp nghim S = 1; (5 + 29) . 2
2

Bi 40: Gii phng trnh x2 + 5 +

3x + 1 = 13x
Gii

WWW.ToanCapBa.Net

114

WWW.ToanCapBa.Net

~ tng: Ta vit li phng trnh di dng 3x + 1 = 4x2 + 13x 5 v t f (x) =


4x2 + 13x 5
C f 0 (x) = 8x + 13 nhng nu ta gii ra v t bng phng php tng t s khng thu
c h i xng loi II. Vy ta hi vng tm hng i khc, v mt phng php t nhin l
h s bt nh.
~ Li gii:
1
K x >
3

3
t 3x + 1 = (2y 3); y 6
2
(2x 3)2 = 2y + x + 1
Ta c h phng trnh sau
(2y 3)2 = 3x + 1
Tr v theo v ta c (x y)(2x + 2y 5) = 0
15 97
Vi x = y x =
8

11 + 73
Vi 2x + 2y 5 = 0 x =
8
(
)

15 97 11 + 73
;
Vy tp nghim ca phng trnh l S =
2
8
8
~ Nhn xt: Ta thy cch gii bi ton ny khc so vi v d trn v a v h gn i xng
loi II nhng vn gii c mt cch d dng. Bi ton ny c dng nh sau:

u = ar + d

ax + b = r(ux + v)2 + dx + e trong


v = br + e

uy + v = r(ux + v)2 + dx + e

Cch gii: t uy + v = ax + b khi ta c h


ax + b = (uy + v)2

Ta vit li phng trnh trn nh sau 3x + 1 + (2x 3)2 x 4 = 0. D dng ta kim tra

c cc h s u tha mn, nhng khi t 3x + 1 = 2y 3 th ta thu c h phng trnh


khng d dng gii mt cht no, do chuyn v v i du s a v h gn i xng
gii c nh bi ton trn.
Tng kt li, ta c o hm p dng c khi h s d = 0, cn nu khng c th dng cch
thm bt nh trn.

1
a2 c 
c
ax + b = x2 +cx+d(a 6= 0) v tha mn b+ad =
1+
a
2
2
1 2
2
0
Cch gii: Xt hm s f (x) = x + cx + d c f (x) = x + c
a
a

ac
ac
0
Cho f (x) = 0 ta thu c x = . T t ax + b = y+ ta thu c h i xng loi II.
2
2
r
29
12x + 61
Bi 41: Gii phng trnh 3x2 + x
=
6
36
Dng 4: Phng trnh dng

Gii
~ tng: Xt f (x) = 3x2 + x

29
1
f 0 (x) = 6x + 1 = 0 x =
6
6

~ Li gii:

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net
r

12x + 61
1
1
= y + (y > )
36
6
6
1
1
12x + 61
= y2 + y +
12x + 61 = 36y 2 + 12y + 1 3y 2 + y = x + 5

36
3
36
29
1
Mt khc t phng trnh u ta c 3x2 + x
= y + 3x2 + x = y + 5
6
6
Nn ta c h sau:

3x2 + x = y + 5
3y 2 + y = x + 5
t

3x + 2
Tr v theo v ta c (x y)(3x + 3y + 2) = 0 x = y y =
3
r
5
1
Vi x = y 3y 2 = 5 x = y =
;y >
3
6
3x + 2
3x
+
2
Vi y =
3x2 + x =
+ 5 9x2 + x 13 = 0
3
3
3 126
x=
9
T y tm c y v kt lun nghim 2

Bi 42: Gii phng trnh

21x+

1
4
x=
4
2

Gii

iu
kin 0 6 x 6 2 1

p
p
2 1 x = u
0 6 u 6 2 1
p
t

4x=v
0 6 v 6 4 2 1

v
u + v =
u =
4
4
2
2

2

Nh vy ta c h

1
2

v
+
v
=
21
u + v4 = 2 1

4
2
T phng trnh th hai ta c:
r
4

2
1
3
4
1
1
2
2
2
2
(v + 1) =
+v v v+1
=0v=
(chn)
4
4
2
2
2

1
Vy phng trnh c nghim duy nht x =

Bi 43: Gii phng trnh


1

x2

2
x
3

4
4

3
4
2
.2

2

Gii
(
(
1 x2 > 0
1 6 x 6 1
KX:

06x61
x>0
x>0

WWW.ToanCapBa.Net

115

116

WWW.ToanCapBa.Net

Vit li phng trnh di dng

1 x2 = 1 u 4
2

2

x = v2

3
t u =

x; v =

2
2
x vi u > 0, v 6
3
3

Do ta c h

2
2
u+v = 2
u+v = 2

u+v =
u+v =
3

3
3
3
1 u4 = v 2
u 4 + v 4 = 1
(u2 + v 2 )2 2u2 .v 2 = 1
(u + v)2 2u.v 2 = 1

u+v =

2
8

194

u+v =

u + v = 23
u.v =
3
2
18

4

16
65

2
2 2

2
2
2u
.v

u.v

=
0

u + v =
2u.v 2u .v = 1
9
81

9
5

8
+
194

u.v =
18
Nn u, v l nghim ca phng trnh

8 194
2
2
=0
y y+

3
18

8 + 194
2
= 0 (v nghim)
y2 y +
3
18
T tm c nghim duy nht ca
phng trnh l
r !
q
1
97
x=
2 + 2( 194 6) +
.2
9
2

Bi 44: Gii phng trnh 4x2 11x + 10 = (x 1) 2x2 6x + 2


Gii
~ tng: Ngoi cch dng n ph khng hon ton, ta cng c th a phng trnh v h
i xng loi II.
~ Li gii:
Phng trnh cho tng ng
p
(2x 3)2 + x + 1 = (x 1) (x 1)(2x 3) x 1
p
t u = 2x 3; v = (x 1)(2x 3) x 1 ta c h phng trnh

u2 + x + 1 = (x 1)v
v 2 + x + 1 = (x 1)u
Tr v theo v ta c
u2 v 2 = (x 1)(v u) (u v)(u + v + x 1) = 0
Nu u = v :
u2 + x + 1 = (x 1)u (2x 3)2 + x + 1 = (x 1)(2x 3)

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

117

2x2 6x + 7 = 0 (v nghim)
Nu u + v + x 1 = 0 :

2x 3 + 2x2 6x + 2 + x
1=0
x 6 4

2
3
2x 6x + 2 = 4 3x
(v nghim)
7x2 18x + 14 = 0
Vy phng trnh cho v nghim.2
~ Nhn xt: Cch gii ca bi ton ny xut pht t 1 cch lm nu trn. Dng tng
qut l
p
f n (x) + b = a n af (x) b
Ta d on f (x) = (2x + c)2 . n y ta ng nht h s tm c :
p
4x2 + 4cx + c2 + (11 4c)x + 10 c2 = (x 1) (x 1)(2x + c) (11 4c)x 10 + c2
b = (11 4c)x + 10 c2
i chiu vi bi ton ng nht h s suy ra x = 3

Phng php lng gic ha

Nu bi ton cha a2 x2 c th

t x = |a| sin t vi 6 t 6 hoc x = |a| cos t vi 0 6 t 6


2
2
Nu bi ton cha x2 a2 c th
h i
|a|
t x =
vi t ;
\ {0}
sin t
2 2 n o
|a|

Hoc x =
vi t [0; ] \
cos t
2
 

2
2
Nu bi ton cha a + x c th: t:x = |a| tan t vi t ;
2 2
Hoc x = |a| cot t vi r
t (0; ).
r
a+x
ax
Nu bi ton cha
hoc
c th t x = a cos 2t.
a

x
a
+
x
p
Nu bi ton cha (x a) (b x) c th t x = a + (b a) sin2 t.
Li th ca phng php ny l a phng trnh ban u v mt phng trnh lng gic
c bn bit cch gii nh phng trnh ng cp, i xng ... V iu kin nhn hoc loi
nghim cng d dng hn rt nhiu. V lng gic l hm tun hon nn ta ch t iu
kin cc biu thc lng gic sao cho khi khai cn khng c du tr tuyt i, c ngha l lun
dng.

Bi 45: Gii phng trnh x3 +

(1 x2 )3 = x

2(1 x2 )

Gii
K 1 6 x 6 1

T iu kin ca bi ton ta t n ph x = cos t, khi 1 x2 = |sin |

WWW.ToanCapBa.Net

118

WWW.ToanCapBa.Net

Ch cn chn m 0 6 6 khi 1 6 cos = x 6 1 v sin > 0 v |sin | = sin


Phng trnh cho bin i c v dng
cos3 + sin3 =

2cossin (cos + sin) (1 cossin) =

2cossin


t u = cos + sin = 2 sin +
4

5
Do 0 6 x 6 6 + 6
4
4
4

2

1
6 sin +
6 1, ta c 6 u 6 2

2
4
2
Phng trnh i s vi n u c dng


u2 1
u2 1
= 2
u 1
2
2

u3 + 2u2 3u 2 = 0




u 2 u2 + 2 2u + 1 = 0

u= 2

u= 2+1

u= 21< 2






2 sin +
= 2 sin +
= 1 = + k2 , k Z
4
4
4


u2 1
Nu u = 2 sin + 4 = 1 2 v cossin =
=1 2
2
Nu u =

Khi cos , sin l nghim ca phng trnh q



21
2+3
1 2


X2 1 2 X + 1 2 = 0 X =
2
q



1 2
21
2+3
Do sin > 0 cho nn cos =
2
q



1 2
21
2+3
2
Vy phng trnh c tp nghim S =
;
.2

2
2
Bi 46: Gii phng trnh 2x2 +

1 x + 2x 1 x2 = 1

Gii
K x [1; 1]
t x = cos t, t [0; ]
Phng trnh tng ng


t
t

t
2 sin + 2 sin t cos t = 1 cos 2t + sin 2t = 2 sin cos 2t
= sin
2
2
4
2

k4



2t = + + k2

t
t= 2 + 3
4
2 2
cos 2t
= cos
+

k4
4
2 2
2t = + k2
t= +
4
2 2
10
5
WWW.ToanCapBa.Net

2 cos2 t +

WWW.ToanCapBa.Net
7

Da vo iu kin nghim ca phng trnh ta nhn 2 nghim l x = cos ; x = cos


2
10


7
Vy phng trnh c tp nghim S = cos ; 0 2
10

Bi 47: Gii phng trnh

1 + 1 x2 = x(1 + 2 1 x2 )
Gii

KX: 1 x2 > 0 h 1 6 xi 6 1

t x = sin t vi t ;
2 2
Khi phng trnh c dng:
q


p
p

2
2
1 + 1 sin t = sin t 1 + 2 1 sin t 1 + cos t = sin t (1 + 2 cos t)

t
t
3t
t
2 cos = sin t + sin 2t 2 cos = 2 sin cos
2
2
2
2

1
t
t
=


x=
cos
=
0
6

2
t
3t

2

1 2 sin
=0

2 cos

3t
2
2
2

sin =
t=
x=1
2
2
2

Vy tp nghim ca phng trnh cho l S =

Bi 48: Gii phng trnh

x2


1
;1 . 2
2

x2 + 1
(x2 + 1)2
+1+
=
2x
2x(1 x2 )
Gii

iu kin

x 6= 1
x 6= 0

  n o
t x = tan t; t ;
\ ;0
2 2
4
Khi ta c:

1
1
x2 + 1 = tan2 t + 1 =

x2 + 1 =
2
cos t
cos t
2 tan t
2x
x2 + 1
1
sin 2t =
= 2

=
2
1 + tan t
x +1
2x
sin 2t
1 tan2 t
1 x2
2x (1 x2 )
cos 2t =
= 2
sin 2t. cos 2t =
1 + tan2 t
x +1
(x2 + 1)2
2
4x (1 x2 )
2
(x2 + 1)
sin 4t =

=
sin 4t
2x (1 x2 )
(x2 + 1)2
Khi phng trnh c bin i v dng
1
1
2
+
=
4 sin t. cos 2t + 2 cos 2t = 2
cos t sin 2t
sin 4t
2 sin t. cos 2t = 1 cos 2t 2 sin t. cos 2t = 2sin2 t (cos 2t sin t) sin t = 0

1 2sin2 t sin t sin t = 0 (sin t + 1) (2 sin t 1) sin t = 0
1

1
sin t = t = x =
2
6
3
WWW.ToanCapBa.Net

119

120

WWW.ToanCapBa.Net
1
Vy nghim duy nht ca phng trnh cho l:x = . 2
3

Bi tp t luyn
Gii cc phng trnh sau:

1/ x3 x2 10x 2 = 3 7x2 + 23x + 12


p
2
2/7x2 13x + 8 = 
2x2 3 x(1
 + 3x 3x )
1
3
3/8x2 13x + 7 = x +
3x2 2
x

4/ 2x 1 + x2 3x + 1 = 0

5/ 2x + 15 = 32x2 + 32x 20

6/ x 1 + x2 x 3 = 0

7/x2 x 2004 1 + 16032x = 2004 (HSG Bc Giang 2003-2004)

8/ 9x 5 = 3x2 + 2x + 3

9/x2 = 2 x + 2 10/ 3 x + 34 3 x 3 = 14

11/ 4 97 x + 4 x = 5

12/ 3 x + 2 + x + 1 = 3

13/ 4 18 x + 4 x 1 = 3

14/ 4 17 x8 3 2x8 1 = 1

WWW.ToanCapBa.Net

121

WWW.ToanCapBa.Net

PHNG PHP BIN I NG THC


Bi 1: Gii phng trnh

x2

+ 3x + 2 x + 2 = 2x +

x+

6
+5
x

Gii

x(x + 3) > 0

x + 2 > 0

x>0
x2 + 5x + 6

>
0

x 6= 0
Phng trnh c vit li thnh
r
r

x+3
(x + 2)(x + 3)
x
+ 2 x + 2 = 2x +
x
x
r

x+3
(x x + 2)(
2) = 0
x

"
x x+2=0
x=2
r
x+3

x=1
2=0
x

KX:

Vy tp nghim ca phng trnh l S = {1; 2} . 2


Bi 2: Gii phng trnh
x2

1
1
1
1
+ 2
+ 2
=
+ 9x + 40 x + 11x + 30 x + 13x + 42
18

Gii
KX: x
/ {4; 5; 6; 7}
Phng trnh tng ng vi:
1
1
1
1
1
1
1

=
x+4 x+5 x+5 x+6 x+6 x+7
18
"
x=2
1
1
1

=
x2 + 11x 26 = 0
x+4 x+7
18
x = 13
Vy tp nghim ca phng trnh l S = {13; 2} . 2

Bi 3: Gii phng trnh

x2 + x + 2 =

x2 + 5x + 2
2(x + 1)
Gii

WWW.ToanCapBa.Net

122

WWW.ToanCapBa.Net

KX: x 6= 1
Phng trnh tng ng vi:

(x2 + x + 2) (2x + 2) x2 + x + 2 + 4x = 0

( x2 + x + 2 2x)( x2 + x + 2 2) = 0
"
"
x2 + x + 2 = 2x
x=1

x2 + x + 2 = 2
x = 2
Vy phng trnh c tp nghim S = 1; 2. 2

Bi 4: Gii phng trnh x4 x2 + 3x + 5 2 x + 2 = 0


Gii
KX: x > 2
Phng trnh cho tng ng vi:

(x4 2x2 + 1) + (x2 + 2x + 1) + (x + 3 2 x + 2) = 0

2
2
(x2 1) + (x + 1)2 + ( x + 2 1) = 0

x2 1 = 0

x = 1
x+1=0

x+21=0
Vy phng trnh c nghim duy nht x = 1. 2
Bi 5: Gii phng trnh

x8 x5 + x 2 x + 1 = 0
Gii

Phng trnh tng ng vi:



T suy ra x4

x4

 2 x2
x 2  x
+
1 +
=0
2
2
2

x
x
x2
= 1=
= 0. H ny v nghim nn phng trnh v nghim. 2
2
2
2

Bi 6: Gii phng trnh


p

2 x + 1 + 6 9 x2 + 6 (x + 1)(9 x2 ) = x3 2x2 + 10x + 38


Gii
KX: 1 6 x 6 3
Phng trnh cho c vit li thnh:
p

2
2
2
( x + 1 1) + ( 9 x2 3) + ( (x + 1)(9 x2 ) 3) = 0
p

x + 1 1 = 9 x2 3 = (x + 1)(9 x2 ) 3 = 0 x = 0
T d dng thu c x = 0 l nghim duy nht ca phng trnh. 2
Bi 7: Gii phng trnh

1 1
+ 4 = 2( 2x 1 + 2y 1)
x y
WWW.ToanCapBa.Net

x+y

123

WWW.ToanCapBa.Net
Gii
1
1
KX: x > , y >
2
2
Phng trnh trn tng ng vi:
(x

1
1
+ 2 2 2x + 1) + (y + 2 2 2y + 1) = 0
x
y

2
2
2x 1)
(y 2y 1)
+
= 0 ()

x
y

x = 2x 1
M x, y > 0 nn V T () > 0 v (*) xy ra
x=y=1
y = 2y 1
(x

Vy phng trnh c nghim duy nht l (x, y) = (1, 1). 2


Bi 8: Gii phng trnh

2x x + 3 + x = 2x2 + x + 2
Gii

KX: x > 0
Phng trnh tng ng vi

x + 3 2x = 0
2

( x + 3 2x)
+ ( x 1)2 = 0
x1=0
2

x=1

Vy phng trnh c nghim duy nht x = 1. 2


Bi 9: Gii phng trnh

1
3
1
2 +
2 =
(2x 1)
(3x + 1)
(x + 2)2

Gii

1 1
KX: x
/
;
; 2
2 3
Ta c b sau, c th d dng chng minh bng cch bnh phng 2 v ng thc:
Vi a, b, c l cc s thc tha mn a + b + c = 0 th
r


1 1 1
1
1
1
+ +
= + +
a2 b2 c2 a b c


Nh vy phng trnh cho c vit li thnh


1
1
4
1
(1)
2 +
2 +
2 =
(2x 1)
(3x 1)
(x + 2)
(x + 2)2
V (2x 1) + (3x 1) + (x + 2) = 0 nn
s




1
1
1
1
1
1


+
+
=
+
+
(2x 1)2 (3x 1)2 (x + 2)2 (2x 1) (3x 1) (x + 2)

WWW.ToanCapBa.Net

124

WWW.ToanCapBa.Net

Vy (1) tng ng vi




1
1
1
2


(2x 1) + (3x 1) + (x + 2) = |x + 2|


(3x 1)(x + 2) + (2x 1)(x + 2) + (2x 1)(3x 1)
2

=


(2x 1)(3x 1)(x + 2)
|x + 2|



7x2 3x 3
1

5
=2x=


(2x 1)(3x 1)
2

1 5
Vy phng trnh c nghim x =
.2
2

PHNG PHP DNG LNG LIN HP


L thuyt
Phng php lng lin hp l mt cch gii hiu qu i vi phng trnh, h phng trnh
v t. tng chnh ca phng php l trc cn thc v to nhn t chung. Mun vy, ta
cn phi bit c nghim v bin i kho lo.
1) Dng my tnh b ti gii nghim ca phng trnh:

V d tm nghim ca phng trnh x2 x + 3 + x2 + x + 4 = 7:


u tin ta cn nhp vo my tnh b ti:

X2 X + 3 + X2 + X + 4 7
Sau , bm Shift CALC
Sau khi my tnh gii ra nghim, ta nhn thy phng trnh trn c nghim X = 3. kim
tra phng trnh trn cn st nghim hay khng ta tip tc nhp:
h
i

X 2 X + 3 + X 2 + X + 4 7 : (X 3)
Ri li tip tc bm Shift Solve. Ta s tm c nghim th hai l X =

143
.
48

2) Dng tnh cht s hc on nghim ca phng trnh:


Vn dng phng trnh trn lm v d, ta nhn xt v phi ca phng trnh l 1 s nguyn.
Chnh v vy m ta a ra d on cc s trong cn thc phi l s chnh phng v b hn 7.
V vy ta c th cho mi cn thc bng cc s t 1 7 v gii tng v cn thc.
V d nh:

Cho x2 x + 3 = 1 v x2 + x + 4 = 6 ri gii ln lt tng phng trnh. Nhng nu c


hai v u l cn thc th phng php ny s khng hiu qu.
3) Th th mt vi nghim vo phng trnh cho on nghim:
Da vo iu kin ca bi ton, ta s ln lt th cc nghim gn gi nh 3, 2, 1, 0, 1, 2, 3
vo phng trnh tm xem s no l nghim ca phng trnh. i khi vi mt cht nhy

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

125

bn, ta c th d dng nhm ngay nghim ca phng trnh nu l nghim p.


Sau y l mt s k thut dng phng php lng lin hp:
Mt s hng ng thc hay s dng:
1) x2 y 2 = (x y) (x + y)
2) x3 y 3 = (x y) (x2 + xy + y 2 )
3) x4 y 4 = (x y) (x + y) (x2 + y 2 )
4) xn y n = (x y) (xn1 + xn2 y + ... + xy n2 + y n1 )
........
S dng nhng hng ng thc ny, ta c th quy phng trnh v t ban u v dng phng
trnh tch bng vic lm xut hin cc nhn t chung. T ta c th d dng gii quyt tip.
Ta cng c mt s hng ng thc trc cn thc:

xy

1) x y =

x y

xy

p
2) 3 x 3 y =

3
x2 3 xy + 3 y 2

xy

3) 4 x 4 y =

4
4
( x y)( x + y)

Bi tp v d
k thut thm bt v tch hng t
phng php ny, chng ta s thm bt hng t hoc tch hng t sn c dng phng
php lng lin hp gii phng trnh.
Bi 1: Gii phng trnh: (x + 1)

x2 2x + 3 = x2 + 1 (1.1)
Gii

V x = 1 khng phi l nghim ca phng trnh trn, ta vit phng trnh di dng:

x2 2x + 3 =

x2 + 1
x2 2x 1
x2 2x + 3 2 =
x+1
x+1

x2 2x + 3 + 2 > 0 nn:



x2 2x + 3 2
x2 2x + 3 + 2
x2 2x 1

(1.1)
=
x+1
x2 2x + 3 + 2
2
2
x 2x 1
x 2x 1

=
2
x+1
x 2x + 3 + 2

x
=
1
+
2

x2 2x 1 = 0
x=1 2
1
1

=
1
1


x+1
=
x2 2x + 3 + 2
x+1
x2 2x + 3 + 2

2
D thy phng trnh x 2x + 3 + 2 = x + 1 v nghim.

WWW.ToanCapBa.Net

126

WWW.ToanCapBa.Net



Vy tp nghim ca phng trnh cho l: S = 1 2; 1 + 2 2
~ Nhn xt: mu cht ca li gii trn l nhn ra lng lin hp tm ra nhn t chung l

x2 2x + 3 + 2. Vy lm cch no nhn ra c iu ny? Ta lm nh sau:

x2 + 1
Xt phng trnh: x2 2x + 3 =
()
x+1

x2 + 1
m (m > 0)
x+1

x2 mx m + 1
x2 2x + 3 m =
x+1



2
2
x 2x + 3 m
x 2x + 3 + m
x2 mx m + 1

=
x+1
x2 2x + 3 + m
2
2
2
x mx m + 1
x 2x + 3 m

=
x+1
x2 2x + 3 + m

()

x2 2x + 3 m =

By gi ta ch cn xc nh m sao cho
x2 2x + 3 m2 = x2 mx m + 1 2 = m 3 m2 = m + 1 m = 2
T ta suy ra li gii nh trnh by.

3
Bi 2: Gii phng trnh: 3 x2 + x2 + 8 2 = x2 + 15 (1.2)

Gii
D on c
phng trnh nh
 x=1, ta vitli 
 sau:
 nghim

3
x2 1 +
x2 + 8 3 =
x2 + 15 4
(1.2) 3
3 (x2 1)
x2 1
x2 1


+
=
3
3
x2 + 8 + 3
x2 + 15 + 4
x4 + x2 + 1

x2 = 1
1
1
1

+
=
()
3
3
x2 + 8 + 3
x2 + 15 + 4
x4 + x2 + 1
Mt khc, ta c:

1
1
x2 + 15 > x2 + 8 x2 + 15 + 4 > x2 + 8 + 3
<
2
2
x + 15 + 4
x +8+3
Nn phng trnh () v nghim. Vy phng trnh c tp nghim S = {1; 1}2.

Bi 3: Gii phng trnh: 2 (x2 + 2) = 5 x3 + 1 (1.3)

Gii
iu kin: x > 1
Do x = 1 khng phi l nghim phng trnh nn ta xt x > 1.

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

127

Khi vit li (1.3) di dng


s
p

(x + 1)2 (x2 x + 1)
2
2
2
(1.3) 2 x + 2 = 5 (x + 1) (x x + 1) 2 x + 2 = 5
x+1
s
s
x2 x + 1
2 (x2 + 2)
x2 x + 1
2 (x2 + 2)
=

2=
2

5 (x + 1)
x+1
5 (x + 1)
x+1
! r
!
r
x2 x + 1
x2 x + 1
2
+2
x+1
x+1
2x2 10x 6
r

=
5 (x + 1)
x2 x + 1
+2
x+1
2x2 10x 6
x2 5x 3
!

=
r
5 (x + 1)
x2 x + 1
(x + 1)
+2
x+1

2
37
5
+
x 5x 3 = 0
x=
r

2
5

x2 x + 1
5 37
=
+ 2 (v nghim)
x=
2
x+1
2
(

)
5 37 5 + 37
Vy tp nghim ca (1.3) l S =
;
2
2
2


Bi 4: Gii phng trnh: x3 + 3x2 3 3 3x + 5 = 1 3x (1.4)


Gii
~ tng: nh gi phng trnh, ta thy phng trnh c dng hng ng thc (x + 1)3 nn
ta s bin i phng trnh theo hng ng thc biu thc gn hn. Tht vy t phng
trnh u ta c biu thc gn hn nh sau:

(x + 1)3 = 3 3 3x + 5 + 2
n y, ta c th d dng nhm nghim hn. Tht vy, nhm nghim ca phng trnh ta c
phng trnh c nghim l x = 1. i vi cn bc ba, ta cng lm tng t nh cn bc hai.
~ Li gii:
Vit li (1.4) di dng

(1.4) (x + 1)3 8 = 3 3 3x + 5 6
9(x 1)

(3x + 5)2 + 2 3 3x + 5 + 4

(x 1)[(x + 1)2 + 2(x + 1) + 4] = q


3

"

x=1

[(x + 1) + 2(x + 1) + 4]( 3 (3x + 5)2 + 2 3 3x + 5 + 4) = 9 ()


2

Do c cn bc ba nn vic gii (*) s c phn phc tp hn. Ta c th dng bt ng thc nh


sau:


2

 
2
3
() (x + 2) + 3
3x + 5 + 1 + 3 = 9

WWW.ToanCapBa.Net

128

WWW.ToanCapBa.Net

Li c (x + 2)2 + 3 > 3 v ( 3 3x(+ 5 + 1)2 + 3 > 3 V T () > 9


x = 2

Du bng xy ra khi v ch khi


x = 2
3
3x + 5 + 1 = 0
Vy tp nghim ca phng trnh l: S = {2; 1} 2

Bi 5: Gii phng trnh:

162x3 + 2

27x2 9x + 1 = 1 (1.5)

Gii
Vit li (1.5) di dng
(1.5)

162x3 + 2 2

27x2 9x + 1 + 1 = 0

162x3 6
3x (3x 1)

=0

2
27x2 9x + 1 + 1
162x3 + 2 + 2 3 162x3 + 2 + 4
"
#
2 (9x2 + 3x + 1)
3x
(3x 1)

=0

2
3
27x2 9x + 1 + 1
162x3 + 2 + 2 3 162x3 + 2 + 4

3

Xt phng trnh
2 (9x2 + 3x + 1)
3x
=0

2
3
2
27x 9x + 1 + 1
162x3 + 2 + 2 162x3 + 2 + 4
3x
2 (9x2 + 3x + 1)


2
3
3
162x3 + 2
162x3 + 2 + 2 3 162x3 + 2 + 4

t a =

162x3 + 2, suy ra


1
4
1
a 2
2 3x +
+ 1 = a + + 2 3x +
+1= + +1
3x
a
3x
2 a

a
3x =
1

2 x= 3
3x =
a

Vy phng trnh cho c nghim duy nht x =

Bi 6: Gii phng trnh:

x2 + 12 + 5 = 3x +

1
2.
3

x2 + 5 (1.6)

Gii
5
3
~ tng: Ta nhn thy x = 2 l mt nghim ca phng trnh. Nh vy phng trnh
cho c th phn tch c v dng (x 2) Q (x) = 0.
~ Li gii:
iu kin: x >

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

129

Vit li (1.6) di dng


(1.6)

x2 + 12 4 = 3x 6 +

x2 + 5 3

x2 4
x2 4
= 3 (x 2) +
x2 + 12 + 4
x2 + 5 + 3


x+2
x+2

3 =0
(x 2)
x2 + 12 + 4
x2 + 5 + 3

x=2
x+2
x+2

3 = 0 ()
x2 + 12 + 4
x2 + 5 + 3

1
1
x+2
x+2
<

< 0 nn () v nghim.
2
2
2
+ 12 + 4
x +5+3
x + 12 + 4
x +5+3
Vy phng trnh cho c nghim duy nht x = 2 2.
trn ta lm quen vi k thut thm bt v tch s, nhng nu phng trnh c nhiu
nghim th khng th dng cch . Sau y l k thut thm bt v tch n. tng ca
phng php ny l dng n nh vai tr ca s sau khi nhm nghim.
Do

x2

Bi 7: Gii phng trnh:

2x 1 + x2 3x + 1 = 0 (1.7)

Gii
~ tng: Nhm nghim ta thy x = 1 l nghim ca phng trnh.
Ta th k thut tch s vi phng trnh ny:
(1.7)

2x 1 1 + x2 3x + 2 = 0

2(x 1)

+ (x 1)(x 2) = 0
2x 1 + 1

x=1
2

= 2 x ()
2x 1 + 1
Nhn thy () vn cn nghim. Vy vic thm bt s khng th tm c ht nghim. Nu

quy ng phng trnh (), ta li phi gii phng trnh kh phc tp l x = (2 x) 2x 1.


Vy ta cn suy ngh n vic dng n thay th s.
~ Li gii:
1
iu kin: x >
2
Tht vy, t phng trnh u ta c:
(1.7)

2x 1 x + x2 2x + 1 = 0

x=1
(x 1)
1
+ (x 1)2 = 0

= 1()
2x 1 + x
2x 1 + x
WWW.ToanCapBa.Net
2

130

WWW.ToanCapBa.Net

Nh vy ch cn gii (*):

1 2x + x2 = 2x 1

() 1 x = 2x 1
1 > x > 1
2

x2 4x + 2 = 0

x
=
2

1 > x > 1
2


Kt lun: phng trnh c tp nghim S = 1; 2 2

Bi 8: Gii phng trnh:

12x2 + 46x 15

x3 5x + 1 = 2x + 2 (1.8)

Gii
Vit li (1.8) di dng

3
3
(1.8) 12x2 + 46x 15 (2x + 1) x3 5x + 1 1 = 0
8x3 + 40x 16
x3 5x + 2

=0
2

2
2

2x
+
1
3(2x
+
1)
1
3
3
3
12x2 + 46x 15 +
+
x2 5x + 1
+
2
4
2
4
3
3
x 5x + 2
8x 40x + 16
=0

2 +
2
2

3
1
3(2x
+
1)
2x
+
1
3
3
2
( x 5x + 1 ) +
) +
( 12x2 + 46x 15 +
2
4
2
4
3
3
8(x 5x + 2)
x 5x + 2

+
=0
2
2
2

2x
+
1
3(2x
+
1)
1
3
3
3
12x2 + 46x 15 +
+
x2 5x + 1
+
2
4
2
4

x3 5x + 2 = 0

1
8

+
= 0 ()

2
2
2


2x
+
1
3(2x
+
1)
1
3
3
3
12x2 + 46x 15 +
+
x2 5x + 1
+
2
4
2
4


x=2

Do () v nghim nn(1.8) x 5x + 2 = 0 x = 2 1

x= 21



Vy tp nghim ca phng trnh trn l S = 2 1; 2 1; 2 2
~ Nhn xt: Cu hi t ra l: Ti sao xut hin i lng x3 5x + 2 = 0? Bng cch thm
bt ax + b vo phng trnh v ng nht h s, ta s lm xut hin cc i lng nh vy.
in hnh ta xt cc v d sau:
3

Bi 9: Gii phng trnh:

3x2

6x 5 =

(2 x)5 +

p
(2 x)(2x2 x 10) (1.9)

Gii

~ tng: u tin ta c (1.9) 3x2 6x 5 = 2 x(3x2 5x 6)


Dng my tnh bm nghim ta thy phng trnh ra nghim xu. Chnh v th, ta s thm bt

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

131

n cho ph hp c th nhn lng lin hp:

Do gi thit phng trnh ny c 2 x nn ta s thm bt 2 x vo phng trnh:

3x2 6x 5 2 x = 2 x(3x2 5x 6 )

3x2 x(6 2 ) 5 22

= 2 x(3x2 5x 6 )

2
3x 6x 5 + 2 x
c nhn t chung, ta s ng nht h s ca 2 v:
(
6 2 = 5
a=1
5 + 22 = 6 +
~ Li gii:

x62

3+2 6
x62
3

2
6
x>

x
6
iu kin:

3
3x2 6x 5 > 0

2 6

x6
3
Vit li (1.9) di dng

(1.9) 3x2 6x 5 2 x = 2 x(3x2 5x 7)

3x2 5x 7
= 2 x(3x2 5x 7)

3x2 6x 5 + 2 x

3x2 5x 7 = 0

= 2 x ()

3x2 6x 5 + 2 x
Xt (*) ta c:
p
p
() 1 = 2 x + (2 x)(3x2 6x 5) x 1 = (2 x)(3x2 6x 5)

32 6
2 6
Vi iu kin x 6
th V T 6
<06VP
3
3

5 + 109
(khng tho x < 2)
x=
6

Vy phng trnh (1.9) tng ng: 3x2 5x7 = 0


5 109
x=
(chn)
6

5 109
Vy phng trnh c tp nghim S = {
}2
6

Bi 10: Gii phng trnh: x3 3x + 1 =

8 3x2

(1.10)

Gii

2 6
2 6
iu kin:
6x6
3
3
~ tng: bi ny, tuy bit phng trnh c 2 nghim nhng li l nghim v t nn ta
khng th bit chnh xc nghim. Tuy nhin ta ch quan tm ti biu thc cn thm bt to t
2 nghim trn. Do ta s ln lt dng chc nng Shift Solve tm ra 2 nghim ca phng
trnh l: x1 = 0, 6180339887...; x2 = 1, 618033989... sau gn hai nghim ny vo hai bin

WWW.ToanCapBa.Net

132

WWW.ToanCapBa.Net

A v B.
By gi ta s th tm tam thc bc 2 to t 2 nghim trn. Ngha l ta cn tnh A + B v A.B.
Thu c A + B = 1, AB = 1.
iu chng t A, B l hai nghim ca phng trnh: X 2 X 1 = 0
V t y, ta c th d on c x2 x 1 l mt nhn t ca phng trnh.
Ta vit phng trnh cho li thnh:

(1.10) x3 3x + 1 (px + q) 8 3x2 + px + q = 0


(px + q)2 (8 3x2 )
x3 3x + 1 (px + q) +
= 0 (2)
8 3x2 + px + q
(p2 + 3) x2 + 2pqx + q 2 8

=0
x3 (p + 3) x + 1 q +
8 3x2 + px + q
n y, xut hin nhn t x2 x 1 th (p2 + 3) x2 + 2pqx + q 2 8 = (x2 x 1) vi
l mt h s. Chn = 4 th ta c mt cp (p, q) tha mn l (p, q) = (1; 2).
~ Li gii:
Vit li (2) di dng
x2 x 1
x3 2x 1 + 4
=0
8 3x2 + 2 x



4
2
x x1 x+1+
=0
8 3x2 + 2 x

3x
1
8 3x2 + 2 x, ta c: f 0 (x) =
8 3x2
r
3x
2
f 0 (x) = 0
=1x=
2
3
8 3x
Ta c bng bin thin:
q

2 6
x 3
23
236
Xt f (x) =

f 0 (x)
f (x)

6+2 6
3

6+4 6
3

& 6+23

6+4 6
0 < f (x) 6
3

4
4
2 6
12
>0
x+1+
=x+1+
>
+1+
2
f (x)
3
8 3x + 2 x
6 +
4 6
1 5
Vy phng trnh cho tng ng x2 x 1 = 0 x =
2
2
By gi chng ta s phi hp cc k thut trn gii bi ton sau:
Bi 11: Gii phng trnh r

2x3 7x2 + 19
(x 1) 2x2 5x 15 +
= 2x3 7x2 12x + 17 + 7x (1.11)
2
Gii
~ tng: Ta nhn xt thy cc h s c cng s m trong cn thc ging nhau. iu ny
gi cho ta tng thm bt n v s sao cho ph hp nghim.
khng qu ph thuc vo vic on nghim nn ta s thm bt x + tm h s tch

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

133

hp l. (x 1) 2x2 5x 15 c dng bc ba ging nh trong cn thc v ngoi cn thc


(v h s ca s m ln nht trong cn v ngoir
cn ging nhau) ta s thm bt (x 1). Vic
2x3 7x2 + 19
ng nht cc h s s cho ta bit nn tch
nh th no.
2
r

2x3 7x2 + 19
(1.11) (x1)( 2x2 5x 15)+
= 2x3 7x2 (12+)x+17++ 7x
2
r
3
2
2
2

2x 7x + 19
(x 1)(2x 5x 15 )

+
= 2x3 7x2 (12 + )x + 17 + + 7x

2x2 5x 15 +
r 2
3
2
2
2

2x 7x (10 + )x + 15 +
2x3 7x2 + 19

= 2x3 7x2 (12+)x+17++ 7x


+
2
2x2 5x 15 +
ng nht h s, ta c:
(
"
2
10 + = 12 +
= 1
2 2 = 0
2
15 + = 17 +
=2

Do nhn lng lin hp vi ax + b c nn ta nhn nghim dng. Vy ta chn = 2.


~ Li gii:

x > 5 + 145
4
iu kin:

x3 7 x2 + 19 > 0
2
2
Vit li (1.11) di dng
r

2x3 7x2 14x + 19


2x3 7x2 + 19
(1.11)
= 2x3 7x2 14x + 19 + 7x
+
2
2x2 5x 15 + 2
r
2x3 7x2 14x + 19
2x3 7x2 + 19

+
7x = 2x3 7x2 14x + 19
2
2
2x 5x 15 + 2
3
3
2
2x 7x2 14x + 19
2x 7x 14x + 19
+r
= 2x3 7x2 14x + 19

3
2

2x2 5x 15 + 2
2x 7x + 19
+ 7x
2
3
2x 7x2 14x + 19 = 0

1
1

2x2 5x 15 + 2 + r 2x3 7x2 + 19 = 1()


+ 7x
2

x=1

x = 5 + 177

177
x=

1
1

r
= 1()
+
2x2 5x 15 + 2
2x3 7x2 + 19
+ 7x
2
D thy
VT ca phng trnh () l hm nghch bin. Mt khc theo iu kin xc nh
5 + 145
x>
> 1. Vy phng trnh (*) v nghim.
4

5 + 177
Xt vi iu kin xc nh. Vy phng trnh trn c nghim duy nht l x =
2
4
~ Nhn xt: C th nhm c nghim x = 1. T vic tch n s d dng hn. Nhng mt
cch tng qut ta s lm nh trn trong mi trng hp c kh nng dng lng lin hp. Tuy
nhin khuyt im ca phng php ny l nu gp phng trnh khng c bt k 1 nghim

WWW.ToanCapBa.Net

134

WWW.ToanCapBa.Net

hi t no v sau khi thm bt x + ta khng tm c ; hoc gp 1 h phng trnh phc


tp trong khi ng nht h s th vic tch n dng lng lin hp kh c th t hiu qu.
Nhng lng lin hp li c th mnh trong 1 s bi ton xt iu kin phc tp. in hnh l
nhng phng trnh v t cha tr tuyt i:
Bi 12: Gii phng trnh:

3 x + 2 + x = x3 + x2 4x 4 + |x| + |x 1|

(1.12)

Gii
iu kin: 2 6 x 6 3


 
(1.12)
3 x |x 1| +
2 + x |x| = x3 + x2 4x 4
x2 + x + 2
x2 + x + 2
+
= (x + 2) (x + 1) (x 2)

3 x + |x 1|
2 + x + |x|


1
1
+
(2 x) (x + 1)
+ (x + 2) = 0
3 x + |x 1|
2 + x + |x|
"
x = 1

x=2
Vy phng trnh c tp nghim S = {1; 2} 2
~ Nhn xt: Vi bi ny, vic xut hin thm cc a thc cha tr tuyt i tng chng nh
s gy cho ta thm kh khn trong vic gii quyt. Nhng nh s dng phng php nhn
lng lin hp, bi ton c gii quyt nhanh chng! Khi y, ta ch cn chuyn cc lng
trn v ng v tr v s dng phng php nhn lin hp l .

k thut ghp hng t


Bi 1: Gii phng trnh:

10x + 1 +

3x 5 =

9x + 4 +

2x 2 (2.1)

Gii
5
3
~ tng: i vi k thut p dng vo mt s bi tp, vic on nghim c th khng cn
thit v ta s nhm tng hng t ca 2 v vi nhau to ra nhn t chung. Tht vy, ta c
th thy:
10x + 1 9x 4 = x 3 v 3x 5 2x + 2 = x 3
Vy ta c th d dng thy c nhn t chung cn nhm l x 3 v khng cn nhm nghim.
Do ta c th gii bi phng trnh ny nh sau:
~ Li gii:
Vit li (2.1) di dng

(2.1) 10x + 1 9x + 4 + 3x 5 2x 2 = 0
x3
x3

+
=0
3x 5 + 2x 2
10x + 1 + 9x + 4

x=3
1
1

x = 3 (chn)

+
= 0 (v nghim)
3x 5 + 2x 2
10x + 1 + 9x + 4
WWW.ToanCapBa.Net
iu kin: x >

WWW.ToanCapBa.Net

135

Vy phng trnh c tp nghim S = {3} 2


M RNG:
Sau y ta s xt h s ca cc cn thc. Nu thay i h s ca cc cn thc trn, ta s c
mt v d khc kh hn:
Bi 1*: Gii phng trnhr

26
28
5
26 10x + 1 +
3x 5 =
9x + 4
2x 2 (2.1)
31
26
806
Gii
5
3
i vi bi ny, tng ca ta l ng nht cc h s to ra nhn t chung: Quan st
phng trnh ny, ta thy c kh nng ghp i xng cc phng trnh ca 2 v to ra nhn
t chung l x 3. Nhng h s y kh phc tp, v th ta cn phi ng nht h s ghp
cho ph hp.

Ta thm bt 9x + 4 v 2x 2 tm h s ; ph hp:
r





28
5
26
26 10x + 1 9x + 4+
3x 5 2x 2 =
9x + 4
+
2x 2
31
26
806
r

26
Ta d on = 26, =
th VT s xut hin nhn t chung l x 3. kim chng
31
li, ta s lm nh sau:
xut hin nhn t chung l x 3 th VP sau khi nhn lin hp phi xut hin x 3 hoc
3 x. Vy tm ra s ; nhanh gn, ta c th tm a, b tho
"

a 9x + 4 b 2x 2 = x 3

a 9x + 4 b 2x 2 = 3 x

iu kin: x >

Ta a v gii h phng
r

( trnh:

2
9a2 2b2 = 1

a=

a2 =

13
2
2
13

( 4a + 2b = 3

9a2 2b2 = 1

31

b =
b = 31
4a2 + 2b2 = 3
26
26
r

28
2

=
= r26
26
r13
T tm c h s , :

= 26
5
31


+ =
31
26
806
iu ny ng nh ta d on, vy lm nh tng t nh bi 1 ta s c nghim duy nht
l x = 3. Vy ta t hi c th tm c h s bt k cho phng trnh trn hay khng? Sau y
ta s xt iu :
Bi 2*: Tm mi quan h gia cc h s phng trnh sau c nghim duy nht:

a 10x + 1 + b 3x 5 = c 9x + 4 + d 2x 2

WWW.ToanCapBa.Net

136

WWW.ToanCapBa.Net
Gii

Ta bin i phng trnh nh sau:

a( 10x + 1 9x + 4) + b( 3x 5 2x 2) = (c a) 9x + 4 + (d b) 2x 2
Theo nh V d 1 (*) ta s c h phng
r
r
trnh sau:

2
2

ca=
a=c

(c a)2 =

13
13
13

r
r

31

31
(d b)2 =

db=
b = d + 31
26
26
26

Ta chn
h
s
nh
trn
l

c
th
nhn
lng
lin
hp
cho
a
9x
+
4
v
b 2x 2.

r
2

a=c
r 13 l h s chun phng trnh c nghim duy nht. 2
Vy

31

b=d+
26
Bi 2: Gii phng trnh

3x2 5x + 1

x2 2 =

3 (x2 x 1)

x2 3x + 4 (2.2)

Gii
~ tng:
Trc ht, kim tra ta thy c rng phng trnh cho c mt nghim x = 2 nn ta s c
gng a phng trnh trn v phng trnh tch xut hin nhn t (x 2). Ta c nhn xt
rng: (3x2 5x + 1) (3x2 3x 3) = 2 (x 2) v (x2 2) (x2 3x + 4) = 3 (x 2)
Ta i n li gii nh sau:
~ Li gii:
Vit li (2.2) di dng
p

(2.2) 3x2 5x + 1 3 (x2 x 1) = x2 2 x2 3x + 4


2x + 4
3x 6
p

=
x2 2 + x2 3x + 4
3x2 5x + 1 + 3 (x2 x + 1)
"
#
2
3
p

+
=0
(x 2)
x2 2 + x2 3x + 4
3x2 5x + 1 + 3 (x2 x 1)
x=2
Vy phng trnh (2.2) c nghim duy nht x = 2. 2

Bi tp t luyn
1. Bi tp c bn

1) x2 3x + 3 + x2 3x + 6 = 3

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

2) 3 x + x2 2 x + x2 = 1

3) rx2 3x + 1 + 2x2 6x + 1 = 2
2x + x2
1x
=
4)
x
1 + x2

3
3
5) x 2 + 2x 3 = 1

6) 3 x2 1 + x 7 = 4

7) 4 x + 2 3 x2 + 7 + x3 + 1 x4 = 1

8) x + 3 + 3 x = 3

9) 5 x + x 1 = x2 + 2x + 1

10) x2 + x + 1 2x2 + 3x 1 = 3

11) x2 + 2x + 3 + 4x2 + 5x + 6 = 7x2 + 8x + 9 + 10x2 + 11x + 12

12) 2x 1 + x2 3x + 1 = 0


13)
4x + 1 3x 2 = x 5

14) x + 1 + x + 4 + x + 9 + x + 16 = x + 100

x+1
15) 4x + 1 3x 2 =
3

16) 3x2 7x + 3 x2 2 = 3x2 5x 1 x2 3x + 4

17) x2 + 12 + 5 = 3x + x2 + 5

18) 3 x2 1 + x = x3 1

19) x2 3x 4 = x 1 (x2 4x 2)

2. Bi tp nng cao

x+3
1) 3 x2 1 + x 3 + x + 1 + x = 2
+5
x 6

2) x2 + x 1 = (x + 2) x2 2x + 2

3) 5x 1 + 3 9 x = 2x2 + 3x 1

4) 3x2 7x + 3 x2 2 = 3x2 5x 1 x2 3x + 4

5) 2x2 5 + 2x2 5 + 3 4x4 29x2 + 25 = 3x + 12x3 9x2 30x

3
6) 2x2 + x + 6 + x2 + x + 3 = 2(x + )
x

7) 2x + 1 + x = 2x2 + 4x 23

8) x2 x 3 + 2x + 5 = 0

9) 2 x2 7x + 10 = x + x2 12x + 20
1
2
1
7
+ 2+
=
10)
2x
4
x 1 x

11) r2 (x2 + 8) = 5 x3 + 8
x2 + x + 1 x2
1
12)
+
=
+2
x+4
2
x2 + 1

x2 1
2
13) 2x 3x + 1 =
2x 3

x3
1

14)
=
2x 1 1
x+3 x3

WWW.ToanCapBa.Net

137

138

WWW.ToanCapBa.Net

PHNG PHP DNG N IU HM S


Trong nhng bi ton gii phng trnh v t th dng n iu ca hm s l mt phng
php mnh v thng cho ta li gii p. Bi vit ny s gii thiu mt s ng dng ca phng
php trn. Mi bi ton iu c trnh by theo th t tng - Li gii Nhn xt, vi
mong mun cho bn c c mt ci nhn su hn v cch t duy v kinh nghim gii ton.

L thuyt
I nh l 1: Nu hm s y = f (x) lun ng bin (hoc nghch bin) v lin tc trn D th s
nghim trn D ca phng trnh f (x) = k khng nhiu hn mt v x, y D : f (x) = f (y)
x = y.
I nh l 2: Nu hm s f(x) v g(x) n iu ngc chiu v lin tc trn D th s nghim
trn D ca phng trnh f (x) = g(x) khng nhiu hn mt.
I nh l 3: Nu hm s f(x) lun ng bin (hoc lun nghch bin) trn D th
f (x) > f (y) x > y ( hoc x < y)
Vn dng linh hot cc nh l trn, t mt phng trnh n x, ta s a hai v v dng
f (g(x)) = f (h(x)) vi f (t) l mt hm n iu trn min D ang xt. Thng thng ta c th
d on c h(x) v bc ca g(x), t ng nht h s tm g(x) (u tin h s nguyn).
Cc bi ton sau s lm r tng trn:

Bi tp v d
Bi 1: Gii phng trnh:

3x + 1 +

x + 7x + 2 = 4 (1.1)

Gii
~ tng: VT ton du cng nn ta hi vng y l mt hm ng bin theo x. Khi theo
nh l 1, (1.1) c nghim duy nht (d thy l x = 1).
~ Li gii:
x > 1
3
KX: ()
x + 7x + 2 > 0
t VT (1.1) l f(x). Ta c
3
7
1
+ (1 +
). p
> 0 x tho (*)
f 0 (x) =

2 3x + 1
2 7x + 2 2 x + 7x + 2
Vy f (x) = 4 = f (1) x = 1
Th li ta thy x = 1 tho phng trnh.Vy (1.1) c tp nghim S = {1} 2
~ Nhn xt: y l mt ng dng c bn ca phng php n iu. Ta ch vic a cc bin
v cng mt v v xt o hm. Chng ta s khng i su vo dng ny, m tp trung nhiu
hn v cch xy dng hm s.

Bi 2: Gii phng trnh vi a > 0 (x l n): x3 b = a 3 ax + b (2.1)

Gii

WWW.ToanCapBa.Net

139

WWW.ToanCapBa.Net

~ tng: Ta ngh ti vic a hai v v dng f (g(x)) = f (h(x)) trong f (t) = mt3 + nt.

C th xc nh h(x) VP chnh l 3 ax + b, cn g(x) VT c bc nht nn g(x) = px + u.


tip, ta thy VT(2.1) sau khi bin i s tr thnh: m(px + u)3 + n(px + u). Nh vy th
hng t bc ba s l mp3 x3 , trong khi phng trnh ban u l x3 . Do mp3 = 1

V u tin s nguyn nn ta ly m = p = 1. Tng t, VP th hng t bc nht l a 3 ax + b,


tng ng vi nh(x) trong f (h(x)), nn n = a.
Vy f (t) = t3 + at. Do ta cn a (2.1) v dng

3
(x + u)3 + a(x + u) = ax + b + a ax + b (2.2)
Tip tc phn tch, ta thy VT khng xut hin x2 nn c ngay u = 0, v nu u 6= 0 ta khng
th kh hng t 3ux2 .
Ngha l

3
(2.2) x3 + ax = ax + b + a ax + b
D thy ch cn cng ax + b vo 2 v ca (2.1) l ta c (2.2). Cng vic n y tr nn n
gin.
~ Li gii:

3
(2.1) x3 b + ax + b = ax + b + a ax + b

f (x) = f ( 3 ax + b) vi f (t) = t3 + at

x = 3 ax + b x3 = ax + b
y chnh l phng trnh bc 3 dng c bn. 2
~ Nhn xt: Bi ton trn cho ta mt cch nhn s lc v n iu hm s, trong phn
quan trng nht l xy dng hm v dng nhng nh gi thch hp tm ra h s. Chng
ta cng c th m rng hn mt cht:

Bi 2*: Gii phng trnh xn b = a n ax + b (n N ), n l v a > 0


Sau y l mt v d kh hn:
Bi 3: Gii phng trnh 8x3 36x2 + 53x 25 =

3
3x 5 (3.1)

Gii
~ tng: Ta cn a 2 v v biu thc dng f (g(x)) = f (h(x)) trong f (t) = mt3 + nt

rng hng t 3 3x 5 VP c bc thp nht nn tng ng vi nh(x) trong f (h(x)),


vy n = 1.
Nh bi 2, ta xc nh g(x) = px + u. VT sau khi bin i s l m(px + u)3 + n(px + u). Xt
hng t bc 3 ta c mp3 x3 = 8x3 . Nh vy mp3 = 8. Tuy nhin n y li c 2 trng hp
m ta s phi ln lt xt: m = 8, p = 1 hoc m = 1, p = 2
> Nu m = 1 : f (t) = t3 + t. Do cn a (3.1) v dng
(2x + u)3 + (2x + u) = 3x 5 +

3x 5

8x3 + x2 (12u) + x(6u2 1) + u3 + u + 5 =

WWW.ToanCapBa.Net

3x 5

140

WWW.ToanCapBa.Net

ng nht h s vi VT ca (3.1) ta c

12u = 36

6u2 1 = 53

u3 + u + 5 = 25

u = 3

Vy trng hp m = 1 cho kt qu, do khng cn xt m = 8.


~ Li gii:

(3.1) 8x3 36x2 + 54x 27 + 2x 3 = 3x 5 + 3 3x 5

(2x 3)3 + 2x 3 = 3x 5 + 3 3x 5

f (2x 3) = f ( 3 3x 5)(2.2) vi f (t) = t3 + t


Ta cf (t) ng bin trn R do

3x 5 (2x 3)3 = 3x 5

x=2

3
2
8x 36x + 51x 22 = 0
5 3
x=
4

5 3
}2
Vy (3.1) c tp nghim S = {2;
4
~ Nhn xt: i khi ta cn tinh trong vic xy dng hm, nh trong bi trn h s bc cao
nht c th l 8 hoc 1. Mt v d khc:
(3.2) 2x 3 =

Bi 3*: Gii phng trnh 4x3 + 18x2 + 27x + 14 =

3
4x + 5

1
Lu rng 4x3 = 4(x3 ) = .(2x)3 do ta cng cn xt 2 trng hp.
2

Bi ton trn cng c th gii bng cch t 3 4x + 5 = 2y + 3 a v h i xng loi II.


Nhng bc phn tch trn nhn tuy di nhng khi quen ri th ta c th tnh rt nhanh.Tuy
nhin, trong mt s bi ton, hm f (t) ca ta khng ng bin trn R nhng ta c th ch cn
xt n iu trn min xc nh D.
Bi 4: Gii phng trnh 9x2 28x + 21 =

x 1 (4.1)

Gii

~ tng: Ta xy dng hm f (t) = mt2 +nt. rng hng t x 1 VP c bc thp nht


nn tng ng vi nh(x) trong f (h(x)), do n = 1. Nh bi 3, khi xc nh g(x) = px + u
v mp2 = 9, ta cng th xt 2 trng hp: m = 9, p = 1 hoc m = 1, p = 3.
> Nu m = 9 : f (t) = 9t2 + t. Vy cn a (3.1) v dng
9(x + u)2 + x + u = 9(x 1) +

x1

9x2 + x(18u 8) + u2 + u + 9 =

x1

WWW.ToanCapBa.Net

141

WWW.ToanCapBa.Net
ng nht h s ta c

18u 8 = 28
u2 + u + 9 = 21

u = 10
9

u {4; 3}

> Nu m = 1 : f (t) = t2 + t. Vy cn a (3.1) v dng


(3x + u)2 + 3x + u = x 1 +

x 1 9x2 + x(6u + 2) + u2 + u + 1 =

x1

ng nht h s ta c

6u + 2 = 28
u2 + u + 1 = 21

u = 5

n y c l bi ton c gii quyt nhng tht ra chng gai cn pha trc. Th lm


tip ta s c

(4.1) x2 30x + 25 + 3x 5 = x 1 + x 1

f (3x 5) = f ( x 1) (4.2) vi f (t) = t2 + t


1
1
(!) Lu rng f (t) = t2 + t ch ng bin trn ( ; +) v nghch bin trn (;
), hn
2
2

1
na x 1 > 0 >
.
2

1
3
Nh vy t (4.2) ta ch suy ra 3x 5 = x 1 khi 3x 5 >
x> .
2
2
3
Cn x [1; ] th sao? Li rng hm s bc 2 cng c ci hay ca n, l t2 = (t)2 .
2
trn, da vo h s ca x2 , ta ch mi xt g(x) = px + u vi mp2 = 9 v p N , nhng thc ra
vn cn trng hp m = 1, p = 3 . Ta s xt tip trng hp ny:
Cn a (4.1) v dng
(u 3x)2 + u 3x = x 1 +

x 1 9x2 + x(6u 4) + u2 + u + 1 = x 1

ng nht h s ta c

6u 4 = 28
u2 + u + 1 = 21

u=4

3
1
4 3x >
. Vy chn u = 4.
2
2
n y bi ton mi thc s c gii quyt.
~ Li gii:
KX: x > 1
1
3
> Nu x > 3x 5 >
2
2
Kim tra li: C x <

Ta c
(4.1) (3x 5)2 + (3x 5) = (x 1) +

x1

f (3x 5) = f ( x 1) (vi f (t) = t2 + t) 3x 5 = x 1

WWW.ToanCapBa.Net

142

> Nu 1 6 x <

WWW.ToanCapBa.Net

3x 5 > 0
x >
3



13
(3x 5)2 = x 1

x 2;
9

x=2

3
1
: 4 3x >
2
2

Ta c

(4.1) (4 3x)2 + 4 3x = x 1 + x 1

f (4 3x) = f ( x 1) (vi f (t) = t2 + t) 4 3x = x 1

4 3x > 0
x 6 (
3
25 13
)

x=
(chn)
25 13
(4 3x)2 = x 1

18

8
(
)
25 13
Vy (3.1) c tp nghim S = 2;
2
18
~ Nhn xt: Cn linh hot trong vic xy dng hm s, nht l i vi hm bc chn.

Ta cng c th gii bi ton trn bng cch t x 1 = 3y 5 a v h i xng loi 2.


p
Bi 5: Gii phng trnh 3x3 6x2 3x 17 = 3 3 9(3x2 + 21x + 5) (5.1)

Gii
~ tng: Nh nhng bi trc, u tin ta th a 2 v v biu thc dng f (t) = 3t3 + 3t.
(5.1) tr thnh:
p
3(x u)3 + 3(x u) = 9(3x2 + 21x + 5) + 3 3 9(3x2 + 21x + 5)
p
3x3 + x2 (9u + 27) + x(9u2 186) + (3u3 3u 45) = 3 3 9(3x2 + 21x + 5)

9u + 27 = 6
ng nht h s vi VT(5.1) ta c

9u2 186 = 3

3u3 3u 45 = 17

D thy h ny v nghim. Vy ta khng th xy dng hm nh bnh thng. rng nguyn


nhn dn n vic ny l v h s ca 9(3x2 + 21x + 5) qu ln, cn tr vic ng nht h s.
Vy ta hy th xy dng hm theo mt hng khc:
Nhn 9 cho 2 v ca (5.1) ta c:
p
(5.1) 27x3 54x2 27x 153 = 27 3 9(3x2 + 21x + 5) (5.2)
By gi ta s a 2 v v biu thc dng f (t) = t3 + 27t (cch tm hm s tng t nhng bi
trn).
(5.2) tr thnh:
p
(3x u)3 + 27(3x u) = 9(3x2 + 21x + 5) + 27 3 9(3x2 + 21x + 5)
p
27x3 + x2 (27u + 27) + x(9u2 108) 27u u3 45 = 27 3 9(3x2 + 21x + 5)

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

27u + 27 = 54
ng nht h s ta c 9u2 108 = 27

27u u3 45 = 153

143

u=3

Bi ton c gii quyt.


~ Li gii: Nhn 9 vo 2 v ta c phng trnh:
p
(3x 3)3 + 27(3x 3) = 9(3x2 + 21x + 5) + 27 3 9(3x2 + 21x + 5)
p
f (3x 3) = f ( 3 9(3x2 + 21x + 5)) (vi f (t) = t3 + 27t)
p
3x 3 = 3 9(3x2 + 21x + 5) (3x 3)3 = 9(3x2 + 21x + 5)
3(x 1)3 = (3x2 + 21x + 5) 3x3 6x2 12x 8 = 0

2
3
x = (1 + 2)2 (tham kho cch gii PT bc 3 tng qut)
3
~ Nhn xt: Mt cu hi t ra l: Ti sao li nhn 9 m khng phi l s khc? Tht ra iu
ny c cp n ri. Khi xy dng hm f (t) = mt3 +3t, ta thng ngh ti g(x) = px+q
1
nn mp3 = 3, do m = 3, p = 1 m qun rng cn c m = , p = 3 (trng hp ny tht ra
9
t3
him gp, tr nhng bi h s ln nh bi ny). Nh vy f (t) cng c th l + 3t (v trong
9
bi ny th ng l vy). Vic nhn 9 ch n gin l kh mu s.
Lu rng vi nhng dng phng trnh nh trn, ta s khai trin v ng nht h s cc bc
3, 2, 1, 0. Ngha l ta c mt 4 h phng trnh, do s n ti a c th l 4. bi trn,
ta vn c th t f (t) = mt3 + t, khi trong qu trnh ng nht h s s xut hin thm 2
n m v p nhng vn gii c. Ta cng xem qua bi tng t:
Bi 6: Gii phng trnh x3 6x2 + 12x 7 =

3
x3 + 9x2 19x + 11 (6.1)

Gii
~ tng: Ta a hai v v hm s f (t) = mt3 + t. H s bc nht l 1, v n tng ng vi

3
x3 + 9x2 19x + 11 VP. VT th hng t bc 3 l x3 nn ta ngh ti m = 1, nhng vic
ng nht h s khng thnh cng ( bi ny nguyn nhn l do VP cng c x3 trong cn).
Vy, vi nhn xt rng VT th t = g(x) = px + u, ta s tm c p, u v m.
Cn a hai v v dng

3
m(px + u)3 + (px + u) = m(x3 + 9x2 19x + 11) + x3 + 9x2 19x + 11
x3 (mp3 + m) + x2 (3mup2 9m) + x(3u2 mp + p + 19m) + mu3 + u 11m

3
= x3 + 9x2 19x + 11 (6.2)
ng nht h s VT ca (6.1) v (6.2) ta c

mp3 + m = 1

3mpu2 9m = 6

3u2 mp + p + 19m = 12

3
mu + u 11m = 7

m=

2
p=1

u = 1

WWW.ToanCapBa.Net

144

WWW.ToanCapBa.Net

~ Li gii:
Ta vit (6.1) di dng
(x 1)3
x3 + 9x2 19x + 11
3
+ (x 1) =
+ x3 + 9x2 19x + 11
2
2

t3
3
f (x 1) = f ( x3 + 9x2 19x + 11) (vi f (t) = + t)
2

3
3
2
x 1 = x + 9x 19x + 11 (do f(t) ng bin trn R)

x=1

(x 1)3 = x3 + 9x2 19x + 11


x = 2
x=3
Vy (6.1) c tp nghim S = {1; 2; 3} 2
Chng ta lm quen vi mt s bi phng trnh tng. Hy xem qua nhng bi phng trnh
c tch.

Bi 7: Gii phng trnh x3 + 3x2 + 4x + 2 = (3x + 2) 3x + 1 (7.1)


Gii
3
~ tng: thot nhn th VT c bc 3, VP c bc nn kh c th dng n iu. Nhng
2

nu VP ta coi y = 3x + 1 l n th VP cng l bc 3 theo y. Nh vy cn phn tch


3x + 2 = m(3x + 1) + n(), khi VP c dng my 3 + ny. D thy t (*) c ngay m = n = 1.
Cng vic cn li l a VT v dng (x u)3 + x u l ta c th dng n iu. ng nht
h s ta c u = 1.
~ Li gii:
1
KX: x >
3
Ta c:

(7.1) (x + 1)3 + x + 1 = (3x + 1 + 1)( 3x + 1) = ( 3x + 1)3 + 3x + 1

f (x + 1) = f ( 3x + 1) (vi f (t) = t3 + t)

x + 1 = 3x + 1 x {0; 1} (tho KX)


Vy (7.1) c tp nghim S = {0; 1} 2.
~ Nhn xt: Vi nhng bi phng trnh tch cn linh hot trong vic i bin v xy dng
hm c th a hai v v hm c trng. Mt s bi nhn vo rt phc tp i hi ta phi
bnh tnh phn tch. Hy nh ta lun c gng phn tch biu thc bc ln theo biu thc bc nh.
Bi 8: Gii phng trnh 3x(2 +

9x2 + 3) + (4x + 2)( 1 + x + x2 + 1) = 0 (8.1)


Gii

~ tng: Nhn qua s sp xp ca bi ton, ta thy hai biu thc VT kh ging nhau v
hi vng c th tm hm c trng ca phng trnh t y.
u tin a mi biu thc v 1 v:

(8.1) (4x + 2)( 1 + x + x2 + 1) = 3x(2 + 9x2 + 3) (8.2)

WWW.ToanCapBa.Net

145

WWW.ToanCapBa.Net
Nh kinh nghim bi 7, ta s phn tch biu thc bc ln theo biu thc bc nh.
p
Ta c V P (8.2) = 3x(2 + (3x)2 + 3) nn hi vng V T (8.2) cng c th a v

f (t) = t(2 + t2 + 3). V xut hin s 2 trong f (t) ta bin i:

V T (8.2) = (2x + 1)( 4x2 + 4x + 4 + 2)

D thy 4x2 + 4x + 4 = (2x + 1)2 + 3. Vy ta xy dng hm thnh cng.


2t3 + 3t
Tuy nhin hm s f (t) c f 0 (t) = 2 +
nn c th i chiu n iu, do ta phi
t4 + 3t2
1
c thm mt nhn xt: (8.1) ch c nghim trong [ ; 0]. n y bi ton thc s c gii
2
quyt.
~ Li gii:
1
1
th (8.1) v nghim. Vy ta xt x [ ; 0].
> Nu x > 0 hoc x <
2
2
Ta c
(8.1) (8.2) (2x + 1)(2 +

(2x + 1)2 + 3) = (3x)(2 +

f (2x + 1) = f (3x) (8.3) vi f (t) = t(2 +

(3x)2 + 3)

t2 + 3)

1
1
2t3 + 3t
> 0 t [ ; 0] nn (8.3) 2x + 1 = 3x x =
(chn)
Do f 0 (t) = 2 +
4
2
5
t + 3t
 2
1
Vy (8.1) c tp nghim S =
2
5
~ Nhn xt: y l mt bi ton hay v kh, i hi phi c k nng bin i linh hot. Ta
cng c li gii gn gi hn, khng cn dng o hm nh sau:
(8.1) (2x + 1)(2 +

p
p
(2x + 1)2 + 3) = (3x)(2 + (3x)2 + 3) ()


1 1
> Nu x
;
: 3x < 2x 1 < 0 (3x)2 > (2x + 1)2
2
5
p
p
2+3 > 2+
2 + (3x)
(2x + 1)2 + 3 V T () < V P ()


1
; 0 : Chng minh tng t ta cng c () v nghim.
> Nu x
5
1
> Nu x =
: Ta c () nghim ng.
5
 
1
Vy (8.1) c tp nghim S =
2
5

Bi tp t luyn
Gii cc phng trnh sau

Bi 1) x3 15x2 + 78x 141 = 5 3 2x 9 (1)


2
Bi 2) 2x1 2x x = (x 1)2 (2)
2x 1
Bi 3) log3 (
) = 3x2 8x + 5 (3)
(x 1)2
 
Bi 4) sin 2x + cos x = 1 + log2 sin x vi x 0;
(4)
p
p2
p

Bi 5) Chng minh phng trnh x 3 18 + x 5 = x 2 (5) c nghim duy nht.

WWW.ToanCapBa.Net

146

WWW.ToanCapBa.Net

PHNG PHP DNG BT NG THC


L thuyt
Ta gii phng trnh, h phng trnh bng bt ng thc da trn hai tng sau:
I
1) Bin i phng
trnh v dng f (x) = g(x) m
f (x) > a
f (x) 6 a
hay
vi a l hng s.
g(x) 6 a
g(x) > a
Nghim ca phng trnh l cc gi tr x tha mn f (x) = g(x) = a.
I 2) Bin i phng trnh v dng h(x) = m ( m l hng s) m ta lun c h(x) > m hoc
h(x) 6 m th nghim ca phng trnh l cc gi tr x lm cho du ca ng thc xy ra.
I Mt s phng php hay c s dng l a v bnh phng ng, s dng tnh n
iu ca hm s nh gi mt cch hp l, s dng mt s bt ng thc nh bt ng
thc AM-GM, BCS v bt ng thc Holder.

> Bt ng thc AM-GM : x1 + x2 + .... + xn > n n x1 .x2 ....xn , vi xi > 0 (i = 1, n)


ng thc xy ra khi v ch khi x1 = x2 = .... = xn .
> Bt ng thc Cauchy-Schwarz (BCS):

n
X

!
a2i

n
X

i=1

ng thc xy ra khi v ch khi

!
b2i

>

i=1

n
X

!2
ai bi

i=1

a2
an
a1
=
= ... =
b1
b2
bn

> Bt ng thc Holder: (dng m rng ca BCS): cho m b n s dng (m, n > 2):
(a11 , a12,...., a1n ) (a21 , a22,...., a2n ) ; ....; (am1 , am2,...., amn )
Ta lun c:
(a11 .a21 ....am1 + a12 .a22 ....am2 + ...a1n .a2n ....amn )m
6 (a11 m + a12 m + ... + a1n m )(a21 m + a22 m + ... + a2n m )...(am1 m + am2 m + ... + amn m )
ng thc xy ra khi v ch khi cc b s t l vi nhau.

Bi tp v d
Bi 1: Gii phng trnh

13 x 1 + 9 x + 1 = 16x
Gii

~ tng: Ta thy VT c bc thp hn nn ngh ti vic s dng bt ng thc BCS


chng minh V T 6 V P .
y nu k ta s cn chn im ri sao cho xut hin (16x a) t c th tip tc
s dng bt ng thc AM-GM.
~ Li gii:

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

147

iu kin: x > 1
p dng bt ng thc BCS:


2
V T 2 = ( 13. 13x 13 + 3 3. 3x + 3) 6 (13 + 27)(13x 13 + 3x + 3) = 40(16x 10)
p dng bt ng thc AM-GM:
10 + 16x 10 2
) = (16x)2 = V P 2
2

13
3x + 3

13x

=
13
3 3 x
V T 6 V P . ng thc xy ra

10 = 16x 10
Vy phng trnh v nghim. 2
~ Nhn xt: Ta cng c bi ton tng t:

Bi 1*: Gii phng trnh


13 x2 x4 + 9 x2 + x4 = 16
Ta cng xem qua v d tip theo:
40(16x 10) = 4.10.(16x 10) 6 4.(

x2 + 4x + 5 = 2 2x + 3

Bi 2: Gii phng trnh

Gii
~ tng: Nh bi trn, do VT c bc ln hn VP nn nhiu kh nng c th dng bt ng
thc AM-GM.
~ Li gii:
3
iu kin x >
.
2
T phng trnh, p dng bt ng thc AM-GM:

(2x + 3) + 1 > 2 2x + 3 = x2 + 4x + 5
2x + 4 > x2 + 4x + 5 x2 + 2x + 1 6 0
(x + 1)2 6 0 x = 1 (chn)
Vy phng trnh c nghim duy nht x = 1 2.
Bi 3: Gii phng trnh

x2 + x 1 +

x2 + x + 1 = x2 x + 2

Gii

~ tng: rng VT c dng A + B nn ta ngh ti vic s dng bt ng thc BCS


tm gi tr ln nht. Ri sau ta s chng minh VP ln hn hoc bng gi tr ny.
~ Li gii:(
x2 + x 1 > 0
iu kin:
x2 + x + 1 > 0
p dng bt ng thc BCS c:
VT 6

2(x2 + x 1 x2 + x + 1) = 2 x

WWW.ToanCapBa.Net

148

WWW.ToanCapBa.Net

Mt khc:

2
V P 2 x = x2 x + 2 2 x = (x 1)2 + ( x 1) > 0 V P > 2 x > V T

2
2

x + x 1 = x + x + 1

x = 1 (tho KX)
ng thc xy ra (x 1)2 = 0

x = 1
Vy phng trnh c nghim x = 1 2.

r
Bi 4: Gii phng trnh

x=

1
x +
x

r
1

1
x

Gii
y l mt bi ton trong k thi v ch ton cng ha Yugoslavia (Nam T) nm 1977, a s
cc li gii thc hin php bin i tng ng hoc gii bng phng php a v h phng
trnh.Sau y l mt li gii khc s dng bt ng thc AM-GM:
iu kin x > 1.
p dng bt ng thc AM-GM ta c:
r
r
r
r
1
1
1
1
1
1
1
x + 1 = (x ).(1) + (x 1). 6 (x + 1 + x 1 + ) = x
x
x
x
x
2
x
x

x 1 = 1
x
Vy phng trnh cho tng ng:
1

x 1 =
x

1+ 5
Kt hp vi iu kin ta tm c x =
2.
2
Bi 5: Gii phng trnh

1 x2 +

4
1+x+ 41x=3

Gii

~ tng: y ta thy rng VT l tng ca cc biu thc c dng 4 A, cn VP l hng


s. Do ta ngh ti vic s dng bt ng thc AM-GM cho tng biu thc VT chng
minh V T 6 V P .
~ Li gii:
iu kin: 1 6 x 6 1
p dng bt ng thc AM-GM ta c :

1+x+ 1x

4
4

(1)
1 x = (1 x)(1 + x) 6

1+ 1+x
4
1+x6
(2)

4 1 x 6 1 + 1 x (3)
2
WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

149

Cng theo v (1), (2) v (3) ta c:

4
1 x2 + 4 1 + x + 4 1 x 6 1 + 1 + x + 1 x
p dng bt ng thc BCS:
p

1 + x + 1 x 6 2(1 + x + 1 x) = 2 V T 6 1 + 2 = 3 = V P

1x=1+x

x = 0 ( tha)
ng thc xy ra 1 + x = 1

1 x = 1
Vy phng trnh c nghim x = 0 2.
Bi 6: Gii phng trnh
p

4
(x 2)(4 x) + 4 x 2 + 4 4 x + 6x 3x = x3 + 30
Gii
p
~ tng: ta thy ngay phi p dng bt ng thc AM-GM cho 4 (x 2)(4 x) v

6x 3x v bt ng thc BCS cho ( 4 x 2 + 4 4 x). y vic kh khn ch l phi dng

AM-GM 6x 3x nh hn hoc bng biu thc dng x3 + a sao cho ph hp nht .


~ Li gii:
iu kin: 2 6 x 6 4
Ap dng bt ng thc AM-GM:

x2+4x
p
4
= 1 (1)
(x 2)(4 x) 6
2

6x3x = 227x3 6 x3 + 27 (2)


p dng bt ng thc BCS:

q p
q

4
x 2 + 4 x 6 2( x 2 + 4 x) 6 2. 2(x 2 + 4 x) = 2 (3)

Cng theo v (1), (2) v (3) ta c:


p

4
(x 2)(4 x) + 4 x 2 + 4 4 x + 6x 3x 6 x3 + 30 V T 6 V P

x2=4x

ng thc xy ra x3 = 27
x = 3 (tha).

x2= 4x
Vy phng trnh c nghim x = 3 2.
Bi 7: Gii phng trnh

27x10 5x6 +

864 = 0

Gii

WWW.ToanCapBa.Net

150

WWW.ToanCapBa.Net

~ tng: H s ca bi kh xu ( 5 864 = 2 5 27) nn kh c th bin i ng thc.

Vy ta s c gng s dng bt ng thc chng minh 5 27x10 + 5 864 > 5x6 .


V vic ny d dng hn ta chia c 2 v ca phng trnh cho x6 .
~ Li gii:
D thy x = 0 khng phi l nghim ca phng trnh, chia 2 v ca phng trnh cho x6 , vit
li phng trnh di dng:

2
27
5
4
27x +
=5
6
x
p dng bt ng thc AM-GM c:

5
VT =

27x
+
3

27x
+
3

5
27x
27
27
+ 6 + 6 >5
3
x
x

275 x12
=5=VP
33 .x12

5
5

27x4
27
= 6 x = 10 3
ng thc xy ra
3
x
Vy phng trnh c nghim x = 10 3 2.
Bi 8: Gii phng trnh

2 x2 +



1
1
2 2 =4 x+
x
x

Gii
~ tng: Hng i ca ta khi nhn vo bi ton l a ht cc bin sang mt v, t dng
BCS mt cch thch hp.
r kh c x khi dng BCS th ta s nhm

1
1
x vi 2 x2 v vi 2 2 .
x
x
~ Li gii:

2 x2 > 0

1
KX: 2 2 > 0

x 6= 0
r

1
1
Phng trnh cho tng ng vi x + 2 x2 + + 2 2 = 4.
x
x
p dng bt ng thc BCS:

(x + 2 x2 )2 6 2(x2 + 2 x2 ) = 4
r
1
1
1
1

( + 2 2 )2 6 2( 2 + 2 2 ) = 4
x
x
x
x

x + 2 x2 6 2

1
1
r
2
1
x+ 2x + + 2 2 64
1

x
x
+ 2 2 62
x
x
Du = xy ra ti x = 1 (tha iu kin).
Vy phng trnh c nghim duy nht x = 1 2.

WWW.ToanCapBa.Net

151

WWW.ToanCapBa.Net
Bi 9: Gii phng trnh

1
3x2 1 + x2 x x x2 + 1 = (7x2 x + 4)
2 2
Gii

> tng: D on phng trnh c nghim duy nht x = 1, t ta ngh ti dng bt


ng thc v VT c nhiu cn thc phc tp.
~ Li gii:
1
iu kin x > 1 hoc x 6 .
3
p dng bt ng thc BCS:
p

3x2 1 + x2 x x x2 + 1 6 (x2 + 2)(3x2 1 + x2 x + x2 + 1)


p

3x2 1 + x2 x x x2 + 1 6 (x2 + 2)(5x2 x) (1)


p dng bt ng thc AM-GM:
p
1
1
1
(7x2 x + 4) = [5x2 x + 2(x2 + 2)] > .2 (5x2 x).2(x2 + 2)
2 2
2 2
2 2
p
1
(7x2 x + 4) > (5x2 x)(x2 + 2) (2)
2 2
p

1
T (1) v (2) ta c 3x2 1 + x2 x x x2 + 1 = (7x2 x + 4) = (x2 + 2)(5x2 x)
2 2
Du = xy ra khi x = 1 (tha iu kin).
Vy nghim ca phng trnh l x = 1 2.
r
Bi 10: Gii phng trnh

1x
2x + x2
=
x
1 + x2
Gii

iu kin: 0 6 x 6 1

d dng hn trong vic nh gi ta vit li phng trnh:

1
2x 1
1=1+
x
1 + x2

1
l mt nghim ca phng trnh. Ta chng minh nghim ny l duy nht:
2
(
VT >1
1
* Nu 0 6 x < , khi
, phng trnh v nghim.
2
VP <1
(
VT <1
1
* Nu < x 6 1, khi
, phng trnh v nghim.
2
VP >1
1
Vy phng trnh c nghim x = 2.
2
Nhn thy x =

> Nhn xt: li gii trn khc vi nhng bi trc, chng ta khng th chng minh V T > V P
hay V T 6 V P nu khng chia trng hp ra xt. Do i vi nhng bi phng trnh c
s dng phng php nh gi i hi ta phi bin i linh hot (nhn qua th c v VP l
hm tng cn VT l hm gim, nn nhiu kh nng PT c nghim duy nht) . K thut chia

WWW.ToanCapBa.Net

152

WWW.ToanCapBa.Net

trng hp ny cng rt quan trng trong gii h phng trnh.


Bi 11: Gii phng trnh



2 1x
3x
= (x 1) 1
x + 4x + 5 2
x +x+1
x2 + x + 1
2

Gii
K: x 6 1.
Phng trnh cho tng ng vi:



2 1x
x2 2x + 1
= (x 1) 1
(x + 2) + 2
x +x+1
x2 + x + 1
2

hay



2 1x
(1 x)2

1 2
x +x+1
x2 + x + 1

(x + 2)2 = (1 x)

t y = 1 x, z = x2 + x + 1 (y > 0, z > 0), phng trnh tr thnh:




y4
2y
2
2
1 2
(x + 2) = y
z
z
D thy V T > 0. Ta c:



 2
2
y
2y
y4
2y
y
2
2
VP =y
1 2 =y 2 +
1 = y 2
1 60
z
z
z
z
z
T suy ra V T > V P v phng trnh tng ng vi:
(
(
x
+
2
=
0
x+2=0

y

x = 2 (chn)
1 =0
y
y =0y =z
z
Vy phng trnh c nghim duy nht x = 2 2
Bi 12: Gii phng
h trnh
i
2
2
2
2
2
13 (x 3x + 6) + (x 2x + 7) = (5x2 12x + 33)
Gii
~ tng: thy rng 13 = 22 + 32 nn VT c dng (a2 + b2 )(x2 + y 2 ), t ta ngh ti
vic s dng BCS chng minh V T > V P .
~ Li gii:
p dng bt ng thc BCS c:
2

V T = (2 + 3 ) (x 3x + 6) + (x 2x + 7)

2
2
> 2(x2 3x + 6) + 3(x2 2x + 7) = (5x2 12x + 33) = V P
ng thc xy ra
2
3
= 2
x=1x=4
3x + 6
x 2x + 7
Vy phng trnh c tp nghim S = {1; 4} 2

x2

Bi 13: Gii phng trnh

x3000 + 500x3 + 1500x + 1999 = 0

WWW.ToanCapBa.Net

153

WWW.ToanCapBa.Net
Gii
Vi x > 0, V T > 0 = V P (v l) x 6 0 |x| = x
p dng bt ng thc AM-GM c:

x3000 + 2999 = x3000 + 1 + 1 + ... + 1 > 3000 3000


x3000 .1.1...1 = 3000 |x| = 3000x (1)

x3000 + 999 = x3000 + 1 + 1 + ... + 1 > 1000 1000 x3000 .1.1...1 = 1000 |x3 | = 1000x3 (2)
Ly (1)+(2) ta c:
2x3000 + 3998 > (1000x3 + 3000x)
x3000 + 500x3 + 1500x + 1999 > 0 V T > V P
(
ng thc xy ra

x3000 = 1

x = 1
x60
Vy phng trnh c nghim S = {1} 2
Bi 14: Gii cc phng trnh sau:
1
a) 32x4 + (4x 1)4 =
27
1
(1 + x)8 + 16x4
=
b)
(1 + x2 )4
8
Gii

1
a) Ta chng minh bt ng thc ph sau: x4 + y 4 + z 4 > (x + y + z)4
27 

2
1
1
1
1
4
4
4
2
2
2 2
2
Tht vy: x + y + z > (x + y + z ) >
(x + y + z)
= (x + y + z)4
3
3 3
27
1
4
4
4
4
x + y + z > (x + y + z)
27
p dng ta c
32x4 + (4x 1)4 = (2x)4 + (2x)4 + (1 4x)4 >

1
1
(2x + 2x + 1 4x) =
27
27

1
Do phng trnh trn tng ng 2x = 1 4x x =
6
1
Vy phng trnh c nghim duy nht x = 2.
6
b) Ta chng minh bt ng thc ph sau: A4 + B 4 >
Vi A = (x + 1)2 v B = 2x th ta c:

(A2 + B 2 )2
(A + B)4
>
2
8

(1 + x)8 + 16x4
1 (1 + x2 )4
1
>
.
=
2
4
2
4
(1 + x )
8 (1 + x )
8

Du = xy ra khi v ch khi (x + 1)2 = 2x x = 2 + 3

Vy phng trnh c nghim duy nht x = 2 + 3 2.

Bi tp t luyn
Bi 1: Gii phng trnh

3x2 + 6x + 7 +

5x2 + 10x + 14 = 4 2x x2

WWW.ToanCapBa.Net

154

WWW.ToanCapBa.Net

Bi 2: Gii phng trnh x2 6x + 11 + x2 6x + 13 + 4 x2 4x + 5 = 3 + 2

6 2
4 2
Bi 3: Gii phng trnh 19 x1 + 5 x 1 + 95 x 3x+2 = 3
p
Bi 4: Gii phng trnh x2 3x + 3.5 = (x2 2x + 2)(x2 4x + 5)

x2
1
Bi 5: Gii phng trnh 5x3 + 3x2 + 3x 2 =
+ 3x
2
2
Bi
6:
Gii
phng
trnh
p
p

x
x
x2 8x + 7 + x2 8x 9)
+
(
x2 8x + 7 x2 8x 9) = 2x+1
(
r
1
5
Bi 7: Gii phng trnh 8x2 +
=
x
2
1
2
2
3
2
Bi 8: Gii phng trnh
(3x + x + 9x 7) = (x2 + 2) + (x3 + 3x 3)
10

MT S BI TON CHN LC
Bi 1: Gii phng trnh

3
7x + 1 3 x2 x 8 + 3 x2 8x + 1 = 2
Gii

t a = 3 7x + 1; b = 3 8 + x x2 ; c = 3 x2 8x + 1
Ta c h

a + b + c = 2
(a + b + c)3 = 8

a3 + b3 + c3 = 8
a3 + b3 + c3 = 8

(a + b)(b + c)(c + a) = 0

a = b x = 1 x = 9
b = c x = 1
c = a x = 0 x = 1
Vy phng trnh c nghim S = {1; 1; 0; 9} . 2

~ Nhn xt: Ta c bi tng t: 3 3x + 1 + 3 5 x + 3 2x 9 3 4x 3 = 0

Bi 2: Gii phng trnh 5(30x2 4x) = 1336( 30060x + 1 + 1)

Gii
1
KX: x >
30060

30060x + 1 + 1
t y =
15y 1 = 30060x + 1 15y 2 2y = 2004x
15
2
2
Mt khc t phng trnh
u ta c 30x 4x = 4008y 15x 2x = 2004y
15x2 2x = 2004y
Ta c h phng trnh
15y 2 2y = 2004x
Tr v theo v ta c (x y)[15(x + y) + 2002] = 0

Vi x = y 15x 1 = 30060x + 1
2006
x=0x=
15
WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

155

Vi x = 0 th phng trnh u v nghim.


Vi 15(x + y) + 2002 = 0:
1
30060x + 1 + 1
>
Ta c 30060x + 1 > 0 y =
15
15
1
1
Nn x + y >
+
> 0 15(x + y) + 2002 > 0. Vy trng hp ny loi.
30060 15
2006
Vy phng trnh c nghim duy nht x =
.2
15

Bi 3: Gii phng trnh 4 1 x = x + 3 + 3 1 x + 1 x2


Gii
t x = cos t; t [0; ] ta c phng trnh

4 1 + cos t = cos t + 3 + 3 1 cos t + sin t

t
t
t
t
4 2 cos = cos t + 3 + 3 2 sin + 2 sin cos
2
2
2
2

t
t
t
t
2 t
4 2 cos = 4 2 sin + 3 2 sin + 2 sin cos
2
2
2
2
2

t
t
t
t
2 cos
2 2 sin
+ 2 sin2 3 2 sin 4 = 0
2
2
2
2

 



t
t
t
t
2 cos
2 2 sin
+ sin 2 2
2 sin + 2 = 0
2
2
2
2




t
t
t
2 sin 2 cos + 2 = 0
sin 2 2
2
2
2

t
t
t
t
1
2 sin 2 cos + 2 = 0 sin cos =
2
2
2
2
2

t
t=
= + k2


2 4

6
6
t
1

sin

2 4
2
t

17
7
t = (l)
=
+ k2
6
2 4
6

3
i chiu vi iu kin ca t, phng trnh c nghim duy nht x = cos =
.2
6
2

Bi 4: Gii phng trnh (x3 3x + 1) x2 + 21 + x4 3x2 + x = 21


Gii
Vit li phng trnh cho di dng

(x2 + 21) (x3 3x + 1) x2 + 21 (x4 2x2 + x) = 0


t t =

x2 + 21 > 0 ta c phng trnh


t2 (x3 3x + 1)t (x4 2x2 + x) = 0 ()

2
4
2
6
4
3
2
3
2
(*) c = (x3
" 3x + 1) + 4.(x 2x + x) = x 2x + 2x + x 2x + 1 = (x x + 1)
t = x(1)
nn c nghim
t = x3 2x + 1(2)

WWW.ToanCapBa.Net

156

WWW.ToanCapBa.Net

Xt (1) ta c:
"

x2 + 21 = x

x<0

(1)

"

x2 + 21 = x2
x<0

(v nghim)

Xt (2) ta c:

x2 + 21 5 = x3 2x 4

x=2
2
x 4
x+2
= (x 2)(x2 + 2x + 2)

= x2 + 2x + 2 (3)
x2 + 21 + 5
2
x + 21 + 5




x + 2
x+2
x
+
2
< x2 + 2x + 2 = V P
<
Xt (3) ta c:
6



2
2
5
x + 21 + 5
x + 21 + 5
Suy ra (3) v nghim.
Vy phng trnh c nghim duy nht x = 2. 2
(2)

x2 + 21 = x3 2x + 1

r
4

Bi 5: Gii phng trnh x + 2x + 2x 2x + 1 = (x + x)

1 x2
x

Gii
Do x4 + 2x3 + 2x2 2x + 1 = x2 (x + 1)2 + (1 x)2 > 0 x nn iu kin ca x l 0 < x < 1
Vit li phng trnh di dng
x2 (x + 1)2 + (1 x)2 = (x2 + 1)

u, v > 0
t u = x(x + 1); v = 1 x
u + v = x2 + 1

p
x(x + 1)(1 x) (2)

Khi (2) tr thnh

u2 + v 2 = (u + v) uv ( u v)2 (u + v + uv) = 0 u = v

Suy ra x(x + 1) = 1 x x2 + 2x 1 = 0 x = 1 2

i chiu iu kin ch c x = 1 + 2 l nghim ca phng trnh. 2

Bi 6: Gii phng trnh 10x2 + 3x + 1 = (6x + 1) x2 + 3 ()

Gii
t u = 6x + 1; v =

x2 + 3 ta c:

1
9
u2
9
2
2
V T ()10x + 3x + 1 = (6x + 1) + (x + 3) =
+ v2
4
4
4
4
2

(*) tr thnh:
1 2
9
u + v 2 = uv (u 2v)2 = 9 u 2v = 3
4
4
WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

157

Vi u 2v = 3

3x 1 > 0

1 + 6x x2 + 3 = 3 3x 1 = x3 + 3
x=1
x2 + 3 = (3x 1)2

3x 2 > 0

73
2
Vi u 2v = 3 3x + 2 = x + 3
x=
(3x + 2)2 = x2 + 3
4
)
(
73
.2
Vy phng trnh c tp nghim S = 1;
4
Bi 7: Gii phng trnh

8x(1 x2 ) 2 2x(x + 3)
2 ()

=
5

(1 + x2 )2
1 + x2

Gii
2x
1 x2
;
b
=
1 + x2
1 + x2
2 2x(x + 3)
= 2(3a b + 1) v a2 + b2 = 1 nn (*) tr thnh:
Ta tnh c
1 + x2

4ab 2(3a b + 1) = 5 2

4ab 2(3a b) = 5 = 3 + 2a2 + 2b2

2(a b)2 + 3 2(a 3b) = 0

2(a b)2 2[2(a b) (a + b)] + 3 = 0

[ 2(a b)]2 2 2(a b) + 1 + 2(a + b + 2) = 0

[ 2(a b) 1]2 + 2(a + b + 2) = 0 ()

t a =

Ta cng c |a + b| 6 2(a2 + b2 ) = 2 a + b > 2


Vy (**) c V T > 0 = V P v ng thc khng xy ra. Do phng trnh (*) v nghim. 2
Bi 8: Gii phng trnh

(4x3 x + 3)3 x3 =

3
()
2

Gii
t t = 4x3 x + 3 = t 3 = t 4x3 + x
Phng trnh (*) tr thnh:
t 4x3 + x
2t3 + 2x3 t x = 0
2
(t + x)(2t2 2tx + 2x2 1) = 0 t + x = 0

t3 x3 =

r
T tm c x =

3
.2
4

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

Chng IV: PHNG TRNH M-LOGARIT

Bi vit ny s gii thiu n cc bn mt s Phng php gii phng trnh m - Logarit, vi


mong mun t nhiu s l ti liu tham kho hu ch cho bn c, qua chun b hnh trang
cho cc bn hc sinh trong cc k thi tuyn sinh vo i hc.

L THUYT
Cho phng trnh ax = m (a > 0, a 6= 1), ta c:
Nu m > 0 th phng trnh cho c mt nghim duy nht x = loga m.
Nu m 6 0 th phng trnh cho v nghim.
Hm s logarit:
ac = b c = loga b.
aloga b = b.
loga (b1 .b2 ) = loga b1 + loga b2 .
loga b = . loga b.
loga c =

logb c
.
logb a

logb c = logb a. loga c.


loga b =

1
.
logb a

loga c =

1
. loga c.

Sau y l mt s phng php gii phng trnh m - logarit.

PHNG PHP T N PH
Phng php t n ph l mt phng php kh ph bin i vi cc bi ton phng trnh
v h phng trnh. Cc bi ton gii phng trnh m ta c th p dng phng php ny,
nu d, th ta s thy ngay du hiu l mt biu thc cha bin no lp i lp li nhiu
ln, cn nu kh hn, th ta cn phi c mt t bin i kho lo, ch yu l a v hnh
dng s khai ca bi ton, l mt phng trnh vi cc biu thc cha bin lp li. Cng c
trng hp, bi ton yu cu ta phi t thm nhiu n ph khc, nhm to ra mt phng

WWW.ToanCapBa.Net
158

WWW.ToanCapBa.Net

159

trnh hoc mt h phng trnh mi d dng gii quyt hn. Sau y, chng ta hy cng nhau
xt cc v d nh nhm lm sng t hn tng gii quyt cc bi ton dng ny.
Bi 1. Gii phng trnh 2x

2 x

+ 22+xx = 3

Gii
~ tng: Ta nhn thy rng biu thc x2 x c lp li trong phng trnh trn. V th,
ta s c ngay tng l phi t mt n mi thay th cho biu thc ny.
~ Li gii:
t t = x2 x, phng trnh cho tr thnh:
2t + 22t = 3 2t + 4.

1
= 3 (2t )2 + 4 = 3.2t
t
2

n y, ta li thy phng trnh thu c c biu thc 2t c lp li, vy ta s t thm


mt n mi.
t u = 2t , ta c : u2 3u + 4 = 0. Phng trnh ny v nghim.
Do , ta c phng trnh cho v nghim 2
p
Bi 2. Gii phng trnh log2 x + 10 log2 x + 6 = 9

Gii
t t = log2 x, phng trnh c vit li thnh:
t+

(
10t + 6 = 9

t69
t=3x=8
10t + 6 = t2 18t + 81

Vy phng trnh cho c mt nhim duy nht x = 8 2


~ Nhn xt: hai bi ton trn, biu thc lp li c phi by ra trc mt, v chng
ta d dng nhn bit c phng php t n ph i vi bi ton. Nhng bi ton sau y,
cc biu thc cha bin lp li s b giu i, t n gin, n tinh xo, v kh ca vic tm
ra quy tc b n y, cng l nc thang quyt nh mc kh ca bi ton.
Bi 3. Gii phng trnh 34x+8 4.32x+5 + 27 = 0 ()

Gii
~ tng: Vi bi ton ny, ta nhn thy rng cc hng t trong phng trnh u c ly
tha ca 3, do , u tin ta s trit tiu cc ly tha ny.
~ Li gii:
Ta c:
() 34x+8 4.32x+5 + 33 = 0 34x+5 4.32x+2 + 1 = 0
3.34x+4 4.32x+2 + 1 = 0

WWW.ToanCapBa.Net

160

WWW.ToanCapBa.Net

n y, ta d dng c c cch t n ph hp.


t t = 32x+2 > 0. Phng trnh cho tr thnh:

"
t=1
32x+2 = 1
3t2 4t + 1 = 0
1
32x+2 = 31
t=
3


3
2
Vy phng trnh cho c tp nghim l S = 1;
2

x = 1
3
x=
2

Ta s luyn tp thm vi bi ton tip theo.


Bi 4. Gii phng trnh 22x+6 + 2x+7 17 = 0 ()

Gii
Ta c:
() 22x+6 + 16.2x+3 17 = 0
t t = 2x+3 > 0, ta c:
"
t2 + 16t 17 = 0

t=1
2x+3 = 1 x = 3
t = 17 (loi)

Vy phng trnh cho c tp nghim l S = {3} 2


x
x
Bi 5. Gii phng trnh 2 + 3 + 2 3 = 4 ()

Gii


~ tng: Vi bi ton ny, rng 2 + 3 . 2 3 = 1. Ta s nhn lng lin hp
lm xut hin biu thc chung.
~ Li gii:
Ta c:

x
1
x = 4
() 2 + 3 +
2+ 3
x
t t = 2 + 3 > 0. Phng trnh tr thnh:
"
"
x

2
+
3
=
2
+
3
t=2+ 3
x=1
1

1
x
t+ =4
t
t=2 3
x = 1
2+ 3 = 2+ 3
"

Vy phng trnh cho c nghim l x = 1 2


Bi 6. Gii phng trnh 2.16x 15.4x 8 = 0

Gii
~ tng: Ta ch rng 16x = (4x )2 , do , ta nh hng c ngay phng php t
n ph.

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

161

~ Li gii:
t t = 4x > 0, ta c:

2t2 15t 8 = 0

t=8
3
4x = 8 22x = 23 x =
1
2
t = (loi)
2

3
2
Vy phng trnh c mt nghim duy nht x =
2 
x

x
Bi 7. Gii phng trnh 3 + 5 + 16 3 5 = 2x+3 ()

Gii

~ tng: Vi bi ton ny, tng u tin chnh l nhn lng lin hp cho (3 5). Th
nhng, v phi ca phng trnh by gi l 2x+3 , do , ta cn phi bin i phng trnh
lm sao cho mt i bin x hng t 2x+3 .
~ Li gii:
Ta c:
!x
!x
3+ 5
3 5
()
+ 16.
=8
2
2
n y, ta s dng
lng lin hp nh bnh
thng.
!x
!x
1
3 5
3+ 5
>0 =
. Ta c:
t t =
2
t
2
16
=8t=4
t+
t

!x
3+ 5
= 4 x. ln
2

!
3+ 5
ln 4

= ln 4 x =
2
ln 3 + 5 ln 2

ln 4

2
ln 3 + 5 ln 2
x
x
Bi 8. Gii phng trnh 7 + 4 3 3 2 3 + 2 = 0

Vy phng trnh c mt nghim duy nht x =

Gii
Vit li phng trnh:


t t = 2 +

2+


x
2x
3
3 2 3 +2=0

x
x
1
3 > 0 = 2 3 . Ta c:
t
"

x
t=1
3
t2 + 2 = 0 2
2+ 3 =1x=0
t
t t+3=0

Vy phng trnh cho c nghim duy nht x = 0 2


1

Bi 9. Gii phng trnh 2.4 x + 6 x = 9 x


Gii

WWW.ToanCapBa.Net

162

WWW.ToanCapBa.Net

~ tng: Bi ton ny yu cu chng ra cn phi bin i mt hp l to ra biu thc


thch hp cho vic t n ph.
~ Li gii:
Phng trnh cho tng ng vi
  x1   x2
3
3
=
2+
2
2
  x1
3
> 0, ta c:
t t =
2
"
2 + t = t2

t = 1 (loi)
t=2
t=2

 
  x1
1
3
3
= 2 . ln
= ln 2 x = log2 3 1

2
x
2
Vy phng trnh cho c mt nghim duy nht x = log2 3 1 2
Bi 10. Gii phng trnh 3.16x + 2.81x = 5.36x

Gii
Phng trnh cho tng ng vi
 2x
 x
9
9
3+2
=5
4
4
 x
9
t t =
> 0. Phng trnh tr thnh:
4

t=1
x=0
3 + 2t2 = 5t
3
1
t=
x=
2
2


1
2
Vy phng trnh c tp nghim S = 0;
2
Bi 11. Gii phng trnh 125x + 50x = 23x+1


Phng trnh tng ng vi
 x
5
t t =
> 0. Ta c:
2

125
8

x


+

Gii
x
50
= 2.
8

t3 + t2 2 = 0 t = 1 x = 0
Vy phng trnh cho c nghim duy nht x = 0 2
1
2
Bi 12. Gii phng trnh
+
=1
4 log x 2 + log x
WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

163

Gii
(
t t = log x, suy ra

t 6= 4
. Phng trnh tr thnh
t 6= 2
"
"
t=1
x = 10
2
1
+
=1

4t 2+t
t=2
x = 100

Vy phng trnh cho c hai nghim l x = 10 v x = 100 2


Bi 13. Gii phng trnh

p
p
1 + log0.04 x + 3 + log0.2 x = 1

Gii
~ tng: i vi cc biu thc loga f (x) vi a > 0, th iu kin hm logarit ny tn ti
l f (x) > 0. Khi tin hnh gii cc bi ton phng trnh logarit, ta phi c bit ch n
iu kin xc nh ca bi ton.
~ Li gii:
KX: log0.2 x > 2, x > 0.
t t = log0.2 x t > 2. Ta c:
r
r

1
3
1 2 5
1+ t+ 3+t=12
t + t + 3 = 3 t
2
2
2
2
3
Do t > 1 nn 3 t 6 0, suy ra t = 2, hay x = 25 2
2
Bi 14. Gii phng trnh logx2 16 + log2x 64 = 3
Gii
1
khng tha mn phng trnh cho.
2
Vi mt s bin i nh, phng trnh tng ng vi:

Ta nhn thy rng x = 1 v x =

2
6
+
=3
log2 x 1 + log2 x
(
t t = log2 x

t 6= 0
. Ta c:
t 6= 1

"
t=2
x=4
2
6
+
=3
1
t t+1
x = 21/3
t=
3


Vy phng trnh cho c tp nghim S = 4; 21/3 2
Bi 15. Gii h phng
trnh sau:
(
log1+x (1 2y + y 2 ) + log1y (1 + 2x + x2 ) = 4 (1)
log1+x (1 + 2y) + log12y (1 + 2x) = 2
(2)
(H Quc gia TP HCM)

WWW.ToanCapBa.Net

164

WWW.ToanCapBa.Net
Gii
(

iu kin:

0 < 1 y 6= 1

0 < 1 + x 6= 1

x > 1
.
y<1

Ta c:
(1) logx+1 (1 y)2 + log1y (1 + x)2 = 4 log1+x (1 y) + log1y (1 + x) = 2 (3)
1
t t = log1+x (1 y), suy ra log1y (1 + x) = . Phng trnh (3) tr thnh:
t
t+

1
= 2 t2 2t + 1 = 0 t = 1
t

Suy ra
log1+x (1 y) = 1 1 y = 1 + x x = y
Thay vo phng trnh (2), ta c
log1+x (1 2x) + log1+x (1 + 2x) = 2 log1+x (1 4x2 ) = 2

x = 0 (loi)
1 4x2 = (1 + x)2 5x2 + 2x = 0
2
x=
5
2
Suy ra y = .
5



2 2
Th li nghim nhn c vo h phng trnh ban u, ta c c nghim ;
l nghim
5 5
duy nht ca h cho 2
Bi 16. Gii phng trnh log3 (3x 1). log3 (3x+1 3) = 6

Gii
t t = log3 (3x 1), phng trnh c vit li:
"
"
"
x
t=2
log3 (3 1) = 2
x = log3 10
t2 + t 6 = 0

x
t = 3
log3 (3 1) = 3
x = log3 28 3
Vy phng trnh cho c hai nghim l x = log3 10 v x = log3 28 3 2
Bi 17. Gii phng trnh log4 (x

x2 1). log5 (x +

x2 1) = log20 (x x2 1)

Gii

1
x2 1 = .
t
Phng trnh cho tng ng vi
t t = x

x2 1, suy ra x +

"
log4 t = 0
1
log4 t. log5 = log20 t log4 t. log5 t = log20 4. log4 t
t
log5 t = log20 4

WWW.ToanCapBa.Net

165

WWW.ToanCapBa.Net
"
t=1

.
t = 5 log20 4
F Vi t = 1 suy ra x = 1. (


x x2 1 = 5 log20 4
1 log20 4
log20 4

F Vi t = 5
suy ra

x
=
5
+
5
2
x + x2 1 = 5log20 4

1 log20 4
Th li cc gi tr nhn c, phng trnh cho c hai nghim l x = 1 v x =
5
+ 5log20 4 2
2
log20 4

Bi 18. Gii phng trnh log2 (x2 + 3x + 2) + log2 (x2 + 7x + 12) = 3 + log2 3
Gii
(
Nghim ca phng trnh (nu c) phi tha mn iu kin xc nh

x2 + 3x + 2 > 0
x2 + 7x + 12 > 0

Phng trnh tng ng vi


log2 (x + 1)(x + 2)(x + 3)(x + 4) = log2 24 x + 1)(x + 2)(x + 3)(x + 4) = 24
"
t = 6
t t = x2 + 5x + 4, ta thu c t(t + 2) = 24
t=4
"
"
x2 + 5x + 4 = 6
x=0
Suy ra

.
2
x + 5x + 4 = 4
x = 5
Nhn thy cc gi tr ny tha mn tp xc nh ban u. Vy, phng trnh cho c hai
nghim l x = 0 v x = 5 2
Qua cc bi ton trn, chng ta rt ra c mt s kinh nghim v mt s iu ng lu khi
gii phng trnh m - logarit:
Lu n iu kin xc nh ca bi ton a ra. Cc iu kin ny c th gip ta chn
c min nghim trn phng trnh h qu, gip ta thu c nghim chnh xc hn. Cn nu
nh chng ta khng xc nh iu kin bi ton, th sau khi gii quyt xong, chng ta cn mt
bc khng th b qua l th li nghim vo bi ton.
c c cc bc bin i mu mo trong cc bi ton phng trnh nh trn, i hi
chng ta phi c kinh nghim lm bi, luyn tp vi nhiu dng bi tp khc nhau. V gip
cho cc bn luyn tp nhiu hn vi phng php ny, chng ti xin ngh vi cc bn th
luyn tp vi mt s bi tp t luyn sau y:

Bi tp t luyn:
1/ 43+2 cos x 7.41+cos x 2 = 0.
2/ log22 x.logx (4x2 ) = 12.
log2 x
log8 4x
3/
=
.
log4 2x
log16 8x
4
4/ (2 log3 x) log9x 3
= 1.
1 log3 x
5/ 2xlog2 x + 2x3log8 x 5 = 0.
p
cos x p
cos x 5
6/
7+4 3
+
74 3
= .
2
x
7/ log2 (9 2 ) = 3 x.
2
8/ 7log25 (5x)1 xlog5 7 = 0.

WWW.ToanCapBa.Net

166

WWW.ToanCapBa.Net

PHNG PHP DNG N IU HM S


Bi 1. Gii phng trnh 22x1 + 32x = 52x+1 = 2x + 3x+1 + 5x+2

Gii
Nhn vo bi ton ny, chng ta s thy ngay rng phng php t n ph c v nh khng
c tc dng. Chng ta s c nhng nhn xt sau y:
Nu x > 1 th 22x1 + 32x = 52x+1 > 2x + 3x+1 + 5x+2
Nu x < 1 th 22x1 + 32x = 52x+1 < 2x + 3x+1 + 5x+2
Nu x = 1 th 22x1 + 32x = 52x+1 = 2x + 3x+1 + 5x+2 (= 136).
Vy phng trnh c 1 nghim duy nht x = 1 2
Bi 2. Gii phng trnh 32x + 42x = 2.12x

Gii
p dng BT AM-GM, ta c: 32x + 42x > 2.12x . Du ng thc xy ra, do : 3x = 4x .
Nu x > 0: 3x < 4x .
Nu x < 0: 3x > 4x .
Nu x = 0: 3x = 4x = 1.
Vy phng trnh cho c nghim duy nht x = 0 2
Bi 3. Gii phng trnh x + log(x2 x 6) = 4 + log(x + 2)

Gii
Phng trnh tr thnh:
(
x + log(x + 2) + log(x 3) = 1 + log(x + 2)

x+2>0

log(x 3) = 4 x

x>3
log(x 3) = 4 x

Nu x > 4 th log(x 3) > log 1 = 0 > 4 x.


Nu 3 < x < 4 th log(x 3) < log 1 = 0 < 4 x.
Nu x = 4 th log(x 3) = log 1 = 0 = 4 x.
Vy phng trnh c nghim duy nht x = 4 2
Bi 4. Gii phng trnh (1 + 2x )(1 + 3x )(1 + 36x ) = (1 + 6x )3

Gii
Ta c BT sau:
(1 + x)(1 + y)(1 + z) > (1 +

3
xyz)3 , x, y, z > 0

p dng vo bi ton, ta c:
(1 + 2x )(1 + 3x )(1 + 36x ) > (1 +

2x 3x 36x ) = (1 + 6x )3

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

167

Du ng thc xy ra, do 2x = 3x = 36x x = 0.


Vy phng trnh c nghim duy nht x = 0 2
Bi 5. Gii phng trnh x = 2log5 (x+3)

Gii
KX: x + 3 > 0 x > 3. t t = log5 (x + 3) x = 5t 3. Ta c:
 t
 t
5
1
5 3=2
3
=1
3
2
t

 t
 t
5
1
5 3
Nu t > 1 th
3
> = 1.
3
2
2 2
 t
 t
5
1
5 3
Nu t < 1 th
3
< = 1.
3
2
2 2
 t
 t
5
1
Nu t = 1 th
3
= 1.
3
2
Do t = 1, hay x = 2 (nhn).
Vy phng trnh cho c mt nghim duy nht x = 2 2
~ Nhn xt: Vi cc bi ton trn, c th thy c nhng bc bin i rt kinh in ca
phng php nh gi BT. Cn nhng bi ton sau y, cc bn cn phi c s kt hp
kho lo gia cc BT v vic xt tnh n iu ca hm s.
Bi 6. Gii phng trnh x.2x = x(3 x) + 2(2x 1)

Gii
Phng trnh cho tng ng vi:
"
(x 2)(2x + x 1) = 0

x = 2 (nhn)
2x + x 1 = 0

Xt phng trnh 2x + x 1 = 0. t f (x) = 2x + x 1.


Ta c f 0 (x) = ln 2.2x + 1 > 0 x R.
Nhn thy x = 0 tha phng trnh ny, do , phng trnh cho c 2 nghim l x = 2 v
x=0 2
~ Qua bi ton ny, ta rt ra c mt iu: i vi vic gii phng trnh 2x + x 1 = 0
nh trn, ta c th suy ra c iu kin l x > 1. Th nhng iu ny l khng nht thit
cn thit, v trong mt s trng hp, vic gii iu kin h qu l kh rc ri. Mt cch
n gin hn ta c th lm l tm ra cc nghim ca phng trnh cho, sau thay vo
li phng trnh ban u nhn nhng nghim tha mn. Nhng li trong nhiu trng hp
khc, nhng iu kin h qu li t ra rt hu hiu cho vic gii phng trnh nh chn min
nghim, s dng BT, xt du, tnh n iu, ...v.v...
2x + 1
Bi 7. Gii phng trnh 2x2 6x + 2 = log2
(x 1)2
Gii

WWW.ToanCapBa.Net

168

WWW.ToanCapBa.Net

x 1 6= 0
iu kin:
1 .
x>
2
Phng trnh c vit li thnh:




1
1
log2 x +
+2 x+
= log2 (x 1)2 + 2(x 1)2 ()
2
2
t f (x) = log2 x + 2x vi x > 0. Ta c: f 0 (x) = 2 +

1
> 0 x > 0.
x. ln 2

Do , hm f ngbin trn
 (0; +).
1
Li t (), ta c f x +
= f ((x 1)2 ), suy ra:
2

3+ 7
1
x =
2
x + = (x 1)2
3 7
2
x=
2
(

)
3+ 7 3 7
Vy phng trnh cho c tp nghim S =
;
2
2
2
Bi 8. Gii phng trnh (1 + x)(2 + 4x ) = 3.4x
Gii
D c x > 1. Xt hm s f (x) = (1 + x)(2 + 4x ) 3.4x vi x (1; +).
Ta c: f 0 (x) = (x2)4x ln 4+4x +2, f 00 (x) = (x4)(ln 4)2 +2.4x ln 4, f 000 (x) = (x2)4x (ln 4)3 +
3.4x (ln 4)2 .
3
3
f 000 (x) = 0 x = 2
. t x0 = 2
.
ln 4
ln 4
Ta thy hm f 00 (x) nghch bin trn (1; x0 ), ng bin trn (x0 ; +) v f 00 (1) < 0, f 00 (x0 ) <
0, lim f 00 (x) = +, nn phng trnh f 00 (x) = 0 c ng 1 nghim. Do , phng trnh
x+

f 0 (x) = 0 c ti a 2 nghim, suy ra phng trnh f (x) = 0 c khng qu 3 nghim.


1
Ta nhn thy c ba gi tr x tha mn phng trnh cho l x = 0, x = , x = 1.
2


1
Vy phng trnh cho c tp nghim S = 0; ; 1
2
2
Bi 9. Gii phng trnh 12x + 13x + 14x = 2x + 3x + 4x + 870x 2400x2 + 1560x
Gii
Xt hm s f (x) = 12x + 13x + 14x (2x + 3x + 4x + 870x 2400x2 + 1560x).
Ta s chng minh o hm cp 4 ca hm s ny lun m hoc lun dng vi mi gi tr x
c th nhn c. Ta c:
f (4) (x) = 12x (ln 12)4 + 13x (ln 13)4 + 14x (ln 14)4 2x (ln 2)4 3x (ln 3)4 4x (ln 4)4
Ta xt cc trng hp sau:
Nu x < 0, p dng BT Bernoulli cho s x < 0, ta c 12x > x(12 1) + 1 = 11x + 1. Tng
t, ta cng c 13x > 12x + 1, 14x > 13x + 1. Suy ra:
12x + 13x + 14x > 36x + 3

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

169

Li c
2x + 3x + 4x + 870x 2400x2 + 1560x < 3 + 36x + x(870x2 2400x + 1524) < 36x + 3
Do
12x + 13x + 14x > 2x + 3x + 4x + 870x 2400x2 + 1560x
iu ny mu thun vi bi cho.
Nu x > 0, suy ra f (4) > 0, do phng trnh cho khng c qu 4 nghim.
Nhn thy cc gi tr x = 0, x = 1, x = 2, x = 3 tha mn phng trnh cho.
Vy phng trnh c tp nghim S = {0; 1; 2; 3} 2
Bi 10. Gii phng trnh 9x (3x + 2x ) = 2x (8x + 7x ) + 5x (5x 2x )

Gii
Ta c nhn xt rng, vi bi ton trn, ta khng thy cc c s c mi lin quan no n nhau,
cc hm s cha bin th ton l hm s m. Ta th bin i v dng phng trnh c li
f (a) = f (b). Ta c:
9x (3x + 2x ) = 2x (8x + 7x ) + 5x (5x 2x )
10x + 12x 16x 25x = 12x + 14x 18x 27x
Ta xt hm s f (t) = tx + (t + 2)x (t + 6)x (t + 15)x vi t > 0. Phng trnh cho tng
ng vi
f (10) = f (12)
Ta thy rng, hm f lin tc v kh o hm trn [10; 12], nn theo nh l Largrange, tn ti
f (10) f (12)
c (10; 12) sao cho f 0 (c) =
= 0. Do , ta c:
10 12


x cx1 + (c + 2)x1 (c + 6)x1 (c + 15)x1 = 0
"
x=0
x1
x1
c
+ (c + 2)
= (c + 6)x1 + (c + 15)x1
Xt phng trnh cx1 + (c + 2)x1 = (c + 6)x1 + (c + 15)x1 . Ta c:
Nu x > 1 th x 1 > 0, suy ra cx1 + (c + 2)x1 < (c + 6)x1 + (c + 15)x1 .
Nu x < 1 th x 1 < 0, suy ra cx1 + (c + 2)x1 > (c + 6)x1 + (c + 15)x1 .
Nu x = 1 th cx1 + (c + 2)x1 = (c + 6)x1 + (c + 15)x1 = 2.
Th li, ta c phng trnh ny c tp nghim l S = {0; 1} 2
Qua cc bi tp v d nu trn, cc bn s thy rng, ngi ra s thng hay bt u to
ra bi ton t mt hng ng thc, t mt phng trnh n gin, hay t trng hp xy ra
du bng ca mt bt ng no . H cng c cng ct giu biu thc ban u bao nhiu,
th mc kh ca bi ton cng theo m kh ln by nhiu. V cng vic ca chng ta l
tm ra con ng m ngi ra s dng. C th c bi ton, chng ta i theo mt hng
khc tc gi, nhng i vi mt s bi ton, dng nh l con ng tc gi xut pht cng l
con ng duy nht m ta c th s dng gii quyt c bi ton. nhun nhuyn hn,
cc bn hy luyn tp vi cc bi ton sau y:

Bi tp t luyn
WWW.ToanCapBa.Net

170

WWW.ToanCapBa.Net

Gii cc phng trnh sau:

1/ 2 3x = x2 + 8x 14.
8
.
log3
4x + 4)
3/ (x + 3) log23 (x + 2) + 4 (x + 2) log3 (x + 2) = 16.

3
4/ ex + (x3 x) ln(x2 + 1) = e x .
2/ 22x+1 + 232x =

(4x2

PHNG PHP BIN I NG THC


Bn cht ca phng php bin i ng thc l c gng chuyn i phng trnh cho tr
thnh mt phng trnh tng ng, mt phng trnh h qu, hay mt h phng trnh, h
bt phng trnh m ta c th d dng gii quyt. Thng thng, ta s bin i bi v dng
hai v c cng c s hoc tr thnh mt hng ng thc quen thuc. Chng ta s lm r hn
nhng iu trn bng cch xt qua cc v d sau y.
2 x+8

Bi 1. Gii phng trnh 2x

= 413x

Gii
~ tng: Ta c mt nhn xt kh th v: 4 l ly tha bc hai ca 2. Do , ta s bin i
c hai v v cng c s 2.
~ Li gii:
Phng trnh cho tng ng vi:
"
x = 2
x2 x+8
26x
2
2
=2
x x + 8 = 2 6x
x = 3
Vy phng trnh cho c tp nghim l S = {2; 3} 2
Bi 2. Gii phng trnh (x2 x + 1)x

2 1

=1

Gii
Phng trnh tng ng vi:
(
"
x2 x + 1 > 0
x=0
(x2 x)(x2 1) = 0
2
2
(x x + 1 1)(x 1) = 0
x = 1
Vy tp nghim ca phng trnh cho l S = {1; 0; 1} 2
~ Nhn xt: i vi phng trnh c dng f (x)g(x) = 1, u tin, ta c iu kin l f (x) > 0.
Tip n, biu thc f (x)g(x) bng 1, th hoc f (x) = 1, hoc g(x) = 0, (
do , ta suy ra phng
f (x) > 0
trnh [f (x) 1]g(x) = 0. Vy, phng trnh cho s tng ng vi
.
[f (x) 1]g(x) = 0

23x = 5y 2 4y
Bi 3. Gii h phng trnh sau: 4x + 2x+1

=y
2x + 2

WWW.ToanCapBa.Net

171

WWW.ToanCapBa.Net
Gii
H tng ng vi:
(

x=0
(
(

3x
2
x
y=1
2 = 5y 4y
2 =y
(

x=2
x
3
2
2 =y
y 5y + 4y = 0

y=4
Vy h cho c tp nghim {(x; y)} = {(0; 1); (2; 4)}2
Bi 4. Gii phng trnh 2x + 2x1 + 2x2 = 3x 3x1 + 3x2

Gii
~ tng: Ta c ngay nhn xt l biu thc ly tha cha x ging nhau c hai v ca
phng trnh. Do , ta s c tng l rt ra phn t chung ca mi hai v.
~ Li gii:
Phng trnh cho tr thnh:




1 1
1 1
x
x
=3 1+
2 1+ +
2 4
9 3
7
7
2 . = 3x .
4
9
x

 x  2
2
2
=
x=2
3
3

Vy phng trnh cho c nghim duy nht x = 2 2


Bi 5. Gii phng trnh 5x .8

x1
x

= 500

Gii
iu kin xc nh: x 6= 0.
Phng trnh tng ng vi:
5x .2

3(x1)
x

x3

5x3 = (

1 )

2x

(5.2 x )

x3

3x
x

x3

5x3 = (2 x )
"
"
x3=0
x=3
=1

1
5.2 x = 1
x = log5 2

= 53 .22 5x3 = 2

Vy phng trnh cho c tp nghim


l S = {3; log5 2} 2
log 1 (y x) log 1 = 1
4
4
y
Bi 6. Gii h phng trnh sau:

x2 + y 2 = 25 ()
Gii
iu kin xc nh: y > x; y > 0. Ta c bin i sau:
1
1
= 1 log4 (y x) log4 = 1
y
y
WWW.ToanCapBa.Net

log 1 (y x) log4
4

172

WWW.ToanCapBa.Net
3y
yx
=1x=
log4
y
4

Th vo phng trnh (*) ta c:




3y
4

2

+ y 2 = 25 y = 4

T iu kin bi, ta c y = 4, suy ra x = 3. Vy h phng trnh c nghim duy nht


(x; y) = (3; 4) 2
p

Bi 7. Gii phng trnh 2x . 3 4x . 3x 0.125 = 4 3 2


Gii

~ tng: Chng ta cn ch rng, nu trong bi ton c cn thc dng x th cn phi c


(
x>1
iu kin ca x l
.
xN
~ Li gii:

x > 1
KX:
3 . Nhn thy rng cc c s ca cc ly tha u l ly tha ca 2, do ta
3x N
s bin i bi ton v dng cc ly tha ca 2.
Phng trnh cho tng ng vi:
r

1
1
x x 1
7
2x
x=3

+
x x
1
7
2x .2 3 .2 2x = 22 .2 3 2 2 3 2x = 2 3 +
=
1
2 3 2x
3
x=
5
Kt hp vi KX, ta c phng trnh ny c mt nghim duy nht x = 3 2
1
1
3 (x + 1) +
Bi 8. Gii phng trnh log
log81 (x 3)2012 = 5 log243 [4(x 2)]
3
3
503
Gii
~ tng: Nhn vo bi, ta thy ngay rng c s ca cc hm logarit u l ly tha ca
3. Do , ta s bin i chng v dng cc hm s logarit c s 3.
~ Li gii:
KX: x > 2, x 6= 3.
Phng trnh tng ng vi
log3 (x + 1) + log3 |x 3| = log3 (4x 8) (x + 1)|x 3| = (4x 8)
Nu x > 3, ta c:
"
x2 2x 3 = 4x 8

x = 1 (loi)
x=5

Nu 2 < x < 3, ta c:

x
=
1
+
12

x2 + 2x + 3 = 4x 8
x = 1 12 (loi)
"

WWW.ToanCapBa.Net

173
WWW.ToanCapBa.Net


Vy phng trnh cho c tp nghim S = 5; 1 + 12 2
V cho kinh nghim lm bi c cng c thm, cc bn hy th t gii cc bi ton t
luyn sau:
Bi tp t luyn.
Gii cc phng trnh:
1/ 2x .3x1 .5x2 = 12.

2
2/ (x2 2x + 2) 4x = 1.
2
2
3/ 2x +x 4.2x x 22x + 4 = 0

BI TP TNG HP
Sau y, chng ta s cng nhau th sc mnh vi nhng bi ton kh hn v hay hn. Cc bi
ton ny i hi s vn dng linh hot cc k nng bin i, t n ph, cng nh xt n
tnh n iu ca cc hm s ph cn dng n.
Bi 1. 3x2 + 1 + log2006

4x2 + 2
= x6
x6 + x2 + 1
Gii

Vit li phng trnh:


4x2 + 2
= x6 3x2 1
6
2
x +x +1
6
2
2
Lu rng (x + x + 1) (4x + 2) = (x6 3x2 1).
t a = 4x2 + 2 > 2, b = x6 + x2 + 1 > 1, phng trnh cho tr thnh:
log2006

log2006 a + a = log2006 b + b ()
1
+ 1 > 0 x > 0, li do hm
x ln 2006
f lin tc trn (0; +), nn t (*) suy ra a = b. Ta cn phi gii phng trnh:
Xt hm s f (x) = log2006 x + x vi x > 0, ta c: f 0 (x) =
x6 3x2 1 = 0
t u = x2 > 0. Phng trnh c vit li: u3 3u 1 = 0.
1
t u = 2v v > 0, ta c 4v 3 3v = .
2
1
3
Xt g(v) = 4v 3v lin tc trn R. Ta c g 0 (v) = 0 v = .
2
 
1
Ta c g(0) = 0, g
= 1, g(1) = 1, do , phng trnh ch c mt nghim duy nht
2

v0 > 0, vi v0 < 1. t v = cos t vi 0 < t < , phng trnh tr thnh:


2
r
1

cos 3t = v = cos u = 2 cos x = 2 cos


2
9
9
9
r
r


Vy phng trnh cho c tp nghim l S =


2 cos ; 2 cos
2
9
9
1
Bi 2. sin2 x.2cos 2x + sin2 2x + cos 2x = 1
2

WWW.ToanCapBa.Net

174

WWW.ToanCapBa.Net
Gii

Phng trnh cho tng ng vi:


1 cos 2x cos 2x 1
.2
+ (1 cos2 2x) + cos 2x = 1
2
2
t t = cos 2x, ta c:
"
(1 t)2t + 1 t2 + 2t = 2 (1 t)(2t + t 1) = 0

t=1
2t + t 1 = 0

Vi t = 1, suy ra x = k vi k Z.
Xt phng trnh f (t) = 2t + t 1 = 0.
Ta c hm f l hm s tng trn R nn f (t) = 0 c nhiu nht mt nghim, li do f (0) = 0,
k
nn suy ra t = 0 l nghim ca phng trnh f (t) = 0, suy ra x = +
vi k Z.
4
2 

k
Vy phng trnh cho c tp nghim S = {k|k Z}
+
|k Z 2
4
2
Bi 3. Gii h
( phng trnh:
71+xy + 31+xy + 71x+y = 101+xy + 101x+y (1)

(x, y R)
4x2 + 2x + 3 = 8y + 1
(2)
Gii
1
3
iu kin: x > , y > .
2
8
Ta c b sau: Vi mi a > b > 1 ax + ax > bx + bx , x R (3), du ng thc xy ra
khi x = 0. Tht vy, bt ng thc (3) tng ng vi:


1
x
x
(a b ) 1 x x > 0 (4)
a b
(


ax > bx
1
x
x
(a b ) 1 x x > 0. Du ng thc xy ra khi x = 0.
Nu x > 0
a b
(ab)x > 1
(


ax 6 bx
1
x
x
Nu x 6 0
a b ) 1 x x > 0. Du ng tc xy ra khi x = 0.
a b
(ab)x 6 1
p dng b trn vo bi ton, ta c:
(
(
10t + 10t > 7t + 7t
7(10t + 10t ) > 71+t + 71t

(t = x y)
10t + 10t > 3t + 3t
3(10t + 10t ) > 31+t + 31t
101+t + 101t > 71+t + 71t + 31+t + 31t
101+xy + 101x+y > 71+xy + 71x+y + 31+xy + 31x+y (5)
T (1) v (5), ta c ng thc xy ra, do t = x y = 0 x = y. Thay vo phng trnh
(2) ta c:

4x2 + 2x + 3 = 8x + 1

9
1
4x2 6x + = 2x + 3 2x + 3 +
4
4
WWW.ToanCapBa.Net

175
WWW.ToanCapBa.Net
2 
2


3
1
=
2x
2x + 3
2
2
"

2x 1 = 2x + 3

2x 2 = 2x + 3

3 + 17
x =
4

5 21
x=
4

!
3 + 17 3 + 17
5 21 5 21
Vy HPT cho c hai nghim (x; y) =
;
; (x; y) =
;
2
4
4
4
4

2x2 6x.4y + 4x = 3.4y+1 (1)


1
Bi 4. Tm s nghim ca h phng trnh:

|y 2| = 0 (2)
(x + 3)2
( ngh OLP 30-04 THPT chuyn Lng Th Vinh, ng Nai)
Gii
Trc tin, ta hy tm cc nghim p (nu c) ca h.
iu kin xc nh: x 6= 3. t t = 4y > 0, phng trnh (1) tr thnh:
"
x = 2
2x2 6tx + 4x 12t = 0 2(x + 2)(x 3t) = 0
x = 3t
Khi x = 2, th vo phng trnh (2), ta c
"
1 |y 2| = 0

y=3
y=1

T suy ra hai nghim ca h l (2; 3) v (2; 1).


V ta c c hai nghim p. Tip theo, ta s i tip theo con ng cn li tm s
nghim.
Vi x = 3t, th vo phng trnh (2), ta c:
1
|y 2| = 0
(3t + 3)3
Ta c t = 4y y = log4 t.
1
| log4 t 2| vi t > 0.
Xt hm s f (t) =
(3t + 3)3
Ta s tm cch gii quyt du gi tr tuyt i ny, bng cch xt cc khong c th ca t:
1
log4 t + 2.
(3t + 3)3
9
1
Ta c f 0 (t) =

< 0, t > 16.


4
(3t + 3)
t ln 4
Do hm f nghch bin trn [16; +).
Mt khc f (16) > 0 v f (64) < 0, suy ra tn ti duy nht s t1 (16; 64) l nghim ca
phng trnh f (t) = 0.
Do , nghim (3t1 ; log4 t1 ) l nghim th ba ca h.

Vi t > 16, khi f (t) =

WWW.ToanCapBa.Net

176

WWW.ToanCapBa.Net
1
Vi 0 < t < 16, khi f (t) =
+ log4 t 2.
(3t + 3)3
9
1
(3t + 3)4 9t ln 4

.
Ta c f 0 (t) =
=
t ln 4 (3t + 3)4
(3t + 3)4 .t. ln 4
t g(t) = (3t + 3)4 9t ln 4 vi t [0; 16).
Ta c: g 0 (t) = 12(3t + 3)3 9 ln 4 v g 00 (t) = 12.32 .(3t + 3)2 > 0.
Do g 0 (t) ng bin trn [0; 16), hay vi mi t thuc (0; 16), ta c g 0 (t) > g 0 (0). M
g 0 (0) = 12.33 9 ln 4 > 0 suy ra g 0 (t) > 0, t (0; 16) .
T y, suy ra hm g(t) ng bin trn [0; 16), nn g(t) > g(0) = 81 > 0. Suy ra
f 0 (t) > 0, t (0; 16), hay hm f (t) ng bin trn (0; 16).
V f (1) < 0, f (16) > 0 nn phng trnh c nghim duy nht t2 thuc khong (1; 16).
Do nghim (3t2 ; log4 t2 ) l nghim th t ca h.

Vy h phng trnh cho c bn nghim 2

Bi
tp t luyn

x y
+
4 y x = 32
. (HV CNBCVT 1999)
1/

log (x y) = 1 log3 (x + y)
( 3
x y = (log2 y log2 x)(2 + xy)
2/
. (H Ngoi thng 1999)
x3 + y 3 = 16
( 2
p

2
4x 16 + 3 x + x2 + 1 = 4y 8y + 3 y 4 + y 2 8y + 17
3/
y(x2 1) 4x2 + 3x 8 + ln(x2 3x + 3) = 0

( ngh OLP 30-04 THPT chuyn Nguyn Bnh Khim, Qung Nam)
4/ log2


x2 3x + 2 + 1 +

 x2 +3x1
1
= 2.
3

( ngh OLP 30-04 THPT chuyn L Qu n, Khnh Ha)


(
x2 + y 3 = 29
5/ Xc nh s nghim ca h phng trnh (n x, y) sau:
log3 x. log2 y = 1

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

Chng V: H PHNG TRNH

CC LOI H C BN
L thuyt
F H phng trnh i xng loi I:
H phng trnh i xng loi I l h c dng

F (x; y) = 0
G(x; y) = 0
Trong F (x; y), G(x; y) l cc a thc i xng vi x, y.
Cch gii chung ca h l t S = x + y; P = xy (iu kin S 2 4P > 0). Dng tnh i xng
ta a h v dng

F (S; P ) = 0
1

G1 (S; P ) = 0
Tm c S v P. T , theo nh l Viete o, x v y l nghim ca phng trnh
t2 St + P = 0
F H phng trnh i xng loi II:
H phng trnh i xng loi II l h c dng

F (x; y) = 0
F (y; x) = 0
Trong F (x; y) l mt a thc khng i xng.
Tr hai phng trnh v theo v c F (x; y) F (y; x) = 0 ()
Coi x l n s, y l tham s v t F (x; y) = f (x) + g(y) (g(y) c lp vi x)
th F (y; x) = f (y) + g(x). Khi
() G(x) = f (x) + g(y) f (y) g(x) = 0
Xt G(x), thay x = y th G(y) = f (y) + g(y) f (y) g(y) = 0
y l nghim ca phng trnh G(x) = 0
G(x) c cha nhn t (x y) theo nh l Bezout.
Nh vy ta c cch gii h i xng loi II l: Tr hai phng trnh v theo v c
G(x; y) = (x y).M (x; y) = 0

WWW.ToanCapBa.Net
177

178

WWW.ToanCapBa.Net

Sau gii h trong tng trng hp x = y v


M (x; y) = 0.
f (x) = g(y)
Lu rng h i xng loi II cn c dng
v nu f (x), g(x) l hai hm s
f (y) = g(x)
n iu cng chiu th ta c th suy ra x = y m khng cn xt M (x; y) = 0 (v trng hp
ny s dn ti h v nghim). Nhng nu f (x), g(x) khng n iu cng chiu th trng hp
M (x; y) = 0 s cho nghim.
F H phng trnh bc hai 2 n:
H phng trnh bc hai 2 n c dng tng qut

a x2 + b xy + c y 2 + d x + e y + f = 0
1
1
1
1
1
1
a2 x2 + b2 xy + c2 y 2 + d2 x + e2 y + f2 = 0
Trong ai , bi , ci , di , ei , fi (i = 1, 2) l cc tham s v x, y l n s.
Ta cng xt mt s trng hp c bit ca h:
a) H cha mt phng trnh bc nht:
Ta tnh x theo y hoc ngc li t mt phng trnh, thay vo phng trnh cn li c mt
phng trnh bc 2 mt n.
b) H cha mt phng trnh thun nht bc 2:
Nu mt trong 2 phng trnh ca h khng cha hng t bc nht v s hng t do, chng
hn nu d1 = e1 = f1 = 0 th h c th a v phng trnh bc hai bng cch t y = tx ri
thay vo phng trnh thun nht tm c t, t thay vo phng trnh th 2 tm
x, y tng ng.
Phng php ny cng c th p dng gii h gm 2 phng trnh bn ng cp bc hai:

a x2 + b xy + c y 2 + f = 0
1
1
1
1
()
a2 x2 + b2 xy + c2 y 2 + f2 = 0
V r rng t h ta c th to mt phng trnh thun nht bc 2 l
f2 (a1 x2 + b1 xy + c1 y 2 ) f1 (a2 x2 + b2 xy + c2 y 2 ) = 0
Trong trng hp tng qut, php gii h bc 2 hai n s dn n gii mt phng trnh
bc cao (> 4). Nhng vi mt s h phng trnh, ta c th a v h (*) bng cch t
x = u + a; y = v + b trong u, v l n mi (phng php tnh tin nghim). Ta cn tm hng
s a, b hng t bc nht hai phng trnh b trit tiu, nh vy h thu c l h ng cp.

x2 + 3y 2 + 4xy 18x 22y + 31 = 0 (1)


V d: Gii h phng trnh (I)
2x2 + 4y 2 + 2xy + 6x 46y + 175 = 0 (2)
Gii
~ tng: t x = u + a; y = v + b ta c h phng trnh

u2 + 4uv + 3v 2 + u(2a + 4b 18) + v(6b + 4a 22) + 4ab + a2 + 3b2 18a 22b + 31 = 0


2u2 + 4v 2 + 2uv + u(4a + 2b + 6) + v(2a + 8b 46) + 2a2 + 4b2 + 2ab + 6a 16b + 175 = 0

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net
h s ca u, v l 0 ta gii h phng trnh

2a + 4b 18 = 0

6b + 4a 22 = 0

4a + 2b + 6 = 0

2a + 8b 46 = 0

179

a = 5
b = 7

~ Li gii:
t x = u 5; y = v + 7 ta c h phng trnh

u2 + 3v 2 + 4uv = 1 (3)
(II)
2u2 + 4v 2 + 2uv = 1 (4)
H ny c th gii theo cch thng thng, nhng lu l tr 2 phng trnh v theo v ta c
ngay
u2 + v 2 2uv = 0 u = v

u
=
v
=
8u2 = 1

2 2

Ta c h (II)

1
u = v
u=v=
2 2 


1
1
1
1
5; + 7 , 5; + 7 2
Vy (I) c nghim (x; y) =
2 2
2 2
2 2
2 2
Vi nhng h c cha tham s, cch gii hon ton tng t:

x2 + 2xy = m (1)
V d: Tm m h c nghim:
x2 + xy + y 2 = 1 (2)
Gii

x2 = m
Nu y = 0 ta c h
x2 = 1

ch c nghim khi m = 1.

y 2 (t2 + 2t) = m (1)


Nu m 6= 1 th y =
6 0, t x = ty ta c h (I)
y 2 (t2 + t + 1) = 1 (2)
Chia (1) cho (2) v quy ng ta c t2 + 2t = m(t2 + t + 1) (3).
H cho c nghim (x; y) (I) c nghim (t; y) (3) c nghim t (do t2 + t + 1 > 0 nn t
y lun tm c y tho (2)).
Vit li (3) di dng
(m 1)t2 + (m 2)t + m = 0
2
Ta c = 4 3m2 nn (3) c nghim > 0 |m| 6
3
2
2
Do m = 1 cng tho m 6 nn ta kt lun h c nghim |m| 6 2
3
3

WWW.ToanCapBa.Net

180

WWW.ToanCapBa.Net

H phng trnh 3 n bnh ng


H phng trnh 3 n bnh ng l h c cc phng trnh u bnh ng vi 3 n, ngha
l khi hon v 2 n tu th mi phng trnh u khng i.
Phng php c bn gii h l a v h phng trnh

x + y + z = a (1)
()

xy + yz + zx = b (2)

xyz = c (3)

Bng cch dng php th hoc nh l Viete o, ta a () v phng trnh mt n


x3 ax2 + bx c = 0

y + z = a x0
Gii phng trnh trn, tm nghim x0 th vo (1) v (3) ta c
c
yz =
x0
c
2
Nh vy y, z l nghim ca phung trnh t (a x0 )t +
= 0.
x0

x + y + z = 1
V d: Gii h phng trnh

x2 + y 2 + z 2 = 9

x3 + y 3 + z 3 = 1
Gii

T h phng trnh ta c

2
2
2
2
xy + yz + zx = (x + y + z) (x + y + z )
2

3
3
3
3xyz = (x + y + z ) (x + y + z)(x2 + y 2 + z 2 xy yz zx) = 12

Suy ra

xy + yz + zx = 4

. Vy ta a h v dng

xyz = 4

x + y + z = 1 (1)
xy + yz + zx = 4 (2)

xyz = 4 (3)
Theo nh l Viete o, x, y, z l nghim ca phng trnh

t=1

t3 t2 4t + 4 = 0
t = 2
t = 2
T ta tm c nghim ca h l (x; y; z) = (1; 2; 2) v cc hon v.2
~ Nhn xt: nh l Viete o khng nm trong chng trnh ph thng, nn ta c th chng

WWW.ToanCapBa.Net

181

WWW.ToanCapBa.Net
minh li bng php th nh sau:
T (3) x, y, z 6= 0
Nhn hai v ca (2) cho x ta c
x2 y + xyz + x2 z = 4x x2 (y + z) = 4x xyz = 4 4x
Nhn hai v ca (1) cho x2 ta c
x3 + x2 (y + z) = x2 x3 + 4 4x = x2 x {1; 2; 2}
Sau y ta cng xem qua mt s bi tp tng hp:

Bi tp tng hp
(
Bi 1: Gii h phng trnh sau

x2 y 2 2x + 2y = 3
y 2 2xy + 2x = 4
Gii

t x = u + 1 v y = v + 1.H phng trnh tng ng:


(
(u + 1)2 (v + 1)2 2(u + 1) + 2(v + 1) = 3
(v + 1)2 2(u + 1)(v + 1) + 2(u + 1) = 4

u2 v 2 = 3

v 2 2uv = 5

u2 v 2 = 3

( 2
(

5u 5v 2 = 15
u2 v 2 = 3
4

v
u
=

5
3v 2 6uv = 15
5u2 + 6uv 8v 2 = 0

u = 2v
4
> Vi u = v. Ta c:
5
5
v = ;u =

16 2
25
3
v v 2 = 3 v 2 =

5
25
3
v = ;u =
3

3
4

2
> Vi u = 2v ta c 4v 2 v 2 = 3
 v = 1 (vnghim)


4
5
4
5
Kt lun: H c nghim (x; y) = + 1; + 1 ; + 1; + 1 2
3
3
3
3
~ Nhn xt: Ngoi phng php tnh tin nghim, vi bi ny ta c th bin i ng thc
tm ra cch t n ph trn:
Xt h phng trnh tng ng:
(
(
(x 1)2 (y 1)2 = 3
(x 1)2 (y 1)2 = 3

(y 2 2y + 1) 2(xy y x + 1) = 5
(y 1)2 2(x 1)(y 1) = 5

T ta t x = u + 1 v y = v + 1
(
Bi 2: Gii h phng trnh sau

x2 2xy + 2y + 15 = 0
2x 2xy + y 2 + 5 = 0

WWW.ToanCapBa.Net

182

WWW.ToanCapBa.Net
Gii

t x = u + 1 v y = v + 1. H phng trnh tng ng:


(
(u + 1)2 2(u + 1)(v + 1) + 2(v + 1) + 15 = 0
2(u + 1) 2(u + 1)(v + 1) + (v + 1)2 + 5 = 0

u2 2uv = 16
v 2 2uv = 6

u= v
( 2
( 2

3
3u 6uv = 48
3u + 10uv 8v = 0

u = 4v

8v 2 16uv = 48
v 2 2uv = 6

2
v 2uv = 6
2
> Vi u = v ta c:
3

"

2
v
=
3
4
v 2 v 2 = 6 v 2 = 18

3
v = 3 2

> Vi v = 3 2 u = 2 2

> Vi v = 3 2 u = 2 2
> Vi u = 4v.Ta c: v 2 + 8v 2 = 6 9v 2 = 6 (v nghim)



Kt lun: H c nghim (x; y) l 2 2 + 1; 3 2 + 1 ; 2 2 + 1; 3 2 + 1 2
(
Bi 3: Gii h phng trnh sau:

x2 + y 2 = 8 x y
xy(xy + x + y + 1) = 12
Gii

~ tng: Nhn thy vai tr ca x v y l nh nhau nn ta s c gng phn tch ri t n


ph a h v dng i xng loi 1.
~ Li gii:
H phng trnh tng ng:
( 2
( 2
x + x + y2 + y = 8
(x + x) + (y 2 + y) = 8
(I)
xy(x + 1)(y + 1) = 12
(x2 + x)(y 2 + y) = 12
(
t x2 + x = a v y 2 + y = b. H (I) tr thnh

a+b=8
ab = 12

Nh vy a, b l nghim ca phng trnh bc hai


"
X 2 8X + 12 = 0

X=2
X=6

> Vi a = 2 ta c:

"
x2 + x 2 = 0

> Vi a = 6 ta c:

x = 2
"

x2 + x 6 = 0

x=1

x=2

x = 3
WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

183

Tng t gii vi b = 2 v b = 6
Kt lun: H c nghim (x; y) l (1; 2); (1; 3); (2; 2); (2; 3) v cc hon v. 2

Bi 4: Gii h phng trnh ()

x3 + 1 = 2(x2 x + y)
y 3 + 1 = 2(y 2 y + x)
Gii

Ta c ()

x3 2x2 + 2x + 1 = 2y
y 3 2y 2 + 2y + 1 = 2x

Nhn thy f (t) = t3 2t2 + 2t + 1 c f 0 (t) = 3t2 4t + 2 > 0 t nn f (t) ng bin trn R.
Nu x > y 2x > 2y f (y) > f (x) y > x (mu thun). Tng t vi x < y. Vy x = y.
Ta c h tng ng

y
x = y
x = (
)

5
x3 2x2 + 1 = 0

x 1;
2

1+ 5 1+ 5 1 5 1 5
Vy h c nghim (x; y) = (1; 1), (
;
), (
;
)2
2
2
2
2
~ Nhn xt: Ta cng c th gii bi trn bng bin i s cp. Nu tr hai phng trnh v
theo v ta s c
"
x=y
(x y)(x2 + xy + y 2 2x 2y + 2) = 2(y x)
x2 + xy + y 2 2(x + y) + 4 = 0
Xt trng hp x2 + xy + y 2 2(x + y) + 4 = 0:
x3 2x2 + 2x + 1
Thay y =
ta c phng trnh bc 6 theo x:
2
x6 4x5 + 10x4 14x3 + 16x2 10x + 13 = 0
(x6 4x5 + 4x4 ) + (6x4 14x3 + 10x2 ) + (6x2 10x + 13) = 0

6
5
4
4
2

x 4x + 4x = x (x 2) > 0

Phng trnh trn v nghim do

6x4 14x3 + 10x2 > 0

6x2 10x + 13 > 0

Nh vy so vi bin i s cp, cch dng o hm khin li gin n gin hn nhiu, nht l


trong nhng bi h phng trnh m - logarit.

Bi 5: Gii h phng trnh

2x 2 = 3y 3x
3y 2 = 3x 2y
Gii

Ta vit li h nh sau:

2x + 3x = 3y + 2
2y + 3y = 3x + 2

WWW.ToanCapBa.Net

184

WWW.ToanCapBa.Net

2
2
. Xt hm s f (t) = 2t +3t c f 0 (t) = 2x . ln 2+3x . ln 3 > 0 t ( ; +)
3
3
2
Vy hm s f (t) ng bin trn ( ; +). Suy ra x = y. Ta c h tng ng
3

x = y
2x + 3x = 3x + 2 ()
T suy ra x, y >

00

Xt g(t) = 2t + 3t 3x 2, ta c g (t) = 2t . ln2 2 + 3t . ln2 3 > 0 nn g 0 (t) = 0 c ti a 1 nghim,


suy ra g(t) = 0 c ti a 2 nghim. Nh vy (*) ch c 2 nghim x = 1 v x = 0.
Kt lun: H c nghim (x; y) = (0; 0), (1; 1) 2

Bi tp t luyn
(

x2 + 2xy + 3y 2 2x 10y = 0

1) Gii h phng trnh

2x2 + 2xy + y 2 2y = 0
(

2) Gii h phng trnh

2x2 + 3xy + y 2 9x 6y = 6

x2 + xy + 2y 2 3x 12y + 10 = 0

3x2 + 2xy + y 2 = 11
3) Tm m h c nghim:
x2 + 2xy + 3y 2 = 17 + m

H PHNG TRNH HON V


L thuyt
H phng trnh hon v l h c dng:

f (x1 ) = g(x2 )

f (x2 ) = g(x3 )

...

f (xn1 ) = g(xn )

f (xn ) = g(x1 )
Sau y l mt s nh l tng qut v h hon v:
F nh l 1: Nu hai hm s f (x), g(x) cng tng trn tp A v (x1 , x2 , ..., xn ) l nghim ca
h (trong xi A, i = 1, n) th x1 = x2 = .. = xn
~ Chng minh: Khng gim tng qut gi s x1 = max(x1 , x2 , ..., xn )
f (x1 ) > f (x2 ) g(x2 ) > g(x3 ) x2 > x3 ... xn > x1
x1 > x2 > x3 > ... > xn > x1 x1 = x2 = ... = xn 2
WWW.ToanCapBa.Net

185

WWW.ToanCapBa.Net

F nh l 2: Nu hm s f (x) gim v g(x) tng trn tp A v (x1 , x2 , ..., xn ) l nghim ca


h (trong xi A, i = 1, n) th vi n l, x1 = x2 = .. = xn .
~ Chng minh: Khng gim tng qut gi s x1 = max(x1 , x2 , ..., xn ).
x1 > x2 f (x1 ) 6 f (x2 ) g(x2 ) 6 g(x3 ) x2 6 x3 ... xn > x1
f (xn ) 6 f (x1 ) x1 6 x2 x1 = x2 x1 = x2 = ... = xn 2
F nh l 3: Nu hm s f (x) gim, g(x) tng trn tp A v (x1 , x2 , ..., xn ) l nghim ca h
(trong xi A, i = 1, n) th vi n chn, x1 = x3 = .. = xn1 hoc x2 = x4 = ... = xn
~ Chng minh: Khng gim tng qut gi s x1 = max(x1 ; x2 ; ...; xn )
x1 > x3 f (x1 ) 6 f (x3 ) g(x2 ) 6 g(x4 ) x2 6 x4
f (x2 ) > f (x4 ) g(x3 ) > g(x5 ) x3 > x5 ...
f (xn2 ) > f (xn ) g(xn1 ) > g(x1 ) xn1 > x1
f (xn1 ) 6 f (x1 ) g(xn ) 6 g(x2 ) xn 6 x2
Vy ta c

x > x > ... > x


1
3
n1 > x1
x2 6 x4 6 ... 6 xn 6 x2

x = x = ... = x
1
3
n1

x2 = x4 = ... = xn2

Trong gii ton, ta thng gp h hon v 3 n, trong a phn c th gii bng nguyn l
cc hn. Bi vit ny cng cp n mt s h c bit, c th gii bng cch bin i cc
phng trnh, dng bt ng thc hoc lng gic ho. Sau y l mt s bi tp v d.

Bi tp v d

2x(y 2 + 1) = y(y 2 + 9)

Bi 1: Gii h phng trnh (I) 2y(z 2 + 1) = z(z 2 + 9) .

2z(x2 + 1) = x(x2 + 9)

x=

H phng trnh tng ng y =

z =

Gii
y(y + 9)
2(y 2 + 1)
z(z 2 + 9)
(z 2 + 1)
x(x2 + 9)
(x2 + 1)
2

t(t2 + 9)
(t R).
2(t2 + 1)
t4 4t2 + 9
Ta c f 0 (t) =
> 0 (t R). Suy ra hm s f (t) ng bin trn R.
2(t2 + 1)2
Khng mt tnh tng qut, gi s x = max{x; y; z}.
x > y f (x) > f (y) z > x z = x f (x) = f (y) x = y x = y = z.
Thay vo phng trnh th nht ca h ta c:

x= 7

2x3 + 2x = x3 + 9x x3 7x = 0
0
x =
x= 7
WWW.ToanCapBa.Net
Xt hm s f (t) =

186

WWW.ToanCapBa.Net


Vy h phng trnh c ba nghim (x; y; z) l ( 7; 7; 7); (0; 0; 0) v ( 7; 7; 7). 2
~ Nhn xt: Bi 1 cho ta ci nhn s lc v nguyn l cc hn trong h hon v. Ta cng c
th tng qut bi trn nh sau:
Bi 1*:(Olympic 30-4-2009)

2x(y 2 + a2 ) = y(y 2 + 9a2 )

Gii v bin lun theo tham s a h phng trnh 2y(z 2 + a2 ) = z(z 2 + 9a2 )

2z(x2 + a2 ) = x(x2 + 9a2 )

3
2

y 6x + 12x 8 = 0
Bi 2: Gii h phng trnh: (II) z 3 6y 2 + 12y 8 = 0

x3 6z 2 + 12z 8 = 0
Gii

3
2

y = 6x 12x + 8 (1)
(II) z 3 = 6y 2 12y + 8 (2)

x3 = 6z 2 12z + 8 (3)
Khng gim tng qut gi s x = max{x; y; z}.
Ta c y 3 = 6(x 1)2 + 2 > 2 y > 1. Chng minh tng t c x, y, z > 1.
Xt f (t) = 6t2 12t + 8; f 0 (t) = 12t 12 > 0 t > 1 f (t) ng bin trn (1; +)
Ta c x > y f (x) > f (y) y 3 > z 3 y > z f (y) > f (z) z 3 > x3
x > y > z > x x = y = z. Khi :

x = y = z
(II)
x=y=z=2
x3 = 6x2 12x + 8
Vy (II) c nghim (x; y; z) = (2; 2; 2) 2
~ Nhn xt: bi ny ta thy f (t) khng n iu, khc vi bi 1. Do phi c thm nhn
xt x, y, z > 1. y chnh l mu cht ca bi ton.
Sau y ta s n vi mt cch nhn mi v nguyn l cc hn. Thay v nh gi x, y, z ring
l, ta s nh gi nhng biu thc hon v ca x, y, z l x + y, y + z, z + x:

3
2

x + 3x + 2x 5 = y
Bi 3: (VMO 2006) Gii h phng trnh (III) y 3 + 3y 2 + 2y 5 = z

z 3 + 3z 2 + 2z 5 = x
Gii
Ta cng xem qua 2 cch gii ca bi ton.
> Cch 1:
Cng 3 phng trnh ca h ta c:
x3 + 3x2 + x 5 + y 3 + 3y 2 + y 5 + z 3 + 3z 2 + z 5 = 0
(x 1)(x2 + 4x + 5) + (y 1)(y 2 + 4y + 5) + (z 1)(z 2 + 4z + 5) = 0
WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

187

Nu x > 1 z 3 + 3z 2 + 2z 5 > 1 (z 1)(z 2 + 4z + 6) > 0 z > 1.


Li t z > 1, lp lun tng t suy ra y > 1. Khi :
(x 1)(x2 + 4x + 5) + (y 1)(y 2 + 4y + 5) + (z 1)(z 2 + 4z + 5) > 0 (v l)

Tng t, nu x < 1 ta suy ra y < 1, z < 1 cng suy ra iu v l.


Vy x = y = z = 1 chnh l nghim ca h phng trnh. 2
> Cch 2:
Ta c:

(x + 1) = y + x + 6 (1)
(III) (y + 1)3 = z + y + 6 (2)

(z + 1)3 = x + z + 6 (3)
Khng gim tng qut gi s x = max{x; y; z}.
x + z > y + z (z + 1)3 > (y + 1)3 z > y x + z > x + y (z + 1)3 > (x + 1)3
z > x z = x x + y = y + z (x + 1)3 = (y + 1)3 x = y
Khi :

x = y = z
(III)
x=y=z=1
x3 + 3x2 + x 5 = 0
Vy (III) c nghim (x; y; z) = (1; 1; 1) 2
~ Nhn xt: Cch 1 l phng php dng bt ng thc, s c cp sau. Xt cch 2,
ta thy vic nh gi x + y, y + z, z + x r rng c li th ca n. Ta vn c th so snh
x + y, y + z, z + x da vo mi quan h hon v gia x, y, z nhng v tri ca (1), (2), (3)
tr nn rt p. Ta cng xt mt bi tng t:

3
2

x = 3y + 2y (1)
Bi 4: Gii h phng trnh (IV ) y = 3z 3 + 2z 2 (2)

z = 3x3 + 2x2 (3)


Gii
Ta c

3
2

x + y = 3y + 2y + y
(IV ) y + z = 3z 3 + 2z 2 + z

z + x = 3x3 + 2x2 + x
Khng gim tng qut gi s x = max{x; y; z}.
Xt f (t) = 3t3 + 2t2 + t ta c f 0 (t) = 9t2 + 4t + 1 > 0 f (t) ng bin trn R
Li c x + y > y + z f (y) > f (z) y > z x + y > x + z f (y) > f (x) y > x
y = x f (y) = f (x) x + y = x + z y = z

WWW.ToanCapBa.Net

188

WWW.ToanCapBa.Net

Vy

x = y = z
(IV )
3x3 + 2x2 x = 0

x = y = z

x {0; 1; 1 }
3


1 1 1
Vy (IV ) c nghim (x; y; z) = (0; 0; 0), (1; 1; 1),
; ;
2
3 3 3
~ Nhn xt: Cu hi t ra l: khi no ta phi xt (x + y; y + z; z + x)? Mu cht y
chnh l ta cn xy dng mt hm n iu trn min xc nh. Nu nguyn (IV ), ta xt
f (t) = 3t3 + 2t2 th f 0 (t) = 9t2 + 4t c nghim t = 0 nn f (t) c th i chiu n iu. T
ta ngh ti vic bin i cc phng trnh.
c mt hm n iu, ta s cng hai v ca (1) cho ky, tng t vi (2) v (3):

3
2

x + ky = 3y + 2y + ky
(IV )

y + kz = 3z 3 + 2z 2 + kz

z + kx = 3x3 + 2x2 + kx

4
9
Nhng s k cn phi m bo ta
vn
c
th
so
snh
VT
ca
(1),
(2)
v
(3).
D
thy
hng
s

9t2 + 4t + 1 > 0 t
tt nht l k = 1. Khi ta c
x + y > x + z > y + z
Khi ta xt f (t) = 3t3 + 2t2 + kt c f 0 (t) = 9t2 + 4t + k. Ta cn f 0 (t) > 0 t, ngha l k >

T ta i n li gii nh trn.

x = 2y 1 (1)
Bi 5: Gii h phng trnh (V ) y = 2z 2 1 (2)

z = 2x2 1 (3)
Gii
Khng gim tng qut gi s x = max{x; y; z}.
1
(3) 2x2 1 = z 6 x
6x61
2
2
t x = cos t (t [0; ])
3
(3) z = 2 cos2 t 1 = cos 2t
(2) y = 2 cos2 2t 1 = cos 4t
(1) x = 2 cos2 4t 1 = cos 8t
k2
k2
cos t = cos 8t t =
t=
(k Z)
7
9 



2 4 2 2 4
2
t 0; ; ; ; ;
(do t 0;
)
9 9 3 7 7
 3
 

2
4
8
1 1 1
Vy (V I) c nghim (x; y; z) = (1; 1; 1) ; cos ; cos ; cos
;
;
;
9
9
9
2 2 2


2
4
8
cos ; cos ; cos
v cc hon v. 2
7
7
7
~ Nhn xt: Phng php lng gic ho cn s kho lo v hiu bit r v cng thc lng
gic. Nh bi 5, t x = 2y 2 1 lm ta nh n cng thc cos 2t = 2 cos2 t 1, do ta mi

WWW.ToanCapBa.Net

189

WWW.ToanCapBa.Net
t x = cos t. Ta xt tip Bi 6:

x = y + 2 (1)
Bi 6: Gii h phng trnh (V I) y 2 = z + 2 (2)

z 2 = x + 2 (3)
Gii

Khng gim tng qut gi s x = max{x; y; z}.


x2 = y + 2 6 x +2 1
 6 x 6 2.
2
).
t x = 2 cos t (t 0;
3
(1) y = x2 2 = 2(2 cos2 t 1) = 2 cos 2t
(2) z = y 2 2 = 2(2 cos2 2t 1) = 2 cos 4t
(3) x = z 2 2 = 2(2 cos2 4t 1) = 2 cos 8t
k2
k2
cos t = cos 8t t =
t=
(k Z)
7
9 



2 4 2 2 4
2
t 0; ; ; ; ;
do t 0;
9 9 3 7 7
 3

4
8
2
Vy (V I) c nghim (x; y; z) = (2; 2; 2) ; 2 cos ; 2 cos ; 2 cos
; (1; 1; 1) ;
9
9
9


4
8
2
v cc hon v. 2
2 cos ; 2 cos ; 2 cos
7
7
7
~ Nhn xt: Bi 6 r rng cn s kho lo. Nu t x = sin t; cos t hay tan t th biu thc x2 2
khng lin quan trc tip n cng thc lng gic no, nhng rng
(2 cos t)2 2 = 2(2 cos t 1) = 2 cos 2t. V vy ta phi t x = 2 cos t.

Bi 7: Gii h phng trnh (V II)

4
2
3

x y 6x y + 4x 4x + y = 0
y 4 z 6y 2 z + 4y 3 4y + z = 0

z 4 x 6z 2 x + 4z 3 4z + x = 0
Gii

~ tng: u tin ta bin i

4x 4x3

y
=
(1)

x4 6x2 + 1

3
4y 4y
(V II) z = 4
(2)

y 6y 2 + 1

x = 4z 4z
(3)
z 4 6z 2 + 1
Ta th xt o hm ca f (t) =

4t 4t3
. D thy
t4 6t2 + 1

4(t2 + 1)3
f (t) = 4
> 0 t 6=
(t 6t2 + 1)2
0

32 2

n y, nu cha nhn ra vn th ta s c nhn xt x = y = z


(V II) c nghim (x; y; z) = (0; 0; 0); ( 3; 3; 3); ( 3; 3; 3).

WWW.ToanCapBa.Net

190

WWW.ToanCapBa.Net

Thc ra y ta mc mt sai lm rt tinh vi l hm f (t) ch ng bin trn tng khong


24
24
xc nh ch khng ng bin trn min xc nh (v d f (2) =
> f (3) =
). V vy
7
7
bi 7 khng th dng hm n iu. Theo tng trn, ta ngh ti phng n 2: lng
gic ho.
Nhn vo phn thc, ta thng ngh ti cng thc v tan. rng f (tan a) = tan 4a do
ta t x = tan a.
~ Li gii:
p

KX: x, y, z 6= 3 2 2

t x = tan a (a [0; ) a 6= )
2
T (1), (2), (3) ta tnh c: y = f (x) = tan 4a; z = f (y) = tan 16a; x = f (z) = tan 64a
k
tan a = tan 64a a =
(k = 0, 62)
63
k
Vy (V II) c nghim (x; y; z) = (tan a; tan 4a; tan 16a) vi a =
, k = 0; 62
63
~ Nhn xt: Nguyn l cc hn thng c dng trong cc bi h hon v nhng khng cn
tc dng vi nhng bi t lng gic. Nu xt hm n iu theo cch u tin th ta lm
mt 60 nghim ca h!

x3 3x = y (1)

Bi 8: Gii h phng trnh: (V III) y 3 3y = z (2) (HSG Thi Bnh 2009)

z 3 3z = x (3)
Gii
h
i3
h
i
3
3
T h phng trnh suy ra: (x3 3x) 3(x3 3x) 3 (x3 3x) 3(x3 3x) = x.
y l phng trnh a thc bc 27 nn c nhiu nht 27 nghim. Do h cho c nhiu
nht 27 nghim.
Xt x [2; 2]. Ta s chng minh h c 27 nghim trong trng hp ny, do khng cn xt
cc trng hp cn li.
t x = 2 cos t (t [0; ]). Khi ta c:

(1) y = 2 cos 3t
t=k
13 (k Z)
cos 27t = cos t
(2) z = 2 cos 9t

t=k

(3) x = 2 cos 27t


14

(k Z), do t [0; ] nn k nhn cc gi tr 0;1;2;. . . ;12;13.


13

Vi t = k (k Z), do t [0; ] nn k nhn cc gi tr 0;1;2;. . . ;12;13;14.


14
Nghim ca 
h ng vi t = 0 v t = c hai trng hp trng nhau nn h c 27 nghim
k
k3
k9
phn bit l 2 cos
; 2 cos
; 2 cos
vi k = 0, 13 v
13
13
13


k
k3
k9
2 cos
; 2 cos
; 2 cos
vi k = 1, 13 2
14
14
14
~ Nhn xt: Mu cht ca li gii chnh l nhn xt h c ti a 27 nghim, khi khng cn
xt cc trng hp cn li. Tht ra ta vn c th xt thm trng hp x, y, z (; 2) v

Vi t = k

WWW.ToanCapBa.Net

191

WWW.ToanCapBa.Net
x, y, z (2; +), khi hm s f (t) = t3 3t l hm n iu.
Tip theo ta cng xem qua mt s bi h hon v gii bng Bt ng thc:

x2 + x 1 = y

Bi 9: Gii h phng trnh (IX) y 2 + y 1 = z

z2 + z 1 = x
Gii
Ta cng xem qua 2 cch gii cho bi ton:

> Cch 1:
Khng mt tnh tng qut gi s: x = min {x; y; z}
x2 1 = y x > 0 |x| > 1
z 2 1 = x z 6 0 |z| 6 1 1 6 y 2 + y 1 6 1 0 6 y 2 + y 6 2 y [2; 1] [0; 1].
* Nu x > 0 z(> x > 1 z = x = 1 y = 1
x 6 1 z 2 + z 1 6 1 z [0; 1]
* Nu x 6 0
x 6 1 x(x + 1) > 0 y > 1
* Nu y = 1 x = y = z = 1
* Nu y > 1 : y [0; 1]

1 > z 2 + z 1 = x > 5
4
Ta c:
y 2 + y 1 = z 6 0

0 6 y 6 5 1

1 6 z 6 0

|xyz| < 1 ().

M xyz(x + 1)(y + 1)(z + 1) = (x2 + x)(y 2 + y)(z 2 + z) = (x + 1)(y + 1)(z + 1)


> Nu (x + 1)(y + 1)(z + 1) = 0 th x = y = z = 1
> Nu (x + 1)(y + 1)(z + 1) 6= 0 th xyz = 1 (sai do (*))
Vy h c nghim (x; y; z) = (1; 1; 1), (1; 1; 1) 2
> Cch 2:
2
2
2
Cng v
theo v ta c: x + y + z = 3

x(x + 1) = y + 1

H y(y + 1) = z + 1

z(z + 1) = x + 1
Nu x = 1 y = z = 1
Nu x, y, z 6= 1 th nhn v theo v, ta c: xyz = 1
p
Li c: 3 = x2 + y 2 + z 2 > 3 3 x2 y 2 z 2 = 3 x2 = y 2 = z 2 = 1 x = y = z = 1 Vy h c
nghim (x; y; z) = (1; 1; 1), (1; 1; 1) 2

x 2x 2 = y
Bi 10: Gii h phng trnh (X) y 3 2y 2 = z

z 3 2z 2 = x
Gii

WWW.ToanCapBa.Net

192

WWW.ToanCapBa.Net

H (X) tng ng vi

(x 2)[(x + 1) + 1] = y 2 (1)
(y 2)[(y + 1)2 + 1] = z 2 (2)

(x 2)[(z + 1)2 + 1] = x 2 (3)

(1) |x 2| > |y 2|
rng (2) |y 2| > |z 2|

(3) |z 2| > |x 2|

|x 2| = |y 2| = |z 2|

Ta cng c x 2, y
2, z 2 cng du do x 2 = y 2 = z 2 x = y = z
"
x = y = z
x = y = z = 1
Vy (X) tr thnh

x3 3x 2 = 0
x=y=z=2
Kt lun: H phng trnh c nghim (x; y; z) = (1; 1; 1), (2; 2; 2) 2

4x2 3x + 1 = y

Bi 11: Gii h phng trnh (XI) 4y 2 + y + 1 = 5z

4z 2 z + 1 = 3x
Gii
Vit li h phng trnh di dng

(2x 1) = y x

x y > 0

2
(XI) (2y 1) = 5(z y) y z > 0

(2z 1)2 = 3(x z)


z x > 0

x = y = z
Vy (X)
4x2 4x + 1 = 0

x=y=z=

Kt lun: H c nghim duy nht x = y = z =

x=y=z

1
2

1
2
2

[f (x)]2 = (y x)p .

~ Nhn xt: Tng qut hn, ta c th gii h phng trnh


[f (y)]2 = (z y)m .

[f (z)]2 = (x z)n .
vi m, n, p l cc s l v , , > 0

x
=
cos(x2 )
1

x2 =
cos(x3 )
9
Bi 12: Gii h phng trnh (XII)

x3 =
cos(x4 )

x4 =
cos(x1 )
9

( Olympic 30-4-2007)

Gii

WWW.ToanCapBa.Net

193
WWW.ToanCapBa.Net

3
1
T h phng trnh ta c |xi | 6
< (i = 1, 4)
9
2

< xi < 0 < cos(xi ) 6 1 0 < xi < 0 < xi <


2
2
2
2
Khng gim tng
qut,
gi
s
x
=
max{x
;
x
;
x
;
x
}
1
2
3
4

1
3
3
x1 > x3
cos(x2 ) >
cos(x4 ) x2 6 x4 x2 6 x4
9
9

3
3

cos(x3 ) 6
cos(x1 ) x3 > x1 x3 > x1 x3 = x1
9
9
Khi suy ra x2 = x4 .


3
1
Xt hm s f (x) = x +
cos(x) vi x 0;
9
2



3
3
1
0
sin(x) > 1
> 0. Suy ra hm s f (x) ng bin trn 0;
.
Ta c: f (x) = 1
9
9
2

3
3
Li c: x1 + x4 = x1 + x2 x1 +
cos(x1 ) = x2 +
cos(x2 )
9
9
x1 = x2 (do hm s f (x) ng bin).

3
Do : x1 = x2 = x3 = x4 x1 =
cos(x1 ) cos(x1 ) 3 3x1 = 0
9



1
Xt hm s g(x) = cos(x) 3 3x vi x 0;
 2

1
Ta c: g 0 (x) = sin(x) 3 3 < 0 x 0;
. Vy hm s g(x) nghch bin trn khong
2


1
0;
.
2
Do phng trnh g(x) = 0 c nhiu nht 1 nghim trn on ny.
1
1
Mt khc, g( ) = 0 nn phng trnh g(x) = 0 c nghim duy nht x = .
6
6


1 1 1
; ;
2.
Vy h phng trnh c nghim duy nht l
6 6 6

x = (y 1)2

y = (z 1)2
Bi 13: Gii h phng trnh (XIII)

z = (t 1)2

t = (x 1)2

Gii

Gi s x = min {x; y; z; t}. T h phng trnh ta suy ra x, y, z, t > 0.


> Trng hp 1: 0 < x 6 1
1 < x 1 6 0 0 6 (x 1)2 < 1 0 < t 6 1 0 6 (t 1)2 < 1
0 < z 6 1 0 6 (z 1)2 < 1 0 < y 6 1.
Vy ta c: 0 < x, y, z, t 6 1.
Khi , t z > x suy ra (t 1)2 > (y 1)2 y > t (z 1)2 > (x 1)2
x > z (y 1)2 > (t 1)2 t > y.
T suy ra: x = z, y = t.

WWW.ToanCapBa.Net

194

WWW.ToanCapBa.Net

3+ 5
> 1 (loi)
x = y =
2

3 5

x = y =
(

2
(
x = (y 1)2

.
T h phng trnh ta c:
x=0
y = (x 1)2

y=1
(

x=1

y=0
> Trng hp 2: x > 1
x, y, z, t > 1. Khi ,t y > x suy ra (z 1)2 > (y 1)2 z > y
(t 1)2 > (z 1)2 t > z (x 1)2 > (t 1)2 x > t. Suy ra: x = y = z = t.
T h phng trnh suy ra:

3+ 5
x =
2
x = (x 1)2

3 5
<1
x=
2

!
3+ 5 3+ 5 3+ 5 3+ 5
Vy h phng trnh c cc nghim l (x; y; z; t) =
;
;
;
;
2
2
2
2

3 5 3 5 3 5 3 5
;
;
;
;(0; 1; 0; 1); (1; 0; 1; 0) 2.
2
2
2
2

x21 + x1 x2 1 = 0

x2 + x2 x3 1 = 0
2
Bi 14: Gii h phng trnh (XIV )
. (Olympic 30-4-2011)
2

x
+
x

1
=
0

3
4
3

x2 + x x 1 = 0
4

Gii
Khng gim tng qut gi s x1 = min{x1 ; x2 ; x3 ; x4 }.
Xt f (t) = t2 + t 1. H phng trnh tng tng

f (x1 ) = x2

f (x2 ) = x3

f (x3 ) = x4

f (x ) = x
4
1
1
1
Hm s f (t) tng trn khong ( ; +), gim trn khong (; ) v
2
2
1
5
5
f (t) > f ( ) =
t R nn xi >
i = 1, 4.
2
4
4
1
> Nu x1 > :
2

x4 >
1
4
Ta c:
x4 > .
1
11
5

2
f (x4 ) > >
= f ( )
2
6
4
WWW.ToanCapBa.Net

195
WWW.ToanCapBa.Net
1
Lp lun tng t ta cng c: x2 , x3 > .
2
Do x1 6 x2 f (x1 ) 6 f (x2 ) x2 6 x3 f (x2 ) 6 f (x3 ) x3 6 x4
f (x3 ) 6 f (x4 ) x4 6 x1 x1 6 x2 6 x3 6 x4 6 x1 x1 = x2 = x3 = x4 = 1.
1
> Nu x1 < :
2
1
1
Nu c k {1; 2; 3; 4} xk > th theo trng hp trn ta c: xi >
i = 1, 4
2
2
1
1
x1 > ( mu thun). Vy xi <
i = 1, 4.
2
2
Do x1 6 x3 f (x1 ) > f (x3 ) x2 > x4 f (x2 ) 6 f (x4 ) x3 6 x1 x3 = x1 .
Lp lun tng t ta c x2 =
x4 .

x1 = x3

x2 = x4
H phng trnh tr thnh:

f (x1 ) = x2

f (x ) = x
2
3
"
x1 = x2
x1 + f (x1 ) = x2 + f (x2 ) x21 + 2x1 1 = x22 + 2x2 1
x1 = x2 = 1
x1 = x2 2
x1 = x2 = x3 = x4 = 1
Vy h phng trnh ban u c nghim l x1 = x2 = x3 = x4 = 1 2.



1
1

x1 =
x2 +
(1)

2
x2 

x2 = 1 x3 + 1
(2)
2
x3
Bi 15: Gii h phng trnh (XV )

...




1
1

x1 +
(2012)
x2012 =
2
x1
Gii
Kx: xi 6= 0 (i = 1; 2012)
1
1
1
1
(1) |x1 | = |x2 + | = (|x2 | + | |) > 1
2
x2
2
x2
Chng minh tng t c |xi | > 1 (i = 1; 2012)
1
Li c: x1 .x2 = (x22 + 1) > 0 x1 , x2 cng du.
2
Chng minh tng t c x1 , x2 , ..., x2012 cng du.
|

2012
X

xi | =

i=1

2012
X
i=1

2012
2012
X
X
1
1
|=
| |()
|xi | |
x
xi
i=1
i=1 i

Cng (1), (2), ..., (2012) v theo v ta c:


2012
X
i=1

2012

2012

2012

2012

2012

2012

2012

X
X 1
X
X 1
X
X 1
1X
1
xi =
(xi + )
xi =
|
xi | = |
|
|xi | =
| |() (do())
2 i=1
xi
x
x
xi
i=1
i=1 i
i=1
i=1 i
i=1
i=1

Li c: |xi | > 1

2012
X
i=1

2012
X
1
|xi | > 2012 >
| |
xi
i=1

WWW.ToanCapBa.Net

196

WWW.ToanCapBa.Net

Vy (**) tng ng
"
|x1 | = |x2 | = ...|x2012 | = 1

x1 = x2 = ... = x2012 = 1
x1 = x2 = ... = x2012 = 1

Th li ta thy (V III) c nghim (x1 ; x2 ; ...x2012 ) = (1; 1; ...; 1), (1; 1, ...; 1). 2
n
n
X
X
Nh vy, bng bin i kho lo, kt hp ng thc |
xi | =
|xi | x1 , x2 , ...xn cng
i=1

i=1

du, ta gii quyt bi ton m khng cn ti nguyn l cc hn.

x21 = x2 + 1

x2 = x3 + 1

2
Bi 16: Gii h phng trnh: (XV I) .................

x2n1 = xn + 1

x2 = x + 1
1
n

(n N , n > 2).

Gii
Khng mt tnh tng qut, gi s x1 = max{x1 , x2 ..., xn }(*).
Th th x2n = x1 + 1 = max {x1 + 1, x2 + 1, ..., xn + 1} = max {x21 , x22 , ..., x2n }.
|xn | = max{|x1 | , |x2 | ..., |xn | }(**)
T (*) v (**) suy ra xn 6 0.
> Nu x1 > 0 th x2n = x1 + 1 > 1. V xn < 0 nn xn < 1( v l v x2n1 = xn + 1 < 0).
Vy x1 6 0 xi 6 0 i = 1, n.
T (**) suy ra xn = min{x1 , x2 ..., xn }.
V xi 6 x1 6 0 i nn |x1 | = min {|xi |} hay x1 2 = min {xi 2 } .
2
2
Vy x2 = x21 1 = min{x2i
( 1} = min{xi }= xn . T x2 = x3 + 1 v xn = x1 + 1 suy ra x1 = x3 .
x1 = x3 = ... = max {xi }
.
C tip tc nh vy ta c
x2 = x4 = ... = min {xi }=xn
> Vi n l:

1 5
2
Ta c x1 = x2 = ... = xn . T h ta c: x1 x1 1 = 0 x1 =
.
2
1 5
Do h phng trnh c nghim l x1 = x2 = ... = xn =
.
2
> Vi n chn:

x1 = 0

2
T x22 = x3 + 1, x21 = x2 + 1 v x1 = x3 ta c (x21 1) = x1 + 1 x1 = 1

1 5
x1 =
2
Vy h phng trnh c cc nghim

!
1 5 1 5
1 5
(x1 , x2 , ..., xn ) =
;
;...;
, (1; 0; 1; 0. . . ; 1; 0), (0; 1; 0; 1; . . . ; 0; 1). 2
2
2
2

3
2

x 12y + 48y 64 = 0 (1)


Bi 17: Gii h phng trnh: (XV III)

y 3 12z 2 + 48z 64 = 0 (2)

z 3 12x2 + 48x 64 = 0 (3)

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

197

Gii
Cng (1), (2), (3) v theo v ta c:
(x 4)3 + (y 4)3 + (z 4)3 = 0()
Suy ra trong 3 s hng trn c t nht 1 s khng m, gi s l (z 4)3 > 0 z > 4
(2) y 3 16 = 12(z 2)2 > 12.22 y > 4
(1) x3 16 = 12(y 2)2 > 12.22 x > 4
Vy x, y, z > 4 V T () > 0. Khi () x 4 = y 4 = z 4 = 0 x = y = z = 4
Th li ta thy (IX) c nghim (x; y; z) = (4; 4; 4) 2
q

2009

30 x1 + 4 x2 =
x2008
3

30 x + 4 x = 2009 x2008
2
3
4
Bi 18: Tm nghim dng ca h phng trnh (XV II)

......................................

2009
30x
+
4
x
=
x2008
2008
1
2
Gii
Gi s (x1 , x2 , x3 ....., x2008 ) l mt nghim ca h phng trnh.
t a = max {x1 , x2 , x3 ....., x2008 }, b = min {x1 , x2 , x3 ....., x2008 } a > b > 0.
Ta c:
q

2009

34 a > 30 x1 + 4 x2 =
x2008
3

34 a > 30 x + 4 x = 2009 x2008


2
3
4

......................................

2009
34a > 30x
+
4
x
=
x2008
2008
1
2
n p
o
p
p

2009
2009
2008 2009
2008
2008
34 a > max
x1 ,
x2 , ...,
x2008

2007
2009
34 a >
a2008 344018 a2009 > a4016 a2007 6 344018 a 6
344018
Tng t ta c:
q

2009

34 b 6 30 x1 + 4 x2 =
x2008
3

34 b 6 30 x + 4 x = 2009 x2008
2
3
4

......................................

2009
34b 6 30x
+
4
x
=
x2008
2008
1
2
n
o
p
p
p

34 b 6 min 2009 x2008


, 2009 x2008
, ..., 2009 x2008
1
2
2008

2007
2009 2008
34 b 6
b
344018 b2009 6 b4016 b2007 > 344018 b >
344018

2007
2007
Vy a = b =
344018 x1 = x2 = ...x2008 =
344018 .

2007
Th li ta thy nghim ca h phng trnh l x1 = x2 = ...x2008 =
344018 2
Ta cng xem qua mt s bi h hon v lng gic:

WWW.ToanCapBa.Net

198

WWW.ToanCapBa.Net

cos 2x + cos x = 2 cos y

Bi 19: Gii h phng trnh (XIX) cos 2y + cos y = 2 cos z

cos 2z + cos z = 2 cos x


Gii

Ta c:

|2 cos x 1| (cos x + 2) = |2 cos y 1|


(2
cos
x

1)(cos
x
+
2)
=
2
cos
y

(XIX)
|2 cos y 1| (cos y + 2) = |2 cos z 1|
(2 cos y 1)(cos y + 2) = 2 cos z 1

|2 cos z 1| (cos z + 2) = |2 cos x 1|


(2 cos z 1)(cos z + 2) = 2 cos x 1
|2 cos x 1| > |2 cos y 1| > |2 cos z 1| > |2 cos x 1| (do cos x + 2; cos y + 2; cos z + 2 > 1)
|2 cos x 1| = |2 cos y
1| = |2 cos z 1|

|2 cos x 1| (cos x + 2) = |2 cos x 1|

Khi (XIX) tr thnh:


|2 cos y 1| (cos y + 2) = |2 cos y 1|

|2 cos z 1| (cos z + 2) = |2 cos z 1|


n
o

"
x, y, z + k|k Z
2 cos x 1 = 2 cos y 1 = 2 cos z 1 = 0
3

2
cos x + 2 = cos y + 2 = cos z + 2 = 1
x, y, z { 2k|k Z}

tan2 x + tan2 y

2
cos
2x
+
=2

1 + tan2 x

tan2 y + tan2 z
Bi 20: Gii h phng trnh (XX) 2 cos 2y +
=2

1 + tan2

2
2

2 cos 2z + tan z + tan x = 2


1 + tan2 z
Gii
T ng thc cos 2 =

1 tan2
, ta c
1 + tan2

tan2 y tan2 x

= 1 cos 2x

12+ tan x2
tan z tan y
(XX)
= 1 cos 2y

1 + tan2 y

2
2

tan x tan z = 1 cos 2z


1 + tan2 z

tan2 x > tan2 y > tan2 z > tan2 x tan2 x = tan2 y = tan2 z

x = k
1 cos 2x = 1 cos 2y = 1 cos 2z = 0

y = l

z = m

(k, l, m Z)

Th li ta thy (XX) c nghim (x; y; z) = (k; l; n) (k, l, m Z) 2

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

ex exy = y

Bi 21: Gii h phng trnh (XXI) ey eyz = z

ez ezx = x

199

Gii
Vi x = 0, ta c h

1 ey = y

ey eyz = z

ez ez = 0
Xt hm f (y) = 1 ey y (y R).
Ta c: f 0 (y) = ey 1 = 0 y = 0
Do f (y) ng bin trn (; 0] v nghch bin trn [0; +) nn Maxf (y) = 0 v do phng
trnh f (y) = 0 c nghim duy nht y = 0 z = 0.
Vy (0;0;0) l mt nghim ca phng trnh.
Vi x 6= 0, h phng trnh tng ng vi h

yey
x

e
=

ey 1

zez
ey = z

e 1

ez = xe
ex 1
tet
(t 6= 0).
et 1
et (et t 1)
Ta c: g 0 (t) =
> 0 t 6= 0( v et > t + 1 t 6= 0) lim g(t) = 1; lim+ g(t) = 1
2
t
t0
t0
(e 1)
D thy g(t) ng bin trn (; 0) v trn (0; +)
Suy ra: nu x > y g(x) > g(y) ez > ex z > x g(z) > g(x) ey > ez y > z
y > x(mu thun).
Tng t, nu x < y cng suy ra mu thun.
(
x = y = z 6= 0
Vy x = y y = z v h phng trnh tr thnh
x, y, z .
ex 1 = x
Vy (0;0;0) l nghim duy nht ca phng trnh.
Sau y ta cng xem qua mt s bi h phng trnh cha tham s:

Xt hm g(t) =

x2 yz = a

Bi 22: Cho a, b, c > 0. Gii h phng trnh: (XXII) y 2 xz = b

z 2 yx = c
Gii
2

Ta c: a2 bc = (x2 yz) (y 2 xz)(z 2 yx) = x(x3 + y 3 + z 3 3xyz)


b2 ac = y(x3 + y 3 + z 3 3xyz), c2 ab = z(x3 + y 3 + z 3 3xyz)
2
t k = x3 + y 3 + z 3 3xyz, ta c: (a2 bc) (b2 ac)(c2 ab) = a(a3 + b3 + c3 3abc).

WWW.ToanCapBa.Net

200

WWW.ToanCapBa.Net

Suy ra k 2 (x2 yz) = a(a3 + b3 + c3 3abc) k = a3 + b3 + c3 3abc.


Vy h phng trnh c cc nghim l

a2 bc
b2 ac
c2 ab
x=
,y =
,z =
vi k = a3 + b3 + c3 3abc 2.
k
k
k

mx = z + z

1
Bi 23: Gii v bin lun h phng trnh theo m: (XXIII) my = x +

mz = y +
y
Gii
H phng trnh tng ng

mxz = z + 1

myx = x2 + 1

mzy = y 2 + 1

x.y.z 6= 0
mxy > 0; myz > 0; mzx > 0 m3 x2 y 2 z 2 > 0 m > 0.
Ta thy x,y,z cng du v nu (x; y; z) l nghim ca h phng trnh th (x; y; z) cng
l nghim. Do ta ch cn xt x, y, z > 0. Gi s x = max {x; y; z}.
> Nu x > y > z > 0 :
y 2 + 1 > z 2 + 1 myz > mxz y > x y = x
y 2 + 1 = x2 + 1 myx = myz x = z x = y = z.
> Nu x > z > y > 0 :
x2 + 1 > z 2 + 1 myx > mxz y > z y = z
y 2 + 1 = z 2 + 1 myz = mxz x = y x = y = z.
C hai trng hp u suy ra x = y = z.
Do h phng trnh tr thnh
(
(
mx2 = x2 + 1
(m 1)x2 = 1

x=y=z>0
x=y=z>0
* Vi 0 < m 6 1, h phng trnh v nghim.
* Vi m > 1, h phng trnh tng ng x = y = z =
Tm li:
Vi m 6 1: h phng trnh v nghim.
Vi m > 1, h phng trnh c hai nghim l (
(

1
.
m1

1
1
1
;
;
) v
m1 m1 m1

1
1
1
;
;
) 2.
m1
m1
m1

x2 = y + a

Bi 24: Gii h phng trnh (XXIV ) y 2 = z + a

z2 = x + a

(0 < a < 1)

Gii

WWW.ToanCapBa.Net

201

WWW.ToanCapBa.Net
Gi s x = max {x; y; z}.
T h phng trnh suy ra z 2 = max {x2 ; y 2 ; z 2 }.
> Nu z > 0:
Ta c z 2 = max {x2 ; y 2 ; z 2 } z = max {x; y; z} x = z x2 = z 2
y + a = x + a x = y x = y = z.

r
1
1
T h phng trnh ta c: x = x + a x x a = 0 x = +
+ a. Suy ra:
2
4
r
1
1
+a
x=y=z= +
2
4
> Nu z < 0:

Gi s x > 0, khi z 2 = x + a > a z 6 a < a y 2 = z + a < 0 (v l).Do x < 0.


V x = max {x; y; z}, x < 0 nn y < 0. Khi ta c: z 6 y 6 x < 0 y 2 = z + a 6 x2 =
y + a x 6 y.
r
1
1
+ a.
Suy ra x = y = z = x =
2
4
!
r
r
r
1
1
1
1
1
1
+ a; +
+ a; +
+ a v
Vy h phng trnh c cc nghim l +
2
4
2
4
2
4
!
r
r
r
1
1
1
1
1
1

+ a;
+ a;
+ a 2.
2
4
2
4
2
4
2

Sau y l mt s h phng trnh hon v khng mu mc. Ta khng th dng nguyn l cc


hn, nhng vn c th dng lng gic ho, bt ng thc. Nhng cch gii ch yu vn l
bin i ng thc, da vo quan h gia cc phng trnh.







3 x + 1 = 4 y + 1 = 5 z + 1 (1)
x
y
z
Bi 25: Gii h phng trnh (XXV )

xy + yz + zx = 1 (2)

Gii
K: xyz 6= 0
Nu (x, y, z) l mt nghim ca h th (x, y, z) cng l mt nghim ca h v t (1) suy
ra x, y,
z cng du nn ta ch cn xt x, y, z dng l .

x = tan

 
t: y = tan , ; ; 0;
ta c:

z = tan

(I)

3 tan +

1
tan


= 4 tan +

1
tan


= 5 tan +

1
tan


(3)

tan tan + tan tan + tan tan = 1 (4)


Li c:
(3) 3.

tan2 + 1
tan2 + 1
tan2 + 1
3
4
5
= 4.
= 5.

=
=
(5)
tan
tan
tan
sin 2
sin 2
sin 2
WWW.ToanCapBa.Net

202

WWW.ToanCapBa.Net

T (4) ta c:
(4) tan (tan + tan ) = 1 tan tan
1 tan tan
tan =
= cot ( + )
tan + tan

+ + = (6)
2
T (5) v (6), suy ra 2, 2, 2 l cc gc trong mt tam gic vung, c cc cnh l 3, 4, 5 Do
:

2 = = tan = 1 = z
2
4
T ta c:

tan = y =
2

tan = x = 1
3

 

1 1
1 1
Vy h phng trnh cho c nghim l: (x; y; z) =
; ; 1 , ; ; 1 2
3 2
3 2

ab(a + b) = 6
Bi 26: Gii h phng trnh (XXV I) bc(b + c) = 30

ac(a + c) = 12
Gii
R rng a, b, c khng th bng 0. t S = a + b + c, P = abc h phng trnh tr thnh

PS
P

c=
(S

c)
=
6

P +6
c

PS
P
(S a) = 30 a =

P + 30
a

b = P S
(S b) = 12
b
P + 12


P
P
P
Nh vy S = S
+
+
P + 6 P + 12 P + 30
Nu S = 0 th a + b = c, khi phng trnh u tin tr thnh abc = 6 v hai phng
trnh cn li l abc = 30 v abc = 12 iu ny khng th xy ra.
P
P
P
Do
+
+
=1
P + 6 P + 12 P + 30
Bin i v thu gn ta c P 3 + 24P 2 1080 = 0 (P 6)(P 2 + 30P + 180) = 0
> Vi P = 6 ta c a =

S
S
S
S3
, b = , c = ab(a + b) =
=6S=6
6
3
2
36

Vy (a, b, c) = (1, 2, 3).

> Vi P 2 + 30P + 180 = 0 P = 15 + 3 5; P = 15 3 5

WWW.ToanCapBa.Net


> Vi P = 15 + 3 5 ta c

WWW.ToanCapBa.Net

203

15
+
3
5
53

S=
a=
S

15 + 3 5

15 + 3 5
S = 5S
b=

3 + 3 5

15 + 3 5
5+5

c =
S=
S
2
9 + 3 5
r
3
36
Kt hp ab(a + b) = 6 ta c 5S = 6 S = 6
r
r
r5 !
3 5 6 36 6 36 5 + 5 6 36
Vy (a, b, c) =
, 5
,
2
5
5
2
5
r
r !
r

3 + 5 6 36 6 36 5 5 6 36
.
, 5.
,
.
Tng t vi P = 153 5 ta tm c (a, b, c) =
2
5
5
2
5

Kt lun: H c nghim
r
r
r
r !
r
r !
3 5 6 36 6 36 5 + 5 6 36
3 + 5 6 36 6 36 5 5 6 36
(a; b; c) =
.
, 5.
,
.
,
.
, 5.
,
.
2
2
5
5
2
5
2
5
5
2
5

3
2
2

2x = 2y(x + 1) (z + 1) (1)
Bi 27: Gii h phng trnh

2y 4 = 3z(y 2 + 1) 2(x2 + 1) (2)

2z 5 = 4x(z 2 + 1) 3(y 2 + 1) (3)


Gii

Xt 6 trng hp:
> Nu y 6 x 6 z:
T (1) ta c:
0 = 2y(x2 + 1) (z 2 + 1) 2x3
0 6 2x(x2 + 1) (z 2 + 1) 2x3
0 6 2x(x2 + 1) (x2 + 1) 2x3 (x 1)2 6 0
T suy ra x = y = z = 1
> Nu y 6 z 6 x :
2x3 + z 2 + 1 > 2x3 + z 2 + 1 ()
T (1) ta c 2x3 + z 2 + 1 = 2y(x2 + 1) = 2yx2 + 2y
Li c:

2
3

2yx + 2y 6 2x + 2y
2x3 + z 2 + 1 6 2x3 + z 2 + 1
2yx2 + 2y 6 2x3 + 2z

2yx2 + 2y 6 2x3 + z 2 + 1
Kt hp () suy ra x = z, ngha l x = y = z = 1.
> Nu z 6 y 6 x :
T (2) ta c
0 = 3z(y 2 + 1) 2y 4 2(x2 + 1)
0 6 3y(y 2 + 1) 2y 4 2(x2 + 1)
0 6 3z(y 2 + 1) 2y 4 2(y 2 + 1) = (2y 2 + y + 2)(y 1)2
WWW.ToanCapBa.Net

204

WWW.ToanCapBa.Net

T suy ra x = y = z = 1
> Nu z 6 x 6 y:
T (2) ta c
0 = 8[3z(y 2 + 1) 2y 4 2(x2 + 1)] 0 6 8[3x(y 2 + 1) 2y 4 2(x2 + 1)]
0 6 (3y 2 + 1 4x)2 16(y x) [7(y + 1)2 + 8](y 1)2
T suy ra y = 1 x = y = z = 1
> Nu x 6 y 6 z:
T (3) ta c
0 = 4x(z 2 + 1) 3(y 2 + 1) 2z 5
0 6 4y(z 2 + 1) 3(y 2 + 1) 2z 5
3



0 6 (2z + 4z + 2z + 3)(z 1) (z y)

3
2z
2

7
+
4

Do y = z x = y = z = 1
> Nu x 6 z 6 y:
T (3) ta c
0 = 4x(z 2 + 1) 3(y 2 + 1) 2z 5
0 6 4z(z 2 + 1) 3(y 2 + 1) 2z 5
0 6 4x(z 2 + 1) 3(z 2 + 1) 2z 5
0 6 (2z 3 + 4z 2 + 2z + 3)(z 1)2
T c x = y = z = 1.
Tm li h c nghim duy nht (x; y; z) = (1; 1; 1) 2.

x2 + y 2 + xy = 37 (1)

Bi 28: Gii h phng trnh (XXV III) x2 + z 2 + xz = 28 (2)

y 2 + z 2 + yz = 19 (3)
Gii
Ta c:
(1) (2) y 2 z 2 + x (y z) = 9 (y z) (x + y + z) = 9 (4)
(2) (3) x2 y 2 + z (x y) = 9 (x y) (x + y + z) = 9 (5)
Li c:
"
(4) (5) [(y z) (x y)] (x + y + z) = 0
> Nu : x + y + z = 0 z = (x + y)
Thay vo h ta c:

x2 + y 2 + xy = 37

x2 + y 2 + xy = 28 (v nghim)

x2 + y 2 + xy = 19
WWW.ToanCapBa.Net

x+y+z =0
yz =xy

205

WWW.ToanCapBa.Net
(
> Nu y z = x y = t :

x=y+t
z =yt

Thay vo (4) ta c:
t (y + y + t + y t) = 9 ty = 3 t =

3
(6)
y

Thay vo (3) ta c:
y 2 + (y t)2 + y (y t) = 19 3y 2 3ty + t2 = 19 3y 2 + t2 = 28 (7)
Thay (6) vo (7) ta c:

y 2 = 9 y = 3 t = 1
9

3y 2 + 2 = 28 3y 4 28y 2 + 9 = 0

3
1
2
y
t = 3 3
y = y=
3
3
 


1
1
Xt 4 trng hp (y; t) = (3; 1), (3; 1), ; 3 3 , ; 3 3 ta tm c nghim
3
3
ca h l

!

!
10 3 3 8 3
10 3
3 8 3
(x; y; z) = (4; 3; 2) , (4; 3; 2) ,
;
;
,
;
;
2
3
3
3
3
3
3


Bi tp t luyn

x = 3z 3 + 2z 2

Bi 1:. Gii h phng trnh: y = 3x3 + 2x2

z = 3y 3 + 2y 2
( x
2 2 = 3y 3x
Bi 2: Gii h phng trnh:
( OLP 30-4-2008 T130)
2y 2 = 3x 3y

x3 9(y 2 3y + 3) = 0

Bi 3: Gii h phng trnh: y 3 9(z 2 3z + 3) = 0 (OLP 30-4-2010)

z 3 9(x2 3x + 3) = 0

a1 4a2 + 3a3 > 0

a 4a3 + 3a4 > 0

2
Bi 4: Cho 100 s a1 , a2 , a3 , ..., a100 tha mn: ...........................
.

a99 4a100 + 3a1 > 0

a 4a + 3a > 0
100
1
2
Tnh cc s a2 , a3 , ..., a100 bit
a1 = 1
3x y

= x2

3y

3y z
Bi 5: Gii h phng trnh:
= y 2 (THTT 12-2010).

y 3z

3z
x

= z2
z 3x
WWW.ToanCapBa.Net

206

WWW.ToanCapBa.Net

4x2

y
=

4x2 + 1

4y 2
Bi 6: Gii h phng trnh: z = 2

4y + 1

x = 4z
4z 2 + 1

PHNG PHP T N PH TRONG H PHNG


TRNH
(

2 (x y) (1 + 4xy) = 3 (1)
Bi 1: Gii h phng trnh
x2 + y 2 = 1
(2)
Gii
t x = cos ; y = sin ta c phng trnh

2(sin cos )(1 + 2 sin 2) = 3






1
0
+ sin 2 = 3
2. 2 sin( 45 ).2
2

4 sin( 450 )(sin 2 + sin 300 ) = 3

8 sin( 450 ). sin( + 150 ) cos( 150 ) = 3

4 cos( 150 )[cos 600 cos(2 300 )] = 3


2 cos( 150 ) 4 cos( 150 ). cos(2 300 ) =

2 cos(3 450 ) = 3
"
= 650 + k1200
(k, l Z)

= 350 + l1200

Vy h cho c nghim (x; y) = (sin 650 ; cos 650 ), (sin 1850 ; cos 1850 ), (sin 3050 ; cos 3050 ),
(sin 850 ; cos 850 ), ( sin 350 ; cos 350 ), (sin 2050 ; cos 2050 ). 2
(
Bi 2: Gii h phng trnh

(x y)(x2 y 2 ) = 3
(x + y)(x2 + y 2 ) = 15
Gii

Bin i h cho ta thu c


(

(
t

x3 + y 3 xy(x + y) = 3
x3 + y 3 + xy(x + y) = 15

u = x3 + y 3
, h cho tr thnh
v = xy(x + y)
(

u + v = 15

uv =3

u=9
v=6

WWW.ToanCapBa.Net

207

WWW.ToanCapBa.Net
Khi , ta c:
(

x +y =9

xy(x + y) = 6

x=1

y=2
x+y =3
(

xy = 2
x=2

y=1

Vy h c nghim (x; y) = (1; 2), (2; 1). 2


Bi 3: Gii h phng trnh
r

x+ + x+y3=3
y
1

2x + y + = 8
y

Gii

y 6= 0

1
x+ >0
iu kin:

x+y3>0
Bin i h cho tr thnh

()

x+ + x+y3=3
y
1

x+ +x+y3=5
y
r

u= x+ 1 >0
y
t
Khi h cho tr thnh

v = x+y3>0
(

u+v =3

u2 + v 2 = 5

u=2

v=1
u+v =3
(

uv = 2
u=1

v=2

tha mn ()

(
x=3

1
1

x+ =
y=1
u=2
(
y
4

(tha ())
Nu

x+y3=1
v=1
x=5

y = 1
(

x = 4 10

x+ 1 =1

y
=
3
+
10
u=1
(
y

Nu

(tha ())

x+y3=4
v=2
x = 4 + 10

y = 3 10

Kt lun: H c nghim (x; y) = (3; 1), (5; 1), (4 10; 3 + 10), (4 + 10; 3 10). 2

WWW.ToanCapBa.Net

208

WWW.ToanCapBa.Net

Bi 4: Gii h phng trnh


(

4log3 (xy) = 2 + (xy)log3 2


x2 + y 2 3x 3y = 12

Gii
iu kin: xy > 0
t: u = log3 (xy) xy = 3u
Khi , h cho tr thnh
(
xy = 3
x2 + y 2 3(x + y) = 12
(
(
x+y =6

xy
=
3
(
(

x
+
y
=
3

xy = 3
Vy h c nghim (x; y) = (3 +

6; 3

xy = 3
(x + y)2 3(x + y) 18 = 0

x=3+ 6

y =3 6

x=3 6

y =3+ 6

6), (3 6; 3 + 6). 2

Bi 5: Gii h phng trnh


(

x2 + y 2 + xy = 4y 1
y
+2
x+y = 2
x +1
Gii

Nhn thy y 6= 0. H cho tng ng vi


2

x +1 +x+y =4
y
y

x+y =
+2
2
x +1
t u =

x2 + 1
, v = x + y. H phng trnh c dng
y

u+v =4
1
v = +2
u

(
x=1
2

x +1 =1

y=2
(
Gii h trn ta thu c u = 1, v = 3

x = 2

x+y =3
y=5
Vy h c nghim (x; y) = (1; 2), (2; 5). 2

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

209

Bi 6: Gii h phng trnh


2y
3
+
=1
2
+y 1
x
2x

x2 + y 2
=4
y

x2

Gii
iu kin: xy 6= 0
x
t a = x2 + y 2 1, b = vi ab 6= 0
y
H cho tr thnh
(

a=1

3+2 =1

b = 1
(

a b

a 2b = 3
a=9

b=3
(

"
a=1
x = 1; y = 1
Nu

b = 1
x = 1; y = 1
(
"
a=9
x = 3; y = 1
Nu

b=3
x = 3; y = 1
Vy h c nghim (x; y) = (1; 1), (1; 1), (3; 1), (3; 1). 2
Bi 7: Gii h phng trnh sau
(

x2 + xy 3x + y = 0
x4 + 3x2 y 5x2 + y 2 = 0

Gii
Xt x = 0 y = 0. Vy (0; 0) l mt nghim ca h.
Xt x 6= 0, chia hai v ca phng trnh u cho x, hai v ca phng trnh th hai cho x2 , ta
c h phng trnh sau


y
y
x+
x+ +y =3
+y =3
x2
x 2


x2 + y + 3y = 5
x+ y +y =5
x
x2
y
t z = x + , ta thu c h
x
(

"

z+y =3
z2 + y = 5

z = 2; y = 1

x=y=1
z = 1; y = 4
Vy h c nghim (x; y) = (0; 0), (1; 1). 2

Gii h ny ta c

WWW.ToanCapBa.Net

210

WWW.ToanCapBa.Net

Bi 8: Gii h phng trnh


(

x2 y + 2x2 + 3y 15 = 0
x4 + y 2 2x2 4y 5 = 0

Gii
H phng trnh cho tng ng vi h sau
(
(x2 1)(y 2) + 4(x2 1) + 4(y 2) = 5
(x2 1)2 + (y 2)2 = 10
t u = x2 1, v = y 2
H tr thnh
(
(

u + v = 10

uv + 4(u + v) = 5

u + v = 10
uv = 45

(u + v) 2uv = 10
(

uv + 4(u + v) = 5
u+v =2

uv = 3

u=3

v = 1
(

u = 1

v=3

Nu u = 3; v = 1 ta tm c (x; y) = (2; 1) v (x; y) = (2; 1)


Nu u = 1; v = 3 ta tm c(x; y) = (0; 5).
Vy h c nghim (x; y) = (2; 1), (2; 1), (0; 5). 2
Bi 9: Gii h phng trnh sau
(


2x 1 y 1 + 2 2x 1 = 8

y 2 + y 2x 1 + 2x = 13

Gii

1
iu kin: x > . t t = 2x 1 vi t > 0. H phng trnh tr thnh
2
(
(
t y (1 + 2t) = 8
t y 2ty = 8
(1)

2
2
2
y + yt + t = 12
(t y) + 3ty = 12 (2)
T (1) v (2), suy ra

2(t y) + 3 (t y) = 0

ty =0
ty =

3
2

5
2x 1 = 2 x = y = 2.
2

3
3
+
61
Vi y = t + , c 4t2 + 6t 13 = 0 t =
( do t > 0). Khi :
2
4

3
3
+
61
3
+
61

y= +
y=
3 + 61
2
4
4
t=

4
2x 1 = 3 + 61
x = 43 3 61
4
16
WWW.ToanCapBa.Net
Vi t = y, ta c: t = y = 2. Khi :

211

WWW.ToanCapBa.Net

!


43 3 61 3 + 61
5
;2 ,
;
.2
Vy h c nghim (x; y) =
2
16
4
Bi 10: Gii h phng trnh sau

x y+2= 3
2

y + 2 (x 2) x + 2 =
4
Gii
iu kin: x > 2, y > 2

t u = x + 2, v = y + 2 vi u, v > 0 ()
H cho tr thnh

u2 v = 7 (1)
2
1

v 2 + 2 (u2 4) u = (2)
4
T (1) v (2), thu c:

2
7
1
2
u
+ 2u3 8u = u4 + 2u3 7u2 8u + 12 = 0
2
4

(u 1) (u 2) u2 + 5u + 6 = 0 u = 1 u = 2
5
Vi u = 1 thay vo (1) c v = , khng tha ().
2
1
Vi u = 2 thay vo (1) c v = , tha ().
 2 
7
Vy h c nghim l (x; y) = 2;
.2
4
Bi 11: Gii h phng trnh
(

2x2 x(y 1) + y 2 = 3y
x2 + xy 3y 2 = x 2y
Gii

Xt y = 0 x = 0.
x
Xt y =
6 0. t t = x = ty. H cho tr thnh
y
(
y 2 (2t2 t + 1) = y(3 t)
(1)
2 2
y (t + t 3) = y(t 2)
(2)

t 2 6= 0
T (2) suy ra
. Chia (1) cho (2) v theo v ta c
t2 + t 3 6= 0

t = 1

2t2 t + 1
3t
t=1
=
3t3 7t2 3t + 7 = 0

t2 + t 3
t2
7
t=
3
WWW.ToanCapBa.Net

212

WWW.ToanCapBa.Net


7 3
;
.2
H cho c nghim (x; y) = (0; 0), (1; 1), (1; 1),
43 43
Bi 12: Gii h phng trnh
(
p


2 x2 y 4 + 2xy 2 y 4 + 1 = 2 3 2 x y 2 (1)
(I) p
x y2 + x = 3
(2)

Gii
(
T (2) ta c: (2)

p
x y2 = 3 x

x63
x2 + y 2 7x + 9 = 0

T (1) ta c:


p

(1) 2 (xy 2 + y 2 + 1) (xy 2 y 2 + 1) = 2 3 2 x y 2


h

i
p

(xy 2 + y 2 + 1) (xy 2 y 2 + 1) = 2 1 3 2 y 2 + xy 2 ()
(
t

u = xy 2 + 1
. Phng trnh (*) tr thnh:
v = y2
h

p
 i
(u + v) (u v) = 2 u 3 2 v
(

u 3 2 v >0
 2


u2 v 2 = 4 u 3 2 v
(

u 3 2 v >0


(II)
3u2 8 3 2 uv + 45 24 2 v 2 = 0 ()

Ta thy v = 0 khng l nghim ca h (II) nn


 u 2

u 

() 3
8 3 2
+ 45 24 2 = 0
v
v

u
xy 2 + 1
=3
=3
v
y2

u
xy 2 + 1
8 2
8
2
=5
=5
2
v
3
y
3
2

xy + 1

= 3 (do u > (3 2)v)


2
y
xy 2 + 1 = 3y 2 (x 3) y 2 + 1 = 0 ( )
T (1) ta c: y 2 = x2 + 7x 9 thay vo (***) ta c

x=2


3
2
(x 3) x + 7x 9 + 1 = 0 x + 10x 30x + 28 = 0 x = 4 + 2 (loi)

x=4 2
2

Vi x = 2 y 2 = 1 y = 1
p

Vi x = 4 2 y 2 = 1 + 2 y = 1 + 2
Vy h phng trnh cho c nghim
p
 


p
(x; y) = (2; 1) , (2; 1) ; 4 2; 1 + 2 ; 4 2; 1 + 2 . 2

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

213

PHNG PHP BIN I NG THC


Nhiu bi h phng trnh tuy nhn phc tp nhng c th gii bng nhng ng thc n
gin. Mu cht gii nhng bi ton dng ny l ta phi nhn ra quan h gia cc n s, t
lp nn nhng hng ng thc thch hp. Mt s ng thc c th khng quen thuc, nn
phng php ny i hi kinh nghim v s tinh .

Bi tp v d

2
2

x + y = 1 + xy
Bi 1: Gii h phng trnh  x 2  y 2

+
=1
y+1
x+1
Gii
~ tng: H trn tuy l i xng loi I nhng bc kh cao, vic a v S = x + y v P = xy
c th gp nhiu kh khn. Nhng nu ta bit ng thc sau:
x
y
x2 xy + y 2 = 1
+
= 1 th bi ton tr nn n gin.
y+1 x+1
~ Li gii: KX: x, y 6= 1
(
a=0

(
b=1
a+b=1
y
x

= a,
= b ta c h phng trnh mi:
(
t
2
2
a=1
y+1
x+1
a +b =1

b=0
T tm ra nghim ca h l (x; y) = (0; 1); (1; 0) 2

x y
1
1
1

y + x xy = x2 + y 2 1
Bi 2: Gii h phng trnh
y
x2 xy + y 2
x

+
=
x+1 y+1
xy
Gii
~ tng: Cng nh bi 1, vic a v S = x + y v P = xy cn nhiu bin i phc tp v
rc ri. Thc ra bn cht bi ton l t ng thc sau:
xy = 1

1
1
+
=1
x+1 y+1

Ta cng xem k hn v tng to ra bi ton:


u tin ta to ra 1 phng trnh cho tha mn xy = 1 chng hn nh
(xy 1)(x2 + xy + y 2 ) = 0 ()
thm phn tinh t cho bi ton ta bin i (*) thnh x2 + y 2 x2 y 2 = xy(x2 + y 2 1)
T lp c h phng trnh mi:
2
x + y 2 x2 y 2 = xy(x2 + y 2 1)
1 + 1 = 1 + (x y)2
x+1 y+1
WWW.ToanCapBa.Net

214

WWW.ToanCapBa.Net

Nhng mun che giu bn cht ca bi ton hn na ch cn thng qua php i bin n gin
1 1
(x; y) ( ; )
x y

x y
1
1
1

y + x xy = x2 + y 2 1
Cui cng li h thnh
y
x2 xy + y 2
x

+
=
x+1 y+1
xy
y cng chnh l li gii cho bi 2! 2

1
2

(1)
y 2 = xy 2 xy
Bi 3: Gii h phng trnh
4
1

= 1 (2)

2 +
(x + 1)
(y + 2)2
Gii
~ tng: T (1) ta c: (xy 2)(
Nhng nu t y th x =

1
+ 1) = 0 xy = 2
y2

2
vo (2) th s rt phc tp. Vy ta th tm mt quan h gia
y

1
2
v
(v hai biu thc ny xut hin (2)). Khi ta li n ng thc sau:
x+1
y+2
xy = 2

1
2
+
=1
x+1 y+2

n y th mi chuyn tr nn n gin.
~ Li gii:
KX: x 6= 1; y 6= 2
H cho tng ng:

xy = 2
1
4

=1

2 +
(x + 1)
(y + 2)2
t a =

1
2

+
=1

x+1 y+2

1
4

=1
2 +
(x + 1)
(y + 2)2

1
2
; b=
(a, b 6= 0) ta c
x+1
y+2

"
a + b = 1
a = 0; b = 1

(loi)
a2 + b2 = 1
a = 1; b = 0

Vy h v nghim. 2
Bi 4: Gii
phng trnh
 h
 2

2
2
2
v
+
1
1
+
y
u
v
1

+ v 2 u2

+
= 9u2
u2
v2
1 + v 2 1 + u2 v 2 u2

u2 + v 2 = 1
Gii

WWW.ToanCapBa.Net

(1)
(2)

WWW.ToanCapBa.Net
~ tng:
Ta c mnh sau: (

215

a
b
c
bc ca ab
+
+
)(
+
+
) = 9 a + b + c = 0 ()
a
b
c
bc ca ab

* Chng minh:
xy yz zx
(x y)(y z)(z x)
+
+
=
z
x
y
xyz
t x = b c, y = c a, z = a b x y = 3c, y z = 3a, z x = 3b
Th th
3a
3b
3c
27abc
+
+
=
bc ca ab
(b c)(c a)(a b)

Xut pht t ng thc:

ng thc trn tng ng vi iu phi chng minh.


p dng mnh trn ta c li gii sau:
~ Li gii:
p dng () vi a = u2 , b =v 2 , c = 1 t (1) tasuy ra 9 = 9u2 .
u = 1
9 = 9u2

Vy ta c h tng ng:
v = 0
u2 + v 2 = 1
Vy h c nghim (u; v) = (1; 0); (1; 0) 2

(1)
x + y + xy = 3
Bi 5: Gii h phng trnh
4
4
1
x+1

+
+
=
(2)

5y + 9 x + 6 1 + (x + 1)(y + 2)
2
Gii
~ tng: T (1) ta n cch phn tch quen thuc l (x + 1)(y + 1) = 4.
(2) cng c x + 1 v y + 1 nn ta ngh ti t a = x + 1; b = y + 1. Tuy nhin mu cht ca
1
bi ton chnh l t c = t (1) c abc = 1.
4
1
1
1
+
+
= 1.
Khi ta li c mnh sau: abc = 1
1 + a + ab 1 + b + bc 1 + c + ca
T ta i n li gii:
~ Li gii:
1
t x + 1 = a, y + 1 = b, = c ta c h phng trnh
4

abc = 1
1
1
1
x+1

+
+
=
1 + a + ab 1 + b + bc 1 + c + ca
2
Li c:
1
1
1
1
a
ab
+
+
=
+
+
=1
1 + a + ab 1 + b + bc 1 + c + ca
1 + a + ab a + ab + abc ab + abc + a2 bc
x+1
x=1y=1
2
Vy h c nghim duy nht l (x; y) = (1; 1) 2
Thay vo phng trnh sau c 1 =

(
Bi 6: Gii h phng trnh sau:

x2 + y 2 = 2
(x + y)(1 + xy)4 = 32

WWW.ToanCapBa.Net

216

WWW.ToanCapBa.Net
Gii

~ tng: R rng khng th gi nguyn (1 + xy)4 . Mun vy ta ch ti ng thc


(x + y)2
2xy + 2
=
. n y bi ton tr nn n gin.
xy + 1 =
2
2
~ Li gii:
( 2
x + y2 = 2
H cho c vit li thnh:
(x + y)(2 + 2xy)4 = 29
Thay x2 + y 2 = 2 vo phng trnh th 2 ta c
4

(x + y)(x2 + y 2 + 2xy) = 29 (x + y)9 = 29 x + y = 2

x2 + y 2 = 2
Vy ta c h
x + y = 2

x=y=1

Vy nghim ca h l (x; y) = (1; 1) 2


~ Nhn xt: tng chnh ca bi ton chnh l dng php th a v ng thc ng
bc. Khi vic gii s d dng hn. Ta xt mt s v d tng t:
(
Bi 7: Gii h phng trnh

x2 + y 2 = 2
(x + y)(4 x2 y 2 2xy) = 2y 5
Gii

~ tng: Xt phng trnh th hai. x + y c bc nht, 4 x2 y 2 2xy c bc 4 nhng


cc hng t cha ng bc. V vy ta ngh ti php th t phng trnh u to biu thc
thun nht.
~ Li gii: Thay phng trnh th nht vo phng trnh th 2 ta c:
h
i
2
(x + y) (x2 + y 2 ) xy(x2 + y 2 ) x2 y 2 = 2y 5


(x + y) x4 + y 4 + x2 y 2 xy(x2 + y 2 ) = 2y 5
x5 + y 5 = 2y 5 x = y
Kt hp vi phng trnh u ta tm c nghim ca h l (x; y) = (1; 1), (1; 1) 2

Bi 8: Gii h phng trnh sau

3x3 y 3 =

1
(1)
x+y

x2 + y 2 = 1

(2)

Gii
~ tng: Nhn vo h ta d dng ngh n vic th s 1 t phng trnh (2) vo phng
trnh (1) c phng trnh thun nht.
~ Li gii:
KX: x + y 6= 0
2
Phng trnh (2) tng ng vi (x2 + y 2 ) = 1

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net
Th vo phng trnh (1) ta c:
2

3x3 y 3 (x + y) = x2 + y 2
3x4 y 4 + 3x3 y xy 3 = x4 + y 4 + 2x2 y 2
2x4 + 3x3 y 2x2 y 2 xy 3 2y 4 = 0

(x y) (x + 2y) 2x2 + xy + y 2 = 0

x=y

x = 2y
2x2 + xy + y 2 = 0
> Vi 2x2 + xy + y 2 = 0 x = y = 0 (khng tho x2 + y 2 = 1). Trng hp ny loi.
> Vi x = y ta c:

x
=
y
=

1
2
2x2 = 1 x2 =

1
2
x=y=
2
> Vi x = 2y ta c:

1
2
;x =
y
=

1
5
5
5y 2 = 1 y 2 =

1
2
5
y = ;x =
5
5

 
 
 

2 1
2 1
1 1
1 1
Kt lun: H c nghim (x; y) l ; ; ; ; ; ; ;
2
5 5
5 5
2 2
2 2
( 3
x + 4y y 3 16x = 0
Bi 9: Gii h phng trnh sau
y 2 = 5x2 + 4
Gii
(
~ tng: H phng trnh c th vit li nh sau:

x3 y 3 = 4(4x y) (1)

y 2 5x2 = 4 (2)
T ta ngh n vic th (2) vo (1) c phng trnh thun nht.
~ Li gii:
H phng trnh tng ng:
( 3
( 3

x y 3 = 4 (4x y)
x y 3 = y 2 5x2 (4x y)

y 2 5x2 = 4
y 2 5x2 = 4
(
(
21x3 5x2 y 4xy 2 = 0
x (7x 4y) (3x + y) = 0

y 2 5x2 = 4
y 2 5x2 = 4

x=0

7x

y =

y = 3x

2
y 5x2 = 4
> Vi x = 0 ta cy =2
2
7x
7x
31 2
> Vi y =

5x2 = 4
x = 4 (V nghim)
4
4
15
WWW.ToanCapBa.Net

217

218

WWW.ToanCapBa.Net
"
x = 1; y = 3
2
> Vi y = 3x (3x) 5x2 = 4 x2 = 1
x = 1; y = 3
Kt lun: H c nghim (x; y) l (0; 2) ; (0; 2) ; (1; 3) ; (1; 3) 2
(
Bi 10: Gii h phng trnh (I)

x3 8x = y 3 + 2y
x2 3y 2 = 6

( H Tnh TST 07-08)

Gii
(
H phng trnh c th vit li nh sau:

x3 y 3 = 2 (4x + y) (1)

x2 3y 2 = 6 (2)
Ta ngh n cch ng bc (1) bng cch dng php th t (2). Nhng trc ta phi lm
xut hin s 6 (1) nn bin i:
(
(



3 x3 y 3 = x2 3y 2 (4x + y)
3 x3 y 3 = 6 (4x + y)

(I)
x2 3y 2 = 6
x2 3y 2 = 6

x=0

( 3
(

x = 3y
x + x2 y 12xy 2 = 0
x (x 3y) (x + 4y) = 0

2
2
2
2

x = 4y
x 3y = 6
x 3y = 6

x2 3y 2 = 6
> Vi x = 0 y 2 = 2 (v nghim)
"
> Vi x = 3y (3y)2 3y 2 = 6 y 2 = 6

y = 1; x = 3

y = 1; x = 3
r
r

6
6
y=
; x = 4

6
13
13
r
r
> Vi x = 4y (4y)2 3y 2 = 6 y 2 =

13
6
6
y=
;x = 4
13 !
r
r
r13
r !
6
6
6
6
Kt lun: H c nghim (x; y) l (3; 1) ; (3; 1) ; 4
;
; 4
;
2
13
13
13
13
( 2
x + y 2 + xy = 3
Bi 11: Gii h phng trnh
x5 + y 5 + 15xy(x + y) = 32
Gii
~ tng: Ta cn tm mi quan h gia cc hng t trong h. Mun vy ta ch ti hng
ng thc (x + y)5 = x5 + y 5 + 5xy(x + y)(x2 + xy + y 2 ).
~ Li gii:
H cho c vit li nh sau:

x2 + y 2 + xy = 3
x2 + y 2 + xy = 3

()
x5 + y 5 + 5.3xy(x + y) = 32
x5 + y 5 + 5xy(x2 + xy + y 2 )(x + y) = 32
Cng vic tip theo tr nn n gin:

( 2
2
x + y = 2
x + y + xy = 3
()

xy = 1
x+y =2

WWW.ToanCapBa.Net

x=y=1

219

WWW.ToanCapBa.Net
Vy h c nghim (x; y) = (1; 1) 2


x
Bi 12: Gii h phng trnh
1

+
x


1
= 2 y 4 x4
2y


1
= x2 + 3y 2 3x2 + y 2
2y
Gii

~ tng: Khai trinv phi ca hai phng trnh. gii bi ton ta ch cn ch cng
x5 + 5x4 y + 10x3 y 2 + 10x2 y 3 + 5xy 4 + y 5 = (x + y)5
thc khai trin bc 5:
x5 5x4 y + 10x3 y 2 10x2 y 3 + 5xy 4 y 5 = (x y)5
~ Li gii:
H tng ng

1
1

+
= 3(x4 + y 4 ) + 10x2 y 2
x 2y
1
1


= 2(y 4 x4 )
x 2y
Cng tr 2 phng trnh ta c:

= 5y 4 + x4 + 10x2 y 2
x
1

= 5x4 + y 4 + 10x2 y 2
y

2 = 5xy 4 + x5 + 10x3 y 2
1 = 5yx4 + y 5 + 10x2 y 3

Li cng tr 2 phng trnh ta c:

(x + y)5 = 3
(x y)5 = 1

5
Vy h phng trnh cho c 1 nghim l: (x; y) =

3+1
;
2

31
2

!
2

Sau y l mt s li gii bng cch ghp hng ng thc to ra nhng i lng khng m.
(
Bi 13: Gii h phng trnh

x2 4 3x 2 + 10 = 2y
p
y 2 6 4y 3 + 11 = x
Gii

H cho tng ng vi:

(x 2)2 + ( 3x 2 2)2 + x + 4 = 2y
p
(y 3)2 + ( 4y 3 3)2 + 2y = x + 4
Cng 2 phng trnh trn v theo v ta thu c:
p

2
2
(x 2)2 + (y 3)2 + ( 3x 2 2) + ( 4y 3 3) = 0
T tm c nghim ca h l (x; y) = (2; 3) 2

1 1 1

+ + = 2 (1)
x y z
Bi 14: Gii h phng trnh
2
1

2 = 4 (2)

xy z
WWW.ToanCapBa.Net

220

WWW.ToanCapBa.Net
Gii

Ta c:

2

2
1 1 1
1 1 1
2
1
(1)
+ +
=4
+ +
=
2
x y z
x y z
xy z
2
2
2
1
1
1
1
2
+
+
=
2
2+ 2+ 2+
x
y
z
xy yz zx
xy z
 


1
1
1
1
2
2
+
+
+
=0

+
+
x2 xz z 2
y 2 yz z 2
1
1

2 
2

=
1 1
1 1
x
z
+
+

+
=0 1
x = y = z
1

x z
y z
=
y
z


1 1 1
Th vo h ta tm c nghim (x; y; z) =
; ;
2
2 2 2
(

(2 x) (1 2x) (2 + y) (1 + 2y) = 4 10z + 1 (1)


Bi 15: Gii h phng trnh
x2 + y 2 + z 2 + 2xz + 2yz + x2 y 2 + 1 = 0 (2)


Gii
Ta c:
(
(2) (x + y + z)2 +(xy 1)2 = 0




z = (x + y)
z = x +
x+y+z =0
x

1
y =

xy 1 = 0

y = 1
x
x

Thay vo (1), ta c:
s





1
2
1
(2 x) (1 2x) 2 +
1+
= 4 1 10 x +
x
x
x
s





2x + 1
x+2
1
(2 x) (1 2x)
= 4 1 10 x +
x
x
x
s


(4 x2 ) (1 4x2 )
1

= 4 1 10 x +
x2
x
s




1
1
2
4 x + 2 17 = 4 1 10 x +
(3)
x
x

|t| > 2
1
t: t = x +
.
x2 + 1 = t2 2
x
x2
T ta c:


(3) 4 t2 2 17 = 4 1 10t

4t2 25 = 4 1 10t
2
4t2 25 16 (1 10t) = 0

4t2 20t + 29 (2t + 3) (2t + 7) = 0
7
1
7
t = (do |t| > 2) x + =
2
x 2
7
33
2x2 + 7x + 2 = 0 x =
4
WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

7 + 33
7 33
7
~ Vi x =
y=
z=
4
4
2
7 33
7 + 33
7
~ Vi x =
y=
z=
4
4
2
Vy h phng trnh cho c 2 nghim
l
!
!

7 + 33 7 33 7
7 33 7 + 33 7
(x; y; z) =
;
;
,
;
;
2.
4
4
2
4
4
2

Bi tp t luyn
Gii
h phng trnh:

xy x = 2
1)
1
16

4 +
4 = 1
( (x3 + 1) 2 (y +3 1)
x + 5xy 3y = 2x y
2)
x2 + 2xy = 1
5
5

x + y = 31
7
3) x3 + y 3

x2 + xy + y 2 = 3
( 3
x + y 3 xy 2 = 1
4)
4x4 + y 4 4x y = 0
( 2
x + y2 = 4
5)
8x2 + x5 = 8y 2 + y 5

WWW.ToanCapBa.Net

221

222

WWW.ToanCapBa.Net

PHNG PHP DNG N IU HM S


L thuyt
I nh l 1: Nu hm s y=f(x) lun ng bin (hoc lun ngch bin) th s nghim ca
phng trnh : f (x) = k khng nhiu hn mt v f (x) = f (y) x = y.
I nh l 2: Nu hm s y=f(x) lun ng bin (hoc lun nghch bin) v hm s y=g(x)
lun ngch bin (hoc lun ng bin) trn D th s nghim trn D ca phng trnh: f(x)=g(x)
khng nhiu hn mt.
I nh l 3: Cho hm s y=f(x) c o hm n cp n v pt f (k) (x) = 0 c m nghim, khi
pt f (k1) (x) = 0 c nhiu nht l m+1 nghim.
Nh vy, bn cht ca vn chnh l vic phn tch
g(x) = h(y) f (p(x)) = f (q(y))
Sau ta s xt tnh ng bin , nghch bin ca hm c trng f (x). Trong tin cho
vic nh gi th ta thng bin i hm c trng f (x) thnh mt hm a thc .V c th
lm c iu th chng ta cn s dng , kt hp kho lo 2 k thut t n ph v h s
bt nh.
~ Ch : Hm s c trng f (x) khng c tnh duy nht , tc l nu t mt phng trnh no
ta rt ra c 1 hm s c trng th chc chn cn c th tm c hm s th 2, v vn
ca chng ta l lm sao c th tm c 1 hm s n gin v mt tng , cng nh n
gin trong vic nh gi ( xt tnh n iu ) ca n trong bi ton.

Bi tp v d
Bi 1: Gii h
phng trnh:
tan x tan y = y x (1)
(I)
p
y + 1 1 = x y + 8 (2)

( Olympic 30-4 nm 2005)

Gii
~ tng: Ta thy bi ton dng ny rt c trng cho phng php c nu v cch ra
ny cng thng hay c s dng trong cc thi C H, thi HSG. iu quan trng l
cn chng minh c x = y t h trn.
~ Li
( gii:
16y
K: p
y+86x
T phng trnh ban u ta c : tan x + x = tan y + y
Nh vy hm c trng ca phng trnh l f (t) = tant + t.
1
Li c f 0 (t) =
+ 1 > 0 nn f (t) l mt hm ng bin trn tp xc nh, suy ra x = y.
cos2 t
Th vo (2) ta c:

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net
p
p

y+11= y y+
8

y
+
1
=
y

y
+
8
+
1

y
+
8
=
4y

4
y+8

8
y >

3
3y 8 = 4 y + 8
y=8
2
9y 48y + 64 = 16y + 128
Vy x = y = 8 l nghim duy nht ca (I) 2.

223

~ Nhn xt: bi ton trn bn cht ca vn c th hin rt r rng ngay phng


trnh u tin. Nn c th nhn xt rng y l mt bi ton d trong vic nhn ra tng
ca phng php.

(x + 1 + x2 )(y + p1 + y 2 ) = 1 (1)
Bi 2: Gii h phng trnh (II)
x6x 2xy + 1 = 4xy + 6x + 1 (2)
Gii
~ tng: Nhn qua ta thy (2) c v d khai thc hn thng qua vic bnh phng
tm quan h gia x, y. Nhng tht ra mu cht ca bi ton li l (1). Ch cn rng
p
1
p
= y + y 2 + 1 th ta gii quyt xong.
y + y2 + 1
~ Li gii:
KX: 6x 2xy + 1 > 0 ()
p

2 + 1 = y +
2 + 1 f (x) = f (y) vi f (t) = t +
Ta c: (1) x +
x
y
t2 + 1

2
|t| t
t +1+t
>
> 0 do f (t) ng bin trn R.
Li c: f 0 (t) =
t2 + 1
t2 + 1
Vy f (x) = f (y) x = y. Th vo (2) ta c:
"
2 25x2


2x2 + 6x + 1 = 3x
x
x 6x + 2x2 + 1 = 4x2 +6x+1

2x2 + 6x + 1
=
2
4
2x2 + 6x + 1 = 2x

> Nu

2x2 + 6x + 1 = 3x

2x2 + 6x + 1 = 9x2

x = 1 y = 1

x > 0

2x2 + 6x + 1 = 4x2

2
> Nu 2x + 6x + 1 = 2x
x 6 0

11

3 + 11
y=
2

11 3 + 11
;
)2
2
2

3x 1 + 4 (2x + 1) = y 1 + 3y (1)
Bi 3: Gii h phng trnh (III)
(x + y) (2x y) + 4 = 6x 3y (2)

Th li () ta thy (II) c nghim (x; y) = (1; 1); (

x=

Gii
~ tng: Ta thy (1) c dng n iu, nhng khng th tm c hm s c trng. Nh
vy r rng ta phi thay i x hoc y. Chuyn qua phn tch (2) th thy rng
(2) (x + y + 1)(2x y + 4) = 0. Vy ta tnh c y theo x, t vic xy dng hm c
trng cho (1) tr nn d dng v ch cn mt n.
~ Li gii:

WWW.ToanCapBa.Net

224

WWW.ToanCapBa.Net

1
KX: x > , y > 1 ().
3
Ta c:
(2) (x + y)(2x y) + 4 = 4(x + y) (2x y) (x + y + 1)(2x y + 4) = 0
7
y = 2x + 4 ( do () x + y + 1 > > 0). Thay vo (1) ta c:
3

3x 1 + 2x 8 = 2x + 3 2 (3x 1) + 3x 1 = 2 (2x + 3) + 2x + 3
Xt hm s f (t) = 2t2 + t vi t > 0. Phng trnh (12) c th vit li thnh




f
3x 1 = f
2x + 3
Ta c f 0 (t) = 4t + 1 > 0 t > 0 nn hm s f ng bin trn (0; +). Do

3x 1 =

2x + 3 x = 4 y = 12.

Vy (III) c nghim (x, y) = (4, 12) 2

x3 + x 2 = y 3 + 3y 2 + 4y (1)
Bi 4: Gii h phng trnh (IV )
x5 + y 3 + 1 = 0 (2)
Gii
~ tng: Rt t nhin ta nhn vo tng PT nh gi vi mc ch tm mi quan h gia
hai bin.
T (1) ta thy rng 2 v l 2 a thc c lp ca 2 bin x ,y v cng bc. Nh vy vic p
dng phng php s dng tnh n iu c c hi thnh cng rt cao. V y cng l lc
chng ta dng ti k thut h s bt nh.
u tin, ta chn mt a thc bt k lm chun (1). D thy nn chn a thc bn v tri
v nhn n n gin hn. Vi tng ta c hm s c trng f (t) = t3 + t 2 , nh vy
vic ca chng ta cn lm l phn tch :
y 3 + 3y 2 + 4y = g 3 (y) + g(y) 2
R rng g(y) c dng g(y) = y + b t y ta khai trin v c b = 1
Nh vy ta c phng trnh x3 + x 2 = (y + 1)3 + (y + 1) 2 ti y th tng gii bi
ton c hon thin.
~ Li gii:
T (1) ta c
x3 + x 2 = (y + 1)3 + (y + 1) 2 ()
Xt hm s c trng: f (t) = t3 + t 2 c f 0 (t) = 3t2 + 1 > 0, t R
Suy ra f (t) ng bin trn R , Kt hp vi (*) ta c x = y + 1
Th vo (2) suy ra:
x5 + (x 1)3 + 1 = 0 x5 + x3 3x2 + 3x = 0
(
x=0
x(x4 + x2 3x + 3) = 0
x4 + x2 3x + 3 = 0 (v nghim)
WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

225

Vy (IV ) c nghim duy nht (x; y) = (0, 1). 2


(
Bi 5: Gii h phng trnh (V )

p
(4x2 + 1)x + (y 3) 5 2y = 0 (1)
(H khi A

4x2 + y 2 + 2 3 4x = 7 (2)

2010)
Gii
~ tng: Kh c th khai thc g t (2), do ta s bt u phn tch t (1). Phng trnh
ny c x, y tch bit nn kh nng dng n iu l cao. Vy ta bin i phng trnh v dng
p
g(x) = h(y) (4x2 + 1)x = (3 y) 5 2y
p
1 + a2
a3 a
5 a2
5 a2
v (3 y) 5 2y = (3
)a =
.a =
+
2
2
2
2
2
t3
t
Ta hi vng rng f (t) = + chnh l hm c trng m ta cn tm. Vy cn phi phn tch
2
2
3
p(x)
p(x)
+
. R rng p(x) c dng mx + n , dng h s bt nh ta
(4x2 + 1).x = 4x3 + x =
2
2
t3
t
thu c m = 2; n = 0 p(x) = 2x. Nh vy hm s c trng chnh l f (t) = +
2
2
3
5
~ Li gii: K: x 6 ; y 6 .
4
2
Ta c
q
3
(5 2y)3 5 2y
p
2x
(2x)
2
(1) (4x + 1)x = (3 y) 5 2y
+
=
+
2
2
2
2
t

5 2y = a y =

t3
t
3t2 1
+ c f 0 (t) =
+ > 0, t R
2
2
2
2
(
x>0

Suy ra hm f(t) l hm ng bn trn R , hay : 2x = 5 2y


4x2 = 5 2y
Ti y ta th vo (2) ta c :
Xt hm s c trng : f (t) =

5
4x2 + ( 2x2 ) + 2 3 4x 7 = 0
2
2

5
3
2
Xt hm s g(x) = 4x + ( 2x ) + 2 3 4x 7 c g 0 (t) > 0, x 6 suy ra g(x) ng bin
2
4
1
1
trn TX , li c g( ) = 0 x = y = 2
2
2
1
Vy V c nghim (x; y) = ( ; 2) 2.
2
( 5
x + xy 4 = y 10 + y 6 (1)
p
Bi 6: Gii h phng trnh (V I)
4x + 5 + y 2 + 8 = 6(2)
2

Gii
~ tng: Nhn vo h trn ta thy rng khng th dng php th. Phng trnh 1 c 2 n
khng c lp vi nn ta ngh ti vic th nhm li v phn tch nhn t, li c x y 2 l mt
nhn t chung, tuy vy vic phn tch ra l tng i phc tp khi phi dng hng ng thc

WWW.ToanCapBa.Net

226

WWW.ToanCapBa.Net

lin quan ti A5 B 5 .
Ta cng xt cch khc n gin hn. Vi d on x = y 2 l mi quan h duy nht ca x ,y ta
ngh ti dng n iu. Hy th nh gi:
(1) c hng t xy 4 m trong vic xt hm c trng ta li ch c th xt hm mt n nh vy
mt iu rt t nhin l ta tm cch bin i sao cho (1) tr thnh PT c 2 n tch bit. V
chia 2 v cho y 5 l cch duy nht gip chng ta gii quyt c tt c vn nu trn. Ta
cng i n li gii chi tit:
~ Li gii:
5
K: x >
4
D thy y = 0 khng tho h. Vi y6= 0 chia c 2 v ca PT(1) cho y 5 ta c:
(1)

x5 x
+ = y 5 + y ()
y5 y

Xt hm s c trng f (t) = t5 + t c f 0 (t) = 5t4 + 1 > 0, t R


x
Suy ra f(t) ng bin trn R , kt hp vi (*) ta c: = y x = y 2
y

Th vo PT(2) ta c 4x + 5 + x + 8 = 6 ()
5
Ta c x =
khng tho (**). t V T () = g(x).
4
2
1
5
5
Ta c g 0 (x) =
+
> 0 x >
do g(x) ng bin trn ( ; +)
4
4
4x + 5 2 x + 8
Li c g(1) = 6 nn (**) c nghim duy nht x = 1. Suy ra y = 1.
Vy (V I) c nghim (x; y) = (1 : 1); (1; 1) 2
~ Nhn xt: Vi nhng phng trnh c bc cao th vic h bc v t n ph rt hu ch. Ta
cng xem qua mt s bi tng t:
(
Bi 7: Gii h phng trnh (V II)

2
x3 (4y
+ 2 (x2 +
1) x = 6 (1)
 + 1)

p

x2 y 2 + 2 4y 2 + 1 = x + x2 + 1 (2)
Gii

KX: x > 0.
Nu x = 0, t phng trnh th hai ca h ta c 0 = 6 (sai). Vy x > 0, chia c hai v ca (2)
cho x2 ta thu c
!
r
 1

p
1
2y 1 + 4y 2 + 1 =
1+
+ 1 (3)
x
x2


Xt hm s f (t) = t 1 + 1 + t2 vi t R, phng trnh (3) c th vit li thnh
1
f (2y) = f ( )
x
2t2 + 1
1
Ta c f 0 (t) = 1 +
> 0 t R, do 2y = .Thay vo (1) ta c
2
x
t +1


x3 + x + 2 x2 + 1 x 6 = 0 x3 + x 6 = 2 x2 + 1 x (4)

Xt cc hm s g (x) = x3 + x 6, h (x) = 2 (x2 + 1) x vi x (0; +).


D thy g(x), h(x) n iu ngc chiu trn (0; +) v g(1) = h(1) nn (4) c nghim duy

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

227

1
nht x = 1 y = .
2



1
Vy (V II) c nghim (x, y) = 1,
2.
2 
 p


2
2
2

x + 1 3x y + 2
4y + 1 + 1 = 8x2 y 3
Bi 8: Gii h phng trnh (V III)
x2 y x + 2 = 0
Gii
Vi x = 0 hoc y = 0 th h v nghim.
Vi x =
6 0 v y 6= 0.Phng trnh (1) tng ng vi

x2 + 1 4x2 y + x 2
x2 + 1 4x2 y + x
p
p
.4y = 8x2 y 3
= 2x2 y
4y 2 + 1 1
4y 2 + 1 1
p

p

2
2
2
2
2
2
2
2
x + 1 4x y + x = 2x y 4y + 1 2x y x + 1 + x = 2x y
4y + 1 + 1
!
r

q
1
1
2

(2y) + 1 + 1 (3)
+ 1 + 1 = 2y
x
x2


t2 + 1
t
t
+
t
+
1
+
0

Xt hm s: f (t) = t t2 + 1 + 1 c f (t) = t2 + 1+
+1 =
>0
2+1
2+1
t
t


Nn hm s f (t) = t t2 + 1 + 1 ng bin trn R
T phng trnh (3) ta c
 
1
1
f
= f (2y) = 2y 2xy = 1
x
x
Th vo phng trnh (2) ta c:

x = 4
2
2x y 2x + 4 = 0 x 2x + 4 = 0
y = 1
8


1
Kt lun: H c nghim (x; y) = 4;
2
8
p
( 3
x 3x2 + 2 = y 3 + 3y 2 (1)
p
Bi 9: Gii h phng trnh (IX)

3 x 2 = y 2 + 8y (2)
Gii
~ tng: Chng ta li bt u tm ti t ci n gin ti phc tp
T (1) rng ta c dng g(x) = h(y) nh mong mun nh vy tng dng tnh n
iu xt hm c trng xut hin. V s tt hn nu g(x), h(y) l hm a thc. Vy ta
th bnh phng loi b cn thc:
2

(1) (x3 3x2 + 2) = y 3 + 3y 2


Cng vic tip theo l tm hm c trng. D thy h(y) = y 3 + 3y 2 l la chn tt v y l
hm s n gin v ng bin trn [0; +].

WWW.ToanCapBa.Net

228

WWW.ToanCapBa.Net
2

Ta s c gng phn tch (x3 3x2 + 2) = q 3 (x) + 3q 2 (x) . ng nht h s s tm c


q(x) = x2 2x 2. Suy ra x2 2x 2 = y (ch iu kin c nghim l
x3 3x2 + 2 = (x 1)(x2 2x 2) > 0 x2 2x 2 > 0 do x > 2).
Nhng cu hi t ra l, vic khai trin v ng nht h s vi (x3 3x2 + 2)2 kh phc tp.
Li ch rng hm s c trng khng phi l duy nht. Liu c mt hm s no n gin
hn? Vy 1 iu t nhin l ta s i tm cch t n ph : 1 hm cha cn no khng
phi lu tha.
p

rng (1) x3 3x2 + 2 = y 3 + 3y 2 x3 3x2 + 2 = y y + 3

Nh vy ta s t a = y + 3 y = a2 3 , y y + 3 = (a2 3)a = a3 3a

3
Phn tch hon ton tng t nh cc v d trc , ta c (x 1)3 3(x 1) = ( y + 3)

3 y + 3 v hm c trng f (t) = t3 3t l hm ng bin trn [1; +] .Nh vy tng


r rng.
~ Li gii:
KX: x > 2; y > 0
Ta c:
(1) x3 3x2 + 2 = y

p
p
p
3
y + 3 (x 1)3 3(x 1) = ( y + 3) 3 y + 3

Xt hm c trng f (t) = t3 3t c f 0 (t) = 3t2 3> 0, t > 1 ( v y + 3 > 3; x 1 > 1 )

Suy ra hm s ng bin trn [1; +] , hay x 1 = y + 3 y = x2 2x 2


Th vo (2):
2

(2) 9(x2) = y 2 +8y 9(x2) = (x2 2x 2) +8(x2 2x2) x4 4x3 +8x2 17x+6 = 0
"
x=3
(x 3)(x3 x2 + 5x 2) = 0
x3 x2 + 5x 2 = 0
Xt Q(x) = x3 x2 + 5x 2 c Q0 (x) = 3x2 2x + 5 > 0, x suy ra y l mt hm ng bin
trn R
Li c x > 2 Q(x) > Q(2) = 13 > 0 suy ra phng trnh Q(x) = 0 v nghim.
Vy (IX) c nghim (x; y) = (3; 1) 2.
~ Nhn xt: Nhng bi ton trn cho thy c nhiu cch a hai v ca mt phng
trnh v hm c trng. Tuy nhin mt s bi ton kh hn s i hi phi bin i cc phng
trnh ca h tm ra hm c trng.
(
Bi 10: Gii h phng trnh (X)

x3 (2x + 3y) = 1
x(y 3 2) = 1
Gii

> Vi x = 0 d thy khng phi l nghim ca h trn.


> Vi x 6= 0 ta(c
x3 (2 + 3y) = 1
1
3
3
3
2
3
(X)

x
(2
+
3y
+
y

2)
=
3x
+
1

y
+
3y
=
+
3
x
x
x3 (y 3 2) = 3x2
Ti y hm s c trng l r: f (t) = t3 + 3t

WWW.ToanCapBa.Net

229

WWW.ToanCapBa.Net
C f 0 (t) = 3t2 + 3 > 0, t R suy ra f (t) l hm s ng bin trn R y =

1
ti y ta ch
x

vic th vo mt PT
bi ton s c hon tt :
bt k trong 2 PT th

y =
y = 1
x = 1, y = 1
x

x
(X)

1
3

2x3 + 3x2 1 = 0
x3 (2 + ) = 1
x = ,y = 2
2
x
1
Th li ta thy (X) c nghim (x; y) = (1; 1); ( 2 ; 2) 2.
Sau y ta cng xem qua mt s bi h phng trnh logarit:
Bi 11:
Gii h phng trnh
log (2x + 1) log (x y) + 1 = 4x2 + 4x + 2 p(x y)2 + 1 + (x y)2 4x(x + 1) (1)
3
3
(XI)

log (2y 2) + 4x2 4x2 + 1 = 1 2


(2)
3
Gii
~ tng: Phng trnh (1) nhn phc tp hn nhng kh nng nhm nhn t li cao, nn
ta s phn tch (1). D thy biu thc trong log l khng th thay i, do ta s ly 2x + 1
v x y lm chun. Vic xy dng hm c trng bng h s bt nh ging nh nhng bi
trn, nn y ta s khng nhc li.
~ Li gii:
Ta c:
p

(2x + 1)2 + 1 (2x + 1)2 log3 (2x + 1) =

(x y)2 + 1 (x y)2 log3 (x y) ()





t
1
1
2
0
2
Xt f (t) = t + 1 t log3 t (t > 0) ta c f (t) =
2t +
6 2 2 < 0
t
t2 + 1
2
nn f (t) nghch bin trn (0; +).
Do () 2x + 1 = x y x = y 1

Khi (2) log3 (2x) + 4x2 4x2 + 1 = 1 2.

1
1
Xt g(x) = log3 (2x) + 4x2 4x2 + 1 (x > 0) ta c g 0 (x) = 4x(2
) + > 0 nn
x
4x2 + 1
 

1
1
3
g(x) ng bin. Li c g
= 1 2 nn (2) c nghim duy nht x = y =
2
2
2
Vy (IX) c nghim (x; y) = ( 12 ; 3
)
2.
2
(1)

ey2 x2 = x + 1
y2 + 1
Bi 12: Gii h phng trnh

3log (x + 2y + 6) = 2log (x + y + 2) + 1
2
2
Gii
(
KX:

x + 2y + 6 > 0

x+y+2>0
Xt hm s: f (t) = et (t + 1), t [0, +). Ta c f 0 (t) = et (t + 1) + et = et (t + 2) > 0 nn y
l hm ng bin.
Do :
ey

2 x2

x2 + 1
2
2
ex (x2 + 1) = ey (y 2 + 1) f (x2 ) = f (y 2 ) x2 = y 2 x = y
2
y +1
WWW.ToanCapBa.Net

230

WWW.ToanCapBa.Net

Phng trnh th hai ca h tng ng vi:


3log2 (x + 2y + 6) = 2log2 (x + y + 2) + 1




log2 (x + 2y + 6)3 = log2 2(x + y + 2)2
(x + 2y + 6)3 = 2(x + y + 2)2 ()
Xt hai trng hp:
> Nu x = y th thay vo (*), ta c: (3x + 6)3 = 2(2x + 2)2 .
Theo KX ta c x > 1 .Li c
(3x + 6)3 2(2x + 4)2 = (x + 2)2 (27x + 46) > 0 (3x + 6)3 > 2(2x + 4)2
Do : (3x + 6)3 > 2(2x + 4)2 > 2(2x + 2)2 nn (*) v nghim.
> Nu x = y, thay vo (*), ta c:
(x + 6)3 = 2(2)2 (6 x)3 = 8 6 x = 2 x = 4 y = 4
Th li ta thy h cho c nghim duy nht l (x, y) = (4, 4) 2
~ Nhn xt: Trong bi ny nn ch cc nh gi trong trng hp x = y, bi v khi
phng trnh bc ba thu c phi gii theo cng thc tng qut, iu thng b trnh cc
k thi HSG. Do , vic tm mt nh gi thch hp chng minh nghim khng tha bi
l mt cch rt hay.

Bi tp t luyn
Gii cc(h phngtrnh sau:
(8x 3) 2x 1 y 4y 3 = 0
Bi 1)
4x2 8x + 2y 3 + y 2 2y + 3 = 0
( 3
x (3y + 55) = 64
Bi 2)
xy(y 2 + 3y + 3) = 12 + 51x

2x3 4x2 + 4x 1 = 2x3 (2 y)3 2y


Bi 3)
p
x + 2 = 3 14 x3 2y + 1
(

x+y+1+ 3x+y =5
p
Bi 4) p 2
x + xy + 4 + y 2 + xy + 4 = 12
(
x3 y 3 2 = 3x 3y 2
p

Bi 5)
x2 + 1 x2 3 2y y 2 + 2 = 0

WWW.ToanCapBa.Net

231

WWW.ToanCapBa.Net

PHNG PHP H S BT NH
H s bt nh l ngun gc cho nhiu li gii p. Bi vit ny s cp n nhng bin i
trong h phng trnh hu t da vo h s bt nh. Mc tiu ca chng ta l sau khi bin i
thu c mt phng trnh c th phn tch thnh nhn t hoc c chnh phng
(nu l bc 2). Ta cng xem qua mt s v d:

Bi tp v d

x3 y 3 = 35 (1)
Bi 1: Gii h phng trnh (I)
2x2 + 3y 2 = 4x 9y (2)
Gii
~ tng: Khng th dng php th gii h trn. V th ta hi vng c th t hai phng
trnh ca h a v dng (x + a)3 = (y + b)3 ( rng x, y c lp vi nhau). Mun vy ta
nhn (2) cho mt s . Cng vic ca ta l tm a, b, (lu phng trnh (1) c bc 3 (cao
nht) nn ta mc nh h s nh c, cc s a, b, s c chn ph hp)
Ly (1) + .(2) ta c:
x3 y 3 35 + (2x2 + 3y 2 4x + 9y) = 0
x3 + 2x2 4x y 3 + 3y 2 + 9y 35 = 0 ()
Ta cn tm a, b, tho:

= 3
a = 2

b = 3

3
3

a b = 35
V T () = (x + a)3 (y + b)3 3a = 2

3a2 = 4
Do () tr thnh: (x 2)3 (y + 3)3 = 0.
~ Li gii: Ta c h phng trnh:

x3 y 3 = 35
x = y + 5

x 2 = y + 3
(y + 5)3 y 3 = 35

x = 2; y = 3
x = 3; y = 2

Vy (I) c nghim (x; y) = (2; 3); (3; 2) 2


~ Nhn xt: Bi ton trn cho ta mt ci nhn tng quan v h s bt nh trong h phng
trnh hu t. y l mt bi c bn v x, y ng c lp. Ta cng xem qua mt bi tng t:
(
Bi 2: (VMO 2010) Gii h phng trnh

x4 y 4 = 240 (1)
x3 2y 3 = 3(x2 4y 2 ) 4(x 8y) (2)

Gii
~ tng: Nh bi trn, do x, y tch bit nn ta hi vng t hai phng trnh ca h a v
dng (x + )4 = (y + )4 . Mun vy ta nhn phng trnh th hai cho mt s k. Cng vic

WWW.ToanCapBa.Net

232

WWW.ToanCapBa.Net

ca ta l tm cc s , , k.
H phng trnh cho tng ng:
( 4
x + a = y 4 + a + 240
x3 3x2 + 4x = 2y 3 12y 2 + 32y
Suy ra:
x4 + a + k(x3 3x2 + 4x) = y 4 + a + 240 + k(2y 3 12y 2 + 32) ()
Cn chn k sao cho :
(x + )4 = (y + )4 x4 + 4x3 + 62 x2 + 43 x + 4 = y 4 + 4y 3 + 6 2 y 2 + 4 3 y + 4 ()
T (*) v (**) ng nht h s ta c:

a = 4

k = 4

k = 8

3k
=
6

= 2
4k = 43

a = 16
a + 240 = 4

= 4

2k = 4

12k = 6 2

32k = 4 3
~ Li gii:
H cho tng ng:
(

x4 + 16 = y 4 + 256
x3 3x2 + 4x = 2y 3 12y 2 + 32y

Ly phng trnh th hai nhn cho (-8) cng vi phng trnh th nht ta c:
x4 + 16 8(x3 3x2 + 4x) = y 4 + 256 8(2y 3 12y 2 + 32y)
"
"
x

2
=
y

4
x=y2
(x 2)4 = (y 4)4

x2=4y
x=6y
> Nu x = y 2 thay vo (1) ta c:
8y 3 24y 2 + 32y + 224 = 0 (y + 2)(8y 2 40y + 112) = 0 y = 2 x = 4
> Nu x = 6 y thay vo (1) ta c:
y 3 9y 2 + 36y 44 = 0 (y 2)(y 2 7y + 22) = 0 y = 2 x = 4
Vy h phng trnh cho c nghim (x; y) = (4; 2), (4; 2) 2
~ Nhn xt: bi ny hoc cc bi tng t vi s m ln hn hay nh hn nu khng cha
cc hng t c dng xm .y n ta u c th s dng phng php trn. Tuy nhin ch cn qua
mt php i bin h s khng cn p na. Chng ta cng xt bi ton sau:

x2 + y 2 = 1 (1)
5
Bi 3: Gii h phng trnh (II)
57

2
4x + 4x
= y(3x + 1) (2)
25

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

233

Gii
~ tng: rng 2 phng trnh ca h u c bc hai v xut hin c hng t xy nn
vic dng HSB nh bi 1 s gp nhiu kh khn. Mt hng i thng dng ca ta vi h
loi ny l a v phng trnh bc hai theo (ax + by). lm iu , ta nhn (1) cho , (2)
cho v cng li:




57
1
2
2
2
+ 4x + 3xy + 3x + y
=0
(1). + (2). x + y
5
25



4
57
3
2
2
1+
x +
xy + y + (3x + y)
=0

5
25
xut hin hng t ax + by chnh l (3x + y). Do ta hi vng c


3
4
x2 +
xy + y 2 = k(3x + y)2
1+

rng h s ca y 2 l 1 nn k = 1. Khai trin v ng nht h s ta c

1 + 4 = 9
= 1

3 = 6
= 2

Vy ta tm c , .
~ Li gii: Ly (1) + (2).2 ta c

7



119
7
17
3x + y = 5
2
(3x + y) + 2(3x + y)
= 0 3x + y
3x + y +
=0
17
25
5
5
3x + y =
5
7
> Nu 3x + y = :
5

2
1
x
=
;
y
=
1

x2 + y 2 =

5
5
17

5
Ta c h phng trnh

>
Nu
3x
+
7
=
:

y = 3x +
11
2
5
x= ; y=
25
25

1
17

2
2
y = 3x
x + y =
5
5

(v nghim)
Ta c h phng trnh
17
102x 284

2
y = 3x
10x +
+
=0
5
25

 5

2 1
11 2
Vy (II) c nghim (x; y) =
;
;
;
2.
5 5
25 25
~ Nhn xt: Nhng h phng trnh cha hng t x2 , xy, y 2 phn ln c th a v phng
trnh bc hai theo ax + by. Bi h trn cn c 2 cch gii khc, l dng php th hoc t n
ph tng - hiu. Ta cng xem qua mt bi tng t:
(
Bi 4: Gii h phng trnh

x2 + 2xy + 2y 2 + 3x = 0 (1)
xy + y 2 + 3y + 1 = 0 (2)
Gii

WWW.ToanCapBa.Net

234

WWW.ToanCapBa.Net

~ tng:
Nh bi trn ta s bin i a v phng trnh bc hai theo mx + ny. lm iu ta
nhn phng trnh th nht vi v phng trnh th cho ri cng li:
(1). + (2). (x2 + 2xy + 2y 2 + 3x) + (xy + y 2 + 3y + 1) = 0



 




2
2
+ 2 xy +
+ 2 y + 3 x + y + = 0
x +

Ta cn chn v sao cho:






2

2
+ 2 xy +
+2 y = x+ y
x +






2
x2 +
+ 2 xy +
+ 2 y 2 = x2 + 2 xy + 2 y 2

ng nht h s ta c:

+2=

= 2 = 2
2

+2=
2

cho n gin chn = 1 v = 2.


~ Li gii:
Ly phng trnh th nht cng vi phng trnh th hai nhn (2) ta c:
x2 + 4xy + 4y 2 + 3x + 6y + 2 = 0
(x + 2y)2 + 3(x + 2y) + 2 = 0 (x + 2y + 1)(x + 2y + 2) = 0
"
x + 2y + 1 = 0

x + 2y + 2 = 0
> Nu x + 2y + 1 = 0 x = 2y 1 thay vo phng trnh th hai ca h ta c:
"

y
=
1
+
2

x
=
3

2
2
y 2 + 2y + 1 = 0

y = 1 2 x = 3 + 2 2
> Nu x + 2y + 2 = 0 x = 2y 2 thay vo phng trnh th hai ca h ta c:

1+ 5
y
=

x
=
3
+
5

2
y 2 + y + 1 = 0

1 5
y=
x = 3 5
2

Vy h phng trnh

cho
c
4
nghim
(x,
y)
l
(3

2
2;
1
+
2);
(3
+
2
2;
1

2);
!
!
1+ 5
1 5
3 + 5;
, 3 5;
2
2
2
~ Nhn xt: Nhng h phng trnh c cha cc phn t x2 , xy, y 2 phn ln c th a v
phng trnh bc hai theo mx + ny, t c th tnh x theo y hoc y theo x ri th ngc lai
vo mt trong hai phng trnh ca h s ra c nghim.

x4 4x2 + y 2 6y + 9 = 0 (1)
Bi 5: Gii h phng trnh
x2 y + x2 + 2y 22 = 0 (2)

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

235

Gii
~ tng: H phng trnh trn c bc kh cao (bc 4) nhng c th gim bc bng cch t
t = x2 . Vy cch t nhin nht chnh l ta a v phng trnh bc 2. m bo chnh
phng ta s dng h s bt nh nh sau:
Ta c:
(1) + (2).a x4 + x2 (4 + ay + a) + y 2 6y + 9 + 22ay 22a = 0
Coi y l phng trnh bc 2 theo x2 ta c:
= y 2 (a2 4) + y(16a + 2a2 + 24) + a2 + 80a 20
l mt bnh phng th trc ht h s ca y 2 phi l s chnh phng, ngha l ta gii
PT nghim nguyn a2 4 = k 2

a 4 = 0
Tm c cc nghim ca PT ny, ln lt th li. D thy a = 2 th 16a + 2a2 + 24 = 0

a2 + 80a 20 = 144
Vy ta chn a = 2.
~ Li gii:
Xt (1) + (2).2 ta c:
(1) + (2).2 x4 4x2 + y 2 6y + 9 + 2(x2 y + x2 + 2y 22) = 0 (x2 + y + 5)(x2 + y 7) = 0
> Nu y = x2 5, thay vo (1) ta c phng trnh
x4 4x2 + (x2 + 5)2 + 6(x2 + 5) + 9 = 0 x4 + 6x2 = 32(v nghim)
> Nu y = x2 + 7, thay vo (1) ta c phng trnh

x4 4x2 + (x2 7)2 + 6(x2 7) + 9 = 0 x4 6x2 + 8 = 0 x {2; 2}

T ta tm c nghim ca h l (x; y) = (2; 3), (2; 3), ( 2; 5), ( 2; 5) 2


(
Bi 6: Gii h phng trnh

x3 + 3xy 2 = 49 (1)
x2 8xy + y 2 = 8y 17x (2)
Gii

~ tng: Do phng trnh th nht ca h c bc cao nht nn ta s nguyn, nhn phng


trnh th hai cho ri cng vi phng trnh th nht ta c :
x3 + 3xy 2 + 49 + (x2 8xy + y 2 + 17x 8y) = 0 (1)
Mt khc ta c th nhm c nghim ca h l (x; y) = (1, 4), do ta mong mun (1)
phn tch c thnh:
(x + 1)(ax2 + bx + cy 2 + dy + 49) = 0 (d thy h s ca xy trong ngoc bng 0)
ax3 + bx2 + cxy 2 + dxy + 49x + ax2 + bx + cy 2 + dy + 49 = 0

WWW.ToanCapBa.Net

236

WWW.ToanCapBa.Net
ax3 + (a + b)x2 + cxy 2 + dxy + cy 2 + (b + 49)x + dy + 49 = 0 (2)

T (1) v (2) ng nht h s ta c:

a=1

a+b=

a=1

c=3
c==3

d = 8

b=2

c
=

d = 24

b + 49 = 17

d = 8
~ Li gii:
Nhn phng trnh th hai ca h cho 3 ri cng vi phng trnh th nht c :
x3 + 3xy 2 + 49 + 3x2 24xy + 3y 2 24y + 51x = 0
(x + 1)(x2 + 2x + 3y 2 24y + 49) = 0
(x + 1)((x + 1)2 + 3(y 4)2 ) = 0
"
"
x+1=0
x = 1

x + 1 = 0, y 4 = 0
x = 1, y = 4
> Nu x = 1 thay vo phng trnh th nht ca h c y 2 = 16 y = 4
> Nu x = 1, y = 4 thay vo h thy tha.
Vy h phng trnh cho c nghim (x, y) l (1, 4), (1, 4) 2

Ta cng xem qua mt cch gii khc cho bi ton:


~ tng: rng h c bc ba nhng l bc ba theo x, v ch c bc hai theo y. Vy ta
s ly (1) cng vi (2).a v a v mt phng trnh bc hai theo y:
y 2 (3x + a) + y(8ax 8a) + x3 + ax2 + 17ax + 49 = 0
Ta cn chn a l mt bnh phng ca mt biu thc theo x. C th ta c:
= 3x4 + x3 (4a) + x2 (15a2 51a) + x(15a2 147a) + 16a2 49a
Nu l bnh phng th n s phi c dng 3[f (x)]2 . Mun vy trc ht 16a2 49a phi
l
(3) ln ca mt s chnh phng. n gin ta chn a Z trc, ngha l cn phi gii
phng trnh nghim nguyn
16a2 49a = 3b2
D thy c 16a2 49a 6 0 a(16a 49) 6 0 a {0; 1; 2; 3}
Ln lt th ta thy a = 3 th = 3(x + 1)4
Li rng > 0 x = 1. Vy ta c ngay nghim x = 1 (trng hp tng qut th ta
phi tnh y theo x).
~ Li gii: Xt (1) + 3.(2) ta c phng trnh
y 2 (3x + 3) 24y(x + 1) + x3 + 3x2 + 51x + 49 = 0 ()

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

237

() c = 3x4 12x3 18x2 12x3 3 = 3(x + 1)4 > 0 x = 1 Vy ta c h phng


trnh

x = 1
x = 1
x = 1

x3 + 3xy 2 = 49
y 2 = 16
y = 4
Do h c nghim (x; y) = (1; 4), (1; 4) 2
~ Nhn xt: Hai cch trn u xt (1) + (2).a v u ra a = 3 tuy tng khc nhau.
Cch 1 rt hiu qu trong nhng bi c th tm c nghim. Cch 2 mang tnh tng qut ,
v tng gii phng trnh nghim nguyn kh th v. Bi ny cn mt cch gii khc bng
phng php t n ph tng - hiu.
Sau y ta s khai thc su v cch 1. Lu rng vi nhng bi cng on c nhiu nghim
th cng d dng h s bt nh.

x4 + 2(3y + 1)x2 + (5y 2 + 4y + 11)x y 2 + 10y + 2 = 0 (1)


Bi 7: Gii h phng trnh
y 3 + (x 2)y + x2 + x + 2 = 0 (2)
Gii
~ tng: gii bi trn ta s tin hnh 4 bc:
Bc 1: tm nghim ca h. Nu bit c nghim th tng ca ta s r rng hn
nhiu. y ln lt th x = 2, 1, 0, 1, 2, 3, ... ta tm c 2 nghim ca h l (x; y) =
(1; 1), (2; 2) 2
Tuy nhin lu rng bc ca hai phng trnh l kh cao (4 v 3). Nu phn tch nh bi 5
th ta vn phi gii quyt mt h phng trnh hai n bc 3 v 2 (sau khi gim bc). V vy
y, do bit 2 nghim, ta s tin hnh bc 2:
Bc 2: tm quan h tuyn tnh gia 2 nghim ny: D thy l y = x.
Bc 3: thay vo h v phn tch thnh nhn t: Ta thay x bi y hoc y bi x (ty
trng hp xem cch no c li), vi bi ny ta thay y = x vo hai phng trnh ca h v
thu c

x4 + 2(3x + 1)x2 + (5x2 4x + 11)x x2 10x + 2 = 0


(x + 1)2 (x 1)(x 2) = 0

x3 (x 2)x + x2 + x + 2 = 0
(x + 1)2 (x 2) = 0
Vic phn tch trn l khng kh v ta bit trc nghim.
Bc 4: La chn biu thc thch hp:
Nh th, so vi phng trnh th nht va nhn c th phng trnh th hai thiu i mt
biu thc l x 1 , nhng ch rng biu thc ny cng tng ng vi y 1. Ta s chn
mt trong hai biu thc ny nhn vo.
R rng nu chn y 1 th vic nhn s to ra mt a thc c cha bin y ng bc vi a
thc phng trnh th nht ban u. Vy ta s nhn phng trnh sau cho y 1.
~ Li gii:
Nhn phng trnh th hai cho y + 1, ri ly phng trnh th nht, tr phng trnh va
nhn c, ta c:
(x + y)(x y + 2)(x2 2x + y 2 + 3y + 5) = 0]

WWW.ToanCapBa.Net

238

WWW.ToanCapBa.Net

- Vi x = y, ta a phng trnh th hai ca h v (y + 2)(y 1)2 = 0


- Vi x = y 2, ta a phng trnh th hai ca h v (y 1)2 (y + 4) = 0
D thy khng xy ra x2 2x + y 2 + 3y + 5 = 0
Th li ta thy h c nghim (x, y) = (1, 1), (2, 2), (6, 4) 2
~ Nhn xt: Vn dng linh hot 4 bc trn c th cho ta li gii rt p v ngn gn. Ta
cng xem qua mt bi tng t:

(x y)2 + x + y = y 2 (1)
Bi 8: Gii h phng trnh
x4 4x2 y + 3x2 = y 2 (2)
Gii
~ tng: u tin ta thy (1) x2 2xy + x + y = 0.
C th tm c 3 nghim nguyn ca
h ny l (x; y) = (0, 0), (2; 2), (1; 2). T 2 nghim u
x2 2x = 0
ta thy x = y. Thay vo h ta c
[x(x 2)]2 = 0
Nh vy ta s phi nhn x(x 2) hoc y(y 2) vo (1). rng nu chn x(x 2) ta s lm
mt bc 4. Vy khu chun b hon tt.
~ Li gii:
Xt x = 0 v x = 2 ta thy h c nghim (x; y) = (0; 0), (2; 2).
Vi x
/ {0; 2} xt (1).[x(x 2)] + (2) ta c phng trnh
x(x 2)(x2 2xy + x + y) + (x4 4x2 y + 3x2 + y 2 ) = 0 (x y)(2x3 x2 + x y) = 0
> Nu x = y thay vo (1) ta c 2x x2 = 0. Trng hp ny loi do x
/ {0; 2}
3
2
> Nu 2x x + x y = 0 ta c h phng trnh

2x3 x2 + x y = 0
()
x2 2xy + x + y = 0
Cng hai phng trnh ta c
2x3 2xy + 2x = 0 2x(x2 + 1 2y) = 0 x2 + 1 = 2y (do x 6= 0)
Thay vo (1) ta c phng trnh
2x3 + x2 + 1 = 0 x = 1
T tm c (x; y) = (1; 2).
Vy h cho c nghim (x; y) = (1; 2), (0; 0), (2; 2) 2
M RNG:
~ tng: Nh cp, nu bit cng nhiu nghim th ta c li gii cng p. Sau y l
mt cch phn tch khi ta bit c 3 nghim. Ta s ln lt lp 3 quan h tuyn tnh gia x v

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

239

y = x
y. Trong bi ny, l y = 2x

y = 2
Do (2) c bc cao hn nn ta xt
(1). + (2) x4 + x2 (4y + + 3) + x( 2y) + y + y 2 = 0 (3)
Ta s chn quan h no d s dng nht, chnh l y = 2. Nh vy (3) c nghim y = 2,
ngha l
x4 + x2 ( 5) + x(3) + 2 + 4 = 0 =

x4 + 5x2 4
= (x + 1)(x + 2)
x2 3x + 2

Khi (3) tr thnh 2x3 + x2 + x + y = 0


Ta tip tc khai thc mt trong hai quan h cn li, rng nh phn tch trn, vi
= x(x 2) ta thu c 2x3 x2 + x y = 0
Vy ta i n li gii ngn gn nh sau:
~ Li gii:
Th vi x M = {0; 2; 1; 2} ta tm c nghim (x; y) = (0; 0), (2; 2), (1; 2). Xt x
/ M ta
c
(1). + (2) y 2 + y( 2x 4x2 ) + x + x2 ( + 3) + x4 = 0 ()
Chn = x(x 2) ta c 2x3 x2 + x y = 0
Chn = (x + 1)(x + 2) ta c 2x3 + x2 + x + y = 0
Cng li ta c 4x3 + 2x = 0 (sai do x
/ M ). Vy trng hp ny loi.
Tm li h c nghim (x; y) = (0; 0), (2; 2), (1; 2) 2

Bi tp t luyn
Giicc h phng trnh sau:
x3 + y 3 = 9 (1)
1)
x2 + 2y 2 = x + 4y (2)
( 3
x y 3 + 3y 2 + 2x 5y + 3 = 0(1)
2)
x2 + 2y = 1(2)
( 2
x + y2 = 1
3)
21x + 3y + 96x2 + 28xy = 117
( 2
6x y + 2y 3 + 35 = 0
4)
5x2 + 5y 2 + 2xy + 5x + 13y = 0
( 4
x y 4 = 1215
5)
2x3 4y 3 = 9(x2 4y 2 ) 18(x 8y)

WWW.ToanCapBa.Net

240

WWW.ToanCapBa.Net

K THUT T N PH TNG - HIU


L thuyt
Trong vic gii h phng trnh th t n ph l cch hiu qu v rt a dng. Phng php
t n ph tng - hiu l mt cch t d nhn bit, tuy khng phi ti u nhng cng c th
a v mt h phng trnh gii bng phng php th.
Ni dung phngphp chnh l, t mt h phng
trnh theo 2 n x, y ta t

a = mx + ny
x = ma + nb
()
hoc ()
(a, b l n mi) .
b = ux + vy
y = ua + vb
Hai php t trn thc ra tng ng, v ta c th tnh x, y theo a, b v ngc li. Lu rng:
F Php t () c dng vi nhng h m ta c th nhm cc hng t mt cch thch hp
to ra phng trnh n gin hn theo mx + ny v ux + vy.
F Php t () c dng vi nhng h phng trnh m ta hi vng c th kh mt hay mt
s hng t no sau khi khai trin. (lu rng h phng trnh hu t m 2 n tch bit th
c th gii quyt bng h s bt nh).
Khi gp mt bi ton ta nn th () trc,
v php t ny cho h n gin hn.
a = mx + ny
Mt trng hp c bit hn l php t
dng cho h phng trnh c mt
b = nx my
phng trnh i xng, c th a mt s bi v h i xng loi I.
Phng php ny c th gii quyt nhiu h phng trnh hu t, c bit l h bc hai. V t
mt phng trnh bc hai 2 n m1 x2 + m2 xy + m3 y 2 + m4 x + m5 y + m6 = 0 ta c th a v
dng n1 ab + n2 a + n2 b + n3 = 0, t tnh c a theo b.
Sau y l cc v d c th:

Bi tp v d

x2 + y 2 = xy + x + y
Bi 1: Gii h phng trnh
x2 y 2 = 3
Gii
~ tng: D thy nu t a = x + y, b = x y th t phng trnh sau c ab = 3 nn mc
tiu dng php th thnh cng. Vic cn li l a phng trnh u v bin a, b (d thy
1
x2 xy + y 2 = [3(x + y)2 + (x y)2 ] )
4
~ Li gii:
t a = x + y; b = x y ta c h phng trnh

3a2 + b2 = 4b
a = 3
b = 3
27 b

ab = 3

a = 1
+ b2 = 4b
2
b
T tm c (x; y) = (2; 1) 2
2
x + y2 + x = 3
Bi 2: Gii h phng trnh sau
2xy
x2 4y 2 +
= 1
x+y1

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

241

Gii
KX: x + y 6= 1
Phng trnh (2) tng ng:

(x + y 1) x2 4y 2 + x + y + 2xy + 1 = 0

x3 4y 3 4xy 2 + x2 y x2 + 4y 2 + x + y + 2xy 1 = 0



(x + 2y) x2 xy 2y 2 + xy + x + 2y 2 + 2y x2 xy 2y 2 + y + 1 = 0


(x + 2y) x2 xy 2y 2 + (x + 2y) (y + 1) x2 xy 2y 2 + y + 1 = 0

(x + 2y 1) x2 xy 2y 2 + y + 1 = 0
"
x + 2y = 1

x2 xy 2y 2 + y + 1 = 0
> Nu x + 2y = 1 thay vo phng trnh (1) ta c

x = 1 2y

3 + 14
1 2 14

;x =
3 + 14
y =
x = 1 2y
5
5

y
=

5
2

3 14
1 + 2 14

5y 6y 1 = 0

y=
;x =

14

y=
5
5
5
> Nu x2 xy 2y 2 + y + 1 = 0 ta c h phng trnh:

()

x2 + y 2 + x = 3
x2 xy 2y 2 + y + 1 = 0

Nh vy mu cht ca bi ton li l h phng trnh ()


~ tng: s dng php th, ta phi a mt phng trnh v dng p.ab + q.a + r.b = m
(n a, b). Nh vy cc hng t bc 2 trong phng trnh phi c a v tch ca a v b (
2
a, b l bc nht). Ngha l ta phi phn tch x2 xy
2y thnh nhn t.
a = x + y
D thy x2 xy 2y 2 = (x + y)(x 2y), vy ta t
b = x 2y
~ Li gii:

x = 2a + b
3
t a = x + y; b = x 2y
ab

y =
3
Ta c HPT:

(2a + b)2 + (a b)2 + 3(2a + b) = 27 (1)


3ab + a b + 3 = 0 (2)
T (2) c a =

b3
. Th vo (1) c phng trnh bc 4 theo b:
3b + 1


9
4
3
2
54b + 135b 648b 729b = 0 b
; 1; 0; 3
2
WWW.ToanCapBa.Net

242

WWW.ToanCapBa.Net

Nh vy h tng ng

9
3
b
=
;
a
=

2
5

b = 1; a = 2

b = 0; a = 3

b = 3; a = 0
T tm c nghim


11 17
(x; y) =
;
, (1; 1), (2; 1), (1; 1),
10 10

!
1 2 14 3 + 14
;
,
5
5

!
1 + 2 14 3 14
;
2
5
5

~ Nhn xt: Nh vy t mt h khng th dng php th, qua php t n ph a v h


gii bng php th. D phng trnh bc 4 c h s cao nhng tng gii l r rng.
H () cng c th gii bng h s bt nh. C th, ly phng trnh u nhn vi 2 v
cng vi phng trnh sau ta thu c
3x2 x(y 2) + y 5 = 0 (x 1)(3x y + 5) = 0

x2 + y 2 = 2 (1)
5
Bi 3: Gii h phng trnh
4x2 + 3x 57 = y(3x + 1) (2)

25
Gii
~ tng: Xt cc hng t bc 2 c hai phng trnh, ta thy khng th phn tch thnh
nhn t. Tuy nhin lu rng ta c th thay i h s ca x2 v y 2 (2) bng php th (1).
Nh vy ta hng ti cch t (), nhng y kh khn hn v ta khng bit biu thc cn
phn tch l g. Tip tc khai thc bi ton:
I Ta s th (1) vo (2) bin i biu thc bc 2. Ngha l ta xt:
(1). + (2) x2 (4 + ) + 3xy + y 2 + 3x + y =

57
+
25 5

Mc ch ca ta l phn tch f (x) = x2 (4 + ) + 3xy + y 2 thnh nhn t. Mun vy th


ca f (x) phi l mt bnh phng. Ta xt
= 9y 2 4(4 + )y 2 = y 2 (9 16 42 )
Nh vy ta phi tm 9 16 42 l s chnh phng, ni cch khc l gii phng trnh
nghim nguyn
9 16 42 = k 2
T tm c {4; 2; 0} (tht ra ch cn tm nghim nguyn ca 9 16 42 > 0 ri
th li). D thy ch nhn = 2. Khi ta c phn tch 2x2 + 3xy 2y 2 = (2x y)(x + 2y).
Vy t a = 2x y; b = x + 2y.
~ Li gii:
Ly (2) 2.(1) ta c h tng ng

x2 + y 2 = 2
5
47

2
2x + 3xy 2y 2 + 3x + y =
25
WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

243

t a = x + 2y, b = 2x y ta c h i xng :

3
4
a2 + b2 = 1
a = ;b =

5
5

47
4
3
a + b + ab
=0
a
=
;
b
=
25
5
5


2 1 11 2
Vy ta tm c (x; y) =
; ); ( ;
2
5 5 25 25
~ Nhn xt: Bi ton trn cng c th gii bng h s bt nh. C th ta xt


7 17
2
;
(1).25 + (2).50 25(3x + y) + 50(3x + y) 119 = 0 3x + y
5 5
T d dng lm tip.

x3 + 3xy 2 = 49
Bi 4: Gii h phng trnh
x2 8xy + y 2 = 8y 17x
Gii
~ tng: Th xt hng t bc 2 trc, ta thy khng th phn tch x2 8xy+y 2 thnh nhn t
v cng khng c cch no bin i biu thc ny. n hng t bc 3, d x3 +3xy 2 = x(x2 +3y 2 )
nhng khng d a v bc 3 theo a, b vi php t (). Vy ta chuyn qua php t ().
Trc tin ta th cch t x = ua + vb; y = va ub v mc ch ca ta chnh l kh ab, a2 b, ab2
sau khi a v h bc 3 theo a, b.
Gi ta
( s tm u, v:
x = ua + vb
t
thay vo h ta c:
y = va ub
( 3 3
a (u + 3uv 2 ) + b3 (v 3 + 3u2 v) + a2 b(3v 3 3u2 v) + ab2 (3u3 3uv 2 ) = 49
a2 (u2 8uv + v 2 ) + b2 (v 2 + 8uv + u2 ) + 8ab(u2 v 2 ) = 9ua 25vb
Ta s ng nht h s sao cho h s ca a2 b, ab2 v ab bng 0 :

"
3v 3 3u2 v = 0

u=v
3u3 3uv 2 = 0

u = v

u2 v 2 = 0
Do u = v hay u = v u c cng cch t nn ta chn u = v = 1 (tht ra c th ly u, v tu
, v v tri ca phng trnh u l thun nht).
~ Li gii:
t x = a + b, y = a b ta c h:
( 3
( 3
4a + 4b3 = 49
8a + 8b3 = 98

6a2 + 10b2 = 9a 25b


6a2 9a = 10b2 + 25b
Ti y c th gii tip bng h s bt nh. C th, ly phng trnh th nht cng phng
trnh th hai nhn (-6) ta c
(2a 3)3 = (2b 5)3 2a 3 = 2b 5 a = b 1

WWW.ToanCapBa.Net

244

WWW.ToanCapBa.Net
 

3 5
5 3
;
;
;
T tm c (a; b) =
2 2
2 2
Nh vy h c nghim (x; y) = (1; 4), (1; 4) 2
~ Nhn xt: T bi trn c th rt ra mt kinh nghim nh l nu trong mt phng trnh c
mx3 v 3mxy 2 , hoc my 3 v 3mx2 y th ta c th t x = a + b; y = a b.Sau y ta xt mt
bi tng t:


6x2 y + 2y 3 + 35 = 0 (1)
Bi 5: Gii h phng trnh
5x2 + 5y 2 + 2xy + 5x + 13y = 0 (2)
Gii
~ tng: Theo nhn xt bi 4, do phng trnh u c 2y 3 +6x2 y nn ta t x = a+b; y = ab.
~ Li gii:
t x = a + b; y = a b ta c (1) tr thnh:


6(a + b)2 (a b) + 2(a b)3 + 35 = 0 6 a2 + 2ab + b2 (a b) + 2 a3 3a2 b + 3ab2 b3 + 35 = 0

35
6 a3 a2 b + 2a2 b 2ab2 + ab2 b3 + 2a3 6a2 b + 6ab2 2b3 + 35 = 0 a3 b3 +
=0
8

Tng t, (2) tr thnh: 6a2 + 9a + 4b2 4b = 0


Vy ta c h phng trnh

a3 b3 = 35
8
6a2 + 9a + 4b2 4b = 0


 
3
3
Gii h ny bng h s bt nh, ta tm c (a; b) = 1;
;1
;
2
2

 

1 5
1 5
Vy ta c (x; y) =
;
;
;
2
2 2
2 2
~ Nhn xt: Nu bit nghim ca h, ta cng c th trnh by ngn gn hn bng h s bt
nh nh sau:
" 
2 
2 #
1
5
(1) + 3.(2) (6y + 15)x2 + 3(2y + 5)x + 2y 3 + 15y 2 + 39y + 35 = 0 (2y + 5) 3 x +
+ y+
=0
2
2
( 4
x 2x = y 4 y
Bi 6: Gii h phng trnh
3
(x2 y 2 ) = 3
( kim tra i d tuyn trng THPT Chuyn HSP H Ni)
Gii
t x + y = a, x y = b, 3 = c3 .
T phng trnh th hai ca h, ta c: (ab)3 = c3 ab = c.
ab
a+b
Ta c: x =
,y =
. Suy ra:
2
2
"
2 
2 #
a
+
b
a

b
ab
x4 y 4 = (x y)(x + y)(x2 + y 2 ) = ab
+
= (a2 + b2 )
2
2
2

WWW.ToanCapBa.Net

245

WWW.ToanCapBa.Net
Li c na:
(a b)
a + 3b
a + c3 b
2x y = (a + b)
=
=
2
2
2
Do , phng trnh th nht ca h cho tng ng vi:
ab 2
a + c3 b
(a + b2 ) =
c(a2 + b2 ) = a + c3 b
2
2
Ta c h mi l:
(

c(a2 + b2 ) = a + c3 b
ab = c



c2
c4
2
c a + 2 =a+
ca4 + c3 = a3 + ac4
a
a

(ca 1)(a3 c3 ) = 0 a =

Suy ra h ny c hai nghim l: (a, b) = (c, 1);

1
a=c
c


1 2
,c .
c

Xt hai trng hp:

3
3
c+1
3+1
31
=
,y =
.
> Nu a = c, b = 1 th x =
2
2
2



3
1
1
1
+
c
2
1
1 c3
1
1
1
2
> Nu a = , b = c2 th x =
+ c2 =
=
,
y
=

c
=
=
3
3
c
2 c
2c
2c
3 ! 2 c
3



3
3
2 1
3+1
31
Vy h cho c hai nghim l: (x, y) =
,
,
,
2.
3
2
2
3 33

Bi tp t luyn
Gii
h phng trnh:
x2 y 2 = y
1)
x2 + xy + x = 6

=7
4(x2 + y 2 ) + 4xy +
2
(x
+
y)
2)
1

2x +
=3
x+y

= 2(10 xy)
3(x2 + y 2 ) +
(x y)2
3)
1

2x +
=5
xy

x2 + 2x + 6 = y + 1
4)
x2 + xy + y 2 = 7

x2 y 2 = 4x + 6y 1
5)
x4 + y 4 5x2 5y 2 = 2x2 y 2 10xy 1

x2 + y 2 = 1
6)
21x + 3y + 48x2 48y 2 + 28xy = 69

WWW.ToanCapBa.Net

246

WWW.ToanCapBa.Net

PHNG PHP DNG BT NG THC


V tng, dng bt ng thc trong phng trnh v h phng trnh l tng t. Nhng
trong nhiu bi h, vic nh gi cc n s phc tp hn nhiu. Ta cng xem qua mt s bi
tp:

Bi tp v d
(
Bi 1: Gii h phng trnh sau:

x6 + y 8 + z 10 = 1 (1)
x2007 + y 2009 + z 2011 = 1 (2)
Gii

T (1) ta c: 1 6 x, y, z 6 1
T (1) v (2) ta c:
x2007 + y 2009 + z 2011 = x6 + y 8 + z 10



x6 1 x2001 + y 8 1 y 2001 + z 10 1 z 2001 = 0 (3)
T 1 6 x, y, z 6 1 ta thy:



x6 1 x2001 , y 8 1 y 2001 , z 10 1 z 2001 > 0
Do :

"
(3)

x=y=z=1
x=y=z=0

Kt hp vi (1 )suy ra h c cc nghim l: (x; y; z) = (1; 0; 0) , (0; 1; 0) , (0; 1; 0) , (0; 0; 1) 2

Bi 2: Gii h phng trnh

3(a + b) = 2 |ab + 1|
9(a3 + b3 ) = |a3 b3 + 1|
Gii

Ta c:
3 3






a b + 1 = (ab + 1)(a2 b2 ab + 1) = |(ab + 1)| (a2 b2 ab + 1) = |(ab + 1)| (ab + 1)2 3ab



3
9
9
2
2


|(ab + 1)| (ab + 1) 3ab = (a + b) (a + b) 3ab = (a + b)(3a2 + 2ab + 3b2 )
2
4
8
9
Li c: 5(a + b)(a b)2 > 0 9(a3 + b3 ) > (a + b)(3a2 + 2ab + 3b2 ) 9(a3 + b3 ) > |a3 b3 + 1|
8
ng thc xy ra nn a = b.

3+ 5
Vy h c nghim duy nht a = b =
2.
2

a + b = 3 24


Bi 3: Gii h phng trnh

1
1

+
=2
( a + b)
a + 3b
b + 3a
Gii

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net
p dng bt ng thc AM-GM ta c:



a
1
a
a
+
b




6
+

a+ b
1
a
3
2  a + b a +3b
a+ 3b
6
+

b
1 1
2b

2 a+b 2
a
+
3b

6
+
2 2 a + 3b
a + 3b




a+ b
1
b
3
Chng minh tng t ta cng c:
6
+
2 a+b 2
b + 3a
Cng lai ta c



1
1
( a + b)
+
62
a + 3b
b + 3a
ng thc xy ra nn a = b.

Vy h c nghim duy nht a = b =

24
2.
2

x4 + y 4 = 2
Bi 4: Gii h phng trnh:
x3 2x2 + 2x = y 2
Gii
Vit li h cho di dng:

x4 + y 4 = 2
x3 2x2 + 2x 1 = y 2 1

x4 + y 4 = 2

(x 1)(x2 x + 1) = y 2 1

Xt cc kh nng sau:
> Nu x > 1 (x 1)(x2 x + 1) > 0 y 2 > 1 y 4 > 1 x4 + y 4 > 2
Khi y h cho v nghm.
> Nu 0 < x < 1 y 2 < 1 y 4 < 1
Trong trng hp ny h cng v nghim.
2
2
> Nu x < 0 th x3 2x
+ 2x < 0 y < 0 : v l.
y 4 = 2
> Ti x = 0, ta c h
(v nghim)
y 2 = 0

y 4 = 1
> Ti x = 1, h tr thnh:
y = 1
y 2 = 1
Vy h cho c nghim (x; y) = (1; 1), (1; 1) 2
Bi 5: Gii h phng trnh

4
x +
32 x y 2 = 3

x + 32 x + 6y = 24
Gii
iu kin 0 6 x 6 32.
Cng hai phng trnh v theo v:

( x + 32 x) + ( 4 x + 4 32 x) = y 2 6y + 21 (1)

WWW.ToanCapBa.Net

247

248

WWW.ToanCapBa.Net

Li c:

y 2 6y + 21 = (y 3)2 + 12 > 12 (2)

x + 32 x 6 2(x + 32 x) = 8

x + 4 32 x 6 2( x + 32 x) 6 2.8 = 4

T suy ra ( x + 32 x) + ( 4 x + 4 32 x) 6 12 (3)

Kt hp (1),(2) v (3) ta c ( x+ 32 x)+( 4 x+ 32 x) = y 2 6y+21 = 12

x = 16
y = 3

Vy h cho c nghim x = 16, y = 3 2.

2xy

= x2 + y (1)
x +
3
2
x 2x + 9
Bi 6: Gii h phng trnh
2xy

= y 2 + x (2)
y + p
3
2
y 2y + 9
Gii
~ tng: y l h phng trnh i xng loi II, nhng nu lm theo cch thng thng
th s rt kh khn do c s xut hin ca cn bc ba. rng khi ta cng 2 phng trnh
li hng t (x + y) mi v s c n gin, khi VT xut hin 2xy, cn VP xut hin
x2 + y 2 , v do y l h phng trnh i xng loi II nn s c nghim x = y. T ta ngh
ti vic nh gi 2xy v x2 + y 2 .
~ Li gii:
Vi x = 0 y = 0. Xt x, y 6= 0 :
Cng (1) v (2) v theo v:
x + y + 2xy(
3
2xy(
3

1
1
+p
) = x2 + y 2 + x + y
3
2
2
x 2x + 9
y 2y + 9

x2

1
1
+p
) = x2 + y 2 (3)
3
2
2x + 9
y 2y + 9

Suy ra 2xy > 0. Mt khc ta c:

1
1
1
1

= q
6
=

3
3

2
3
8
x2 2x + 9
(x 1)2 + 8
1
1
1
1

p
q

=
6
=

2
3
3 y 2 2y + 9
8
(y 1)2 + 8

3

1
1
1
1

p
+p
6
1

2xy(
+
) 6 2xy 6 x2 +y 2 (4)
3
3
3
2
2
2
2
x 2x + 9
x 2x + 9
y 2y + 9
y 2y + 9

T (3) v (4) suy ra x = y = 1. Th li cc nghim (0; 0), (1; 1)u tha.


Vy h phng trnh c nghim (x; y) l (0;0), (1; 1). 2
( p
Bi 7: Gii h phng trnh

3 + 2x2 y x4 y 2 + x4 (1 2x2 ) = y 4
p
1 + 1 + (x y)2 = x3 (x3 x + 2y 2 )

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

249

Gii
~ Nhn thy cc biu thc trong cn rt phc tp. Nhng phng trnh sau gi cho ta
a v cc bnh phng, t hi vng c th nh gi bt ng thc mt cch hp l.
~ Li gii:
p
p
p
Nhn thy 3 + 2x2 y x4 y 2 = 4 (1 x2 y)2 6 2 v 1 + 1 + (x y)2 > 2
y 4 + 2x6 x4 6 x6 x4 + 2x3 y 2 (x3 y 2 )2 6 0

1x y =0
Suy ra x3 = y 2
x=y=1
xy =0

3
2
x =y
Th li ta thy h c nghim (x; y) = (1; 1) 2
(
Bi 8: Gii h phng trnh

y 3 x3 = 7
x3 y 2 + x = 2
Gii

H phng trnh tng ng


( 3
( 3
( 3
y 8 = x3 1
y 8 = x3 1
y 8 = x3 1 (1)

(y 3 7) y 2 + x = 2
y3 y2 4 = 1 x
(y 2)(y 2 + y + 2) = 1 x (2)
1 2 7
Ta c y 2 + y + 2 = (y + ) + > 0, y R.
2
4
Xt cc trng (
hp:
(1) x > 1
>y > 2 : Ta c
H v nghim
(2) x < 1
(
(1) x < 1
>y < 2 : Ta c
H v nghim
(2) x > 1
>y = 2 : x = 1
Vy h phng trnh c nghim (1;2) 2.
~ Nhn xt: Mu cht ca li gii trn chnh l on c nghim (x; y) = (1; 2), t c
nhng bin i ng thc hp l chng minh y l nghim duy nht. Ta cng xem qua mt
bi tng t:
(
Bi 9: Gii h phng trnh

y = x3 + 3x + 4
x = 2y 3 6y 2

()

Gii
~ tng: d dng nhm c nghim ca h phng trnh l x = y = 2.
Ta hi vng
( y l nghim duy nht ca h, v th ta s c gng a h phng trnh ban u
y 2 = (x 2).f (x)
v dng:
x 2 = (y 2).g(y)
Ri t hai phng trnh trn da vo du ca f (x) v g(y) ta s nh gi gia x v y, v

WWW.ToanCapBa.Net

250

WWW.ToanCapBa.Net

lm c iu ny ta s chia trng hp xt.


~ Li gii:
Vit li h di dng
( 3
(
x 3x 2 = 2 y
(x 2)(x + 1)2 = 2 y (1)

2y 3 6y 4 = x 2
2(y 2)(y + 1)2 = x 2 (2)
(
> Nu x > 2 :

(1) y < 2
(2) y > 2

V nghim

(1) y > 2

V nghim
(2) y < 2
Suy ra x = 2 y = 2.
Th li ta thy x = y = 2 tha h.
Vy h phng trnh c nghim (2;2) 2.
> Nu x < 2:

(
Bi 10: Gii h phng trnh

x5 + y 5 + z 5 = 3
x6 + y 6 + z 6 = 3
Gii

~ tng: t hai phng trnh trn ta suy ra x6 + y 6 + z 6 = x5 + y 5 + z 5 .


Ta ngh ti vic nh gi gia x6 + y 6 + z 6 v x5 + y 5 + z 5 , c th l ta s i chng minh
x6 + y 6 + z 6 > x5 + y 5 + z 5 .
D nhin chng minh c bt ng thc ny ta phi ngh ti vic s dng cng c mnh
l bt ng thc Holder.
~ Li gii:
T gi thit ta suy ra x6 + y 6 + z 6 = x5 + y 5 + z 5
Ap dng bt ng thc Holder cho 6 b ba s dng c :
(x6 + y 6 + z 6 )5 .(1 + 1 + 1) > (|x|5 + |y|5 + |z|5 )6 > (x5 + y 5 + z 5 )6

x6 = y 6 = z 6
ng thc xy ra
x, y, z > 0
Kt hp vi gi thit suy ra x = y = z = 1.
Th li ta thy h phng trnh cho c nghim (1; 1; 1) 2

x2 y 2 2x + y 2 = 0 (1)
Bi 11: Gii h phng trnh
7x2 14x + 3y 3 + 10 = 0 (2)
Gii
T (1) suy ra:

x > 0
2x
2
61
y = 2
1 6 y 6 1
x +1

y 3 > 1 ()

WWW.ToanCapBa.Net

251

WWW.ToanCapBa.Net
T (2) suy ra 7(x 1)2 + 3(y 3 + 1) = 0
M 7(x 1)2 > 0; 3(y(3 + 1) > 0 (do (*))
7(x 1)2 + 3(y 3 + 1) > 0
(
(x 1)2 = 0
x=1
ng thc xy ra

y3 + 1 = 0
y = 1
Th li ta thy h c nghim (x; y) = (1; 1) 2
(
Bi 12: Gii h phng trnh ()

x2 + y 2 + z 2 + 2xy xz yz = 3
x2 + y 2 + yz zx 2xy = 1
Gii

~ tng: Ta thy rng phng trnh th nht c th phn tch thnh mt bnh phng
ca mt tng theo x, y, z v cn d mt lng theo z 2 , phng trnh th hai cng c th phn
tch thnh bnh phng ca mt tng c cha x, y, z nhng li thiu mt lng theo z 2 .
T ta ngh ti vic nh gi z 2 t mi phng trnh.
~ Li gii:
Vit li h (*) di dng

z 2 3z 2

( 2
2

2
2

+
=3
(x
+
y)

z(x
+
y)
+
(x + y + 2xy) z(x + y) + z = 3
4
4

z2 z2
(x2 + y 2 2xy) z(x y) = 1

(x y)2 z(x y) +

= 1
4
4

z 2
z2
z2

(x + y ) = 3(1 )
1
>0
2
4 ()
4

z 2 z2
z2

(x y ) =

1
1>0
2
4
4

"
z 2 6 4
z=2

z2 = 4
z 2 > 4
z = 2
(
> z = 2, ()
> z = 2, ()

(x + y 1)2 = 0

(x y 1)2 = 0
(
(x + y + 1)2 = 0

x+y1=0

xy1=0
(
x+y+1=0

x=1

y=0
(
x = 1

(x y + 1)2 = 0
xy+1=0
y=0
Th li ta thy h c nghim (x; y; z) = (1; 0; 2), (1; 0; 2) 2.
(
Bi 13: Gii h phng trnh

2x + 4y = 32
xy = 8
Gii

~ tng: Ta thy phng trnh th nht ca h c dng tng, phng trnh th hai c dng
tch nn ngh ti vic s dng bt ng thc AM-GM nh gi.
~ Li gii:
Do xy = 8 > 0 x, y cng du

WWW.ToanCapBa.Net

252

WWW.ToanCapBa.Net

Nu x < 0, y < 0 V T < 2 < V P phng trnh v nghim.


Nu x > 0, y > 0:
p dng bt ng thc AM-GM c:
p
p

2x + 4y = 2x + 22y > 2 2x 22y = 2 2x+2y > 2 22 2xy = 2 22 2.8 = 32

(
2x = 22y

x=4
ng thc xy ra x = 2y

y=2

xy = 8
Th li ta thy nghim (4;2) tha h.
Vy h phng trnh c nghim (4;2) 2

2x2

=y

x2 + 1

2y 2
Bi 14: Gii h phng trnh
=z

y2 + 1

2z = x
z2 + 1
(Thi v ch ton Bungari 1977)
Gii
Ta thy
x = y = z = 0 l mt nghim ca h.
x 6= 0

Nu
y 6= 0 th x, y, z > 0. Khi , nhn 3 v ca h phng trnh ta c
z 6= 0
8x2 y 2 z 2
= xyz (x2 + 1)(y 2 + 1)(z 2 + 1) = 8xyz
2
2
2
(z + 1)(y + 1)(z + 1)
Mt khc p dng bt ng thc AM-GM c:
p

(x2 + 1)(y 2 + 1)(z 2 + 1) > 2 x2 .2 y 2 .2 z 2 = 8 |xyz| = 8xyz (do xyz > 0)

x, y, z > 0
ng thc xy ra
x=y=z=1
x2 = y 2 = z 2 = 1
Th li ta thy x = y = z = 1 tha h.
Vy h phng trnh c nghim (0;0;0), (1;1;1) 2.
~ Nhn xt:

2t2
1) Bi h trn cng c th gii bng hm n iu. C th xt hm f (t) = 2
, ta c
t +1
4t
f 0 (t) = 2
nn f (t) ng bin trn (0; +).
(t + 1)2
D thy x, y, z > 0 do khng gim tng qut gi s x = max{x; y; z} th
f (x) > f (y) y > z f (y) > f (z) z > x x = y = z.
Ta cng xem qua bi ton tng qut hn:

WWW.ToanCapBa.Net

253

WWW.ToanCapBa.Net

2x2

=y

x + 13
3y
Bi 15: Gii h phng trnh sau:
=z
4

y + y2 + 1

4z

=x
6
4
z + z + z2 + 1
Gii
R rng nu mt trong s cc n x, y, z bng 0 th cc x = y = z = 0.
Nh vy x = y = z = 0 l nghim ca h cho.
Nu x, y, z 6= 0 x, y, z > 0
Ta c:
2x2
2x
61y= 2
6 x (1)
x2 + 1 > 2x 2
x +1
x +1
3y 2
3y 3
y 4 + y 2 + 1 > 3y 4
6
1

z
=
6 y (2)
y + y2 + 1
y4 + y2 + 1
4z 3
4z 4
z 6 + z 4 + z 2 + 1 > 4z 3 6
6
1

x
=
6 z (3)
z + z4 + z2 + 1
z6 + z4 + z2 + 1
T (1),(2),(3) ta suy ra x = y = z = 1.
Vy h cho c nghim x = y = z = 0 hoc x = y = z = 1 2.
(
Bi 16: Gii h phng trnh

x4 + y 2 = 9
x2 + y 2 + xy 3x 4y + 4 = 0
Gii

Gi s h phng trnh c nghim (x, y) Vit li phng trnh th hai theo x:


x2 + x(y 3) + (y 2)2 = 0
phng trnh c nghim x th
x = (y 3)2 4(y 2)2 > 0 3y 2 + 10y 7 > 0 1 6 y 6

7
(1)
3

Vit li phng trnh th hai theo y:


y 2 + y(x 4) + x2 3x + 4 = 0
phng trnh c nghim y th:
y = (x 4)2 4(x2 3x + 4) > 0 3x2 + 4x > 0 0 6 x 6

4
(2)
3

 4  2
4
7
697
T (1) v (2) x + y 6
+
=
< 9 (mu thun)
3
3
81
Vy h phng trnh cho v nghim 2
4

Bi 17: Gii h phng trnh:

x + y + z = 2010
1
1
1
1
1
1
+
+
=
+
+
3x + 2y 3y + 2z 3z + 2x
x + 2y + 2z y + 2z + 2x z + 2x + 2y

WWW.ToanCapBa.Net

254

WWW.ToanCapBa.Net
Gii

~ tng: Do s n v phng trnh khng bng nhau nn ta s dng bt ng thc. Kh c

th so snh x + y + z vi 2010, nn ta s khai thc phng trnh sau.


~ Li gii:
KX: x, y, z khng m v khng ng thi bng 0.
Theo BT Cauchy-Shwarz ta c:
1
2(2x + 2y + z)
2(2x + 2y + z)
1
+
=
>
3x + 2y x + 2y + 2z
(3x + 2y)(x + 2y + 2z)
(2x + 2y + z)2

1
2
1
+
>
3x + 2y x + 2y + 2z
2x + 2y + z

Tng t ta cng c:
1
2
1
+
>
3y + 2x y + 2x + 2z
x + 2y + 2z
1
1
2

+
>
3z + 2x z + 2x + 2y
y + 2x + 2z

Suy ra:
1
1
1
1
1
1
+
+
>
+
+
3x + 2y 3y + 2x 3z + 2x
2x + 2y + z x + 2y + 2z y + 2x + 2z
Du = xy ra x = y = z.

670
Thay vo h ta c: 3 x = 2010 x =
3
670 670 670
Vy h phng trnh c nghim duy nht (x; y; z) = (
,
,
). 2
3
3
3
Bi 18: Gii
h phng trnh:
r

a2 + 1

x+a+ y+a+ z+a=3


r a
2

ax+ ay+ az =3 a 1
a

Vi a > 1 v a l hng s.

Gii

z+
a, B = a x + a y + a z
A2 6 3(3a + x + y + z)
p dng BT Cauchy-Schwarz:
B 2 6 3(3a x y z)

t A =

x+a+

y+b+

Cng v theo v ta c: A2 + B 2 6 18a ()


Mt khc theo gi thit ta li c:
 2

a + 1 a2 1
2
2
A +B =9
+
= 18a
a
a
Vydu = trong (*) xy ra
r

a2 + 1

a+x= a+y = a+z =


1
r a

x=y=z=
2

ax= ay = az = a 1
a
WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net


1 1 1
.2
Vy h phng trnh c nghim duy nht (x, y, z)= , ,
a a a

2011

1 + x1 + 1 + x2 + ... + 1 + x2010 = 2010


r 2010
Bi 19: Gii h phng trnh

2011

1 x1 + 1 x2 + ... + 1 x2010 = 2010


2010

255

Gii
iu kin: -1 6 xi 6 1 (i= 1, 2, 3, ..., 2010). Ta c
20102 .

2011
= ( 1 + x1 + 1 + x2 + ... + 1 + x2010 )2 6 2010(2010 + x1 + x2 + ... + x2010 )
2010

Suy ra x1 + x2 + ... + x2010 > 1 (1)


Li c
20102 .

2011
= ( 1 x1 + 1 x2 + ... + 1 x2010 )2 6 2010(2010 x1 x2 ... x2010 )
2010

Do x1 + x2 + ... + x2010 6 1 (2)


T (1) v (2) suy ra x1 + x2 + ... + x2010 = 1
Do h phng trnh cho tr thnh

1 + x1 = 1 + x2 = ... = 1 + x2010
1 + x1 = 1 + x2 = ... = 1 + x2010

x1 = x2 = ... = x2010 =

x1 + x2 + ... + x2010 = 1

1
2010

1
(i = 1, 2010) 2
2010

1
1
1

+
+
=
3
3

y
z
x

Vy h phng trnh c nghim xi =

Bi 20: Gii h phng trnh:

x+y+z =1

xy + yz + zx = 7 + 2xyz()
27
Gii

~ tng: Bi ny c th gii bng cch bnh thng vn cho ta kt qu,nhng phng


trnh (*) chnh l BT IMO 1984. Nh th h c lin quan n BT. Phng php BT s
cho ta li gii p v gn hn trong bi ton ny.
Ta c:
7
() xy + yz + zx 2xyz =
27
Li c:
xyz > (x + y z)(y + z x)(z + x y) = (1 2x)(1 2y)(1 2z)
9xyz > 4(xy + yz + zx) 1 2xyz >

8(xy + yz + zx) 2
9

1
(x + y + z)2
Ta phi chng minh xy + yz + zx 6 =
(ng)
3
3
1
Du = xy ra x = y = z =
3
WWW.ToanCapBa.Net

256

WWW.ToanCapBa.Net

Th li vo h phng trnh thy tha mn.


1 1 1
Vy h phng trnh c nghim duy nht (x, y, z)=( , , ). 2
3 3 3

xy(x + y) = x2 xy + y 2
Bi 21: Gii h phng trnh
1 + 1 = 16
x3 y 3
Gii
iu kin x, y 6= 0.
1
1
t a = v b =
x
y


1 1 1
1
1
1
T gi thit ta suy ra
+
= 2
+ 2 a + b = a2 ab + b2
ab a b
a
ab b
1
1
3 + 3 = a3 + b3 = (a + b)(a2 ab + b2 ) = (a + b)2
x
y
(a + b)2
(a + b)2
a+b>
06a+b64
Ta c bt ng thc sau: a2 ab + b2 >
4
4
1
1
3 + 3 = (a + b)2 6 16
x
y
1
ng thc xy ra nn a = b x = y = .
2
1
Vy h c nghim duy nht x = y = 2.
2
2009
X

xi = 2009

i=1
Bi 22: Gii h phng trnh
2009
2009

X
X

x
=
x6i

i
i=1

i=1

Gii
Gi s (x1 , x2 , . . . , x2009 ) l mt nghim ca h.
Khng gim tng qut gi s x21 > x22 > ... > x22009 .
p dng bt ng thc BCS ta c
2009
X
2009
x2i >

2009
X

i=1

i=1

!2
xi

2009
X

x2i > 2009 (1)

i=1

p dng bt ng thc Chebysev cho cc b s (x21 , x22 , . . . , x22009 ) v (x61 , x62 , . . . , x62009 ) c
sp th t ta c
! 2009 !
2009
2009
X
X
X
2
6
xi
xi 6 2009
x8i (2)
i=1

i=1

i=1

T (1) v (2) ta suy ra


2009
X
i=1

x8i >

2009
X

x6i (3)

i=1

ng thc xy ra x1 = x2 = ... = x2009 = 1


Th li ta thy xi = 1 (i = 1, 2009) l nghim duy nht ca h phng trnh. 2

WWW.ToanCapBa.Net

257

WWW.ToanCapBa.Net

Bi tp t luyn
(
Bi 1: Gii h phng trnh

2x2 4x + 3 + y 3 = 0
(

Bi 2: Gii h phng trnh


Bi 3: Gii h phng trnh

x2 y 2 2x + y 2 = 0
xy 3 = 9

x + 3y = 6
(

x+ y+ z =3
(1 + x)(1 + y)(1 + z) = (1 +
(

Bi 4: Gii h phng trnh

Bi

Bi

Bi

Bi

Bi

Bi

xyz)3

3(x2 + y 2 + z 2 ) = 1

x2 y 2 + y 2 z 2 + z 2 x2 = xyz(x + y + z)3

1
1
1

+ + =3 3
y
x
z
5: Gii h phng trnh

x + y + z = 1
( 7
y + 1 = (x + 1)(x2 + 1)(x4 + 1)
6: Gii h phng trnh
x7 + 1 = (y + 1)(y 2 + 1)(y 4 + 1)
y

30 2 + 4y = 2007

xz
7: Gii h phng trnh 30 2 + 4z = 2007
y

30 x + 4x = 2007
z2
2x2

=y

2+1

3y 3

=z
4
y + y2 + 1
8: Gii h phng trnh

4z 4

=t

z6 + z4 + z2 + 1

5t5

8
=x
6
4
2
t +t +t +t +1

x3 + y = 3x + 4

9: Gii h phng trnh 2y 3 + z = 6y + 6

3z 3 + x = 9z + 8
( 2
x + y2 = 1
10: Gii h phng trnh

125y 5 125y 3 + 6 15 = 0

WWW.ToanCapBa.Net

258

WWW.ToanCapBa.Net

TNG HP CC BI H PHNG TRNH


H phng trnh hu t
(
Bi 1: Gii h phng trnh

x2 4xy + x + 2y = 0 (1)
x4 8x2 y + 3x2 + 4y 2 = 0 (2)
Gii

Nhn thy phng trnh (1) c hng t x2 +2y v phng trnh (2) li c hng t x4 +4y 2 ,Nn
ta ngh n vic phn tch c 2 phng trnh u c hng t x2 + 2y
H phng trnh tng ng
( 2
( 2
x + 2y + x 4xy = 0
(x + 2y) + x(1 4y) = 0

2
x4 + 4x2 y + 4y 2 + 3x2 12x2 y = 0
(x2 + 2y) + 3x2 (1 4y) = 0
t x2 + 2y = a v 1 4y = b ta c HPT:

x=0

x2 b2 + 3x2 b = 0 x2 b(b + 3) = 0
b = 0
2
2
a + 3x b = 0
b = 3
a + xb = 0

> Vi x = 0 y = 0
1
1
> Vi b = 0 y = x2 x + x + = 0 (V nghim)
4
2
> Vi b = 3 y = 1 x2 4x + x + 2 = 0 x2 3x + 2 = 0

"

x=2
x=1

Kt lun: H c nghim (x; y) l (0; 0); (2; 1); (1; 1) 2


(
Bi 2: Gii h phng trnh sau

81x3 y 2 81x2 y 2 + 33xy 2 29y 2 = 4 (1)


25y 3 + 9x2 y 3 6xy 3 4y 2 = 24 (2)
Gii

Nhn thy VT(1) c nhn t y 2 chung. V th chia c hai v phng trnh (1) cho y 2 (y 6= 0)
ri bin i phng trnh (1) v dng f (t) = 0.T ta s bin i phng trnh (2) v dng
f (t0 ) = 0.
Nhn thy x = 0 hoc y = 0 khng tho h. Xt xy 6= 0.

 2

2
4
3

3
2

81x 81x + 33x 29 = 2


3(3x 1) + 2(3x 1) = 24 + y
y
H tng ng vi

 3
24
4

2
2

3 + = 25 + 9x2 6x

+ 2. = 24 + (3x 1)2
3
y
y
y
y
( 3
3a + 2a = 24 + b2
2
t 3x 1 = a v = b, ta c h i xng loi 2:
y
3b3 + 2b = 24 + a2
Tr v theo v ca h ta c
3(a b)(a2 + ab + b2 ) + 2(a b) + (a b)(a + b) = 0
(a b)(3a2 + 3ab + 3b2 + 2 + a + b) = 0
a=b

WWW.ToanCapBa.Net

259

WWW.ToanCapBa.Net
Thay vo mt trong hai phng trnh ca h ta c

(
3x 1 = 2
x=1
3a3 a2 + 2a 24 = 0 (a 2)(3a2 + 5a + 8) = 0 a = 2 2

=2
y=1
y
Kt lun: H c nghim (x; y) = (1; 1) 2

x3 + 3xy 2 = 6xy 3x 49 (1)


Bi 3: Gii h phng trnh
x2 8xy + y 2 = 10y 25x 9 (2)
Gii
Xt (1) + (2).3 ta c
x3 + 3xy 2 6xy + 3x + 49 + 3x2 24xy + 3y 2 30y + 75x + 27 = 0
(x + 1)(x2 + 2x + 3y 2 30y + 76) = 0
(x + 1)[(x + 1)2 + 3(y 5)2 ] = 0
x = 1; y = 5
Vy h c nghim duy nht (x; y) = (1; 5). 2
~ Nhn xt: Bi ton trn cng c th gii bi phng php n ph tng - hiu. C th t
x = a + b; y = a b.
(
Bi 4: Gii h phng trnh sau:

9y 3 (3x3 1) = 125
45x2 y + 75x = 6y 2
Gii

> Vi x = 0 hoc y = 0 h v nghim


> Vi x 6= 0 v y =
6 0 ta c h tng ng vi:

125
125
3
3

27x
+
=9
27x
+
=
9

y3
y3



5
5
x2
x

45. + 75. 2 = 6
3.x.
3x +
=6
y
y
y
y
t a = 3x v b =

5
( b 6= 0).H tr thnh:
y
(

a3 + b3 = 9
ab(a + b) = 6

(a + b)3 3ab(a + b) = 9

ab(a + b) = 6


T tm c nghim ca h l (x; y) l
(
Bi 5: Gii h phng trnh sau

1 5
;
3 2

a=1

b=2
a+b=3

(
a=2
ab = 2

b=1

 

2
;
;5 2
3

x2 + y 2 + 2x = 3


2 x3 + y 3 + 6x2 = 3 x2 + y 2 + 5

WWW.ToanCapBa.Net

260

WWW.ToanCapBa.Net
Gii

H phng trnh tng ng:


(
(x + 1)2 + y 2 = 4

2x3 + 6x2 + 2y 3 = 3 (3 2x) + 5

(x + 1)2 + y 2 = 4
2x3 + 6x2 + 6x + 2 + 2y 3 = 16

(x + 1)2 + y 2 = 4
(x + 1)3 + y 3 = 8

t a = x + 1 v b = y, H tr thnh:
(
()

a2 + b2 = 4
a3 + b3 = 8

n y ta s lp phng trnh thun nht t h trn:

a2 b2

3

2


3a2 b2 a2 + b2 2a3 b3 = 0
"

a=0
3a2 + 3b2 2ab = 0
b=0

() a2 + b2

= a3 + b3

> Nu a = 0 : x = 1 y = 2
> Nu b = y = 0 : x = 1
Vy h phng trnh c nghim(x; y) = (1; 2), (1; 0) 2
2y(x2 y 2 ) = 3x
Bi 6: Gii h phng trnh
x(x2 + y 2 ) = 10y
Gii
Nu x = 0 hoc y = 0 th h c nghim (x; y) = (0; 0). Xt xy 6= 0, chia hai phng trnh v
theo v ta c:
2y(x2 y 2 )
3x
=
20y 2 (x2 y 2 ) = 3x2 (x2 + y 2 )
x(x2 + y 2 )
10y

3x4 17x2 y 2 + 20y 4 = 0 (x2 4y 2 )(3x2 5y 2 ) = 0

> Nu x2 = 4y 2 ta c h

2y.3y 2 = 3x
x.5y 2 = 10y
> Nu x2 =

2y 3 = x

xy = 2

"

x2 = 4y 2
x2 =

x = 2; y = 1
x = 2; y = 1

5y 2
ta c h
3

2y. 2y = 3x
32
8y

x.
= 10y
3

4
15
135

x
=
;
y
=

4
2

2 135

15
4 135
x=
; y=
2
2 4 135
WWW.ToanCapBa.Net

4y 3 = 9x

4xy = 15

5y 2
3

261

WWW.ToanCapBa.Net
Vy h phng trnh c nghim (x; y) = (0; 0), (2; 1), (2; 1),
!

15 4 135

2
;
2
2 4 135

z 2 + 2xyz = 1 (1)

Bi 7: Gii h phng trnh 3x2 y 2 + 3xy 2 = 1 + x3 y 4 (2)

z + zy 4 + 4y 3 = 4y + 6y 2 z (3)

15

;
4
2 135

4
135
,
2

Gii
1 z2
V z = 0 khng l nghim ca h phng trnh nn (1) xy =
2z
 
t z = tan () vi ,
\ {0} (a) cos 6= 0, sin 6= 0
2 2
1 z2
1 tan2
Ta c: xy =
=
= cot 2
2z
2 tan
Thay vo (2) ta c :
3cot2 2 + 3y cot 2 = 1 + ycot3 2 y =

3cot2 2 1
1
=
= tan 6
3
cot 2 3 cot 2
cot 6

Ta suy ra: x = cot 2. cot 6


Thay vo (3) ta c :
z=

4 tan 6 4tan3 6
= tan 24 ()
1 6tan2 6 + tan4 6

T ()v ()ta c:
tan 24 = tan 24 = + k, k Z =
 
Vi ,
\ {0}ta thu c:
2 2

k
,k Z
23

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
, , , , , , , , ,
,
23 23
23
23
23
23
23
23
23
23
23
Vy h phng trnh c cc nghim l:
(x; y; z) = (cot 2. cot 6; tan 6; tan ) vi

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
= , , , , , , , , ,
,
2
23 23
23
23
23
23
23
23
23
23
23

x(y 2 + 1)
3

2
=
2
x +y
5
Bi 8: Gii h phng trnh
2
y(x

1)
4

=
2
2
x +y
5
=

Gii
T h suy ra xy 6= 0 v x 6= 1. Bnh phng hai phng trnh v cng li ta c

2 
2
x(y 2 + 1)
y(x2 1)
+
=1
x2 + y 2
x2 + y 2
x2 (y 2 + 1)2 + y 2 (x2 1)2 = (x2 + y 2 )2
(x2 y 2 + 1 x2 y 2 )(x2 + y 2 ) = 0
(x2 1)(y 2 1) = 0 y 2 1 = 0 y = 1
WWW.ToanCapBa.Net

262

WWW.ToanCapBa.Net

3
2x

2
=
+1
5 x=3
> Vi y = 1 ta c h x
2
x

1
4

=
2
5
x +1
2x
3

2
=
1
+1
5
x=
> Vi y = 1 ta c x
2
4
x

=
x2 + 1
5
1
Th li ta thy h c nghim (x; y) = (3; 1), ( ; 1) 2
3

2003
2002

x + y + xy = z 2
+ 2z 2

2004
(I)
Bi 9: Gii h phng trnh
x4 + y 4 = 2z 2

(x + y)z1 = (z + 2004)xy
Gii
T h ta c:
2004

2z 2

2003

= x4 + y 4 > 2x2 y 2 xy 6 z 2

(1)

Li c
(x + y)4 6 4 x2 + y 2

2


2004
2002
6 4.2 x4 + y 4 = 16z 2
x + y 6 2z 2 (2)

(1) v (2) cho ta:


2003

x + y + xy 6 z 2
2002

Du =00 xy ra khi v ch khi x = y = z 2

2002

+ 2z 2

. Khi ta c:

(
(I)

x=y=z

22002

(2x)z1 = (z + 2004)xy


Vy h c 3 nghim: (x; y; z) = (1; 1; 1) ,

1 1
; ;
2 2

22002

x=y=z=1

x = y = 1

2
1

z = 22002


2

x + y + z + t = 15 (1)

x2 + y 2 + z 2 + t2 = 65 (2)
Bi 10: Gii h phng trnh
(I)
3
3
3
3

x
+
y
+
z
+
t
=
315
(3)

xt = yz (4)
Gii
Ta c

(2) (x + t)2 + (y + z)2 2xt 2yz = 65


(x + y + z + t)2 2(x + t)(y + z) 4xt = 65(do(4))
(x + y + z + t)2 2(x + t) [15 (x + t)] 4xt = 65(do(1))
152 2(x + t) [15 (x + t)] 4xt = 65
(x + t)2 15(x + t) 2xt = 80(5)
WWW.ToanCapBa.Net

263

WWW.ToanCapBa.Net
Li c:
(3) (x + t)3 + (y + z)3 3xt(x + t) 3yz(y + z) = 315
(x + t)3 + (y + z)3 3xt(x + y + z + t) = 315(do(4))
(x + y + z + t)3 3(x + t)(y + z)(x + y + z + t) 45xt = 315(do (1))
153 45(x + t) [15 (x + t)] 45xt = 315
(x + t)2 15(x + t) xt = 68(6)
Ta c: (6) (5) xt = 12 (5)
Thay vo (5) ta c:
"
(x + t)2 15(x + t) + 56 = 0

x+t=8
x+t=7

Kt hp (5) ta tm c (x; t) = (2; 6), (3; 4). T nghim ca h l


(x; y; z; t) = (6; 4; 3; 2), (6; 3; 4; 2), (2; 4; 3; 6), (2; 3; 4; 6), (4; 6; 2; 3), (4; 2; 6; 3), (3; 6; 2; 4), (3; 2; 6; 4) 2

x3 + y 3 + x2 (y + z) = xyz + 14 (1)

Bi 11: Gii h phng trnh: y 3 + z 3 + y 2 (x + z) = xyz 21 (2)

z 3 + x3 + z 2 (x + y) = xyz + 7 (3)
Gii

(1) + (2) + (3) x3 + y 3 + z 3 + x2 + y 2 + z 2 (x + y + z) = 3xyz

(x + y + z)3 3 (x + y + z) (xy + yz + zx) + x2 + y 2 + z 2 (x + y + z) = 0


(x + y + z) x2 + y 2 + z 2 (xy + yz + zx) + x2 + y 2 + z 2 = 0
" 2
x + y 2 + z 2 (xy + yz + zx) + x2 + y 2 + z 2 = 0 ()

x + y + z = 0 ()
> T () ta c:
(

x2 + y 2 + z 2 (xy + yz + zx) > 0


x2 + y 2 + z 2 > 0

Du = xy ra x = y = z = 0
> T (**) ta c: z = (x + y)
Thay vo (1) v (3) ta c h phng trnh sau:
( 3
y + xy (x + y) = 14
x3 + xy (x + y) = 7
(
* Xt x = 0 (I)

y 3 = 14

V T(5) > 0

(I)

(v nghim)
0=7
Xt x 6= 0. t: y = kx ta c:
( 3 3

x k + k 2 + k = 14 (4)
k3 + k2 + k
= 2 k 3 k 2 k 2 = 0 k = 2 y = 2x
(I)
2

3
2
k +k+1
x k + k + 1 = 7 (5)

WWW.ToanCapBa.Net

264

WWW.ToanCapBa.Net

Thay vo (5) ta c: x = 1 y = 2 z = 3
Vy h phng trnh c 1 nghim l: (x; y; z) = (1; 2; 3) 2

x3 + x(y z)2 = 2

Bi 12: Gii h phng trnh sau: y 3 + y(z x)2 = 30

z 3 + z(x y)2 = 16
Gii
Ta a h v dng:

x(x2 + y 2 + z 2 2yz) = 2 (1)

y(x2 + y 2 + z 2 2xz) = 30 (2)

z(x2 + y 2 + z 2 2xy) = 16 (3)


Ly (1) + (2) 2(3) ta c:
"
2

(x + y 2z) x + y + z

=0

x + y 2z = 0 y = 2z x
x2 + y 2 + z 2 = 0 x = y = z = 0 (l)

Thay y = 2z x vo phng trnh (1) v (3) ta c:


x(2x2 + z 2 2xz) = 2 (4)
z(4x2 + 5z 2 4xz) = 16(5)
t z = kx ta tm c k = 2
Vy h phng trnh cho c 1 nghim l: (x, y, z) = (1, 3, 2) 2
Bi 13: Gii h phng trnh

x2 + y + x3 y + xy 2 + xy = 5 (1)
4
5

4
2
x + y + xy(1 + 2x) =
(2)
4
(H khi A - 2006)
Gii
H phng trnh tng ng:

x2 + y + xy + xy(x2 + y) = 5
4
5

2
2
(x + y) + xy =
4
t u = x2 + y; v = xy ta c h

u + v + uv = 5
4
5

2
u + v =
4

5
v = 5 u2
u = 0, v =

4
4

u
1
3
u3 + u2 + = 0
u
=
,
v
=
4
2
2
WWW.ToanCapBa.Net

265

WWW.ToanCapBa.Net
r
r !
5
25
3 5
ta tm c (x; y) =
; 3
> Vi u = 0, v =
4
4
16


1
3
3
> Vi u =
,v =
ta tm c (x; y) = 1;
2
2
2
r ! 
r

3
3 25
3 5
;
, 1;
2
Vy h c nghim (x; y) =
4
16
2

4yz

y 2 + z 2 x2 =

4zx
2
2
2
Bi 14: Gii h phng trnh z + x y =

4xy

2
2
2
x + y z =
z
Gii
XK: x, y, z 6= 0
Nhn hai v ca cc phng trnh ln lt vi x2 , y 2 , z 2 ta c:

2 2
2 2
4

x y + x z x = 4xyz
y 2 z 2 + x2 y 2 y 4 = 6xyz

x2 z 2 + y 2 z 2 z 4 = 8xyz

Li c:
(1) 2 (2) + (3) 2y 4 y 2 z 2 x2 y 2 x4 + 2x2 z 2 z 4 = 0
y 2 (2y 2 x2 z 2 ) (x2 z 2 )2 = 0



6xz
2
2
2
y 2y y +
(x2 z 2 )2 = 0
y
y 4 6xyz (x2 z 2 )2 = 0
(y 2 x2 + z 2 )(y 2 + x2 z 2 ) 6xyz = 0
4yz 8xy

6xyz = 0
x
z
32y 2 6xyz = 0 16y 3xz = 0
Thay xz =

3xz
16
vo (2) v y =
vo (1) v (3) ta c:
3
16

x2 + y 2 + z 2 = 0

4
x2 y 2 + z 2 = 32

1 x2 + y 2 z 2 = 0
2



288
128
y l h phng trnh tuyn tnh theo (x2 ; y 2 ; z 2 ), ta tm c (x , y , z ) = 64,
,
5
5
yz zx xy
2 2 2
T h ban u ta thy vi nhng gi tr (x ; y ; z ) trn, cc hng t
, ,
u dng.
x y z
Gi s x < 0, t (1) ta c yz < 0. Tng t vi y!< 0 v z < 0.
r
r
r
r !
2
2
2
2
Vy nghim ca h l (x, y, z) = 8, 12
,8
, 8, 12
, 8
,
5
5
5
5
2

WWW.ToanCapBa.Net

266

WWW.ToanCapBa.Net
r !
r
r !
2
2
2
2
8, 12
, 8
, 8, 12
,8
v cc hon v 2
5
5
5
5

2z (x + y) + 1 = x2 y 2 (1)

Bi 15: Gii h phng trnh y 2 + z 2 = 1 + 2xy + 2zx 2yz (2)

y 3x2 1 = 2x x2 + 1 (3)
r

Gii
1
V x = khng tha phng trnh (3)nn:
3
3x3 x 2x (x2 + 1)
x3 3x
2x (x2 + 1)

x
+
y
=

x
+
y
=
3x2 1
3x2 1
3x2 1
  n o
\ ;
cos 6= 0, cos 3 6= 0
t x = tan , ;
2 2
6 6
Ta c:
tan3 3 tan
tan + y =
y = tan 3 tan
3tan2 1
(3) y =

(1) z =

x2 y 2 1
(do x = ykhng tha phng trnh (1) tan 3 6= 0)
2 (x + y)

(2 tan tan 3) . tan 3 1


2 tan . tan 3 tan2 3 1
=
2 tan 3
2 tan 3


1 sin 3 cos 3
tan 3 + cot 3
= tan
+
z = tan
2
2 cos 3 sin 3
1
z = tan
sin 6
z=

(2) x2 + y 2 + z 2 2xy 2zx + 2yz = 1 + x2 (y + z x)2 = 1 + x2



2
1
tan 3 tan + tan
tan = 1 + tan2
sin 6

2
1
sin 3
1

tan =
cos 3 2 sin 3. cos 3
cos2



2
2
2sin2 3 1
1
cos 6
1

tan =

+ tan =
2
2 sin 3. cos 3
cos
sin 6
cos2
2

2

1
cos 5
1
cos 6. cos + sin 6. sin
=
=

sin 6. cos
cos2
sin 6. cos
cos2


cos 5 = sin 6 cos 5 = cos
6
2





5 =
cos 5 = cos
6
6 + k2

2
2





5 =
cos 5 = cos
+ 6
+ 6 + k2
2
2

k2

+
, = k2
=

22
11
2

(k Z)

k2

= +
, = k2
22
11
2
  n o

3 5 7 9
Vi: ;
\ ;
= ; ; ; ;
2 2
6 6
22 22
22
22
22
Vy h phng trnh cho c nghim l:

WWW.ToanCapBa.Net

267
WWW.ToanCapBa.Net



3 5 7 9
1
, = ; ; ; ;
2
(x; y; z) = tan ; tan 3 tan ; tan
sin 6
22 22
22
22
22

(x + 2)2 + (y + 3)2 = (y + 3) (x + z 2)

(I)
Bi 16: Gii h phng trnh x2 + 5x + 9z 7y 15 = 3yz

8x2 + 18y 2 + 18xy + 18yz = 84x 72y 24z 176


Gii
t:a = x + 2; b = y + 3 ta c:

a2 + ab + b2 + bz 4b = 0 (1)

(I) a2 + a 7b + 3bz = 0 (2)

8a2 2a + 18 b2 + ab + bz 4b 30z + 94 = 0 (3)


Li c:
(1) b2 + ab + bz 4b = a2 ()
Thay ()vo (3) ta c:
8a2 2a 18a2 30z + 94 = 0
10a2 + 2a + 30z 94 = 0
z=

5a2 + a 47
15

5a2 + a 47
vo (2)ta c:
15
 2

 2

5a + a 47
5a + a 12
2
a + a 7b b
=0
b = a2 + a
5
15

5 (a2 + a)
1 241
b= 2
(V a =
khng l nghim ca phng trnh)
5a + a 12
10

Thay z =

Nhn 2 v ca phng trnh (1)vi 3 ri tr cho phng trnh (2)v theo v, ta c:


2a2 a + 3ab + 3b2 5b = 0 (4)
Thay b =

5 (a2 + a)
vo (4) ta c:
5a2 + a 12

2
15a (a2 + a)
5 (a2 + a)
25 (a2 + a)
2a a + 2
+3
2
=0
5a + a 12
5a2 + a 12
5a + a 12
2

2a2 a

2 



2
5a2 + a 12 + 15a a2 + a 25 a2 + a
5a2 + a 12 + 75 a2 + a = 0

50a6 + 70a5 208a4 94a3 + 482a2 + 156a = 0


25a6 + 35a5 104a4 47a3 + 241a2 + 78a = 0

a (a + 2) 25a4 15a3 74a2 + 101a + 39 = 0


a (a + 2) 5a2 14a + 13 5a2 + 11a + 3 = 0

11 61
a = 0 a = 2 a =
10
WWW.ToanCapBa.Net

268

> TH1:

> TH2:

> TH3:

> TH4:

WWW.ToanCapBa.Net

b = 0
x = 2
a = 0 :

z = 47
y = 3
15

b =

3 x = 4
a = 2 :

y = 4
z = 29
3
15

17 2 61

31
+
61

b =
x =
11 + 61
15
10
:

a=

28 + 2 61
10
61
39
+

z =
y=
15
15

17 + 2 61

31
+
61

b =
x =
11 61
15
10
a=
:

28
+
2 61
10

y =
z = 39 61
15
15

Vy h phng
 c 4 nghim
 l:
 trnh cho
4 29
47
, 4; ;
,
(x; y; z) = 2; 3;
15
3 15!

!
31 + 61 28 + 2 61 39 + 61
31 + 61 28 + 2 61 39 61
;
;
;
;
,
2
10
15
15
10
15
15
Bi 17: Cho cc tham s dng a, b, c. Tm nghim dng ca h
(
x + y + z = a + b + c (1)
4xyz a2 x b2 y c2 z = abc (2)

Gii
Ta c:
(2)

b2
c2
abc
a2
+
+
+
= 4 (3)
yz xz xy xyz

a
b
c
t: x1 = ; y1 = ; z1 = ta c:
yz
xy
xz
(3) x21 + y12 + z12 + x1 .y1 .z1 = 4 (4)

D thy: 0 < x1 , y1 , z1 < 2 nn tn ti cc gi tr u, vtha: 0 < u, v < v x1 = 2 sin u; y1 =


2
2 sin v
. Khi :
(4) z12 + 4z1 . sin u. sin v + 4sin2 u + 4sin2 v 4 = 0



C 0 = (2 sin u. sin v)2 4sin2 u + 4sin2 v 4 = 4 1 sin2 u 1 sin2 v = 4cos2 u.cos2 v > 0
Vy
"
z1 = 2 sin u. sin v 2 cos u. cos v < 0
(4)
z1 = 2 sin u. sin v + 2 cos u. cos v > 0
WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

Do : a = 2 yz. sin u; b = 2 zx. sin v; c = 2 xy (cos u. cos v sin u. sin v)


Thay vo (1) ta c:

x + y + z = 2 yz. sin u + 2 zx. sin v + 2 xy (cos u. cos v sin u. sin v)


2
2 

x cos v y cos u +
x sin v + y sin u 2 = 0

x cos v y cos u = x sin v + y sin u 2 = 0

269

a y
b x
a+b
a+b
Ta tnh c: z = x sin v + y sin u = + = z =
2
2 zx 2 yz
2 z
c+a
b+c
Tng t, ta cng c: y =
;x =
2
2


b+c c+a a+b
;
;
2
Vy h phng trnh cho c 1 nghim l: (x; y; z) =
2
2
2

xz = x + 8 (1)

Bi 18: Gii h phng trnh 4y 2 = 7xz 3x 28 (2)

x2 + 4z 2 = 140 4y 2 (3)

Gii
Ta c (1) x = xz 8
Thay vo (2) ta c: 4y 2 = 7xz 3 (xz 8) 28 y 2 = xz 1 (y 2 > 0 xz > 1)
Thay vo (3) ta c:
"
"
x
+
2z
=
12
x = 2z + 12 (4)
x2 + 4z 2 = 140 4 (xz 1) (x + 2z)2 = 144

x + 2z = 12
x = 2z 12 (5)
Thay (4) vo (1) ta c:
z (2z + 12) = 2z + 12 + 8 z 2 7z + 10 = 0
"

z = 2 x = 8 y 2 = 15 y = 15

z = 5 x = 2 y 2 = 9 y = 3
Thay (5) vo (1) ta c:
z (2z 12) = 2z 12 + 8 z 2 + 5z 2 = 0

5 + 33
z
=

x
=
7

33 ()

5 33
4
z=
x = 7 + 33 y 2 = 33 y = 33
2
Loi (*) do xz < 0. Vy h phng trnh c 6 nghim l:
!


5 33
(x; y; z) = 8; 15; 2 , (2; 3; 5) , 7 + 33; 4 33;
2
2

x + y + z = 0(1)

Bi 19: Gii h phng trnh x2 + y 2 + z 2 = 10(2)

x7 + y 7 + z 7 = 350(3)

WWW.ToanCapBa.Net

270

WWW.ToanCapBa.Net
Gii

T (1), (2) ta c xy + yz + zx = 5 (3)


Li c: (1) x3 + y 3 + z 3 = 3xyz(4)
(2) (4) x2 + y 2 + z 2


x3 + y 3 + z 3 = 30xyz

x5 + y 5 + z 5 + x2 y 2 (x + y) + y 2 z 2 (y + z) + x2 z 2 (x + z) = 30xyz
x5 + y 5 + z 5 x2 y 2 z xy 2 z 2 x2 yz 2 = 30xyz
x5 + y 5 + z 5 xyz(xy + yz + zx) = 30xyz
x5 + y 5 + z 5 + 5xyz = 30xyz x5 + y 5 + z 5 = 25xyz


(2) (5) x2 + y 2 + z 2 x5 + y 5 + z 5 = 250xyz
x7 + y 7 + z 7 + x2 y 2 (x3 + y 3 ) + y 2 z 2 (y 3 + z 3 ) + z 2 x2 (z 3 + x3 ) = 250xyz
x7 + y 7 + z 7 + x2 y 2 (3xyz z 3 ) + y 2 z 2 (3xyz x3 ) + z 2 x2 (3xyz y 3 ) = 250xyz
x7 + y 7 + z 7 + 3xyz(x2 y 2 + y 2 z 2 + z 2 x2 ) x2 y 2 z 2 (x + y + z) = 250xyz


x7 + y 7 + z 7 + 3xyz (xy + yz + xz)2 2xyz(x + y + z) = 250xyz
x7 + y 7 + z 7 + 45xyz = 250xyz
x7 + y 7 + z 7 = 135xyz(6)
Thay (6) vo (3) ta c: 135xyz = 350 xyz = 2. Vy ta c:

x+y+z =0

xy + xz + yz = 5

xyz = 2
Suy ra x, y, zl nghim ca phng trnh t3 5t 2 = 0 t = 1 +


Vy h c nghim l 1 + 2; 2; 1 2 v cc hon v 2.

2, t = 2, t = 1

30x 4y +
= 2012

xy

1
Bi 20: Gii h phng trnh () 4y 2012z +
= 30

zx

2012y 30z + 1 = 4
yz
Gii
~ tng: R rng cc s 30, 4, 2012 c chn ngu nhin do ta c th t 30 = a; 4 =
b; 2012 = c thy r hn tng bi ton. Khi , nh ni trn, ta cn tnh a, b, c
theo x, yz. D thy h thu c l mt h tuyn tnh 3 n vi x, y, z l tham s. C th dng
cng thc Cramer tnh nghim, nhng do trong chng trnh ph thng khng c cng thc
Cramer cho h 3 n nn ta s a v h 2 n.
~ Li gii:
t 30 = a; 4 = b; 2012 = c ta c HPT:

1
c = ax by + 1

ax by +
= c (1)

xy

xy

1
1
1
0
= a (4)
(II ) by cz +
= a (2) bz (ax by + ).x +

xy
zx
zx

1
1

cy az + 1 = b (3)

(ax by + ).y az +
= b (5)
yz
xy
yz
WWW.ToanCapBa.Net

271

WWW.ToanCapBa.Net
Xt (4), (5) l 1 h 2 n theo a, b. Dng cng thc Cramer ta tnh c:

x + 1 xy z

= (1 + x2 + y 2 + z 2 ) 6= 0

D =

xy z y 1

1
1

xy z (1 + x2 + y 2 + z 2 )

xy y

Da = 1
=
1

xz
2

y 1

yz

1
1



x
+
1

2
2
2

xy y = (x + y + z + 1)
D =

xy z 1 1
yz



xy x
Tr li HPT u ta c

xz =

yz =

xy =

1
30
1
4
1
2012
r

1
Da

=
a=

D
xz

Db
1
=
b=
D
yz

c =
xy

x=

r15090

15
y=

r 4024

503

z =
30
!
r
15
503
;
2
4024
30

1
;
15090

x4 + 4x2 + y 2 4y = 2
Bi 21: Gii h phng trnh ()
x2 y + 2x2 + 6y = 23

Vy () c nghim (x; y; z) =

Gii

t 4y = 2 x4 4x2
H tng ng
y(x2 + 6) = 23 2x2

D = x + 6

vi t = y 2

Dt = x6 10x4 30x2 + 104

Dy = 23 2x2
 2
Dy
D
t
Do t = y 2 nn
=
(x2 + 6)(x6 10x4 30x2 + 104) = (23 2x2 )2
D
D
(1 x)(1 + x)(1 + x2 )(x4 + 16x2 + 95) = 0 x = 1
T ta tm c nghim ca h l (x; y) = (1; 3), (1; 3) 2

Ta tnh c

(
Bi 22: Gii h phng trnh

x4 + x3 y + 9y = y 3 x + x2 y 2 + 9x
x(y 3 x3 ) = 7
Gii

Ta c:
x4 + x3 y + 9y = y 3 x + x2 y 2 + 9x (x4 xy 3 ) + (x3 y x2 y 2 ) 9(x y) = 0




(x y) x(x2 + xy + y 2 ) + x2 y 9 = 0 (x y) x(x + y)2 9 = 0
WWW.ToanCapBa.Net

272

WWW.ToanCapBa.Net

T phng trnh th hai ca h, ta thy x 6= y nn t bin i trn, suy ra:


x(x + y)2 9 = 0 x(x + y)2 = 9 ()
r
7
7
Ta c: x(y 3 x3 ) = 7 y 3 x3 = y = 3 x3 + .
x
x
Thay vo (*), ta c:
r
2
7
3
3
x(x + x + ) = 9
x
Ta s chng minh rng v tri l mt hm ng bin theo bin x. Tht vy:

s
r
r
2
2
7
7
7
3
3
3
x(x + x3 + ) = x x2 + 2x x3 + +
x3 +
x
x
x
s
r
2
q

7
7
3
3
3
3
2 3
3
3
3
6
2
= x + 2x . x + + x
x +
= x + 2x x + 7x + x(x4 + 7)2
x
x
T (*) suy ra x > 0 v trong biu thc trn, cc s m ca bin x u dng nn y l hm
ng bin; suy ra n c khng qu mt nghim.
Thay trc tip x = 1 vo biu thc, ta thy tha.
Vy h cho c ng mt nghim l: (x, y) = (1, 2) 2.
~ Nhn xt: im c bit ca bi ny l x l c h phng trnh mi sau khi bin i, nu
nh ta dng cch i s trc tip, phn tch ra c mt nghim x = 1 th phng trnh bc
cao cn li kh m gii c. Cch lp lun theo tnh n iu ca hm s th ny va trnh
c iu va lm cho li gii nh nhng hn.
Bi 23 : Gii h phng
trnh

xy+zw =2

x2 y 2 + z 2 w 2 = 6

x3 y 3 + z 3 w3 = 20

4
x y 4 + z 4 w4 = 66

x+z =a

xz = b

y+w =c

yw = d
T (1) v (2) ta c

(China TST 2006)

Gii

a c = 2 (1)

a2 2b c2 + 2d = 6 (2)
ta c HPT:

a3 3ab c3 + 3cd = 20 (3)

4
a 4a2 b + 2b2 c4 + 4c2 d 2d2 = 66 (4)

c = a 2
d = 2a + b + 5

T (3) v (4) c

5a 2b 14 = 0
5a2 2ab 10a b 13 = 0

5a 2b = 14

4a b = 13

WWW.ToanCapBa.Net

a = 4
b = 3

c = 2
d = 0

273

WWW.ToanCapBa.Net
Th ngc li ta tm c nghim (x; y; w; z) ca h l (1; 0; 3; 2) v cc hon v. 2
(
Bi 24: Gii h phng trnh

(2x2 3x + 4)(2y 2 3y + 4) = 18
x2 + y 2 + xy 7x 6y + 14 = 0
Gii

Xt x2 + y 2 + xy 7x 6y + 14 = 0 () l phng trnh bc hai theo bin x, vit li l:


x2 + x(y 7) + y 2 6y + 14 = 0
Phng trnh ny c nghim khi:
y = (y 7)2 4(y 2 6y + 14) > 0 3y 2 + 10y 7 > 0 1 6 y 6

7
3

Hon ton tng t, xem (*) l phng trnh bc hai theo bin y, vit li l:
y 2 y(x 6) + (x2 7x + 14) = 0
Phng trnh ny c nghim khi:
x = (x 6)2 4(x2 7x + 14) > 0 3x2 + 16x 20 > 0 2 6 x 6

10
3

3
< 1.
4
Suy ra, trn [1, +), hm s ny ng bin. Li c f (x) > f (2) = 6, f (y) > f (1) = 3
f (x).f (y) > 3.6 = 18.
T phng trnh th nht ca h th ta thy ng thc phi xy ra, tc l x = 2, y = 1.
Thay hai gi tr ny vo (*), ta thy khng tha.
Vy h phng trnh cho v nghim. 2
~ Nhn xt: tng gii ca bi ny khng kh v cng kh quen thuc khi ch cn tm
min xc nh ca bin thng qua vic tnh Delta ca mt phng trnh bc hai; tuy trong
li gii trn c kho st hm s nhng thc ra cc kt qu c th chng minh bng bt
ng thc i s thun ty nn cng c gii chnh ca bi ny l i s. V do vic hai
biu thc ca x v y phng trnh u ca h ging nhau c th dn n nh gi sai hng
m dng gii tch, xt hm s khai thc phng trnh u tin trong khi iu khng
em li kt qu g. Cc h s c chn ra s rt p chnh l u im ni bt ca bi ton ny.
Ta xt hm s: f (t) = 2t2 3t + 4(t R) f 0 (t) = 4t 3 = 0 t =

x4 + y 4 + xy = 2xy 2 + 7 (1)
Bi 25: Gii h phng trnh
x2 y + 4xy + xy 3 + 11(x y 2 ) = 28 (2)
Gii
Xt (1).4 (2) x2 (y + 4) x(y 3 + 8y 2 + 11) + 4y 4 + 11y 2 = 0 ().
Nu y = 4 ta c phng trnh 27x + 1200 = 0 x = 16. Th li thy (x; y) = (16 4)

WWW.ToanCapBa.Net

274

WWW.ToanCapBa.Net

khng tho h.
Vy y 6= 4. Khi , coi (*) l phng trnh bc 2 theo x, ta tm c nghim
p
y 3 + 8y 2 + 11 (y 3 + 8y 2 + 11)2 4(y + 4)(4y 4 + 11y 2 )
x1,2 =
2(y + 4)
y 3 + 8y 2 + 11 (y 3 11)
x1,2 =
2(y + 4)
4y 2 + 11
x1 = y 2 ; x2 =
y+4
Vi x = y 2 thay vo (1) ta c y 3 = 7 y =

7 = x =

49. Vi x =

4y 2 + 11
thay vo
y+4

phng trnh u v rt gn ta c
y 6 +4y 4 6y 3 +4y 2 12y+9 = 0 (y 3 +2y3)2 = 0 (y1)(y 2 +y+3) = 0 = y = 1 = x = 3

Vy h c nghim (x; y) = ( 3 49; 3 7), (3; 1) 2
(
Bi 26: Gii h phng trnh

x2 + 3y 2 = 4
x4 + 9y 4 = 10
Gii

T h phng trnh ta c
(x2 + 3y 2 )2 (x4 + 9y 4 ) = 6x2 y 2 = 6 = x2 y 2 = 1
> Nu xy = 1 ta c:

x + 2 3xy + 3y 2 = 4 + 2 3 = x + y 3 =
2

4 + 2 3 = ( 3 + 1)

Li c:

1
1
= x2 ( 3 + 1)x + 3 = 0 x = 1, x = 3; y =
x
x
> Nu xy = 1 ta c
q

2
2
x + 2 3xy + 3y = 4 2 3 = x + y 3 = 4 2 3 = ( 3 1)
y=

Li c

1
1
= x2 ( 3 1)x 3 = 0 x = 1, x = 3; y =
x
x
 



1
1
Vy h phng trnh c nghim (x; y) = (1, 1), (1, 1) and 3, , 3,
2
3
3
y=

Bi 27: Gii h phng trnh


() (x + y)(z + 1) = (x + z)(y + 1) = (y + z)(x + 1) = 2a(a + 1)
(2012 Philippine Math Olympiad National Finals Oral Round)
Gii

WWW.ToanCapBa.Net

275

WWW.ToanCapBa.Net

x + yz = u
t y + zx = v

z + xy = w

ta c h phng trnh

u + v = v + w = w + u = 2a(a + 1)
H ny c nghim u = v = w = a(a + 1) do h (*) tng ng
x + yz = y + zx = z + xy = a(a + 1)

(x y) = z(x y)

Tm li ta c s sau:

x=y

z=1

(y z) = x(y z)

x + zx = a(a + 1)

x = y z = 1
y =zx=1

x + yz = a(a + 1)







& x = 1 = x = y = 1 ; z = a2 + a 1




2
% y = z = y = z = 1 ; x = a + a 1




2
& x = 1 = x = z = 1 ; y = a + a 1

% y=z

= x = y = z

{a, (a + 1)}

Vy h c nghim (x; y; z) = (a; a; a), (a 1; a 1; a 1), (1; 1; a2 + a 1) v cc hon v. 2


Bi 28: Cho h phng trnh

x + y + z = a
x 2 + y 2 + z 2 = b2

xy = z 2

(1)
(2)
(3)

a) Gii h trn vi n (x; y).


b) Cc s a, b phi tho iu kin g cc nghim x, y, z ca h dng v khc nhau?
Gii
Cu a) Bnh phng 2 v ca (1): a2 = x2 + y 2 + z 2 + 2xy + 2yz + 2zx
x + y = a z, kt hp (2) v (3) ta c:
a2 = b2 + 2z 2 + 2(a z).z
hay
a2 = b2 + 2az

WWW.ToanCapBa.Net

276

WWW.ToanCapBa.Net

T :
z=

a2 b2
2a

T y tm c x, y bi cc h thc: x + y = a z =

a2 + b2
(a2 b2 )2
; xy = z 2 =
2a
4a2

2
2
10a2 b2 3a4 3b4
a
+
b

x =

4a
4a

2
2
2 b2 3a4 3b4

a
+
b
10a
y =

4a
4a
Cu b) x, y > 0 th x + y =
z > 0

a2 + b2
>0a>0
2a

a2 b 2
> 0 a > |b|
2a

x 6= y cn c 10a2 b2 3a4 3b4 > 0 1 >


(*) chnh l iu kin cn c. 2

|b|
1
a
> a > |b| > ()
a
3
3

Bi 29: Gii h phng trnh


3
uv + vy 3 = 14

ux2 + vy 2 = 5
()

ux + vy = 2

u+v =1
Gii
t ak = uxk + vy k . rng
ak+1 = (x + y)ak xyak1
t A = x + y; B = xy. Ln lt xt k = 2, 3 t h (*) ta c:

5 = 2A B
A = 4

14 = 5A 2B
B = 3
Do x, y l nghim ca phng trnh t2 4t + 3 = 0.Nh vy (x; y) = (1; 3), (3; 1).
Th vo h (*) ta c

u + v = 1
1
u=v=
u + 3v = 2
2

 

1 1
1 1
Vy h (*) c nghim (x; y; u; v) = 1; 3; ;
, 3; 1; ;
2
2 2
2 2
Bi 30: Gii h phng trnh
a2 + bc ab = b2 + ca bc = c2 + ab ca

Gii

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

277

Vi c = 0 ta tm c nghim (a; b; c) = (0; 0;


 0)

a b
Vi c 6= 0, nu (a; b; c) l nghim ca h th
; ; 1 cng l nghim (do cc phng trnh l
c c
thun nht). Vy khng gim tng qut gi s c = 1.
Khi ta c h phng trnh
a2 + b ab = b2 + a b = 1 + ab a
1
a2 + a 1
(d thy a 6= )
2a 1
12
Thay vo phng trnh a2 + b ab = b2 + a b ta c (a 1)(a3 6a2 + 5a 1) = 0
Nu a = 1 ta c nghim (a; b; c) = (1; 1; 1).
Trng hp cnli, a l nghim ca x3 6x2 + 5x 1 = 0. C th gii phng trnh ny bng
2 7
cch t t = y + 2 (xem cch gii tng qut Phng trnh bc 3). T ta tm c
3
nghim

t + 2k
3 3
2 7
vi t = arccos v k = 1, 2
2 + cos
3
3
2 7

T a2 + b ab = 1 + ab a, ta ca2 + a 1 = b(2a 1) b =

Nh vy h phng trnh c!nghim (c, c, c) vi c R v ! !

t + 2k
t + 2k
2 7
2 7
c 2 + cos
, c f 2 + cos
,c
3
3
3
3

x2 + x 1
3 3
)2
(trong c R, t = arccos , k = 0, 2 v f (x) =
2x 1
2 7

H phng trnh v t

x + x2 2x + 2 = 3y1 + 1
Bi 1: Gii h phng trnh
p
y + y 2 2y + 2 = 3x1 + 1
Gii
Do nhm c nghim x = y = 1 nn ta s gii bng hm s v chng minh n l nghim duy
nht
ca h.
x 1 = a
t
, khi h phng trnh tng ng
y 1 = b

a + a2 + 1 = 3b

b + b2 + 1 = 3a
Nhn thy y l h i xng theo 2 n a v b, tr v theo v ta c

a + a2 + 1 + 3a = b + b2 + 1 + 3b

t2 + 1 + t
t
0
2
Ta xt hm s c trng f (t) = t + t + 1 + 3 c f (t) =
+ 3t ln 3
2
t +1

V t2 + 1 > t2 > t nn f (t) > 0t Vy hm s ng bin trn R nn a = b

Thay vo phng trnh ta c a + a2 + 1 = 3a ln( a2 + 1 + a) a ln 3 = 0

Xt hm s G(a) = ln( a2 + 1 + a) a ln 3
1
Ta c G0 (a) =
ln 3 < 1 ln 3 < 0a R
2
a +1
WWW.ToanCapBa.Net

278

WWW.ToanCapBa.Net

Nn hm s nghch bin v ta nhn thy a = 0 l nghim nn phng trnh c duy nht.


Vy h phng trnh cho c nghim l (x; y) = (1; 1) 2

Bi 2: Gii h phng trnh

x + y xy = 3
x + 1 + y + 1 = 4
( thi H khi A - 2006)
Gii
KX: x > 1, g > 1, xy > 0

t t = xy > 0. T phng trnh u ta c x + y = 3 + t ()


Bnh phng hai v ca phng trnh sau ta c
p
x + y + 2 + 2 xy + x + y + 1 = 16 ()
Thay (*) vo (**) ta c

3 + t + 2 + 2 t2 + 3 + t + 1 = 16 2 t2 t + 4 = 11 t

0 6 t 6 11
0 6 t 6 11

t=3
4(t2 + t + 4) = (11 t)2
3t2 + 26t 105 = 0
T tm c nghim ca h l (x; y) = (3; 3) 2
(
Bi 3: Gii h phng trnh

p
x + x2 + y + 3 = 2
p

2 x + 4 + 3 y + 8 = 13
Gii

K: x > 0; x2 + y + 3 > 0; y + 8 > 0


T phng trnh (2) s dng BT Cauchy-Schwarz ta c:

2
p
13 = 2 x + 4 + 3 y + 8 6 13 (x + 4 + y + 8) x + y > 1 ()
2

T phng trnh (1), bnh phng hai v ta c:


x + x2 + y + 3 + 2

p
x (x2 + y + 3) = 4 x + y = 1 x2 2 x (x2 + y + 3) x + y 6 1 ()

T (*) v (**) suy ra x + y = 1

x = 0
x=0

T du bng xy ra cc BT nn x + 4

y
+
8

y=1

=
2
3
Th li ta thy h c nghim duy nht (x; y) = (0; 1) 2

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net
Bi 4: Gii h phng trnh sau vi z > 0:

(3 x)2003 = y + 2

p
1
+ log 1 (y + 2) = log 1
9 + 4y
() log3
3
3

2z y

log2 x2 + z 2 = 2 + log2 x

Gii
K: x > 0; 2z > y; y > 2
Ta c:

(3 x)2003 = y + 2

()
log3 (2z y) log3 (y + 2) = log3 (9 + 4y)

log x2 + z 2  = log 4x
2
2

2003

(3 x)
=y+2

(2z y) . (y + 2) = 9 + 4y

x2 + z 2 = 4x

(3 x)2003 = y + 2

y 2 + 9 + z 2 + 6y 2yz 6z = z 2 2z

x2 4x + 4 = 4 z 2

(3 x)2003 = y + 2 (1)

(y + 3 z)2 = z 2 2z (2)

(x 2)2 = 4 z 2 (3)
Nu (x0 , y0 , z0 ) l nghim ca h ta c:
(x0 2)2 = 4 z0 2 4 z0 2 > 0 2 6 z0 6 2 (4)
(y0 + 3 z0 )2 = z0 2 2z0 z0 2 2z0 > 0 z0 6 0 z0 > 2 (5)
Kt hp vi iu kin bi ton l(z0 > 0vi (4)(v (5) ta c: z0 = 0 z0 = 2
x0 = 0
x0 = 4
> Vi z0 = 0 t (2) v (3) ta c

khng tha iu kin bi ton


y0 = 3
y0 = 3
(
x0 = 2
> Vi z0 = 2 t (2) v (3) ta c
y0 = 1
Th li ta thy h phng trnh c nghim duy nht l: (x; y; z) = (2; 1; 2) 2

y
x
1
2

+ =
+2
y
x x
Bi 5: Gii h phng trnh

y(x2 + 1 1) = 3x2 + 3
Gii
iu kin xc nh: x > 0, y 6= 0.
Phng trnh th nht ca h tng ng vi:

1
y
2 x
+ =
+ 2 y x + y 2 = 2x x + 2xy y 2 + y( x 2x) 2x x = 0
y
x x
WWW.ToanCapBa.Net

279

280

WWW.ToanCapBa.Net

Xem y l phng trnh bc hai theo bin y, ta c:

2
2
x = ( x 2x) + 8x x = x + 4x x + 4x2 = ( x + 2x) > 0
Do , phng

trnhny c hai nghim l:

(2x x) + ( x + 2x)
(2x x) ( x + 2x)
y1 =
= x, y2 =
= 2x,
2
2
Xt hai trng hp:

> Nu y = x, thay vo phng trnh th hai ca h, ta c:


x( x2 + 1 1) = 3x2 + 3


D thy: x( x2 + 1 1) < 0 < 3x2 + 3 nn phng trnh ny v nghim.
> Nu y = 2x, thay vo phng trnh th hai ca h, ta c:

2x
()
2x( x2 + 1 1) = 3x2 + 3 x2 + 1.(2x 3) = 2x x2 + 1 =
2x 3

3
3
khng tha mn ng thc nn ch xt x 6=
v php bin i trn l ph
(d thy x =
2
2
hp).

2x
, x > 0.
Xt hai hm s: f (x) = x2 + 1, x > 0 v g(x) =
2x 3

x
2 3
0
0
Ta c: f (x) =
> 0 nn l hm ng bin, g (x) =
2 < 0 nn l hm nghch
x2 + 1
(2x 3)
bin. Suy ra phng trnh (*) c khng qu mt nghim.

Nhm thy x = 3 tha mn (*) nn y cng chnh l nghim duy nht ca (*).

Vy h cho c nghim duy nht l (x, y) = ( 3, 2 3) 2.
~ Nhn xt: Quan h ca x v y c che giu ngay trong phng trnh u tin, nu nhn
thy iu th cc bc tip theo s rt d nhn bit.
p

3 + 2x2 y x4 y 2 + x4 1 2x2 = y 2
q
Bi 6: Gii h phng trnh sau
1 + 1 + (x y)2 = x3 x3 x + 2y 2 
Gii
H phng trnh tng ng:
q

4 (1 x2 y)2 = 2x6 x4 + y 2
q

1 + (x y)2 = 1 x6 + x4 2x3 y 2
Cng v theo v hai phng trnh ca h trn ta c:
q
q
2
2
4 (1 x y) 1 + (x y)2 = x6 2x3 y + y 2 + 1
q
q
2
2
2
4 (1 x y) = 1 + (x y)2 + x3 y + 1 ()
Ta thy:
(

1 x2 y = 0

V T () 6 2
V P () = V T () = 2 x y = 0 x = y = 1

V P () > 2

x3 y = 0

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

281

Th x = y = 1 vo h thy tha mn.Vy h cho c nghim duy nht (x; y) = (1; 1) 2


Bi 7: Gii
s
h phng trnh

2
2

2
3
2x
+
4y

=4

(x + y) 1
(1)
xy
y x
q

p
p

(x + 1)2 + xy + 3x + 2y + 5 2x x (y + 3) = x + y + 3 (2)
Gii

x>0

y > 3; y 6= 0


KX:
2 3

(x + y) > 0

y x

(x + 1)2 + xy + 3x + 2y + 5 2x x (y + 3) > 0
Bin i phng trnh (1):
r
x
y
x
y
(1) 2 + 4 = 4 2 3 1 1 (3)
y
x
y
x
t

x
= t (t 6= 0) , phng trnh (3) tr thnh:
y
r
4
3
2t + + 1 = 4 2t 1
t
t

Li c:
16
8
48
+ 1 + 16 + + 4t = 32t
16
2
t
t
t




16
56
4
2
2
2
4t + 2 28t +
+ 33 = 0 4 t + 2 28 t
+ 33 = 0 (5)
t
t
t
t
(4) 4t2 +

t t

2
= u, phng trnh (4) tr thnh:
t

7
4 u2 + 4 28u + 33 = 0 4u2 28u + 49 = 0 u =
2

t=4
2
7
t = 2t2 7t 4 = 0
1
t
2
t=
2

Ly hai gi tr ca t va tm c thay vo phng trnh (4) th t = 4 tha mn.Suy ra x = 4y


Bin i phng trnh (2) kt hp vi h qu bin i ca phng trnh (1) l x = 4y ta c:
p
p
(2) (x + 1)2 + xy + 3x + 2y + 5 2x x (y + 3) = x + y + 2 x (y + 3)
p
p
x2 + xy + 3x 2x x (y + 3) + x + y + 3 x (y + 3) = 0
h
i
p
(x + 1) x + y + 3 2 x (y + 3) = 0
(
(

2
p
x=y+3
x=4
(x + 1)
x y+3 =0

(chn)
x = 4y
y=1
WWW.ToanCapBa.Net

282

WWW.ToanCapBa.Net

Vy h c nghim duy nht (x; y) = (4; 1) 2

log x = 2y+2 (1)


2
Bi 8: (THTT T8/415) Gii h phng trnh
p
41 + x + xy 4 + y 2 = 0 (2)
Gii
K: x > 0. T (2) suy ra y < 0 v nu y > 0 V T (2) > 0.
Ta bin i phng trnh (2):
p

(2) 4 1 + x = xy 4 + y 2 > 0 16(1 + x) = x2 y 2 (4 + y 2 )


4x2 y 2 16x + x2 y 4 16 = 0
(xy 2 4)(4x + xy 4 + 4) = 0
4
xy 2 4 = 0 x = 2 (3)
y
4
= 2y+2 4.2y + 2 log2 (y) 2 = 0 (5) (do y < 0)
2
y
Nhn thy y = 1 l nghim ca (5). Xt f (y) = 4.2y + 2 log2 (y) 2 c f 0 (y) = 4.2y . ln 2 +
2
> 0 y < 0
y ln 2
Do hm s f (y) ng bin trn (; 0). Vy (5) c nghim duy nht y = 1. Th li ta
thy h c nghim (x; y) = (4; 1) 2.
Thay (3) vo (1) ta c log2

35
1
1

=
+p

12
1 x2
1 y2
Bi 9: Gii h phng trnh
x
y
7

p
=

2
2
12
1x
1y
Gii
r

1x
1y
= a v
= b.
1+x
1+y
Cng hai phng trnh v theo v ta c
r
r
1+x
1y
7
1
7
+
= + b = (1)
1x
1+y
2
a
2
t

Tr hai phng trnh v theo v ta c:


r
r
1x
1+y
7
1
7
+
= a + = (2)
1+x
1y
3
b
3
T ta c h phng trnh

1 + b = 7
2 + 2ab = 7b
a
2
1
7

a + =
3ab + 3 = 7b
b
3

3a2 7a + 2 = 0

b = 7 1
3 a

T tm c nghim ca h l (x; y) = (

3 4 4 3
,
), ( , ) 2
5 5
5 5

2x + 2y = 4 (1)
Bi 10: Gii h phng trnh
2x + 5 + 2y + 5 = 6 (2)

WWW.ToanCapBa.Net

a = 2, b = 3
1
1
a= , b=
3
2

283

WWW.ToanCapBa.Net
Gii

KX: x, y > 0

Cng hai phng trnh ta c 2x + 5 + 2x + 2y + 5 + 2y = 10

5
2
+
=
Tr (2) cho (1) ta c 2x + 5 2x+ 2y + 5 2y = 2
2y + 5 + 2y
2x + 5 + 2x

2 t a = 2x + 5 + 2x, b = 2y + 5 + 2y ta c h phng trnh:

a + b = 10
a=b=5
5 + 5 = 2
a b

Ta cn gii phng trnh 2x + 5 + 2x = 5 x = 2 (chn). Tng t c y = 2


Vy h c nghim (x; y) = (2; 2) 2

x x y 1 = 1 (1)
Bi 11: Gii h phng trnh
y 2 + x + 2y x y 2 x = 0 (2)
Gii
KX: x > 0; x y 1 > 0
T (1) ta c:
p
p
p

x= xy1+1x=xy1+2 xy1+1y =2 xy1

y 2 = 4(x y 1) (y + 2)2 = 4x y + 2 = 2 x
T (2) ta c:
(y +

x)2 = xy 2 y +

x=y x

Ta c h mi l

y + 2 = 2x
y + x = y x

y = 1; x =

1
4

y = 2; x = 4

1
Th li ta thy h c nghim (x; y) = ( ; 1), (2; 4) 2
4
Bi 12: Tm a h sau c nghim thc x, y, z:

x 1 + y 1 + z 1 = a 1
x + 1 + y + 1 + z + 1 = a + 1
Gii
KX: x > 1, y > 1, z > 1
H cho tng ng
(




x1+ x+1 +
y1+ y+1 +
z 1 + z + 1 = 2a




x+1 x1 +
y+1 y1 +
z+1 z1 =2

WWW.ToanCapBa.Net

284

WWW.ToanCapBa.Net

t u = x 1 + x + 1; v = y 1 + y + 1; s = z 1 + z + 1

Do x > 1, y > 1, z > 1 nn u > 2, v > 2, s > 2 . Ngc li nu u > 2, v > 2, s >

2, ta c





2
1
2
2
1
4
2

x + 1 x 1 =
= x+1=
u+
x=
u + 2 >1x>1
u
2
u
4
u
x+1+ x1

Tng t vi y, z. Vy ta cn tm a h sau c nghim u > 2, v > 2, s > 2 :

u + v + s = 2a
(1)
() 1 1 1
+ + =1
u v s

> iu kin cn: Gi s h (*) c nghim. Theo BT Cauchy-Schwarz ta c




1 1 1
9
2a = (u + v + s)
+ +
>9a>
u v s
2
9
> iu kin : Gi s a > . Ta chng minh h (*) c nghim.
2

Ly s = 3 ( tho s > 2) . Khi (*) tr thnh

u + v = 2a 3
u.v = 3 (2a 3)
2
3 (2a 3)
u, v l 2 nghim ca phng trnh t2 2 (2a 3) t +
2
p
2a 3 (2a 3) (2a 9)
u, v =
2
2
t h = 2a 9 > 0 h + 6 2 2 > (h + 3)2 > h (h + 6).
p

Tc l (2a 3) 2 2 > (2a 3) (2a 9) u > 2, v > 2.

Nh vy h phng trnh c nghim u > 2, v > 2, s > 2.


9
Tm li a > l gi tr cn tm 2
2




1 2 x+ y

+
=2
x
x + y 
4
Bi 13: Gii h phng trnh
1 2 x+ y

4y

=1
4
x+y
Gii
KX: x, y > 0
Nu x = 0 hoc y = 0 th h v nghim. Xt x, y > 0.

t u = x; v = y ta c h phng trnh



2

1
2u + v
1
2u + v

+ 2
=2
u
= + 2
2
4 u + v2
u
4 u + v 

1
2u + v
1

1
2u + v

=
2
=1
v
2
4 u2 + v 2
v
4 u +v

2
1
1

+ =
2
u
v

2
1
4u + 2v

=
u2 + v 2
u
v

Nhn hai phng trnh ta c


4 1
2u + v
= 2
(4v u)(u2 + v 2 ) = (2u + v).uv (2v u)(u2 + 2v 2 ) = 0 u = 2v
u v
u + v2
WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

T tm c nghim ca h l (x; y) = (64(17 + 12 2); 16(17 + 12 2)) 2

285

5x
+
7
5y

x +
=7
2
2
x +y

Bi 14: Gii h phng trnh

7 5x 5y

y +
=0
x2 + y 2
Gii

> x = 0 : y = 5
> y = 0 : v nghim
> x, y =
6 0:

5x2 + 7 5xy

x +
= 7x
2 + y2
x

Nhn (1) cho x v (2) cho y ta c:

7 5xy 5y 2

y 2 +
=0
x2 + y 2
2
2
Tr 2 phng trnh v theo v ta c
()
x y + 5= 7x
2
5xy + 7 5y

xy +
= 7y
2
2
x 2+ y
Nhn (1) cho y v (2) cho x ta c:

7 5x 5xy

xy +
=0
2 + y2
x
Cng 2 phng trnh v theo
v c: 2xy + 7 5 = 7y ()
x2 y 2 + 5 = 7x (3)
T (*) v (**) ta c HPT:

2xy + 7 5 = 7y (4)

7 2x 6= 0

Ta c: (4) y(7 2x) = 7 5


7 5

y =
7 2x
Th vo (3) ta c phng trnh

x(4x3 28x2 + 69x 140)


245
+
5
=
7x

=
7x

x
=
7
(do
x
=
6
0)

y
=

5
(7 2x)2
(2x 7)2

Kt lun: H c nghim (x; y) = (0; 5), (7; 5) 2


x2

p
x + y px y = 4x y (1)
Bi 15: Gii h phng trnh
x2 16 = 2 + y 3x (2)
Gii
Xt (1) ta c
"
p
p
(1) 2x 2 x2 y = 4x y y 2x = 2 x2 y

y = 0 (loi)
y = 4x 4

Thay y = 4x 4 vo (2) ta c

x2 16 = 2 + x 4 x2 16 3 = x 4 1

x2 25
x5
x5
1
=
(x 5)(

) = 0 ()
2
2
x4+1
x4+1
x 16 + 3
x 16 + 3
WWW.ToanCapBa.Net

286

WWW.ToanCapBa.Net
x+5
x+5
1
Do
>
>1>
nn () x = 5 y = 16
x4+1
x2 16 + 3
x2 + 3
Th li ta thy h c nghim (x; y) = (5; 16) 2

5x2 + y 2 6x 11 = 0 (1)
x4 + 2x3 p
Bi 16: Gii h phng trnh
3 y2 7 6

(2)
x2 + x = p 2
y 7
Gii
KX: y 2 7 > 0
Xt (1) ta c:
(1) x2 (x2 + x) + x(x2 + x) 6(x2 + x) + y 2 7 4 = 0 (x2 + x 6)(x2 + x) + (y 2 7) = 4
t a = x2 + x; b =

p
y 2 7 ta c h phng trnh

a = 0; b = 2

a(a 6) + b2 = 4
a = 1; b = 3

a = 3b 6
a = 5; b = 3 (loi)

b
a = 6; b = 2 (loi)

T tm c nghim ca h l (x; y) = (1; 11), (0; 11),

1
2

x + y + x + 3 = y 3 (1)
x
Bi 17: Gii h phng trnh
x + y + x = x + 3 (2)
Gii
Ta c iu kin x > 0, y > 3

> Nu y = 3: thay vo (2) ta c x + 3 + x = x + 3 (v nghim)


> Nu y > 3:
Xt (1) ta c:

x + y (x + 3)
(1) x + y + x + 3 =
x
(x + y (x + 3)
x + y (x + 3)

=
x
x+y x+3
1
1

(y 3)(
)=0
x+y x+3 x

1
1

=0 x+y x+3=x
x+y x+3 x
T y ta c h phng trnh

x + y x + 3 = x
x + y + x = x + 3

WWW.ToanCapBa.Net

!
; 4 ,

51
; 4 2
2

WWW.ToanCapBa.Net

Tr hai phng trnh ta c x + x + 3 = 3 x = 1 y = 8


Vy h c nghim (x; y) = (1; 8) 2

(x y)4 = 13x 4,
Bi 18: Gii h phng trnh

x + y + 3x y = 2
Gii
iu
kin: x + y > 0 v 3x y > 0
3x y = a
a2 b2
t:
(a, b > 0)
= x y H phng trnh tr thnh:
x+y =b
2
2
2
2
2 4
(a b ) = 13(a + b ) 4(1)
16
4

a+b= 2
Phng trnh (1) tng ng:
(a b)4 .(a + b)4
13(a2 + b2 )
=
4
16
4
Th a + b =

2 vo phng trnh trn


(a b)4 = 13(a2 + b2 ) 16(2)

Vi tng a (2) v mt phng trnh ng cp, ta s vit li (2) thnh:


(a b)4 =
T a + b =

13 2
(a + b2 ).2 4.4
2

2 (a + b)2 = 2 v (a + b)4 = 4. Th vo phng trnh trn:


(a b)4 =

13 2
.(a + b2 )(a + b)2 4(a + b)4
2

3a4 + 2a3 b 34(ab)2 + 2ab3 + 3b4 = 0(3)

Nu b = 0 3a4 = 0 a = 0 m a + b = 2 b 6= 0 Chia 2 v ca (3) cho b4 :


 a 4
 a 3
 a 2
a
(3) 3
+2
34
+2 +3=0
b
b
b
b
a
t t = (t > 0). Phng trnh trn tr thnh:
b
3t4 + 2t3 34t2 + 2t + 3 = 0

t=3
2
(t 3)(3t 1)(t2 + 4t + 1) = 0
1 (t + 4t + 1 > 0t > 0)
t=
3

a
Nu t = 3 = 3 kt hp vi a + b = 2
b

3x y =
x = 5
8
16

1
3

x + y =
y =
8
16
WWW.ToanCapBa.Net

287

288

WWW.ToanCapBa.Net

a
1
1
Nu t = = kt hp vi a + b = 2
3
b
3

3x y =
x = 5
8
16

9
13

x + y =
y =
8
16

 

5 3
5 3
Vy h c nghim (x; y) =
;
,
;
.2
16 16
16 16
(

2x + 2 4 6 x y 2 = 2 2 (1)
Bi 19: Gii h phng trnh

4
2x + 2 6 x + 2 2y = 8 + 2 (2)
Gii
KX: x [0; 6]
Cng v theo v hai phng trnh ca h ta c


2

4
2x + 2 6 x + 2x + 2 4 6 x = y 2 + 6 + 3 2 (3)


Li c: V T (3) = 1. 2x + 2. 12 2x + 1. 4 2x + 2. 4 24 4x
p dng BT Cauchy-Schwarz cho V T (3) ta c
r 

p

V T (3) 6 3. (2x + 12 2x) + 3


2x + 2 6 x 6 6 + 3.6 = 6 + 3 2 ()

D dng nhn thy V P (3) > 6 + 3 2 () T (*), (**) v (3) suy ra

(
2x = 6 x

x=2

4
V T (3) = V P (3) = 6 + 3 2

2x = 4 6 x

y
=
2

y = 2
Th li ta thy h c nghim duy nht (x; y) = (0; 6) 2
p
x2 x y.
3
xy =y
Bi 20: Gii h phng trnh
2(x2 + y 2 ) = 11 + 32x 1
Gii
1
> 0.
2
Trong phng trnh th nht, x y v y cng du. Nu y > x th y > 0 v x y 6 0, mu
thun.
Do , x > y > 0.

t 3 x y = a > 0 x y = a3 .
Ta c (x2 x y)a2 = y 2 . Thay y = x a3 , ta c:
Ta thy 2x 1 > 0 x >

(x2 2x + a3 )a2 = (x a3 )2
ng thc ny tng ng vi:
a2 x2 2a2 x + a5 = x2 2a3 x + a6

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

289

R rng a = 1 th ng thc ng nn khi phn tch thnh nhn t, ta c:


(a 1)(x2 + 2a2 x + ax a5 ) = 0
D thy rng x2 + 2a2 x + ax a5 khng th xy ra v a5 6 max{a3 , a6 } = max{x y, (x y)2 }.
> Nu max{x y, (x y)2 } = (x y)2 th d thy a5 6 (x y)2 < x2 < x2 + 2a2 x + ax.
> Nu max{xy, (xy)2 } = xy th d thy a5 6 xy, suy ra 0 < xy 6 1 v t PT th hai,
11
vi x2 + y 2 > . Nu x 6 1 th x2 + y 2 6 2, mu thun. Suy ra x > 1 x2 > x > 1 > x y.
2
Trong c hai trng hp, ta u c x2 + 2a2 x + ax a5 > 0.
Vy a = 1 y = x 1, thay vo phng trnh th hai, ta c:

2(2x2 2x + 1) = 11 + 3 2x 1 (2x 1)2 10 = 3 2x 1

t 2x 1 = b > 0 th ta c phng trnh sau:


b4 10 = 3b (b 2)(b3 + 2b2 + 4b + 5) = 0
D thy PT ny 
c nghim khng m duy nht l b = 2, tng ng vi nghim ca h cho
5 3
2
l (x, y) =
,
2 2

x3 3x2 + 2 = py 3 + 3y 2
Bi 21: Gii h phng trnh
p
3x 2 = y 3 + 8y
Gii
iu kin: x > 2, y 2 (y + 3) > 0, y(y + 8) > 0 y > 0.
Phng trnh th nht vit li l:
p
x3 3x2 + 2 = y y + 3

t x 1 = a > 1, y + 3 = b > 3, ta c:
a3 3a = b3 3b (a b)(a2 + b2 + ab 3) = 0

D thy a2 + b2 + ab > 1 + 3 + 3 > 3 nn ta c a = b hay


p
a = y + 3 y = a2 3
Bnh phng hai v ca PT th hai, ta c: 9(x 2) = y 2 + 8y hay 9(a 1) = (a2 3)(a2 + 5)
on nghim l a = 2 v phn tch thnh nhn t, ta c:
(a 2)(a3 + 2a2 + 6a + 3) = 0
Suy ra phng trnh trn c nghim duy nht l a = 2 tng ng vi nghim ca h l
(x, y) = (3, 1).
Th li ta thy tha.Vy h c nghim duy nht l (x, y) = (3, 1) 2

x + 3 = y3 6

p
Bi 22: Gii h phng trnh (I)
y + 2 = z 3 25

z + 1 = x3 + 1

WWW.ToanCapBa.Net

290

WWW.ToanCapBa.Net
Gii

t a =

x + 3, b = y + 2, c = z + 1 (a, b, c > 0) ta c:

3
3
2

a b = b2 2 b 6 = f (b)
a
=
b

3
3
(I) b = c2 1 25 b c = c2 1 c 25 = g(c)

3
3

2
c a = a2 3 a + 1 = h(a)
c= a 3 +1

Li c:
(

a>0
b>0

3
b2 2 > 6 > 13
b> 3

3
c> 3
c2 1 > 25 > 23

Suy ra:

3
a2 3 + 1 > 3

a > 3

a2 3 >

q
3

r ()
3 1
31>
2

Ta c:

0
2
f (b) = 3 b2 2 .2b 1 > 3.1.2 3 1 > 0 b > 3

2
0
g (c) = 3 c2 1 .2c 1 > 3.22 .2 3 1 > 0 c > 3
  23

2

1
1
0
2

h (a) = 3 a 3 .2a 1 > 3.


.2 3 1 > 3. .2 3 1 > 0 a()
2
2
Suy ra: f (b), g(c), h(a) l hm ng bin v f (2) = g(2) = h(2) = 0.
> Nu a > 2 :
h(a) > h(2) = 0 c > a > 2 g(c) > g(2) = 0 b > c > 2
f (b) > f (2) = 0 a > b > 2 a > b > c > a
Vy trng hp ny loi. L lun tng t vi a < 2.
Vy ta c:
a = 2 c = a + h(a) = 2 b = c + g(c) = 2

x
+
3
=
2
x=1

a=b=c=2
y+2=2 y =2

z+1=2
z = 3
Th li ta thy h phng trnh c 2 nghim l: (x; y; z) = (1; 2; 3) 2
~ Nhn xt: Nu c th on nghim ca h, ta cng c li gii p nh sau:
Ta c:

x1

= (y 2)(y 2 + 2y + 4)

x
+
3
+
2

x
+
3

2
=
y

y2
3
= (z 3)(z 2 + 3z + 9)
(I)
y + 2 2 = z 27
y+2+2

z + 1 2 = x3 1
z3

= (x 1)(x2 + x + 1)
z+1+2

x 1 = (y 2)(y + 2y + 4)(x + 3 + 2) (1)


y 2 = (z 3)(z 2 + 3z + 9)( y + 2 + 2) (2)

z 3 = (x 1)(x2 + x + 1)( z + 1 + 2) (3)


WWW.ToanCapBa.Net

291

WWW.ToanCapBa.Net
> Nu x 6= 1 : y6= 2, z 6= 3

(1) |x 1| > |y 2|
T h trn ta c: (2) |y 2| > |z 3|

(3) |z 3| > |x 1|

(mu thun)

Vy x = 1 y = 2, z = 3

2x + 2y xy = 3
Bi 23: Gii h phng trnh
3x + 1 + 3y + 1 = 4
Gii
Nnhn thy phng trnh th nht ca h c h s bc nht ca x; y t l vi nhau nn ta
thm bt a v ng h s.
3
3
9

xy =
T phng trnh th nht ta c 2x + 2y xy = 3 (2x + 2y)
2
2
2

2
a

x =
3x + 1 = a
3

t
2
b

1
3y + 1 = b

y =
3
(3x + 1) + (3y + 1) 3 xy = 13
2
2
H phng trnh cho tng ng
3x + 1 + 3y + 1 = 4
Thay a; b vo h ta c

p
a2 + b2 1 (a2 1)(b2 1) = 13
2
2
a + b = 4

S = a + b
t
P = ab

v th (2) vo (1) ta c

P 2 + 2P 15 = 19 4P (vi P 6

19
)
4

94
(loi) S = P = 4
15

3x + 1 = 2
Vy a, b l nghim ca phng trnh X 2 4X + 4 = 0 a = b = 2
3y + 1 = 2
P 2 154P + 376 = 0 P = 4 P =

Gii h ny ta thu c (x; y) = (1; 1) 2


~ Nhn xt: Ngoi cch gii nh trn ta vn c th lm nh sau: Nhn phng trnh th nht
cho 2, nhn phng trnh th hai cho 4, v tr v theo v ta s a c v dng tng cc bnh
phng khng m A2 + B 2 + C 2 = 0.

Bi 24: Gii h phng trnh

3y 2 + 2y(x + 1) + 1 = 4y px2 + 2y + 1
y(y x) = 3 3y
Gii

WWW.ToanCapBa.Net

292

WWW.ToanCapBa.Net

KX: x2 + 2y + 1 > 0
T h ta c
4y 2 4y

x2 + 2y + 1 + x2 + 2y + 1 = y 2 2xy + x2
p
(2y x2 + 2y + 1)2 = (x y)2

p
p
> Nu 2y
x2 + 2y + 1 = x y 3y x = x2 + 2y + 1 :

3y x > 0
Ta c h 9y 2 6xy 2y = 1 (1)

y 2 xy + 3y = 3 (2)
17
Xt (1) (2).6 ta c 3y 2 20y + 17 = 0 y =
y =1
3
17
415
Vi y = 1 th x = 1 (chn). Vi y =
th x =
(chn)
3
p
p51
> Nu 2y
x2 + 2y + 1 = y x y + x = x2 + 2y + 1 :

x + y > 0
Ta c h

y 2 + 2xy 2y = 1

y 2 xy + 3y = 3

Gii tng t, ta c h trn v nghim.



Vy h phng trnh u c nghim (x; y) = (1; 1),

415 17
;
51 3

.2

33x2y 5.6x + 4.23x2y = 0 (1)


Bi 25: Gii h phng trnh
x y = y + (2y x)(2y + x)2 (2)

Gii

iu kin x > y > 0

T phng trnh (2) ta c x y y = ( 2y x)( 2y + x)2

2
x 2y
2y x

2y + x
=
x y
+ y
2y + x


1
(x 2y)
+ 2y + x = 0
xy+ y
Vi x = 2y thay vo (1) ta c 34y 5.62y + 4.24y = 0 92y 5.62y + 4.42y = 0
 2y
2
2y
Chia 2 v ca phng trnh cho 9 v t a =
(0 < a < 1) ta c:
3

1
a
=
4
4a2 5a + 1 = 0
a = 1 (loi)
 2y
2
1
1
= y = log 3 4 x = log 3 4
Vy ta c
2
3
4
2 2

1
Vy h cho c nghim (x; y) = log 3 4; log 3 4 2
2
2
2

WWW.ToanCapBa.Net

293

WWW.ToanCapBa.Net
Bi 26: Gii h phng
( trnh

x11 + xy 10 = y 22 + y 12
(1)
p
4
4 3
7y + 13x + 8 = 2y x (3x2 + 3y 2 1) (2)

( thi chn i tuyn TP HCM 2009-2010)

Gii
8
13
Xt x = 0 t (1) suy ra y = 0 nhng (x; y) = 0 khng tho (2).
Xt xy 6= 0. T phng trnh (1) ta c

Xt y = 0, thay vo h tm c x =

 11
x
x
+ = y 11 + y
y
y
Xt hm s f (t) = t11 + t ta c f 0 (t) = 11t10 + 1 > 0 t R f (t) ng bin trn R. T
ta c:
 
x
(1) f
= f (y) x = y 2 > 0
y
Khi (2) tr thnh:
7x2 + 13x + 8 = 2x2

p
3

1
3
x(3x2 + 3x 1) 7t + 13t2 + 8t3 = 2 3 + 3t t2 vi t = > 0 (3)
x

Phng trnh ny c th gii bng phng php dng hm s n iu (xem chng Cc


phng php gii phng trnh). Li gii c th nh sau:

3
(3) (2t + 1)3 + 2(2t + 1) = 3 + 3t t2 + 2 3 + 3t t2

3
g(2t + 1) = g( 3 + 3t t2 ) vi g(t) = t3 + 2t
Do g 0 (t) = 3t2 + 2 > 0 t > 0 nn ta suy ra

t = 1 (loi)

89

3
(loi)
2t + 1 = 3 + 3t t2 (2t + 1)3 = 3 + 3t t2 t =
16

89 5
t=
(chni)
16
r
16
16
Suy ra x =
y=
89 5
89 
5



r
8
16
16
Vy h c nghim (x; y) =
;0 ,
;
2
13
89 5
89 5

(1 + 4xy )51x+y = 1 + 3xy+2


r
Bi 27: Gii h phng trnh
1

x2 3y y = 1 2y
x
Gii

WWW.ToanCapBa.Net

294

WWW.ToanCapBa.Net

K:y > x > 0 hoc y 6 x 6 0


t x y = u. Phng trnh th nht tr thnh:
(1 + 4u )51u = 1 + 9.3u (1)
> Nu u > 0 th V T < 5 + 5 = 10 cn V P > 1 + 9 = 10 (VN)
> Nu u < 0 th V T > 5 + 5 = 10 cn V P < 1 + 9 = 10 (VN)
> Nu u = 0 th x = y
Thay vo phng trnh sau ta c:
r
1
2
x 3x x = 1 2x (K: x > 1 hoc 1 6 x < 0)
x
p
3x2 3 x(x2 1) = 1 2x ()

t a = x2 1(a > 0), b = x th (*) tr thnh:

x2 1 = x
a=b
1 5

x=

a2 3ab + 2b2 = 0

5
x
=
2

2
x 1=2 x
a = 2b

1 5
Vy h c nghim x = y =
v x = y = 2 5 2
2

x2 + 91 = y 2 + y 2 (1)
Bi 28: Gii h phng trnh p
y 2 + 91 = x 2 + x2 (2)
Gii
K: x, y > 2
Ly (1) tr (2) ta c:

x2 + 91

p
p

y 2 + 91 = y 2 + y 2 x 2 x2

x2 y 2
yx
p
=
+ (y 2 x2 )

2
2
x2+ y2
x + 91 + y + 91
x+y
1
p
(x y)(
+
+ x + y) = 0

2
2
x2+ y2
x + 91 + y + 91

x=y
Thay vo h ban u ta c:

x2 + 91 = x 2 + x2

x2 + 91 10 = x 2 1 + (x2 9)
x2 9
x3

=
+ (x 3)(x + 3)
x2+1
x2 + 91 + 10

x=3

x+3
1

=
+ (x + 3)
2
x2+1
x + 91 + 10
WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net
x+3
x+3
1
D thy
<x+3
<x+3+
x2+1
x2 + 91 + 10
x2 + 91 + 10
Do x = 3 (tho x > 2). Vy h c nghim x = y = 3 2

295

p
x4 y 4 (x2 + y 2 ) + 1 = 1 xy (1)
Bi 29: Gii h phng trnh
p

1 x2 + 1 y 2 = 2 (2)

Gii

1 6 x, y 6 1
KX:
x4 y 4 (x2 + y 2 ) + 1 > 0

a > 2b
t a = x2 + y 2 ; b = xy
1 6 b 6 1

T (1) ta c: b4 a + 1 = 1 b b4 a + 1 = b2 2b + 1 a = b4 b2 + 2b
Li c a > 2b b4 b2
+ 2b > 2b b2 (b2 1) > 0 () Do b [1; 1] b2 (b2 1) 6 0 nn
a = 2b
() b2 (b2 1) = 0
T a = 2b x = y. Vy ta c:
b {0; 1}
> Nu b = 0 x = y = 0 (tho (2)).
> Nu b = 1 x = y = 1 (khng tha (2)).
> Nu b = 1 x2 = 1 (v nghim).
Kt lun: H c nghim (x; y) = (0; 0) 2

2
2

2xy + x + y = 2 xy + x + y (1)
2
2
Bi 30: Gii h phng trnh x + y

2012x+y1 3x + y + 1 = p(2x 1)2 + x y + 1 (2)

Gii

iu kin: xy > 0
Phng trnh (1) vit li:
x2 + y 2
xy
2xy
x+y
x +y
4xy (x + y)

+
xy = 0
+r 2
=0
x+y
2
2
2(x + y)
x2 + y 2
+ xy
2

x=y
2
2

1
1
(x y)
(x y)
r
=
(3)

+ r
=0
x+y
2(x + y)
x2 + y 2
x2 + y 2
+ xy
2(
+ xy)
2
2
WWW.ToanCapBa.Net
r

296

WWW.ToanCapBa.Net

Xt (3) ta c:
r

p
x2 + y 2

(3) x + y =
+ xy 2(x + y) = 2(x2 + y 2 ) + 2 xy
2

2(x2 + y 2 ) (x + y)2
2 p 2

( x y) = 2(x + y 2 ) (x + y) ( x y)2 = p
2(x2 + y 2 ) + x + y

(x y)2
2
2 ( x y)2 .( x + y)2
( x y) = p
( x y) = p
2(x2 + y 2 ) + x + y
2(x2 + y 2 ) + x + y

x=y

( x + y)2

1= p
(4)
2(x2 + y 2 ) + x + y
Xt (4) ta c:
(4)

2(x2 + y 2 ) + x + y = ( x + y)2 2(x2 + y 2 ) = 2 xy (5)

T (3) x + y > 0 m xy > 0 x, y > 0


p dng bt ng thc Cauchy cho 2 s dng x,y ta chng minh c (5) xy ra khi v ch
khi x = y. Hp tt c cc trng hp, kt lun (1) x = y
p
Th y = x vo phng trnh (2), ta c: 20122x1 2x + 1 = (2x 1)2 + 1.
t 2x 1 = t. Phng trnh trn tr thnh:
2012t = t +

t2 + 1 ln(t +

t2 + 1) t ln 2012 = 0 (6)

t
1+
2
1
t + 1 ln 2012 =
ln 2012 <
Xt f (t) = ln(t+ t2 + 1)t ln 2012. Ta c f 0 (t) =
2
2
t+ t +1
t +1
0 vi mi t R f (t) nghch bin trn R
M f (0) = 0 (6) c duy nht mt nghim t = 0
t+1
1
1
Ta c t = 0 x =
= y=x=
2
2
 2 
1 1
Vy h c duy nht 1 nghim (x; y) =
;
2
2 2

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

Chng VI: SNG TO PHNG TRNH - H


PHNG TRNH

xy dng mt s phng trnh c gii bng cch a


v h phng trnh
V d 1. Xt h i xng loi hai
(

x = 2 3y 2
2 2

x
=
2

3
2

3x
.
y = 2 3x2
Ta c bi ton sau
Bi 1 (THTT, s 250, thng 04/1998). Gii phng trnh
x + 3 2 3x2

2

= 2.

Gii
t y = 2 3x2 . Ta c h
(

x + 3y 2 = 2

y = 2 3x2

x = 2 3y 2 (1)
y = 2 3x2 (2)

Ly (1) tr (2) ta c
"
x y = 3(x2 y 2 )

y=x
xy =0

1 3x
3(x + y) = 1
.
y=
3

Vi y = x, thay vo (1) ta c


2
3x + x 2 = 0 x 1,
.
3
2

Vi y =

1 3x
, thay vo (2) ta c
3

1 3x
1 21
2
2
= 2 3x 9x 3x 5 = 0 x =
.
3
6
(
)
2 1 21
Kt lun: Phng trnh cho tp nghim S = 1; ;
2
3
6
2

~ Nhn xt: T li gii trn ta thy rng nu khai trin (2 3x2 ) th s a phng trnh
cho v phng trnh a thc bc bn, sau bin i thnh
(x + 1)(3x 2)(9x2 3x 5) = 0.

WWW.ToanCapBa.Net
297

298

WWW.ToanCapBa.Net

Vy nu khi xy dng bi ton, ta c lm cho phng trnh khng c nghim hu t th


phng php khai trin a v phng trnh bc cao, sau phn tch a v phng trnh
tch s gp nhiu kh khn.
V d 2. Xt mt phng trnh bc hai c c hai nghim l s v t
5x2 2x 1 = 0 2x = 5x2 1.
(
2
 2
2y = 5x2 1
5x 1
1. Ta c bi ton sau.
Do xt
2x = 5
2
2x = 5y 2 1
Bi 2. Gii phng trnh
2
8x 5 5x2 1 = 4.
Gii
t 2y = 5x2 1. Khi
(

2y = 5x2 1

8x 5.4y 2 = 4

2y = 5x2 1 (1)
2x = 5y 2 1. (2)

Ly (1) tr (2) theo v ta c


"
2(y x) = 5(x2 y 2 )

y=x
yx=0

5x + 2
2 = 5(x + y)
y=
.
5

Vi y = x, thay vo (1) ta c

1 6
5x 2x 1 = 0 x =
.
5
2

Vi y =

5x + 2
, thay vo (1) ta c
5

10x + 4
5 50
2
2

= 5x 1 25x + 10x 1 = 0 x =
.
5
25
(

)
1 6 1 2
Phng trnh cho c tp nghim S =
,
2
5
5
~ Nhn xt: Php t 2y = 5x2 1 c tm ra nh sau: Ta t ay + b = 5x2 1, vi a, b tm
sau. Khi thu c h
(
(
2
ay + b = 5x 1
ay + b + 1 = 5x2

8x 5 (ay + b)2 = 4
8x + 4 5b2 = 5a2 y 2 + 10aby.

(
a = 5 = b+1
b=0
h trn l h i xng loi II th
8
5a2
4 5b2
10ab = 0
a = 2.
Vy ta c php t 2y = 5x2 1. Sau y l mt bi tng t:
Bi 3. Gii phng trnh 5(5x2 17)2 343x 833 = 0
Gii

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

ay + b = 5x2 17
2
~ tng: t ay + b = 5x 17 (a 6= 0)
5(ay + b)2 343x 833 = 0 ()
T (*) c
5(ay)2 + 10aby + b2 343x 833 = 0
5(ay)2 + 10aby + b2 833
343
5a3 .y 2 + 10a2 .by + b2 .a 833a
ax + b =
+ b ()
343
Ta hi vng c ax + b = 5y 2 17, kt hp vi (**) suy ra
x=

5a3 .y 2 + 10a2 .by + b2 .a 833a


+b
343
343.5y 2 5831 = 5a3 .y 2 + 10a2 .by + b2 .a 833a + 343b

343 = a3

a = 7
2
ng nht h s ta c a b = 0

b = 0

833a + 343b = 5831


5y 2 17 =

Vy ta c li gii sau:
~ Li gii:
t 7y = 5x2 + 17 ta c h phng trnh

7y = 5x2 17
245y 2 343x 833 = 0

7y = 5x2 17 (1)

7x = 5y 2 17 (2)

Ly (1) tr (2) ta c
"
7(y x) = 5(x + y)(x y)

x=y
5x + 5y = 7

> Nu x = y, thay vo (1) c


2

5x 7x 17 = 0 x =

389

10

> Nu 5x + 5y = 7, kt hp (2) ta c

5(5x2 17)
35 5 193
2
7 + 5x +
= 0 25x + 35x 36 = 0 x =
7
50
(
)

7 389 35 5 193
Kt lun: Phng trnh c tp nghim S =
2
;
10
50
V d 3. Xt mt phng trnh bc ba

3
3
4x 3x =
8x3 6x = 3 6x = 8x3 3
2
Do ta xt
(

6y = 8x3 3
6x = 8
6x = 8y 3 3

8x3
6

WWW.ToanCapBa.Net

!3
3

299

300

WWW.ToanCapBa.Net


3
1296x + 216 3 = 8 8x3 3

3

162x + 27 3 = 8x3 3 .

Ta c bi ton sau

3
Bi 4. Gii phng trnh 162x + 27 3 = 8x3 3 .
Gii
t 6y = 8x3

3. Ta c h
(
(

6y = 8x3 3
6y = 8x3 3 (1)

162x + 27 3 = 216y 3
6x = 8y 3 3 (2)

Ly (1) tr (2) theo v ta c





6(y x) = 8(x3 y 3 ) (x y) 8 x2 + xy + y 2 + 6 = 0.

(3)

V x2 + xy + y 2 > 0 nn 8 (x2 + xy + y 2 ) + 6 > 0. Do t (3) ta c x = y.


Thay vo (1) ta c

5
3
3
6x = 8x 3 4x 3x =
4x3 3x = cos
2
6
3

(4)

3 cos , ta c
3
3

S dng cng thc cos = 4 cos3

5
5
5
= 4 cos3
3 cos ,
6
18
18
17
17
17
cos
= 4 cos3
3 cos
,
6
18
18
7
7
7
cos
= 4 cos3
3 cos .
6
18
18
cos

5
17
7
, x = cos
, x = cos
l tt c cc nghim ca phng trnh (4) v cng l
18
18
18
tt c cc nghim ca phng trnh cho 2

~ Nhn xt: Php t 6y = 8x3 3 c tm ra nh sau :

Ta t ay + b = 8x3 3. Khi t phng trnh cho c h


(

ay + b = 8x3 3

162x + 27 3 = a3 y 3 + 3a2 by 2 + 3ab2 y + b3 .


Vy x = cos

Cn chn a v b sao cho

(
8
b+ 3
a
b=0

= 3 =
162
a
27 3 b3
2
a = 6.
3a b = 3ab2 = 0
Vy ta c php t 6y = 8x3

3.

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

301

V d 4. Ta s xy dng mt phng trnh v t c t nht mt nghim theo mun. Xt


x = 3. Khi
do x=3
2x 5 = 1 (2x 5)3 = 1 = x 2.

Ta mong mun c mt phng trnh cha (ax + b)3 v cha 3 cx + d, hn na phng trnh
ny c gii bng cch a v h gn i xng loi hai (ngha l khi tr theo v hai phng
trnh ca h ta c tha s (x y)). Vy ta xt h
(
(2y 5)3 = x 2
(2x 5)3 = x + 2y 2.
Nu c php t 2y 5 =

x 2, th sau khi thay vo phng trnh


(2x 5)3 = x + 2y 2

ta c
8x3 60x2 + 150x 125 = x +

3
x 2 + 5 2.

Ta c bi ton sau
Bi 5. Gii phng trnh

x 2 = 8x3 60x2 + 151x 128.


Gii

Cch 1:
Tp xc nh R. Phng trnh vit li

3
t 2y 5 =

x 2 = (2x 5)3 + x 3.

x 2. Kt hp vi (1) ta c h
(
(2y 5)3 = x 2
(2)
(2x 5)3 = x + 2y 2 (3)

Ly (3) tr (2) theo v ta c




2 (x y) (2x 5)2 + (2x 5) (2y 5) + (2y 5)2 = 2(y x)
"
xy =0
(4)

2
(2x 5) + (2x 5) (2y 5) + (2y 5)2 + 1 = 0. (5) (v nghim)
Ta c (4) y = x. Thay vo (2) ta c
(2x 5)3 = x 2 8x3 60x2 + 149x 123 = 0
(x 3)(8x2 36x + 41) = 0 x = 3.
Vy phng trnh c nghim duy nht x = 3 2
~ Nhn xt: T nghim duy nht trn, ta ngh n cch dng n iu hm s nh sau:

WWW.ToanCapBa.Net

(1)

302

WWW.ToanCapBa.Net

Cch 2.

Tp xc nh R. t y = 3 x 2. Ta c h
(
8x3 60x2 + 151x 128 = y
x = y3 + 2
Cng v theo v hai phng trnh ca h ta c
8x3 60x2 + 152x 128 = y 3 + y + 2
8x3 60x2 + 150x 125 + 2x 5 = y 3 + y
(2x 5)3 + (2x 5) = y 3 + y.

(*)

Xt hm s f (t) = t3 + t. V f 0 (t) = 3t2 + 1 > 0, t R nn hm f ng bin trn R. Do


() vit li
f (2x 5) = f (y) 2x 5 = y.
Bi vy
(2x 5) =

x 2 (2x 5)3 = x 2

8x3 60x2 + 149x 123 = 0


(x 3)(8x2 36x + 41) = 0 x = 3.
Phng trnh c nghim duy nht x = 3 2

V d 5. Xt mt phng trnh bc ba no , chng hn xt 4x3 + 3x = 2. Phng trnh ny


tng ng

8x3 + 6x = 4 8x3 = 4 6x 2x = 3 4 6x.


Ta lng ghp phng trnh cui vo mt hm n iu nh sau
(2x3 ) + 2x =

3
4 6x + 4 6x 8x3 + 8x 4 = 3 4 6x.

Ta c bi ton sau:
Bi 6. Gii phng trnh
8x3 + 8x 4 =

4 6x.

Gii
Tp xc nh ca phng trnh l R.
Cch 1:
Phng trnh cho tng ng
(2x)3 + 2x =

4 6x + 4 6x.

(1)

Xt hm s f (t) = t3 + t, t R. V f 0 (t) = 3t2 + 1 > 0, t R nn hm s f (t) ng bin trn




R. M (1) vit li f 3 4 6x = f (2x) nn n tng ng

4 6x = 2x 8x3 + 6x = 4 4x3 + 3x = 2.

WWW.ToanCapBa.Net

(2)

WWW.ToanCapBa.Net

303

V hm s g(x) = 4x3 + 3x c g 0 (x) = 12x2 + 3 > 0, x R nn PT (2) c khng qu mt


nghim. Xt



1
1
3
2=
3 (3 )2 43 1 3 = 2 5.
2



p

1
1
3
3
Do , nu t = 2 + 5 th 2 =
3 . Ta c
2



 

 
3
1
1
1
1
1
1
3
3 =3

+4

.
2



p


1
1
1 p
3
3
Vy x =

=
2 + 5 + 2 5 l nghim duy nht ca (2) v cng l
2

2
nghim duy nht ca phng trnh cho 2
Cch 2:
Phng trnh vit li thnh
(2x)3 =
t 2y =

6x + 4 8x + 4.

4 6x. Ta c h
(
(
8y 3 = 4 6x
8y 3 = 6x + 4
(a)

8x3 + 8x 4 = 2y
8x3 = 2y + 4 8x. (b)

Ly (b) tr (a) theo v ta c


8(x3 y 3 ) = 2(y x) (x y)[4(x2 + xy + y 2 ) + 1] = 0 y = x.
Thay y = x vo (a) ta c
8x3 = 6x + 4 4x3 + 3x = 2.
n y lm ging cch 1.
Bi 7. Gii phng trnh

6x + 1 = 8x3 4x 1

( ngh Olympic 30-4-2006)


Gii

Tp xc nh ca phng trnh l R. t 3 6x + 1 = 2y. Ta c h


(
(
8x3 4x 1 = 2y
8x3 = 4x + 2y + 1 (1)

6x + 1 = 8y 3
8y 3 = 6x + 1.
(2)
Ly (1) tr (2) theo v ta c
8(x3 y 3 ) = 2(y x) (x y)[4(x2 + xy + y 2 ) + 1] = 0 y = x.
Thay y = x vo (2) ta c

8x3 6x = 1 4x3 3x = cos .


3
WWW.ToanCapBa.Net

(3)

304

WWW.ToanCapBa.Net

S dng cng thc cos = 4 cos3 3 cos , ta c


3
3

cos = 4 cos3 3 cos ,


3
9
9
7
7
7
cos
= 4 cos3
3 cos ,
3
9
9
5
5
5
cos
= 4 cos3
3 cos .
3
9
9

5
7
Vy x = cos , x = cos , x = cos
l tt c cc nghim ca phng trnh (3) v cng l
9
9
9
tt c cc nghim ca phng trnh cho 2
~ Nhn xt: Ta cn c th gii cch khc nh sau : Phng trnh vit li

6x + 1 + 3 6x + 1 = (2x)3 + 2x.
(3)
Xt hm s f (t) = t3 + t, t R. V f 0 (t) = 3t2 + 1 > 0, t R nn hm s f (t) ng bin trn


R. M (2) c th vit li thnh f 3 6x + 1 = f (2x) nn tng ng

1
3
6x + 1 = 2x 8x3 6x = 1 4x3 3x = .
2
V d 6. Xt mt tam thc bc hai lun nhn gi tr dng : x2 + 2. Khi
Z

x3
2
+ 2x + C.
x + 2 dx =
3
x3
+ 2x. Ta c h(3) = 15.
3
Vy ta thu c mt hm s a thc bc ba ng bin g(x) v tho mn g(3) = 0 l
Ch cn chn C = 0 ta c mt a thc bc ba ng bin l h(x) =

g(x) =

x3
+ 2x 15.
3

Ta s tm mt a thc bc ba ng bin k(x) sao cho k(x) = x g(x) = 0, mun vy ta xt


x3
x3
+ x 15 = x
+ ( 1)x 15 = 0.
3
3
Do chn sao cho 1 = 2 = 3, khi k(x) =

x3
+ 3x 15 v k(x) = y tng ng
3

vi

x3
+ 3x 15 = y x3 + 9x 45 = 3y.
3
T phng trnh cui ny thay x bi y ta thu c h i xng loi hai
(
x3 + 9x 45 = 3y
y 3 + 9y 45 = 3x.
T h trn, s dng php th ta thu c phng trnh
 3
3
 3

x + 9x 45
x + 9x 45
+9
45 = 3x
3
3
3

x3 + 9x 45 + 81 x3 + 9x 45 = 1215 + 81x.
Vy ta thu c bi ton sau.

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

305

Bi 8. Gii phng trnh


3

x3 + 9x 45 + 81 x3 + 9x 45 = 1215 + 81x (1)
Gii
Tp xc nh R. t x3 + 9x 45 = 3y. Kt hp vi (1) ta c h
(
x3 + 9x 45 = 3y (2)
y 3 + 9y 45 = 3x. (3)
Ly (2) tr (3) theo v ta c
x3 y 3 + 9x 9y = 3y 3x x3 y 3 + 12(x y) = 0
(x y)(x2 + xy + y 2 + 12) = 0 x = y.
Thay vo (2) ta c

x3 + 9x 45 = 3x (x 3) x2 + 3x + 15 = 0 x = 3.
Phng trnh cho c nghim duy nht x = 3. 2
~ Nhn xt: Php t x3 + 9x 45 = 3y c tm ra nh sau: Ta t x3 + 9x 45 = ay. Khi

(
(
3
x + 9x 45 = ay
x3 + 9x 45 = ay

a3 y 3 + 81ay = 1215 + 81x


a3 y 3 + 81ay 1215 = 81x.
a3
81a
1215
81
=
=
=
a = 3.
1
9
45
a
3
Do t x + 6x 45 = 3y, ta s thu c mt h i xng loi hai.
Vy cn chn a tho mn iu kin

V d 7. Chn mt phng trnh ch c hai nghim l 0 v 1 l 11x = 10x + 1. T phng


trnh ny ta thit lp mt h i xng loi hai, sau li quay v phng trnh nh sau :
(
(
11x = 10y + 1
y = log11 (10x + 1)
11x 1

= log11 (10x + 1)
10
11y = 10x + 1
11x = 10y + 1
11x = 10 log11 (10x + 1) + 1 11x = 2 log11 (10x + 1)5 + 1.
Ta c bi ton sau.
Bi 9. Gii phng trnh 11x = 2 log11 (10x + 1)5 + 1.
Gii
1
. t y = log11 (10x + 1), khi 11y = 10x + 1. Kt hp vi phng trnh
10
cho ta c h
(
11x = 10y + 1 (1)
11y = 10x + 1 (2)

iu kin x >

Ly (1) tr (2) theo v ta c


11x 11y = 10y 10x 11x + 10x = 11y + 10y.

WWW.ToanCapBa.Net

(3)

306

WWW.ToanCapBa.Net

Xt hm s f (t) = 11t + 10t. Ta c f 0 (t) = 11t ln 11 + 10 > 0, t R. Vy hm s f ng bin


trn R. M (3) chnh l f (x) = f (y) nn x = y. Thay vo (1) ta c
11x = 10x + 1 11x 10x 1 = 0.


1
x
Xt hm s g(x) = 11 10x 1 trn khong ; + . Ta c
10

(4)

g 0 (x) = 11x ln 11 10, g 00 (x) = 11x (ln 11)2 > 0.




1
Vy hm s g c th lun lm trn khong ; + , suy ra th ca hm g v trc
10
honh c vi nhau khng qu hai im chung, suy ra (4) c khng qu 2 nghim. M g(1) = 0,
g(0) = 0 nn x = 0 v x = 1 l tt c cc nghim ca (4).
Vy nghim ca phng trnh cho l x = 0 v x = 1. 2

V d 8. Ta s s dng phng php lp sng tc phng trnh t h phng trnh i


xng loi hai. Xut pht t
(

4x = 30 + u

4u = x + 30,
r
1
x + 30. T phng trnh ny ta li
s dng php th ta c phng trnh 4x = 30 +
4
thu c h i xng loi hai

r
1

4u = 30 +
x + 30
4
r

4x = 30 +
u + 30.
4
T h ny, tip tc s dng php th ta thu c phng trnh
v
s
u
r
u
1
1
1
t
4x = 30 +
30 +
30 +
x + 30.
4
4
4
Ta c bi ton sau.
Bi 10 ( ngh Olympic 30/04/2010). Gii phng trnh
v
s
u
r
u
1
1
1
t
4x = 30 +
30 +
30 +
x + 30.
4
4
4
Gii
x l nghim th x > 0. t u =

1
4

r
30 +

1
x + 30, t phng trnh cho ta c h
4

4u = 30 +
r

4x = 30 +

1
x + 30
4
1
u + 30.
4
WWW.ToanCapBa.Net

(1)

307

WWW.ToanCapBa.Net
Gi s x > u. Khi
r
4u =

1
30 +
x + 30 >
4

r
30 +

1
u + 30 = 4x u > x x = u.
4

Vy t h (1) ta c x = u v
r
4x =
t v =

30 +

1
x + 30.
4

(2)

1
x + 30, t (2) ta c h
4
(

4x = 30 + v

4v = x + 30.

(3)

Gi s x > v. Khi

x + 30 > v + 30 = 4x 4v > 4x v > x v = x.


(

x>0
1 + 1921
Vy v = x v 4x = x + 30
x=
.
32
16x2 = x + 30

1 + 1921
.2
Phng trnh cho c nghim duy nht x =
32
4v =

s dng cng thc lng gic sng tc cc phng


trnh a thc bc cao
Trong mc ny ta s dng mt s cng thc lng gic sng tc ra cc phng trnh a
thc bc cao. Vic gii cc phng trnh a thc bc cao l rt phc tp, trong nhiu trng
hp l khng th. Tuy nhin s dng tnh cht phng trnh a thc bc n (n = 1, 2, . . . ) c
khng qu n nghim, v mt s nh hng trong qu trnh sng tc ton, ta c c li
gii rt ngn gn v n tng cho cc phng trnh dng ny.
V d 9. T cng thc
cos 6 = 32 cos6 48 cos4 + 18 cos2 1
Ly cos = x ta c
cos 6 = 32x6 48x4 + 18x2 1
Chn 6 =

ta c
3
32x6 48x4 + 18x2 1 =

1
2

Ta c bi ton sau.
Bi 11 ( ngh OLYMPIC 30/04/2009). Gii phng trnh
64x6 96x4 + 36x2 3 = 0.
Gii

WWW.ToanCapBa.Net

308

WWW.ToanCapBa.Net

Ta c
cos 6 = 2 cos2 3 1 = 2 4 cos3 3 cos

2

= 32 cos6 48 cos4 + 18 cos2 1.

(1)

Phng trnh cho tng ng


1

32x6 48x4 + 18x2 1 = cos .


(2)
2
3


k2

+
, k = 1, 5. 2
T (1) suy ra (2) c 6 nghim l x = cos
3.6
6
~ Nhn xt: Vic s dng cng thc biu din cos n theo cos , sin n theo sin s gip ta
gii c nhng phng trnh dng ny.
32x6 48x4 + 18x2 1 =

x
V d 10. T cos 5 = 16 cos5 20 cos3 + 5 cos , t cos = ta c
2 3
16x5
20x3
5x
x5
5x3
5x
x5 15x3 + 45x

cos 5 =

+
=

+
=
.
288 3 24 3 2 3
18 3 6 3 2 3
18 3

3
x5 15x3 + 45x

=
x5 15x3 + 45x 27 = 0. Ta c bi ton sau.
Chn 5 = c
6
2
18 3
Bi 12 ( ngh Olympic 30/04/2011). Gii phng trnh
x5 15x3 + 45x 27 = 0.
Gii

Tp xc nh R. t x = 2 3t, thay vo phng trnh cho ta c

288 3t5 360 3t3 + 90 3t 27 = 0




2 16t5 20t3 + 5t = 3 16t5 20t3 + 5t = cos .


6

(1)

Mt khc ta c
cos 5 + cos = 2 cos 3 cos 2


cos 5 = 2 4 cos3 3 cos 2 cos2 1 cos

cos 5 = 2 8 cos5 10 cos3 + 3 cos cos
cos 5 = 16 cos5 20 cos3 + 5 cos .
(2)



k2
T (2) suy ra (1) c 5 nghim l t = cos
+
, k = 0, 4 Vy phng trnh cho c 5
6.5
5



k2
nghim l x = 2 3 cos
+
, k = 0, 4. 2
30
5

~ Nhn xt: Trong li gii trn, php t x = 2 3t tm ra nh sau : Do cng thc


cos 5 = 16 cos5 20 cos3 + 5 cos ,
nn t x = at, vi a s tm sau. Thay x = at vo phng trnh cho ta c
a5 t5 15a3 t3 + 45at 27 = 0.

a5
15a3
45a
a4
3a2
Ta tm a tho iu kin
=
=

=
= 9 a = 2 3. Vy ta c php t
16
20
5
16
4

x = 2 3t.

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

309

V d 11. T sin 5 = 16 sin5 20 sin3 + 5 sin , ly sin = 2x ta c sin 5 = 512x5

160x3 + 10x. Chn 5 = , ta c


3

3
= 512x5 160x3 + 10x 1024x5 320x3 + 20x 3 = 0.
2
Ta c bi ton sau.
Bi 13. Gii phng trnh 1024x5 320x3 + 20x

3 = 0.

Gii
t
t x = , thay vo phng trnh cho ta c
2

32t5 40t + 10 = 3 16t5 20t3 + 5t = sin .


3

(1)

Ta c
sin 5 + sin = 2 sin 3 cos 2


sin 5 = 2 3 sin 4 sin3 1 2 sin2 sin

sin 5 = 2 8 sin5 10 sin3 + 3 sin sin
sin 5 = 16 sin5 20 sin3 + 5 sin .


k2

+
3.5
5

(2)

, k = 0, 1, 2, 3, 4. Phng trnh cho


T (2) suy ra (1) c 5 nghim l t = sin



k2
1
+
c 5 nghim l x = sin
, k = 0, 1, 2, 3, 4. 2
2
15
5

V d 12. Ta xt phng trnh x3 3x = x + 2. D thy x = 2 l nghim ca phng trnh


ny. Ta khng i theo con ng lng gic m s bin i i s ngay t phng trnh ban
u, c th l bnh phng hai v ta c
x6 6x4 + 9x2 x 2 = 0

(x 2) x5 + 2x4 2x3 4x2 + x + 1 = 0.
Ta ch xt x5 + 2x4 2x3 4x2 + x + 1 = 0. Li t thm n ph che lp vn k hn:
thay x bi 2x, ta c 32x5 + 32x4 16x3 16x2 + 2x + 1 = 0. Ta c bi ton sau.
Bi 14 ( ngh Olympic 30/04/2011). Gii h phng trnh
(
x2 + 4y 2 = 1

16x5 20x3 + 5x + 512y 5 160y 3 + 10y + 2 = 0.


Gii
t t = 2y, thay vo h ta c
(
x2 + t2 = 1
(1)

5
5
3
3
16(x + t ) 20(x + t ) + 5(x + t) = 2. (2)

WWW.ToanCapBa.Net

310

WWW.ToanCapBa.Net
(

x = sin
vi [0; 2]. Thay vo (2) ta c
t = cos



16 sin5 20 sin3 + 5 sin + 16 cos5 20 cos3 + 5 cos = 2



3 k2
= 1 =
+
.
sin 5 + cos 5 = 2 sin 5 +
4
20
5


13 21 29 37
V [0; 2] nn
,
,
,
,
, t y suy ra x, y. 2
4 20 20 20 20
~ Nhn xt: Li gii trn tn dng mt s trng lp th v ca hm sin v cos :
sin 5 = 16 sin5 20 sin3 + 5 sin ; cos 5 = 16 cos5 20 cos3 + 5 cos .

s dng cc hm lng gic hyperbolic


S dng cc ng nht thc i s c xut s t cc hm lng gic hypeblic ta c th sng
tc c mt s phng trnh a thc bc cao c cch gii c th.




1
1
1
1
5
5
3
a 5 = 16m + 20m + 5m, trong m =
a
.
V d 13. Ta c
2
a
2
a
x
t m = , khi
2 2


1
20x3
5x
x5
10x3
20x
1
16x5
5
+ + = + + .
a 5 =
2
a
128 2 16 2 2 2
8 2 8 2 8 2


1
18
1
5
Ly
a 5 = , ta c bi ton sau.
2
a
8 2
Bi 15. Gii phng trnh x5 + 10x3 + 20x 18 = 0.
Gii
Ta thy rng




2
1
x x2 + 8

.
x= 2 a
2a xa 2 = 0 a =
a
2 2



1
Do ta c quyn t x = 2 a
. Khi
a



10
5
1
5
5
3
x = 4 2 a 5a + 10a
+ 3 5
a
a
a





3
1
1
3
3
10x = 20 2 a 3a + 3 , 20x = 20 2 a
.
a a
a

Thay vo phng trnh cho ta c

113
9
+



a5 =

1
4 2
4 2 a5 5 18 = 0 4 2(a5 )2 18a5 4 2 = 0

113
a

a5 =
.
4 2

WWW.ToanCapBa.Net

311
WWW.ToanCapBa.Net
s
s
!

9
+
113
4
2

Phng trnh c nghim duy nht x = 2 5


.2
5
4 2
9 + 113



1
~ Nhn xt: Trong li gii trn, php t x = 2 a
c tm ra nh sau :
a




1
1
1
1
5
5
3
Do cng thc
a 5 = 16m + 20m + 5m, trong m =
a
nn ta t x = pm,
2
a
2
a
thay vo phng trnh cho ta c
p5 m5 + 10p3 m3 + 20pm 18 = 0
Ta tm p tho mn iu kin

p5
10p3
20p
p4
p2
=
=

=
= 4 p = 2 2.
16
20
5
16
2



1
Vy ta c php t x = 2 a
.
a




1
1
1
1
5
5
3
V d 14. T ng nht thc
a + 5 = 16m 20m + 5m, trong m =
a+
.
2
a
2
a
Ly m = x ta c


1
1
5
a + 5 = 16x5 20x3 + 5x
2
a


1
1
a5 + 5 = 7 ta c phng trnh
Ly
2
a
16x5 20x3 + 5x + 7 = 0
T phng trnh ny ta c phng trnh
(x 1)(16x5 20x3 + 5x + 7) = 0
Vy ta c bi ton sau.
Bi 16 ( ngh OLYMPIC 30/04/2008). Gii phng trnh
16x6 16x5 20x4 + 20x3 + 5x2 + 2x 7 = 0.
Gii
Ta c

"
(1)

x=1

16x5 20x3 + 5x + 7 = 0

"

x=1
16x5 20x3 + 5x = 7 (2)

Tip theo ta gii phng trnh (2).


Nu |x| 6 1 th t x = cos t, vi t [0; ]. Thay vo (2) ta c
6 cos5 t 20 cos3 t + 5 cos t = 7 cos 5t = 7 (v nghim).
Nu |x| > 1 th xt phng trnh
1
x=
2

"



a
=
x
+
x2 1
1

a+
a2 2xa + 1 = 0
a
a = x x2 1.

WWW.ToanCapBa.Net

(1)

312

WWW.ToanCapBa.Net



1
1
2
a+
. Ta c
Vy nu t a = x + x 1 th x =
2
a
 
5


1
1
10
5
1
1
5
5
3
16x = 16
a+
a + 5a + 10a +
+ 3+ 5
=
2
a
2
a
a
a
 
3




1
1
3
1
5
1
5
3
3
20x = 20
a+
a + 3a + + 3 ; 5x =
a+
.
=
2
a
2
a a
2
a


1
1
5
3
5
Suy ra 16x 20x + 5x =
a + 5 . Thay vo (2) c
2
a


2
1
1
5
a + 5 = 7 a5 + 14a5 + 1 = 0
2
a
"
"
p

5
a = 7 48
a5 = 7 48
p

5
a5 = 7 + 48
a = 7 + 48.

48) = 1 nn (2) c nghim duy nht


q

q

1 5
5
x=
7 48 + 7 + 48 .
2
p


1 p
5
5
Nghim ca (1) l x = 1, x =
7 48 + 7 + 48 . 2
2
~ Nhn xt: Khi gii phng trnh, hy nhm nhng nghim p ca phng trnh bt c
lc no c th.
Do (7

48)(7 +

sng tc mt s phng trnh ng cp i vi hai biu


thc
Ta bit rng nu mt phng trnh ng cp bc k i vi hai biu thc P (x) v Q(x) th c
P (x)
Q(x)
gii bng cch chia c hai v cho [P (x)]k (hoc [Q(x)]k ), sau t t =
(hoc t =
),
Q(x)
P (x)
a v phng trnh a thc bc k theo t. Vn dng iu ny ta c mt phng php n gin
to ra nhiu phng trnh th v.
V d 15. Xt mt phng trnh bc hai
7t2 + 13t 2 = 0.
Ly t =

x2

x1
ta c
+x+1

7.

x1
2
x +x+1

2
+ 13.

x2

x1
2 = 0.
+x+1

Quy ng b mu ta c bi ton sau


Bi 17 ( ngh OLYMPIC 30/04/2009). Gii phng trnh
2(x2 + x + 1)2 7(x 1)2 = 13(x3 1).
Gii

WWW.ToanCapBa.Net

313

WWW.ToanCapBa.Net

Tp xc nh R. Do x2 + x + 1 > 0 nn chia c hai v phng trnh cho (x2 + x + 1)2 > 0 ta


c
2

x1
x1
2 7.
= 13. 2
.
2
x +x+1
x +x+1
t t =

x2

x1
. Khi
+x+1

2 7t2 = 13t 7t2 + 13t 2 = 0

t = 2
1
t= .
7

Khi t = 2 ta c

x = 1
x1
2

=
2

2x
+
3x
+
1
=
0

1
x2 + x + 1
x= .
2
Khi t =

1
ta c
7
1
x1
= x2 6x + 8 = 0
2
x +x+1
7

"

x=2
x = 4.

1
Phng trnh cho c bn nghim x = 1, x = , x = 2, x = 4. 2
2
~ Nhn xt: Phng trnh ny c nhiu hn mt nghim, v cc nghim ca phng trnh ny
u l s nguyn v s hu t, do ta c th gii nhanh chng bng cch khai trin a v
phng trnh bc bn, sau nhm nghim, a v phng trnh tch.
V d 16. Xt mt phng trnh bc hai c nghim
2t2 7t + 3 = 0.
r
Ly t =

x2 + x + 1
ta c
x1
2

x +x+1
7
x1

x2 + x + 1
+ 3 = 0.
x1

Quy ng b mu ta c
2(x2 + x + 1) + 3(x 1) = 7

(x 1)(x2 + x + 1).

Ta c bi ton sau
Bi 18 ( ngh OLYPIC 30/04/2007). Gii phng trnh

2x2 + 5x 1 = 7 x3 1.

(1)

Gii
iu kin x > 1.
p
(1) 3(x 1) + 2(x2 + x + 1) = 7 (x 1)(x2 + x + 1).

WWW.ToanCapBa.Net

(2)

314

WWW.ToanCapBa.Net

V x = 1 khng phi l nghim nn chia c hai v ca (2) cho x 1 > 0 ta c


s
2
x +x+1
x2 + x + 1
3+2
=7
.
(3)
x1
x1
r
x2 + x + 1
x2 + (1 t2 )x + 1 + t2 = 0. iu kin ca t l
t t =
x1
(
q

t>0
t > 3 + 2 3.
4
2
x = t 6t 3 > 0


1
2
Phng trnh (3) tr thnh 2t 7t + 3 = 0 t 3,
.
2
Kt hp vi iu kin ca t ta c t = 3. Vy
s

x2 + x + 1
= 3 9x 9 = x2 + x + 1 x2 8x + 10 = 0 x = 4 6.
x1

Kt hp vi iu kin ta c x = 4 6 l tt c cc nghim ca phng trnh (1). 2


~ Nhn xt: Gi Q(x) = x 1, P (x) = x2 + x + 1. Mu cht ca li gii l phn tch v tri
ca PT (1) thnh
V T = 2P (x) + 3Q(x).
Tinh ta s thy 2 l h s ca x2 trong v tri ca (1). Cng t suy ra 3. Tuy nhin d
dng tm c cc s 2 v 3 bng phng php h s bt nh
2x2 + 5x 1 = p(x2 + x + 1) + q(x 1)
2x2 + 5x 1 = px2 + (p + q)x + p q.
ng nht h s ta c

p=2
p=2

p+q =5

q = 3.

p q = 1
V d 17. Xt x = 2. Khi
(x2 + 2x + 2) = 10, x + 1 = 3,
3(x2 + 2x + 2) 8(x + 1) = 6,
(x + 1)(x2 + 2x + 2) = 30,
(x + 1)(x2 + 2x + 2) = x3 + 3x2 + 4x + 2.
Vy vi x = 2 th
3(x2 + 2x + 2) 8(x + 1) =

6
6 3
30. =
x + 3x2 + 4x + 2
30
30

Ta c bi ton sau
Bi 19. Gii phng trnh
6 3
3x2 2x 2 =
x + 3x2 + 4x + 2
30
WWW.ToanCapBa.Net

315

WWW.ToanCapBa.Net
Gii
iu kin
x3 + 3x2 + 4x + 2 > 0 (x + 1)(x2 + 2x + 2) x > 1.
Phng trnh cho vit li
6 p
3(x2 + 2x + 2) 8(x + 1) =
(x + 1)(x2 + 2x + 2).
30
D thy x = 1 khng l nghim ca (1).
Tip theo xt x 6= 1. Chia c hai v ca (1) cho x + 1 > 0 ta c
s
6
x2 + 2x + 2
x2 + 2x + 2
8=
.
3.
x+1
x+1
30
r
x2 + 2x + 2
t t =
> 0. Khi
x+1

6
6
3t2 8 = t 3t2 t 8 = 0 3 30t2 6t 8 30 = 0.
30
30
r
10
. Vy
Nhn xt rng t l nghim dng ca phng trnh (3), hay
3

s
r
2
x=2
x + 2x + 2
10
=
3x2 + 6x + 6 = 10x + 10
2
x+1
3
x= .
3

(1)

(2)

(3)

Kt hp vi iu kin ta thy x = 2 l nghim duy nht ca phng trnh cho. 2


Bi 20. Gii phng trnh

3 4
x 3x + 1 =
x + x2 + 1.
3
2

Gii
Tp xc nh R. V
x4 + x2 + 1 = (x2 + 1)2 x2 = (x2 + x + 1)(x2 x + 1)
nn

3p 2
(1) 2(x x + 1) (x + x + 1) =
(x + x + 1)(x2 x + 1)
3
s 2
2
x x+1
3 x x+1
2 2
1=
.
x +x+1
3
x2 + x + 1
2

r
t t =

x2 x + 1
> 0. Khi
x2 + x + 1
1
t=

3
2t2 1 +
t = 0 2 3t2 + t 3 = 0
3
3
t = (loi)
2 3
WWW.ToanCapBa.Net

(1)

316

WWW.ToanCapBa.Net

Vy
s

x2 x + 1
1
= 2x2 4x + 2 = 0 x = 1.
2
x +x+1
3

Phng trnh cho c nghim duy nht x = 1. 2

Bi 21. Gii phng trnh 2(x2 3x + 2) = 3 x3 + 8.


Gii
iu kin : x > 3. Phng trnh tng ng
p
2(x2 2x + 4) 2(x + 2) = 3 (x + 2)(x2 2x + 4)
r
x+2
x+2
2 2. 2
=3
.
2
x 2x + 4
x 2x + 4
r
t t =

x2

x+2
> 0. Khi
2x + 4

1
t
=
2 2t = 3t 2t + 3t 2 = 0
2
t = 2 (loi).
2

Vy

"

x = 3 13
1
x+2
2

= x 6x 4 = 0
x2 2x + 4
2
x = 3 + 13.

Phng trnh cho c hai nghim x = 3 13 v x = 3 + 13. 2


r

Bi 22 ( ngh OLYMPIC 30/04/2009). Gii phng trnh

x2 + x 6 + 3 x 1 3x2 6x + 19 = 0.

Gii

x +x6>0
x > 2. Phng trnh tng ng
iu kin
x1>0

2
3x 6x + 19 > 0

x2 + x 6 + 3 x 1 = 3x2 6x + 19
p
x2 + x 6 + 6 (x2 + x 6)(x 1) + 9x 9 = 3x2 6x + 19
p
3 (x 2)(x + 3)(x 1) = x2 8x + 17
p
3 (x2 + 2x 3)(x 2) = (x2 + 2x 3) 10(x 2)
s
x2 + 2x 3
x2 + 2x 3
3
=
10.
x2
x2
r
x2 + 2x 3
(Do x = 2 khng l nghim ca (2)). t t =
> 0. Thay vo (2) ta c
x2
"
t = 2 (loi)
3t = t2 10 t2 3t 10 = 0
t = 5.

WWW.ToanCapBa.Net

(1)
(2)

317

WWW.ToanCapBa.Net
Vy

x2 + 2x 3
23 341
2
= 5 x 23x + 47 = 0 x =
.
x2
2

23 341
Kt hp vi iu kin ta thy phng trnh cho c hai nghim x =
.2
2
s

Bi 23. Gii phng trnh


r
x4 + 2x3 + 2x2 2x + 1 = x3 + x

1 x2
.
x

(1)

Gii
Do x4 + 2x3 + 2x2 2x + 1 = x2 (x + 1)2 + (1 x)2 > 0, x R nn nu x l nghim ca (1) th

x>0
2
0 < x < 1.
1x >0
x
Vi iu kin th
(1) x2 (x + 1)2 + (1 x)2 = (x2 + 1)

(1 x)[x(1 + x)].

(2)

t u = x(1 + x), v = 1 x (iu kin u > 0, v > 0). Khi u + v = x2 + 1. Vy (2) tr thnh


 u 2

u u
u
2
2
+
+1=
.
(3)
u + v = (u + v) uv
v
v v
v

u
t t = , thay vo (3) ta c
v
t4 + 1 = t3 + t (t 1)(t3 1) = 0 t = 1.

u
Vy = 1 u = v. Do
v
"
x(1 + x) = 1 x x2 + 2x 1 = 0
Phng trnh cho c nghim duy nht x = 1 +

x = 1 + 2

x = 1 2 (loi)

2. 2

Bi 24. Gii phng trnh

5x2 + 14x + 9 x2 x 20 = 5 x + 1.
Gii
iu kin

5x
+
14x
+
9
>
0
(x + 1)(5x + 9) > 0

x x 20 > 0
(x + 4)(x 5) > 0 x > 5.

x+1>0
x+1>0
Ta c
(1)

5x2 + 14x + 9 = x2 x 20 + 5 x + 1

WWW.ToanCapBa.Net

(1)

318

WWW.ToanCapBa.Net
p
2x2 5x + 2 = 5 (x + 4)(x 5)(x + 1)
p
2(x2 4x 5) + 3(x + 4) = 5 (x2 4x 5)(x + 4).

(2)

Vi iu kin x > 5, chia c hai v ca (2) cho x + 4 > 0 ta c


s
2
x 4x 5
x2 4x 5
2.
+3=5
x+4
x+4
r
x2 4x 5
t t =
> 0, thay vo (3) ta c
x+4

t=1
2t2 5t + 3 = 0
3
t= .
2

(3)

Khi t = 1, ta c
s

3
Khi t = , ta c
2

x2 4x 5
5 6
2
= 1 x 5x 9 = 0 x =
.
x+4
2

x2 4x 5
3
= , ngha l
x+4
2

4(x2 5x 5) = 9x + 36 4x2 35x 56 = 0

x=8
7
x= .
4

Kt hp vi iu kin ta c cc nghim ca phng trnh cho l x = 8, x =

5+

61

.2

xy dng phng trnh t cc ng thc


Xut pht t mt ng thc no , chng ta c th xy dng ln cc phng trnh v t.
Chng hn t hng ng thc
(a + b + c)3 = a3 + b3 + c3 + 3(a + b)(b + c)(c + a)
ta c
(a + b + c)3 = a3 + b3 + c3 (a + b)(b + c)(c + a) = 0.
Bng cch chn a, b, c sao cho (a + b + c)3 = a3 + b3 + c3 ta x to ra c phng trnh v t
cha cn bc ba.

V d 18. Cho
a=

3
3
3
7x + 1, b = x2 x 8, c = x2 8x 1

th a3 + b3 + c3 = 8. Ta c bi ton sau
Bi 25 ( ngh OLYMPIC 30/04/1999). Gii phng trnh

7x + 1

3
x2 x 8 + x2 8x 1 = 2.
WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

319

Gii
Tp xc nh R. t
a=

3
3
7x + 1, b = x2 x 8, c = x2 8x 1.

Khi

a3 + b3 + c3 = 8 (1)
a+b+c=2
(2)

Mt khc ta c hng ng thc


(a + b + c)3 = a3 + b3 + c3 + 3(a + b)(b + c)(c + a).

(3)

Thay (1), (2) vo (3) ta c

a = b

(a + b)(b + c)(c + a) = 0 b = c
c = a.
Vy

3
7x + 1 = 3 x2 x 8
7x + 1 = x2 x 8

3 2
3
x x 8 = x2 8x 1 x2 x 8 = x2 8x 1

3
x2 8x 1 = 7x 1
x2 8x 1 = 3 7x + 1

x = 1
x2 8x 9 = 0
x=9

7x = 7

x=1
x2 x = 0
x = 0.
Thay cc gi tr 1, 0, 1, 9 vo phng trnh cho thy tho mn. Vy phng trnh c tp
nghim S = {1; 0; 1; 9}. 2

V d 19. Cho
a=

3
3x2 x + 2001, b = 3x2 7x + 2002, c = 3 6x 2003

th a3 + b3 + c3 = 2002. Ta c bi ton sau


Bi 26. Gii phng trnh

3
3
3
3x2 x + 2001 3x2 7x + 2002 3 6x 2003 = 2002.
Gii
t
a=

3
3
3x2 x + 2001, b = 3x2 7x + 2002, c = 3 6x 2003.

Khi
(a + b + c)3 = a3 + b3 + c3 (a + b)(b + c)(c + a) = 0.

WWW.ToanCapBa.Net

320

WWW.ToanCapBa.Net

Vic gii phng trnh cho c quy v gii


1
3
3x2 x + 2001 = 3 3x2 7x + 2002
x=

3 2

3x 7x + 2002 = 3 6x 2003

1 13

3
x=
6x 2003 = 3 3x2 x + 2001.
6
(
)
1 1 13
;
.2
Vy phng trnh c tp nghim S =
6
6
V d 20. Cho
a=

3
1945x + 1975, b = 3 60x + 15, c = 3 15 x

th a3 + b3 + c3 = 2004x + 2005. Ta c bi ton sau


Bi 27. Gii phng trnh

3
1945x + 1975 + 3 60x + 15 + 3 15 x 3 2004x + 2005 = 0.
Gii
Tp xc nh R. t
a=

1945x + 1975, b =

3
60x + 15, c = 3 15 x.

Khi a3 + b3 + c3 = 2004x + 2005. Thay vo PT cho ta c

3
3
a + b + c a3 + b 3 + c3 = 0 a + b + c = a3 + b3 + c3
(a + b + c)3 = a3 + b3 + c3

(1)

Mt khc ta c hng ng thc


(a + b + c)3 = a3 + b3 + c3 + 3(a + b)(b + c)(c + a).

(2)

T (1) v (2) suy ra

a = b

(a + b)(b + c)(c + a) = 0 b = c
c = a.
Vy
1990
x
=

1945x + 1975 = 60x 15


2005

30

x=
60x + 15 = x 15
59

1990
15 x = (1945x + 1975)
x=
.
1944
1990
30
1990
Vy phng trnh c ba nghim x =
,x= ,x=
.2
2005
59
1944

V d 21. Cho a = 3 3x + 1, b = 3 5 x, c = 3 2x 9 th a3 + b3 + c3 = 4x 3. Ta c bi
ton sau

Bi 28. Gii phng trnh

3x + 1 +

5 x + 3 2x 9 3 4x 3 = 0.
WWW.ToanCapBa.Net

321

WWW.ToanCapBa.Net
V d 22. T hng ng thc
a3 + b3 ab(a + b) = (a + b)(a b)2 ,
ly a =

3
x + 1, b = 3 x + 2. Khi
a3 + b3 ab(a + b)



3
=x + 1 x 2 + x2 + 3x + 2 3 x + 1 3 x + 2



3
3
3
2
= 1 + x + 3x + 2
x+1 x+2 .

Bng cch cho a3 + b3 ab(a + b) = 0 ta c bi ton sau:


Bi 29. Gii phng trnh

x2




3
3
+ 3x + 2
x + 1 x + 2 = 1.
Gii

Tp xc nh R. Phng trnh vit li





3
(x + 1) + (x 2) + x2 + 3x + 2 3 x + 1 3 x + 2 = 0.
t a =

x + 1, b = 3 x + 2. Thay vo (*) ta c
"
a3 + b3 ab(a + b) = 0 (a + b)(a b)2 = 0

Vy

a=b
a = b.

"
"

3
x+1=3x+2
x + 1 = x 2
3

x= .
3
3
2
x+1= x+2
0x = 1 (v)

Th li ta thy x =

3
l nghim duy nht ca phng trnh. 2
2

xy dng phng trnh t cc h i xng loi II


Xt h phng trnh
(

T (2) suy ra
"

Thay vo (1) ta c

(x + )2 = ay + b (1)
(y + )2 = ax + b (2)

ax + b

y + = ax + b
y =

ax + b
y + = ax + b
y=
.

a ax + b a

+ b (F)
(x + ) =

a ax + b a
(x + )2 =

+ b.

WWW.ToanCapBa.Net

(*)

322

WWW.ToanCapBa.Net

n y bng cch chn , , a, b ta s xy dng c cc phng trnh v t. Cch gii cc

phng trnh dng ny l t y + = ax + b (hoc ax + b) a v h i xng loi


II trn bit cch gii. By gi ta s i xy dng mt s phng trnh dng ny

V d 23. Cho = 3, = 2, a = 3, b = 8 thay vo (F) ta c

(3x + 2)2 = 3x + 8 + 6.
Ta c bi ton sau
Bi 30. Gii phng trnh
9x2 + 12x 2 =

3x + 8.

Gii
8
iu kin x > . Phng trnh vit li
3
(3x + 2)2 6 =
t 3y + 2 =

3x + 8.

3x + 8, suy ra (3y + 2)2 = 3x + 8. Kt hp vi (1) ta c h


(
(3x + 2)2 = 3y + 8 (2)
(3y + 2)2 = 3x + 8. (3)

x, y tho mn (1) v (2) th x >

8
8
v y > . Ly (2) tr (3) ta c
3
3

3(x y)(3x + 3y + 4) = 3(y x) (x y)(3x + 3y + 5) = 0


"
"
xy =0
y=x

3x + 3y + 5 = 0
3y = (3x + 5).
Vi y = x, thay vo (2) ta c

1
x
=
(nhn)

3
(3x + 2)2 = 3x + 8 9x2 + 9x 4 = 0
4
x=
(loi).
3
Vi y = (3x + 5), thay vo (2) ta c

5 + 21
(loi)
x=
6
(3x + 2)2 = 3x + 3 9x2 + 15x + 1 = 0
5 21
x=
(nhn).
6

1
5 21
Cc nghim ca phng trnh cho l x = v x =
.2
3
6

1
3
V d 24. Cho = 1, = 1, a = , b = thay vo (F) ta c
2
2
r
x 3
r
+
1 3
x 3
2 2
2
2
(x + 1) =
+ 2 (x + 1) =
+ + 2.
2
2 2
2 2
Ta c bi ton sau

WWW.ToanCapBa.Net

(1)

WWW.ToanCapBa.Net
r
x+3
2
Bi 31. Gii phng trnh 2x + 4x =
.
2

323

V d 25. Cho = 2, = 1, a = 8000, b = 1 thay vo (F) ta c

(2x 1)2 = 4000 8000x + 1 + 4001


Ta c bi ton sau
Bi 32. Gii phng trnh

x2 x 1000 8000x + 1 = 1000

Sau y l mt cch xy dng h khc:


Nu xt h
(
(x + )3 = ay + b
(y + )3 = ax + b.
T phng trnh di ta c

3
y + = ax + b y =

ax + b
.

Thay vo phng trnh trn ca h :

a 3 ax + b a
(x + ) =

+ b.

V d 26. Chn = 1, = 1, a = 3, b = 5, ta c

(x + 1)3 = 3 3 3x + 5 + 2.
Ta c bi ton sau
Bi 33 ( ngh OLYMPIC 30/04/2009). Gii phng trnh

x3 + 3x2 3 3 3x + 5 = 1 3x.
Gii
Tp xc nh R. Phng trnh cho tng ng

(x + 1)3 = 3 3 3x + 5 + 2.
t y + 1 =

3x + 5. Ta c h
(

(x + 1)3 = 3y + 5 (1)
(y + 1)3 = 3x + 5 (2)

Ly (1) tr (2) theo v ta c


(x + 1)3 (y + 1)3 = 3(x y)
(x y)[(x + 1)2 + (x + 1)(y + 1) + (y + 1)2 + 3] = 0

WWW.ToanCapBa.Net

(1)

324

WWW.ToanCapBa.Net

x = y do (x + 1)2 + (x + 1)(y + 1) + (y + 1)2 > 0 .

Thay vo (1) ta c
"
3

(x + 1) = 3x + 5 x + 3x 4 = 0

x=1
x = 2.

Phng trnh cho c hai nghim l x = 1 v x = 2. 2

V d 27. Cho = 2, = 0, a = 4004, b = 2001 ta c

(2x)3 = 2002 3 4004x 2001 2001.


Ta c bi ton sau

Bi 34. Gii phng trnh

8x3 + 2001
2002

3
= 4004x 2001.

Xy dng phng trnh v t da vo tnh n iu ca hm s.


Da vo kt qu Nu hm s y = f (x) n iu th f (x) = f (y) x = y ta c th xy dng
c nhiu phng trnh, h phng trnh.

V d 28. Xt hm s f (t) = t3 + t ng bin trn R. Cho f (x + 1) = f ( 3 7x2 + 9x 4) ta


c

2(x + 1)3 + (x + 1)2 + 1 = 2(3x 1) 3x 1 + 3x 1 + 1.


Ta c bi ton sau
Bi 35. Gii phng trnh
x3 4x2 5x + 6 =

3
7x2 + 9x 4.

Gii
Tp xc nh R. t y =

3
7x2 + 9x 4. Ta c h
(
x3 4x2 5x + 6 = y (1)
7x2 + 9x 4 = y 3
(2)

Cng (1) v (2) theo v ta c


x3 + 3x2 + 4x + 2 = y 3 + y (x + 1)3 + (x + 1) = y 3 + y.

(3)

Xt hm s f (t) = t3 + t. V f 0 (t) = 3t2 + 1 > 0, t R nn hm s f ng bin trn R. Do


(3) vit li
f (x + 1) = f (y) x + 1 = y.
Bi vy

7x2 + 9x 4 = x + 1 7x2 + 9x 4 = (x + 1)3

WWW.ToanCapBa.Net

325

WWW.ToanCapBa.Net

x 4x 6x + 5 = 0 (x 5)(x + x 1)
1
Kt lun: Phng trnh c tp nghim S = {5;
2

x=5

1 5
x=
.
2

}. 2

V d 29. Xt hm s f (t) = t3 + 2t ng bin trn R. Cho




3
f
x3 + 9x2 19x + 11 = f (x 1).
ta c

3
x3 + 9x2 19x + 11 + 2 x3 + 9x2 19x + 11 = (x 1)3 + 2(x 1).
Khai trin v rt gn ta c bi ton sau
Bi 36 ( ngh OLYMPIC 30/04/2009). Gii phng trnh
x3 6x2 + 12x 7 =

x3 + 9x2 19x + 11.

Gii
t y =

x3 + 9x2 19x + 11. Ta c h


(
(
y 3 = x3 + 9x2 19x + 11
y 3 = x3 + 9x2 19x + 11

y = x3 6x2 + 12x 7
2y = 2x3 12x2 + 24x 14

Cng hai phng trnh vi nhau ta c


y 3 + 2y = x3 3x2 + 5x 3 y 3 + 2y = (x 1)3 + 2(x 1).
Xt hm s f (t) = t3 + 2t. Vi mi t1 6= t2 , ta c
f (t1 ) f (t2 )
= t21 + t1 t2 + t22 + 2 =
t1 t2


2
t2
3t2
t1 +
+ 2 + 2 > 0.
2
2

Vy hm s f (t) ng bin trn R. Do


() f (y) = f (x 1) y = x 1

3
x3 + 9x2 19x + 11 = x 1
x3 + 9x2 19x + 11 = x3 3x2 + 3x 1
x3 6x2 + 11x 6 = 0 x {1, 2, 3} .
Phng trnh cho c ba nghim x = 1, x = 2, x = 3. 2
V d 30. Xt hm s f (t) = 2t3 + t2 + 1 n iu trn [0; +). Cho


f (x + 1) = f
3x 1
ta c

2(x + 1)3 + (x + 1)2 + 1 = 2(3x 1) 3x 1 + 3x 1 + 1.

Ta c bi ton sau

WWW.ToanCapBa.Net

(*)

326

WWW.ToanCapBa.Net

Bi 37. Gii phng trnh

2x3 + 7x2 + 5x + 4 = 2(3x 1) 3x 1.


Gii

1
iu kin x > . t y = 3x 1, y > 0. Ta c h
3
(
2x3 + 7x2 + 5x + 4 = 2y 3
3x 1 = y 2 .
Cng theo v hai phng trnh trn ta c
2x3 + 7x2 + 8x + 3 = 2y 3 + y 2 2(x + 1)3 + (x + 1)2 = 2y 3 + y 2 .

(*)

Xt hm s f (t) = 2t3 +t2 . V f 0 (t) = 6t2 +2t > 0, t > 0 nn hm s f ng bin trn [0; +).
Do

() f (x + 1) = f (y) x + 1 = y x + 1 = 3x 1

"
(

x
" > 1
x=0
x+1>0

x
=
0

x = 1.
3x + 1 = x2 + 2x + 1

x=1
Kt hp vi iu kin ta c x = 1 l nghim duy nht ca phng trnh cho. 2

V d 31. Xt hm s f (t) = t3 + t n iu trn R. Nu cho f (2x) = f ( 3 6x + 1) th c


8x3 + 2x = 6x + 1 +

6x + 1

6x + 1 = 8x3 4x 1.

Ta c bi ton sau
Bi 38. Gii phng trnh

6x + 1 = 8x3 4x 1.

V d 32. Xt hm s f (t) = t 1 +
f 0 (t) = 1 +
Vy hm s f (t) = t 1 +


t2 + 2 . Ta c

t2
t2 + 2 +
> 0, t R.
t2 + 2


t2 + 2 ng bin trn R. Cho f (2x + 3) = f (3x) ta c






(2x + 3) 1 + 4x2 + 12x + 11 = 3x 1 + 9x2 + 2 .


Ta c bi ton
Bi 39. Gii phng trnh
(2x + 3)

4x2

+ 12x + 11 + 3x 1 +

9x2

+ 2 = 5x 3.

WWW.ToanCapBa.Net

327

WWW.ToanCapBa.Net
V d 33. Xt hm s ng bin trn khong (0; +) l
f (t) = log2 t 2t + t2 , t > 0.
Cho f



1
ta c
x+2 =f 2+
x





 
2

1
1
1
log2 x + 2 2 x + 2 + x + 2 = log2 2 +
2 2+
+ 2+
x
x
x

2

1
2x + 1
1
log2 (x + 2) + x + 3 = log2
+ 1+
+ 2 x + 2.
2
x
x

Ta c bi ton sau
Bi 40. Gii phng trnh

2

1
2x + 1
1
log2 (x + 2) + x + 3 = log2
+ 1+
+ 2 x + 2.
2
x
x
Gii
iu kin



x (2;
 +) 
1
(0; +) .
x 2;
1
x ;
2
(0; +)
2
Khi phng trnh vit li
log2




 
2

1
1
1
x + 2 2 x + 2 + x + 2 = log2 2 +
2 2+
+ 2+
.
x
x
x

(1)

Xt hm s f (t) = log2 t 2t + t2 , t > 0. Ta c


r
r
1
1
2
f (t) =
+ 2t 2 > 2
.2t 2 = 2
2>0
t. ln 2
t. ln 2
ln 2
0

Vy hm s f (t) ng bin trn khong (0; +), do







1
1
x+2 =f 2+
x+2=2+ .
(1) f
x
x


1
Vi iu kin x 2;
(0; +), bnh phng hai v phng trnh (2) ta c
2

x = 1
4
1

+ 2 x3 2x2 4x 1 = 0
3 13
x x
x=
.
2

3 + 13
Kt hp vi iu kin, ta thy PT cho c hai nghim x = 1 v x =
.2
2
x+2=4+

WWW.ToanCapBa.Net

(2)

328

WWW.ToanCapBa.Net

Xy dng phng trnh v t da vo cc phng trnh lng gic.


T mt phng trnh lng gic n gin no , kt hp vi cc php bin i lng gic th
s tm ra cc phng trnh v t hay. T mt phng trnh lng gic n gin no , kt hp
vi cc php bin i lng gic th s tm ra cc phng trnh v t hay.
t
V d 34. T phng trnh cos 3t = cos , vi t [0; ], ta thy phng trnh ny tng
2
p
ng vi 8 cos3 t 6 cos t = 2(1 + cos t). t x = 2 cos t ta c bi ton sau.
Bi 41 ( ngh OLYMPIC 30/04/2006). Gii phng trnh
x3 3x =

x + 2.

(1)

Gii
iu kin x > 2. Nu x > 2 th
x3 3x = x + x(x2 4) > x >

2x =

x+x>

x + 2.

Vy x > 2 khng tho mn (1), do gii phng trnh (1), ch cn xt 2 6 x 6 2. Khi


t x = 2 cos t, iu kin t [0; ]. Thay vo (1) ta c
p
t
8 cos3 t 6 cos t = 2 (1 + cos t) 4 cos3 t 3 cos t = cos
2

k4
t
t=
3t = + k2
t

2
5
cos 3t = cos

t
k4 (k Z) .
2
3t = + k2
t=
2
7
4
4
,t=
. Phng trnh cho c ba nghim
Do t [0; ] nn ch ly cc nghim t = 0, t =
5
7
4
4
x = 2, x = 2 cos , x = 2 cos . 2
5
7
V d 35. T phng trnh cos 3t = sin t, vi t [0; ], ta thy phng trnh ny tng ng

vi 4 cos3 t 3 cos t = 1 cos2 t. t x = cos t ta c bi ton sau:


Bi 42 ( ngh Olympic 30/04/2003-ton 10). Gii phng trnh
4x3 3x =

1 x2 .

Nu thay x bi x 1 ta c bi ton kh hn:

Bi 43. Gii phng trnh 4x3 12x2 + 9x 1 =

2x x2 .

V d 36. T phng trnh sin 3t = cos t,vi t [0; ], ta thy phng trnh ny tng ng
vi

3 sin t 4 sin3 t = cos x sin t 3 4 sin2 t = cos t


cos t
1 cos2 t 4 cos2 t 1 = cos t 1 cos2 t =
.
4 cos2 t 1
Ly x = cos t ta c bi ton sau.

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

x
Bi 44. Gii phng trnh
1 x2 = 2
.
4x 1

329

Gii
T iu kin |x| 6 1, x 6=

1
1
v x 6= , ta t
2
2
x = cos t, t [0; ] , x 6=

, x 6=
.
3
3

Thay vo phng trnh cho ta c

1 cos2 t =


cos t

1 cos2 t 4 cos2 t 1 = cos t


2
4 cos t 1


2
sin t 4 4 sin t 1 = cos t sin t 3 4 sin2 t = cos t


t
3 sin t 4 sin3 t = cos x sin 3t = cos t sin 3t = sin
2

k
3t = t + k2
t= +
2 

8
2 (k Z).2

3t =
t + k2
t = + k
2
4

Trn on [0; ], ta nhn c cc nghim t1 = , t2 =


, t3 = . Nghim ca phng trnh
8
8
4

cho l cos , cos , cos . 2


8
8
4
V d 37. Ta c sin 5 = 16 sin5 20 sin3 + 5 sin . Xt sin 5t = cos t,vi t [0; ], ta thy
phng trnh ny tng ng vi
16 sin5 t 20 sin3 t + 5 sin t = cos t

sin t 16 sin4 t 20 sin2 t + 5 = cos t
i
h

2
sin t 16 1 cos2 t 20 1 cos2 t + 5 = cos t

sin t 16 cos4 t 12 cos2 t + 1 = cos t

cos t
1 cos2 t =
.
4
16 cos t 12 cos2 t + 1
Ly x = cos t ta c bi ton sau.

Bi 45. Gii phng trnh


1 x2 =

16x4

x
.
12x2 + 1

Gii
T iu kin |x| 6 1 v 16x4 12x2 + 1 6= 0, ta t
x = cos t, t [0; ] , 16 cos4 t 12 cos2 t + 1 6= 0.
Thay vo phng trnh cho ta c

cos t
t 12 cos2 t + 1

sin t 16 cos4 t 12 cos2 t + 1 = cos t
1 cos2 t =

16 cos4

WWW.ToanCapBa.Net

330

WWW.ToanCapBa.Net
h
i
2

sin t 16 1 sin2 t 12 1 sin2 t + 1 = cos t

sin t 16 sin4 t 20 sin2 t + 5 = cos t
16 sin5 t 20 sin3 t + 5 sin t = cos t sin 5t = cos t

k


t
=
+

12
3
sin 5t = sin
t
k (k Z).2
2
t= +
8
2

V d 38. Xt sin 5t = cos 3t,vi t [0; ], phng trnh ny tng ng vi


16 sin5 t 20 sin3 t + 5 sin t = cos 3t

sin t 16 sin4 t 20 sin2 t + 5 = 4 cos3 t 3 cos t
h
i
2

sin t 16 1 cos2 t 20 1 cos2 t + 5 = 4 cos3 t 3 cos t

sin t 16 cos4 t 12 cos2 t + 1 = 4 cos3 t 3 cos t


1 cos2 t 16 cos4 t 12 cos2 t + 1 = 4 cos3 t 3 cos t.
Ly x = cos t ta c bi ton sau.
Bi 46. Gii phng trnh

1 x2 (16x4 12x2 + 1) = 4x3 3x.


Gii

T iu kin |x| 6 1, ta t x = cos t, t [0; ]. Thay vo phng trnh cho ta c


1 cos2 t 16 cos4 t 12 cos2 t + 1 = 4 cos3 t 3 cos t
h
i
2

sin t 16 1 sin2 t 12 1 sin2 t + 1 = cos 3t

sin t 16 sin4 t 20 sin2 t + 5 = cos 3t
16 sin5 t 20 sin3 t + 5 sin t = cos 3t sin 5t = cos 3t



t=
+
16
4 (k Z).2
sin 5t = sin
3t

2
t = + k
4





V d 39. T sin 3t
= sin t +
, vi t [0; ], ta c
4
4
sin 3t cos 3t = sin t + cos t
3 sin t 4 sin3 t 4 cos3 t + 3 cos t = sin t + cos t
2 cos t + 3 sin t 4 sin3 t = 4 cos3 t + sin t

2 cos t + sin t 3 4 sin2 t = 4 cos3 t + sin t

2 cos t + sin t 4 cos2 t 1 = 4 cos3 t + sin t


2 cos t + 1 cos2 t 4 cos2 t 1 = 4 cos3 t + 1 cos2 t.
Ly x = cos t ta c bi ton sau.

Bi 47. Gii phng trnh 2x + (4x2 1) 1 x2 = 4x3 + 1 x2 .


Gii

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

331

T iu kin |x| 6 1, ta t x = cos t, t [0; ]. Thay vo phng trnh cho ta c


2 cos t + 4 cos2 t 1 1 cos2 t = 4 cos3 t + 1 cos2 t

2 cos t + 4 cos2 t 1 sin t = 4 cos3 t + sin t

sin t 4 cos2 t 2 = 4 cos3 t 2 cos t


sin t 2 cos2 t 1 = cos t 2 cos2 t 1
"

cos 2t = 0
2 cos2 t 1 (sin t cos t) = 0
sin t = cos t

"
k

t= +
2t = + k
k
4
2 t= +
2
.

4
2
tan t = 1
t = + k
4
Bi 48. Gii bt phng trnh

1+x+

x2
1x62 .
4

(1)

Gii
iu kin 1 6 x 6 1. t x = cos , [0; ]. Thay vo (1) ta c

cos2
1 + cos + 1 cos 6 2
4
 

 2  
2
2 cos

6 2 sin

cos

2
4
2 4
2
4
h
i




2
2

6 2 1 cos

cos

2 cos
4
2
4
 2 4 
  2


4
2
cos

cos

2 cos

+2>0
2
4
2
4
2
4
h  
i2 h
 
 
i
cos

1
cos2

+ 2 cos

+ 2 > 0.
2
4
2
4
2
4

(2)

V (2) lun ng vi mi [0; ] nn nghim ca (1) l 1 6 x 6 1.

S dng cn bc n ca s phc sng to v gii h phng trnh.


Cho s phc z = r (cos + i sin ) , r > 0. Khi cc cn bc n ca z l



+ 2k
+ 2k
n
zk = r cos
+ i sin
, k = 0, 1, 2, . . . , n 1.
n
n
Cc cn bc hai ca s phc z = r (cos + i sin ) , r > 0 l




z0 = r cos + i sin
, z1 = r cos + i sin
.
2
2
2
2
Cc cn bc ba ca s phc z = r (cos + i sin ) , r > 0 l



3
z0 = r cos + i sin
,
3
3



+ 2
+ 2
3
z1 = r cos
+ i sin
,
3
3



+ 4
+ 4
3
z2 = r cos
+ i sin
.
3
3

WWW.ToanCapBa.Net

332

WWW.ToanCapBa.Net

Mt phng trnh nghim phc f (z) = 0, vi z = x + iy, ta bin i thnh


(
h(x, y) = 0
h(x, y) + ig(x, y) = 0
g(x, y) = 0.
Ngha l mt phng trnh nghim phc, bng cch tch phn thc v phn o lun c th
a v h phng trnh.

1. Sng tc cc h phng trnh bng cch lu tha ba mt s phc cho trc


tm cn bc ba ca s phc 1 + i, ta tm s phc z = x + iy, x R, y R sao cho
(x + iy)3 = 1 + i x3 + 3x2 yi + 3xy 2 i2 + y 3 i3 = 1 + i
(
3

x 3xy + (3x y y )i = 1 + i

x3 3xy 2 = 1
3x2 y y 3 = 1.

Gii h ny ta tm c x v y, t c z. Tuy nhin, c th tm z bng cch khai cn bc ba


ca 1 + i nh sau : Ta c



.
1 + i = 2 cos + i sin
4
4
Vy cc cn bc ba ca 1 + i l
q 



3
6
z0 =
2 cos
+ i sin
= 2 cos
+ i sin
,
12
12
12
12



q
+
2
+
2

3
3
3
6
4
4

z1 =
2 cos
+ i sin
= 2 cos
+ i sin
,
3
3
4
4



q
+
4
+
4

17
17
3
6
4
4
= 2 cos
z2 =
2 cos
+ i sin
+ i sin
.
3
3
12
12
(
T y, ngc li ta tm c nghim ca h

x3 3xy 2 = 1
l
3x2 y y 3 = 1

6
6
x = 2 cos
x = 6 2 cos 17
x = 2 cos
12 ;
4
12

3 ;
17
6
6

y = 6 2 sin
y = 2 sin
y = 2 sin
.
12
4
12
!

1


3
V d 40. Xt s phc z = 5 cos + i sin
=5
+
i . Gi s x + yi l s phc tho
3
3
2
2
mn iu kin
!

1
3
5 5 3
3
3
2
2 2
3 3
(x + yi) = 5
+
i x + 3x yi + 3xy i + y i = +
i
2
2
2
2
(

2x3 6xy 2 = 5
3
2
2
3

2x 6xy + (6x y 2y )i = 5 + 5 3i
6x2 y 2y 3 = 5 3.
Ta c bi ton sau

WWW.ToanCapBa.Net

333

WWW.ToanCapBa.Net
(
2x3 6xy 2 = 5
(1)

Bi 49. Gii h phng trnh


2
3
6x y 2y = 5 3 (2).
Gii
Nhn hai v ca (2) vi i ri cng vi (1) ta c

2x3 6xy 2 + (6x2 y 2y 3 )i = 5 + 5 3i

5 5 3
3
2
2
3
x 3xy + (3x y y )i = +
i
2
2
5 5 3
i
x3 + 3x2 yi + 3xy 2 i2 + y 3 i3 = +
2
2
!
1
3
(x + yi)3 = 5
+
i .
2
2
Vy x + yi l mt cn bc ba ca s phc
!

1


3
z=5
+
i = 5 cos + i sin
.
2
2
3
3
M z c cc cn bc ba l



3
z0 = 5 cos + i sin
,
9
9

+ 2

3
z1 = 5 cos 3
+ i sin
3

+ 4

3
z2 = 5 cos 3
+ i sin
3



+ 2

7
7
3
3
= 5 cos
+ i sin
,
3
9
9



+ 4

13
13
3
3
= 5 cos
+ i sin
.
3
9
9

Vy cc nghim ca h phng trnh l

3
3
x = 5 cos
x = 5 cos
x = 3 5 cos 13
9 ;
9
9

7 ;
13
y = 3 5 sin
y = 3 5 sin
y = 3 5 sin
.
9
9
9
2. Sng tc cc h phng trnh t hai s phc cho trc.
V d 41. Xt hai s phc z1 v z2 nh sau
(
(

z1 = 7 5i
z1 + z2 = 7

z2 = 5i
z1 z2 = 7 5i + 5
Vy z1 v z2 l nghim ca phng trnh

5
+
7
5i
z 2 7z + 5 + 7 5i = 0 z 7 +
=0

z
5 7 5i
5z 7 5iz
z+ +
=7z+
+
=7
z
z
zz
zz

WWW.ToanCapBa.Net

334

WWW.ToanCapBa.Net

Gi s z = x + yi vi x, y R. Khi phng trnh trn vit li

5(x yi) 7 5(xi + y)


x + yi + 2
+
=7
x + y2
x2 + y 2

5x + 7 5y 7 5x 5y
x + yi +
+
i=7
x2 + y 2
x2 + y 2
!

7 5x 5y
5x + 7 5y
i=0
7+ y+
x +
x2 + y 2
x2 + y 2

5x
+
7
5y

x+
7=0
2
2
x +y

7 5x 5y

y+
= 0.
x2 + y 2
Ta c bi ton sau

5y
5x
+
7

x+
=7
2
2
x +y

Bi 50. Gii h phng trnh

7 5x 5y

y+
= 0.
x2 + y 2
Ta xt tip mt bi tng t:

3x y

x+ 2
=3
x + y2
Bi 51. Gii h phng trnh
x + 3y

y
= 0.
x2 + y 2
Gii
iu kin x2 + y 2 6= 0. Xt s phc z = x + iy. Khi
iz = ix y, x2 + y 2 = |z|2 = z.z
H phng trnh cho vit li

3x y

x+ 2
=3
(1)
x + y2
x + 3y

yi
i = 0. (2)
x2 + y 2
Ly (1) tr (2) theo v ta c
x yi +

3x y
x + 3y
3(x + yi)
y xi
+ 2
i = 3 x yi + 2
2
= 3.
2
2
2
2
x +y
x +y
x +y
x + y2

Hay
z+3

z
iz
1 i
+
= 3 z + 3 + = 3 (z)2 3z + 3 + i = 0.
z.z z.z
z z

Ta c = 9 4(3 + i) = 3 4i. Xt s phc a + bi tho mn iu kin

(
a2 b2 = 3
2
2
a b = 3
2
3 4i = (a + bi)

2
b= .
2ab = 4
a
WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net
Khi
a2

335

4
= 3 a4 + 3a2 4 = 0 a2 = 1 a = 1.
a2

Vy (a; b) = (1; 2) ; (a; b) = (1; 2) . Do = 3 4i c hai cn bc hai l (1 2i). Suy


ra

3 + (1 2i)
=2i
z=
2

3 (1 2i)
= 1 + i.
z=
2
Ngha l
"

"
x yi = 2 i
(x; y) = (2; 1)

x yi = 1 + i
(x; y) = (1; 1).
(
(
x=2
x=1
Vy h cho c hai nghim l
v
.2
y=1
y = 1.
V d 42. Xt hai s phc
(

z1 + z2 = 3 2 + i
z1 = 2 i

z2 = 2 2 + 2i
z1 z2 = 6.

Khi z1 v z2 l hai nghim ca phng trnh





6
6z
z2 3 2 + i z + 6 = 0 z + = 3 2 + i z +
= 3 2 + i.
z
z.z
Gi s z = u + vi, khi phng trnh vit li

6(u vi)
=3 2+i
2
2
u +v


6v
6u
+
v

u + 2
=
3
2+i
u + v2
u2 + v 2



6u

=3 2
u+
u 1+ 2
=
3
2
2
u +v 
u2 + v 2


6v
6
v

=1
= 1.
v 1 2
2
2
u +v
u + v2
u + vi +

Ly u =

x, v = y, ta c



x
6

1+
= 2

3 
x + y
6

= 1.
y 1
x+y

Ta c bi ton sau



x
6

1+
= 2

3 
x + y
Bi 52. Gii h phng trnh
6

= 1.
y 1
x+y
Mt bi tng t tng xut hin trong k thi VMO 1996:

WWW.ToanCapBa.Net

336

WWW.ToanCapBa.Net

Bi 53. Gii h phng trnh




=2
3x 1 +
x + y


= 4 2.
7y 1
x+y
Gii
iu kin x > 0 v y > 0. t u =

x, v =

y. H phng trnh tr thnh



1

=
u 1+ 2
2
u
+
v


1

v 1 2
=
u + v2

3
4 2

V u2 + v 2 l bnh phng ca mun ca s phc z = u + iv nn ta bin i h phng trnh


thnh

u
u
2
2

u
+
(1)
=
=

u+ 2
u + v2
u2 + v 2
3
3

v
4 2
4 2i
iv

=
=
(2)
iv 2
v 2
2
2
u +v
u +v
7
7
Cng (1) v (2) theo v ta c

u iv
2
4 2i
u + iv + 2
= + .
u + v2
3
7
V

(3)

u iv
z
z
1
= 2 =
= nn (3) vit li
2
2
u +v
z.z
z
|z|

1
2
4 2i
z + = + z2 2
z
3
7

Ta c
0 =

!
1
2 2i
+
z + 1 = 0.
3
7

!2

1
2 2i
1 8 4 2i
38 4 2i
+
1= + 1= + .
3 7
21
3
7
21
21

Xt s phc a + bi tho mn iu kin

38

a2 b2 =
38 4 2i
21
= (a + bi)2
+
4
2

21
21
2ab =
21
Khi

38
19 + 23
4
8
a2
=
21a4 + 38a2 8 = 0 a2 =
= .
2
21a
21
21
21





2
2
Vy (a; b) = ; 2 ; (a; b) = ; 2 . Do
21
21
!



1
2
2 2
z = u + iv =
+ 2 i.
3
21
7
WWW.ToanCapBa.Net

(4)

337

WWW.ToanCapBa.Net

1
2

u= +
21
3
Do
V u > 0 v v > 0 nn

2
2

v = + 2.
7


2
1
11
2
4

=
+

x = 3 + 21
21 3 7
!2

8
2 2
22

+ .
y= + 2 =
7
7
7
H phng trnh cho c nghim duy nht l

11
4

+
x=
21 3 7 . 2
22
8

y=
+ .
7
7
Bi 54 (VMO 2006). Gii h phng trnh



12

x=2
1
y + 3x 

12

y = 6.
1+
y + 3x
Gii

iu kin x > 0, y > 0, y + 3x 6= 0. t u = 3x > 0, v = y > 0. Thay vo h ta c





12
u

12u

=2
1 2
u
=
2
3 (1)
2
u +v  3
u2 + v 2


12v
12

v+
= 6.
(2)
v=6
1+ 2
2
2
u + v2
u +v
Nhn PT (2) vi i, sau cng vi PT (1) ta c
u + vi

12(u vi)
3 + 6i.
=
2
u2 + v 2

(3)

Xt s phc z = u + vi, vi u > 0, v > 0. Khi (3) vit li


z

12z
12
= 2 3 + 6i z
= 2( 3 + 3i)
z.z
z
2
z 2( 3 + 3i)z 12 = 0.

Ta c

0 = ( 3 + 3i)2 + 12 = 6 + 6 3i + 12 = 6 + 6 3i
!

1
3


= 12
+
i = 12 cos + i sin
.
2
2
3
3
Vy 0 c hai cn bc hai l



12 cos + i sin
= 12
6
6

3 1
+ i
2
2

WWW.ToanCapBa.Net



= 3 + 3i .

(4)

338

WWW.ToanCapBa.Net

T (4) ta c
"


z = 3 + 3i + 3 + 3i = 3 + 3 + 3 + 3 i

z = 3 + 3i 3 3i = 3 3 + 3 3 i.

Do u > 0 v v > 0 nn

2
(
(

3
+
3

u= 3+3
x
=
4
+
2
3
x=

2
v = 3+3
y =3 4+2 3 .
y=
3+3
(

x=4+2 3
 .2
H cho c nghim duy nht
y =3 4+2 3 .

S dng bt ng thc lng gic trong tam gic


Trong thi vo i hc Nng nghip 1, nm 1995 c bi ton sau:
Bi 55. Gii phng trnh
9
sin2 x + sin2 y + sin2 (x + y) = .
4

(1)

Phng trnh ny khin ta lin tng n mt bt ng thc c bn trong tam gic : Vi mi


tam gic ABC ta c
9
(2)
sin2 A + sin2 B + sin2 C 6 ,
4

du bng xy ra khi v ch khi A = B = C = .


3
Trong v tri ca bt ng thc (2), ly A = x, B = y, C = (x + y), ta thu c v tri
ca phng trnh (1). Li gii ca phng trnh (1) cng thu c da trn c s php chng
minh bt ng thc lng gic (2).

Gii
Ta c
(1) 1

cos 2x + cos 2y
9
+ sin2 (x + y) =
2
4

1 cos(x + y) cos(x y) + 1 cos2 (x + y) =


cos2 (x + y) + cos(x y) cos(x + y) +

9
4

1
= 0.
4

(3)

Phng trnh (3) l phng trnh bc hai i vi cos(x + y), ta c


= cos2 (x y) 1 > 0.
V cos2 (x y) 6 1 nn phng trnh c nghim th cos2 (x y) = 1. Do


x y = k2
cos(x y) = 1

x + y = 2 + l2
cos(x + y) = cos(x y) = 1

3
2
2


cos(x y) = 1
x y = + k2

cos(x + y) = cos(x y) = 1
x + y = + l2.
2
2
3
WWW.ToanCapBa.Net

(4)

(5)

339

WWW.ToanCapBa.Net
Xt (4) ta c:

2
x=
x y = k2; x + y =
+ l2

3
(4)

2
x=
x y = k2; x + y =
+ l2
3

+ (k + l); y = + (l k)
3
3

+ (k + l); y =
+ (l k)
3
3

Xt (5) ta c:

xy =
+ k2; x + y = + l2
x=

2
3
(5)

xy =
+ k2; x + y =
+ l2
x=
2
3

5
+ (k + l); y =
+ (l k)
12
12
5

+ (k + l); y =
+ (l k)
12
12

Theo trn ta suy ra mt hng sng tc mt lot cc phng trnh lng gic hai n kh
th v l : T mt bt ng thc c bn trong tam gic, trong bt ng thc cha cc gc
A, B, C ca mt tam gic, ta ln lt ly
A = f (x, y), B = g(x, y), C = [f (x, y) + g(x, y)],
v thay du bt ng thc bi du ng thc, ta s c mt phng trnh lng gic hai n
x v y tng ng. Cn vic gii phng trnh th thng c tin hnh tng t nh hai cch
gii trnh by trn.
Ch rng cch lm nh trn khng phi lc no cng thnh cng, c th ta xy dng c
nhng phng trnh lng gic hai n nhng ta li khng gii c nhng phng trnh m ta
va xy dng nn. Tuy nhin y l mt phng php sng tc bi ton rt ng quan tm,
n cho ta nhiu phng trnh th v c bi ln li gii.

V d 43. Xt bt ng thc
3
cos A + cos B + cos C 6 , ABC,
2

du bng xy ra khi v ch khi A = B = C = . Ly A = x, B = y, C = (x + y), ta c


3
bi ton sau
Bi 56. Gii phng trnh
3
cos x + cos y cos(x + y) = .
2
Gii
Phng trnh cho tng ng


x+y
xy
3
2 x+y
2 cos
cos
2 cos
1 =
2
2
2
2
x+y
x+y
xy 1
2 cos2
2 cos
cos
+ =0
2
2
2
2
x
+
y
x
+
y
x

y
1
cos2
cos
cos
+ =0
2
2
2
4

2
x+y 1
xy
1
xy
cos
cos
+ sin2
=0
2
2
2
4
2
WWW.ToanCapBa.Net

340

WWW.ToanCapBa.Net

cos x + y = 1 cos x y
cos x + y = 1 cos x y
2
2
2
2
2
2

sin x y = 0
cos x y = 1
2
2

x

y
cos
=1

2

x+y
1

cos 2 = 2

cos x y = 1

cos x + y = 1 .
2
2

V d 44. Cng xt bt ng thc


3
cos A + cos B + cos C 6 , ABC,
2

du bng xy ra khi v ch khi A = B = C = . Ly


3


y
3y
y  3y
A=x , B = , C = x
+
= (x + y),
2
2
2
2
ta c bi ton sau
Bi 57. Gii phng trnh
y
3y
3
cos x
+ cos
cos(x + y) = .
2
2
2
Gii


Phng trnh cho tng ng




x+y
x 2y
3
2 x+y
2 cos
cos
2 cos
1 =
2
2
2
2
x+y
x 2y 1
x+y
2 cos2
2 cos
cos
+ =0
2
2
2
2
x+y
x 2y 1
2 x+y
cos
cos
cos
+ =0
2
2
2
4

2
x 2y
x+y 1
1
x 2y
cos
cos
+ sin2
=0
2
2
2
4
2

cos x + y = 1 cos x 2y
cos x + y = 1 cos x 2y
2
2
2
2
2
2

x 2y
x 2y

sin

=0
cos
= 1
2
2

cos x 2y = 1
cos x 2y = 1
2
2

x+y
1 hoc
x+y
1

cos
cos
=
= .
2
2
2
2
Cng vic tip theo tr nn n gin.
V d 45. Xt bt ng thc
A
B
C
3
+ sin + sin 6 , ABC,
2
2
2
2

du bng xy ra khi v ch khi A = B = C = . Ly A = 2x, B = 2y, C = (2x + 2y), ta


3
c bi ton sau
sin

WWW.ToanCapBa.Net

341

WWW.ToanCapBa.Net
Bi 58. Gii phng trnh
3
sin x + sin y + cos(x + y) = .
2
Gii
Phng trnh cho tng ng
x+y
xy
3
x+y
cos
+ 1 2 sin2
=
2
2
2
2
x+y
xy 1
2 x+y
2 sin
cos
+ =0
2 sin
2
2
2
2
x+y
xy 1
2 x+y
sin
sin
cos
+ =0
2
2
2
4

2
x+y 1
xy
1 2 xy
sin
cos
+ sin
=0
2
2
2
4
2

sin x + y = 1 cos x y
sin x + y = 1 cos x y
2
2
2
2
2
2

sin x y = 0
cos x y = 1
2
2

y
x

y
cos
cos
=1
= 1
2
2

hoc
sin x + y = 1
sin x + y = 1 .
2
2
2
2
2 sin

V d 46. Xt bt ng thc
cos2

B
C
9
A
+ cos2 + cos2 6 , ABC,
2
2
2
4

du bng xy ra khi v ch khi A = B = C =

. Ly A = 2x, B = 2y, C = (2x + 2y), ta


3

c bi ton sau
Bi 59. Gii phng trnh
9
cos2 x + cos2 y + sin2 (x + y) = .
4
Gii
Phng trnh cho tng ng
1+

cos 2x + cos 2y
9
+ sin2 (x + y) =
2
4

1 + cos(x + y) cos(x y) + 1 cos2 (x + y) =

9
4

1
cos2 (x + y) cos(x y) cos(x + y) + = 0
4

2
1
1
cos(x + y) cos(x y) + sin2 (x y) = 0
2
4

cos(x + y) 1 cos(x y) = 0

2
sin(x y) = 0

WWW.ToanCapBa.Net

342

WWW.ToanCapBa.Net

cos(x y) = 1

cos(x + y) = 1
cos(x + y) = 1 cos(x y) = 0

2
cos(x y) = 1
cos(x y) = 1

1
cos(x + y) = .
2

V d 47. Quan st cc bin i trn ta thy c th xy dng nn mt s phng trnh c li


gii tng t. Chng hn bi ton sau
Bi 60. Gii phng trnh
cos2 x + cos2 y + cos2 (x y) =

3
4

Gii
Phng trnh cho tng ng
1+

cos 2x + cos 2y
3
+ cos2 (x y) =
2
4

1 + cos(x + y) cos(x y) + cos2 (x y) =

3
4

1
cos2 (x + y) + cos(x y) cos(x + y) + = 0
4

2
1
1
cos(x + y) + cos(x y) + sin2 (x y) = 0
2
4

cos(x + y) + 1 cos(x y) = 0

2
sin(x y) = 0

cos(x y) = 1

cos(x + y) = 1
cos(x + y) = 1 cos(x y)

2
cos(x y) = 1
cos(x y) = 1

1
cos(x + y) = .
2

V d 48. Xt bt ng thc
sin

A
B
C
1
sin sin 6 , ABC,
2
2
2
8

du bng xy ra khi v ch khi A = B = C =

. Ly
3

A = 2x y, B = 3y, C = [(2x y) + 3y] = 2(x + y),


ta c bi ton sau
Bi 61.
sin

y 2x
3y
1
sin
cos(x + y) = .
2
2
8
Gii

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

343

Phng trnh tng ng


4 [cos(x + y) cos(2y x)] cos(x + y) = 1
4 cos2 (x + y) 4 cos(x + y) cos(2y x) + 1 = 0
[2 cos(x + y) cos(2y x)]2 + sin2 (2y x) = 0
(
(
2 cos(x + y) = cos(2y x)
2 cos(x + y) = cos(2y x)

sin(2y x) = 0
cos(2y x) = 1

cos(2y x) = 1
cos(2y x) = 1

1 hoc
1
cos(x + y) =
cos(x + y) = .
2
2
V d 49. Xt bt ng thc
1
cos A cos B cos C 6 , ABC,
8

du bng xy ra khi v ch khi A = B = C = . Ly


3
A = x, B = y, C = (x + y),
ta c bi ton sau
Bi 62. Gii phng trnh
1
cos x. cos y. cos(x + y) = .
8
Gii
Phng trnh cho tng ng
4 cos(x + y) [cos(x + y) + cos(x y)] = 1
4 cos2 (x + y) + 4 cos(x + y) cos(x y) + 1 = 0
[2 cos(x + y) + cos(x y)]2 + sin2 (x y) = 0
(
(
2 cos(x + y) = cos(x y)
2 cos(x + y) = cos(x y)

sin(x y) = 0
cos(x y) = 1

cos(x y) = 1
cos(x y) = 1

hoc
1
1
cos(x + y) = .
cos(x + y) =
2
2
V d 50. Xt bt ng thc
3
cos A + cos B + cos C 6 , ABC,
2

du bng xy ra khi v ch khi A = B = C = . Ly


3
A = x, B = y, C = (x + y),
ta c phng trnh
3
cos x + cos y cos(x + y) = .
2
WWW.ToanCapBa.Net

(1)

344

WWW.ToanCapBa.Net

Ly
A = 2x y, B = 2y x, C = [(2x y) + (2y x)] = (x + y)
ta c phng trnh
3
cos(2x y) + cos(2y x) cos(x + y) = .
2

(2)

Cng (1) v (2) ta c bi ton sau


Bi 63. Gii phng trnh
cos x + cos y + cos(2x y) + cos(2y x) = 3 + 2 cos(x + y).
Gii
Phng trnh cho tng ng
[cos x + cos(2y x)] + [cos y + cos(2x y)] = 3 + 2 cos(x + y)
2 cos y cos(x y) + 2 cos x cos(x y) = 3 + 2 cos(x + y)
2 cos(x y) (cos x + cos y) = 3 + 2 cos(x + y)
xy
x+y
x+y
cos
= 3 + 4 cos2
2
4 cos(x y) cos
2
2
2
x+y
x+y
xy
4 cos2
4 cos(x y) cos
cos
+1=0
2
2
2

2
xy
x+y
xy
cos(x y) cos
= 0.
2 cos
+ 1 cos2 (x y) cos2
2
2
2
V 1 cos2 (x y) cos2

xy
> 0 nn
2

2 cos x + y cos(x y) cos x y = 0


2
2
(1)
1 cos2 (x y) cos2 x y = 0
2

xy
x
+
y

2 cos
cos(x y) cos
=0
2
2

1 + cos(x y)

1 cos2 (x y)
=0
2

2 cos x + y cos(x y) cos x y = 0


2
2

cos2 (x y) + cos3 (x y) = 2

cos(x y) = 1

x+y
xy
2 cos
= cos
2
2

xy
xy
1 = 1 cos2
= 1 nn
2
2

cos(x y) = 1
cos(x y) = 1
cos(x y) = 1

x+y
x+y
1
x+y
1
cos
cos2
2 cos
= 1
=
=
2
2
2
2
4

cos(x y) = 1
cos(x y) = 1
1
1
cos(x + y) = .
1 + cos(x + y) =
2
2

V cos(x y) = 1 2 cos2

(2)

WWW.ToanCapBa.Net

(1)

(2)

WWW.ToanCapBa.Net

345

S dng hm ngc sng tc mt s phng trnh, h phng


trnh.
y l mt phng php sng tc v gii phng trnh, h phng trnh kh hay. Gi s
hm s y = f (x) c hm s ngc l y = g(x). Nu v th ca hai hm s trn cng mt h
trc to -cc vung gc th hai th y i xng nhau qua ng phn gic th nht.
Do nu hm s y = f (x) c hm s ngc l y = g(x) th vic gii phng trnh f (x) = g(x)
quy v gii phng trnh f (x) = x (hoc g(x) = x). Tm li, trong mt s trng hp ta s
dng mnh sau.
Mnh . Cho y = f (x) l hm ng bin, c hm ngc y = f 1 (x) v tp xc nh ca
phng trnh f (x) = f 1 (x) bng Df Df 1 . Ta c php bin i sau
(

f (x) = x
x Df Df 1

(1)

f 1 (x) = x
x Df Df 1 .

(2)

f (x) = f 1 (x)
hoc
(
f (x) = f 1 (x)

Nh vy vic gii phng trnh f (x) = f 1 (x) ta thay th c bi cc h phng trnh tng
ng (1) hoc (2).
Chng minh.
Gi s f (x) = f 1 (x). Khi x = f (f (x)). Nu x > f (x) th do f ng bin nn f (x) >
f (f (x)) f (x) > x (v l). Nu x < f (x), tng
( t ta cng suy ra v l. Vy x = f (x).
x = f 1 (x)
1
Gi s x = f (x) v x Df Df . Khi
f (x) = f 1 (x).
x = f (x)
Vy (1) c chng minh.
Ch 1. Cho hm s y = f (x) c hm ngc y = f 1 (x). Khi f ng bin f 1 ng
bin.
Ch 2. Nu hm s f lin tc v n iu nghim ngt trn khong (a; b) th tn ti hm
s ngc f 1 .
2
V d
r 51. Xt hm s y = f (x) = 2x + 4x 1 trn (1; +). Hm s ngc ca f (x) l
x+3
1 xc nh trn (3; +). Khi
y=
2
r
r
x+3
x+3
2
2
2x + 4x 1 =
1 2x + 4x =
.
2
2

Ta c bi ton sau.
Bi 64 ( ngh OLYMPIC 30/04/2007). Gii phng trnh
r
x+3
2
2x + 4x =
, vi x > 1.
2
Gii

WWW.ToanCapBa.Net

(*)

346

WWW.ToanCapBa.Net

iu kin x > 1 (gi thit).


r
x+3
Cch 1. Xt hm s y =
1, x [1; +) . Khi
2

(
r

y
>
1
y > 1
x+3
y+1=

x
+
3
y 2 + 2y + 1 =
2
x = 2y 2 + 4y 1.
2
r
x+3
1 trn [1; +). Mt
Suy ra hm s y = 2x2 + 4x 1 l hm ngc ca hm y =
2
khc hm s y = 2x2 + 4x 1 ng bin trn [1; +) nn

3 + 17
r
x+3
x=
4
2x2 + 4x 1 =
1 2x2 + 4x 1 = x
3 17
2
x=
.
4

3 + 17
Kt hp vi iu kin suy ra x =
l nghim duy nht ca (*). 2
4
r
x+3
1, x [1; +)? l do ta
~ Nhn xt: V sao li tm hm ngc ca hm y =
2
gi s
r
x+3
x+3
ay + b =
a2 y 2 + 2aby + b2 =
x = 2a2 y 2 + 4aby + 2b2 3.
2
2
So snh vi phng trnh cho thy rng cn chn a, b sao cho
(
(
(
2a2 = 2
a = 1
a=1

4ab = 4
b = 1
b = 1.
r
x+3
1, x [1; +). Ngoi ra ta cn c th gii thch
Vy nn ta mi xt hm s y =
2
nh sau: T
rphng trnh cho thy rng cn xt hm s c tp gi tr l [1; +) v c

x+3
dng y = a
1 vi a > 0 . Khi
2
x+3
2
4
2
y 2 + 2y + 1 = a2 .
x = 2 y2 + 2 y + 2 3
2
a r a
a


x+3
2 4

; 2 = (2; 4) a = 1 y =
1.
2
a a
2
r
x+3
Cch 2. t y + 1 =
, iu kin y > 0. Ta c h
2

(
(y + 1)2 = x + 3
2y 2 + 4y = x + 1 (1)

2
2x2 + 4x = y + 1
2x2 + 4x = y + 1. (2)
Ly (1) tr (2) theo v ta c
2(y 2 x2 ) + 4(y x) = x y 2(y x)(y + x) + 5(y x) = 0

"
y=x
yx=0

5 2x
2(y + x) + 5 = 0
y=
.
2
WWW.ToanCapBa.Net

347

WWW.ToanCapBa.Net
Khi y = x, thay vo (2) ta c

3 + 17
x=
4
2x2 + 4x = x + 1 2x2 + 3x 1 = 0
3 17
x=
(loi).
4

Khi y =

5 + 2x
, thay vo (2) ta c
2

5 13
(loi)
x=
4
4x2 + 10x + 3 = 0
5 + 13
x=
.
4

5 + 13
Vi x =
ta c
4

5 + 2x
5 + 13
y=
=
< 0 (khng tho mn y > 0)
2
4

3 + 17
Kt hp vi iu kin suy ra x =
l nghim duy nht ca (*). 2
4



3
; + . Hm s ngc ca f (x) l
2

V d 52. Xt hm s y = f (x) = x 3x trn



3 + 9 + 4x
9
1
y = f (x) =
xc nh trn ; + . Khi
2
4

3 + 9 + 4x
= x2 3x 9 + 4x = 2x2 6x 3.
2
Ta c bi ton sau.
Bi 65. Gii phng trnh

9 + 4x = 2x2 6x 3.

()

Gii

9
3
iu kin x > . t 2y 3 = 9 + 4x, iu kin y > . Ta c
4
2
(
(
(
2
2
(2y 3) = 9 + 4x
4y 12y = 4x
2y 2 6y = 2x (1)

2y 3 = 2x2 6x 3
2x2 6x = 2y
2x2 6x = 2y (2)
Ly (1) tr (2) theo v ta c
2(y 2 x2 ) 6y + 6x = 2x 2y 2(y 2 x2 ) + 4(x y) = 0
"
y=x
(y x)(y + x 2)
y = 2 x.
Khi y = x, thay vo (1) ta c
"
2x2 6x = 2x x2 4x = 0

WWW.ToanCapBa.Net

x=0
x = 4.

348

WWW.ToanCapBa.Net

Khi x = 0 th y = 0 (loi). Khi x = 4 th y = 4.


Khi y = 2 x, thay vo (2) ta c
"
2

x 3x = 2 x x 2x 2 = 0

x=1 3

x = 1 + 3.

Khi x = 1 + 3 th y = 1 3, khng tho mn iu kin.

Khi x = 1 3 th th vo phng trnh cho thy tho mn. Vy phng trnh cho c

hai nghim x = 4, x = 1 3. 2


9
~ Nhn xt: Phng trnh () c tp xc nh l ; + , trong khi ta c
4



3
Df Df 1 = ; + , v vy (*) nhn x = 1 3 lm nghim l iu d hiu, v gii phng
2


9
trnh (*) l tm x thuc tp xc nh ; + v tho mn (*).
4
V d 53. Hm s y =
bi ton sau.

x + 3 l hm s ngc ca hm s y = x3 3 trn R. Do ta c

Bi 66. Gii phng trnh

x + 3 = x3 3
Gii

Tp xc nh R.
(

y 3 = x + 3 (1)
t y = 3 x + 3. Khi ta c h
x3 = y + 3 (2)
Ly (2) tr (1) theo v ta c x3 y 3 = y x x3 + x = y 3 + y.
Xt f (t) = t3 + t. V f 0 (t) > 0, t R nn (3) f (x) = f (y) x = y. Do
x3 = x + 3 x3 x = 3

(3)

(4)

2
Gi s x = t, thay vo (4) ta c
3

9 3
4t 3t =
.
2
3

9 3
cho gn, k hiu m =
> 1. Xt
2



2
1
1
3
m=
+ 3 3 2m3 + 1 = 0 3 = m m2 1.
2

s
r
r

9
3
239
3
+
239
3 9
3
3
Do , nu t = m + m2 1 =
+
=
th
2
4
2
s



1
1
1
3 239
3 9
3
m=
+ 3 , =
.
2

2
rng
1
2



 
3
 

1
1
1
1
1
3
+ 3 =4
+
3
+
.

WWW.ToanCapBa.Net

(5)

349

WWW.ToanCapBa.Net
Vy



1
3 239
1
1 3 9 3 + 239
3 9
t0 =
+
=
+
2

2
2
2

l mt nghim ca phng trnh (5). Ta s chng minh t0 l nghim duy nht ca phng
trnh. Ta c |t0 | > 1 v
4t3 3t = 4t30 3t0 (t t0 )(4t2 + 4t0 t + 4t20 3) = 0.
rng phng trnh 4t2 + 4t0 x + 4t20 3 = 0 v nghim do
0 = 4t20 4(4t20 3) = 12 12t20 = 12(1 t20 ) < 0 (v t20 > 1).

p

1 p
3
3
Vy t =
m + m2 1 + m m2 1 l nghim duy nht ca phng trnh (5). Do
2
phng trnh cho c nghim duy nht l
s

3 + 235
3 235
1
3 9
3 9
x=
+
.2
2
2
3
Bi 67. Cho trc s thc a. Gii phng trnh (n l x)
a2011 + x =

2011

a x.

Gii
Tp xc nh R. Xem a nh n s. Xt hm y = f (a) = a2011 + x. Ta c
y = a2011 + x a2011 = y x a =

2011

y x.

Vy hm s y = 2011 a x l hm ngc ca hm y = a2011 + x, a R. Mt khc v


0
(a2011 + x) = 2011a2010 > 0, a R nn y = a2011 + x l hm ng bin trn R, do
(

a2011 + x = a
2011
2011
a
+x=
ax
x = a a2011 .
aR
Vy phng trnh cho c nghim duy nht x = a a2011 .

sng tc h phng trnh


gii h phng trnh th phng php th v phng php cng l thng dng nht, l
phng php c bn nht. T bi hc v lng v h phng trnh c phng php ny.
Tuy nhin phng php ny vn thng xut hin nhng k thi ln, nhng k thi ch dnh
cho nhng hc sinh xut sc. c nhiu ti liu v h phng trnh cp n phng php
ny, do vy sau y ta ch trnh by mt s bi ton kh v i su hn vo vic phn tch k
thut gii cng nh k thut sng tc.

2
2
2
2 2

x (y + z) = (3x + x + 1) y z
Bi 68. Gii h phng trnh
y 2 (z + x)2 = (4y 2 + y + 1) z 2 x2

2
z (x + y)2 = (5z 2 + y + 1) x2 y 2 .

WWW.ToanCapBa.Net

350

WWW.ToanCapBa.Net
Gii

D thy rng (x; 0; 0) , (0; y; 0) , (0; 0; z) tho mn h cho. Tip theo xt xyz 6= 0. Khi
chia cc phng trnh ca h cho x2 y 2 z 2 ta c

2

1 1
1
1

1
1
1
2
1

+
=3+ + 2

+
+
+
=
3
+

2
z y
x x

zy y 2
x x2


z1
2
1
1
2
1
1
1 1
1
+ 2 =4+ + 2
+
+
=4+ + 2
2

x
zx z
y y
y y

 x z 2

1
1
1
2
1

1 1

1
1

+ 2 = 5 + + 2.
+

2
+
= 5 + + 2.

y
xy x
z z
y x
z z
Cng li ta c
1 1 1
+ + = 3

y z
12 = 0 x
1 1 1
+ + = 4.
x y z

Vi

Vi

1 1 1
+ +
x y z

2

1 1 1
+ +
x y z

1 1 1
+ + = 3, ta c
x y z

2

1
1
1

5
3
+
=
3
+
+

= 6
x=
x
x
x

2
6


x
5
5
1
1
1
= 5
y=
3+
=4+ + 2

y
5
y
y y

5
2
5

1
1
1
z= .

= 4

=5+ + 2
3+
4
z
z
z z
1 1 1
+ + = 4, ta c
x y z

2

1
1
1

=
3
+
+

= 13
x=
x
x x2

x


2
1
1
1
= 12
y=
4
=4+ + 2

y
y
y
y


2

9 = 11
z=
1
1
1

4
=5+ + 2

z
z
z z

9
13
9
12
9
.
11

Cc nghim ca h l




5
5
9 3 9
(x; y; z) = ; 1;
, (x; y; z) =
; ;
,
6
4
13 4 11

(a; 0; 0) , (0; b; 0) , (0; 0; c) vi a, b, c R, tu . 2

x2 (y z) =
(1)

3
Bi 69. Gii h phng trnh
y 2 (z x) = 3
(2)

z 2 (x y) = . (3)
3
Gii

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

351

Ta c hng ng thc sau :





x2 y 2 x2 z 2 + z 2 y 2 x2 y 2 + x2 z 2 y 2 z 2 = 0.
T nhn (1) vi y + z, nhn (2) vi z + x, nhn (3) vi x + y ta c
5
1
(y + z) + 3 (z + x) + (x + y) = 0
3
3
5y 5z + 9z + 9x + x + y = 0
5x + 2z
5x
4y = 10x 4z y =
yz =
.
2
2

T (4), (1) c

5x
5
= 2 , suy ra x, th vo (2), (3) c h hai n. Cng vic tip theo tr
2
3x

nn n gin.

(1)
xz + y = 7z
Bi 70. Gii h phng trnh
yz + x = 8z
(2)

x + y + z = 12. (3)
Gii
T (1) c y = 7z zx. Thay vo (2) v (3) c
(
(
(7z zx) z + x = 8z
x (1 z 2 ) = 8z 7z 2 (4)

x + (7z zx) + z = 12
x (1 z) = 12 8z. (5)
12 8z
. Thay vo (4) c
1z
"
z=2
(12 8z) (1 + z) = 8z 7z 2 z 2 + 4z 12 = 0
z = 6.

R rng z = 1 khng tho (5), do (5) x =

60
66
Vi z = 2 ta c x = 4, y = 6. Vi z = 6 ta c x = , y = .
7
7


60 66
; ; 6 . 2
Kt lun: h c hai nghim (4; 6; 2) ,
7 7
Bi 71 (HSG tnh Qung Bnh, nm hc 2010-2011). Gii h
(

x xy1=1
(1)

y 2 + x + 2y x y 2 x = 0. (2)
Gii
iu kin x > 0 v x y 1 > 0. Phng trnh (1) tng ng

(4)

p
xy1y =2 xy1

y 2 = 4 (x y 1) (y + 2)2 = 4x y + 2 = 2 x.
x=

xy1+1x=xy+2

Phng trnh th hai ca h tng ng vi

2

y 2 + x + 2y x y 2 x = 0 y + x = xy 2 y + x = y x.

WWW.ToanCapBa.Net

352

WWW.ToanCapBa.Net
(

y+2=2 x
y+2=2 x
Ta thu c


y + x = y x
2y + (y + 2) = (y + 2) y.
!



1
9 17 17 5
T tm c nghim ca h l (x; y) =
; 1 , (4; 2),
;
.2
4
8
2
(

Bi 72. Gii h phng trnh sau :


(
4x2 + y 4 4xy 3 = 1 (1)
4x2 + 2y 2 4xy = 2. (2)
Gii
Ly (1) tr (2), v theo v, ta c :
2

y 4 2y 2 4xy 3 + 4xy + 1 = 0 y 2 1 4xy y 2 1 = 0


y 2 1 y 2 1 4xy = 0 y = 1 hoc y = 1 hoc y 2 1 + 4xy = 0.
Nu y = 1, thay vo phng trnh (1) ta c :
4x2 + 1 4x = 1 x (x 1) = 0 x = 0 hoc x = 1.
Nu y = 1, thay vo phng trnh (1) ta c :
4x2 + 1 + 4x = 1 x (x + 1) = 0 x = 0 hoc x = 1.
Nu y 2 1 + 4xy = 0 x =

1 y2
(d thy trong trng hp ny y 6= 0), thay vo phng
4y

trnh u tin ta c:
2


1 y2
1 y2
4
y3 = 1
4
+y 4
4y
4y
2

1 y 2 + 4y 6 4y 4 1 y 2 = 4y 2
2


1 y 2 4y 4 1 y 2 = 4y 2 1 y 4



1 y2
1 y 2 4y 4 4y 2 1 + y 2 = 0


1 y 2 8y 4 + 5y 2 1 = 0


Cng vic n y tr nn n gin.


~ Nhn xt: y l mt dng h phng trnh a thc kh kh, r rng nu phng trnh th
hai, ngi ta chia hai v cho 2 th kh c th nhn bit gi tr ny m nhn vo ri tr tng v
nh trn. Vic pht hin ra gi tr 2 nhn vo c th dng cch t tham s ph ri la chn.
(
Bi 73. Gii h phng trnh

y 3 x x4 = 28

xy 2 + 2x2 y + x3 = 18 2
Gii

Ta bin i tng ng
(

x(y 3 x3 ) = 28
(1)

2
x(y + x) = 18 2. (2)

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

353

Suy ra (x; y) l nghim th y > x > 0. T (2), rt y theo x v th vo (1) c

!3

4
3 8
x x x3 = 28.
x

t t =

(3)

x (t > 0) v (3) thnh :

4
t9 (3 8 t3 )3 + 28t = 0.

(4)

Xt hm f (t) = t9 (3 4 8 t3 )3 + 28t, vi t > 0.


Ta c f 0 (t) > 0 vi mi t > 0.
Chng t hm f ng bin trn (0; +), nn (4) c nghim th nghim duy nht.
T h c nghim (x0 ; y0 ) th nghim l duy nht. D thy y = 2x th t (1), ta c: x4 = 4

hay x = 2. Suy ra y = 2 2.

Th li ( 2; 2 2) tha mn (2).

Tm li h cho c nghim duy nht l (x; y) = ( 2; 2 2). 2

KINH NGHIM GII MT S BI H PHNG TRNH


Khi gii h phng trnh, d c dng cch g bin i i chng na th mc ch cui cng ca
ta cng chuyn v phng trnh mt bin v gii phng trnh va thu c. cng l suy
ngh t nhin, vic lm gim bin l quy lut khng ch trong ton hc m c trong cuc sng
chng ta vn thng lm. Tm li, khi gii h phng trnh th chng ta phi tm cch lm
gim s n ca h thun li trong vic gii n. Sau y l mt s kinh nghim m nhm
bin son thu c trong qu trnh hc tp v ging dy, xin c chia s cng bn c.

Nu trong phng trnh ca h m c mt n xut hin di dng bc nht, th ta c th rt


n theo n cn li v th vo phng trnh th hai ca h v phng trnh thu c c bc
khng nh nhng tng gii l rt r rng.
(
Bi 1: Gii h phng trnh

2x3 + y(x + 1) = 4x2


5x4 4x6 = y 2
Gii

> Cch 1:
V phng trnh th nht ca h cha nhiu y nn ta ngh n vic rt y theo x v th vo
phng trnh th hai ca h.
2x2 (2 x)
Ta c y =
(do x = 1 khng l nghim ca h).
x+1
WWW.ToanCapBa.Net

354

WWW.ToanCapBa.Net

Thay vo phng trnh th hai ca h ta c :


"
2
4

x=0
4x
(2

x)
x4 5 4x2 =

2
(x + 1)
(5 4x2 )(x2 + 2x + 1) = 4(4 4x + x2 )
"
"
x=0
x=0

4x4 + 8x3 + 3x2 26x + 11 = 0


(x 1)(2x 1)(2x2 + 7x + 11) = 0

x=0y=0

x = 1 y = 1

1
1
x= y=
2
2


1 1
;
2
Vy h cho c nghim: (x; y) = (0; 0), (1; 1),
2 2
~ Nhn xt: Cch gii ny c mt u im l khng cn phi mnh khe g c m ch cn bin
i ht sc bnh thng. Tuy nhin, n c mt nhc im l n ch gip chng ta gii quyt
bi ton thi, cn con ng sng tc ra bi ton th cch gii trn khng th lm r
c. hiu r c ngun gc ca bi ton v l cch m tc gi sng tc bi ton
trn, ta cng xem qua cch gii sau:
> Cch 2:
Ta vit li h nh sau:
(

2x3 + y(x + 1) = 4x2


y 2 + 4x6 = 5x4

Nhn thy x = 0 y = 0, hay (x; y) = (0; 0) l mt nghim ca h.


Vi x 6= 0 ta c h

2x + 2 (x + 1) = 4
x
 y 2

+ 4x2 = 5
x2
y
t a = 2x, b = 2 ta c c h:
x



a + b a + 1 = 4
2
a2 + b2 = 5
y l h i xng loi I. Vic gii h ny khng my kh khn.
~ Nhn xt: Qua li gii trn, ta thy con ng ch tc ra nhng h kiu ny l xut pht
t mt h bit thut gii, chng ta thay th hnh thc ca cc bin c mt trong h v bin
i rt gn ta thu c
( mt h c hnh thc hon ton xa l vi ci h ban u.
x + y + xy = 5
Chng hn: T h
(lu h ny c nghim (1; 2))
x2 + y 2 = 5
y
Ta thay th x bng 3 v y bng y 2 th ta c h:
2x

y
y3

3 + y2 + 3 = 5
y(y 2 + 2x3 y + 1) = 10x3
2x
2x

y2
y 2 (1 + 4x6 y 2 ) = 20x6

+y =5
6
4x
WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

355

Vy ta c h phng trnh sau:


(

y(y 2 + 2x3 y + 1) = 10x3


y 2 (1 + 4x6 y 2 ) = 20x6

(
Bi 2: Gii h phng trnh

x2 2xy + x + y = 0 (1)
x4 4x2 y + 3x2 + y 2 = 0 (2)
Gii

Nhn thy phng trnh th nht ca h l phng trnh bc nht i vi x nn ta rt x theo


y v th vo phng trnh th hai c phng trnh mt n.
x2 + x
1
T (1) suy ra y =
( do x = khng l nghim ca h), thay vo (2) ta c
2x 1
2
"
 2
2
2
x=0
x
+
x
x
+
x
x4 4x2
+ 3x2 +
=0
2x 1
2x 1
f (x) = 0
Vi f (x) = x2 (2x 1)2 4(x2 + x)(2x 1) + 3(2x 1)2 + (x + 1)2 = 4x4 12x3 + 10x2 6x + 4
Ta c f (x) = 0 2x4 6x3 + 5x2 3x + 2 = 0 (x 1)(x 2)(2x2 + 1) = 0 x = 1, x = 2
Vy h cho c 3 nghim (x; y) = (0; 0), (1; 2), (2; 2) 2
~ Nhn xt: Cng nh v d 1, cch gii trn ch gii quyt c bi ton ch khng phi l
con ng sng tc bi ton . iu ny thi thc chng ta i tm mt li gii khc cho
bi ton trn. S xut hin x2 2xy v x4 4x2 y gi cho ta ngh n cc hng ng thc. Vy
ta th vit li h nh sau:
(
(x y)2 + x + y y 2 = 0
2

(x2 y) + 3x2 3y 2 = 0
Vic lm ny cng khng my kh quan, v khi nhn vo h chng ta cng cha pht hin c
mi lin h no. Theo cch lm v d 1 ta bin i:
Nu x = 0 y = 0 l nghim ca h.
Nu x 6= 0, ta c h

y
y

x + = 2y + 1
x 2y + 1 + = 0
x
x

2
2
y

x + y = 6y 3
x2 4y +
+
3
=
0
x
x2
Suy ra (2y + 1)2 = 6y 3. n y th bi ton tr nn n gin.
Vi cch gii trn, ta c th to ra c rt nhiu h phng trnh khc nhau. y chng ta
ch rng vic gii h cui cng quy v gii cc phng trnh bc hai nn chuyn cc h s
nhn nhng gi trno khng quan trng.
2y

x + x = 4x + 4
2y = 4x3 x2 + 4x
2
qua khai trin ta c h
Chng hn t h 
2y

4x2 y + 4y 2 = 3x2

x+
= x2 3
x
hai bi trn chng ta gii theo phng php th. Du hiu nhn thy l vic xut hin ca
mt phng trnh l phng trnh bc nht i vi mt n. By gi chng ta chuyn qua xt
mt s h m chng ta thc hin rt th m phng trnh i vi mt n trong mt phng

WWW.ToanCapBa.Net

356

WWW.ToanCapBa.Net

trnh no khng phi l phng trnh bc nht.


(
Bi 3: Gii h phng trnh

x3 8x = y 3 + 2y (1)
x2 3 = 3(y 2 + 1) (2)
Gii

> Cch 1:
T (2) ta suy ra: x2 = 3(y 2 + 2) (3) , thay vo (1) ta c:

x=0
yx
2

x 8x = y(y + 2) =
x(3x xy 24) = 0
3x2 24
3
y=
x
2

Nu x = 0 thay vo (3) ta thy phng trnh v nghim.


3x2 24
Nu y =
thay vo (3) ta c
x
 2
2
3x 24
2
+ 6 13x4 213x2 + 864 = 0
x =3
x

2
x = 3 y = 1
x =9

96
96
78
2
x =
x=
y=
13
13
13
r
!
96
78
Vy h c 4 cp nghim l: (x; y) = (3; 1),
;
2
14
13
~ Nhn xt: Chng ta ngh n php th do phng trnh th nht ch cha y 3 v y; phng
trnh th hai ca h li cha y 2 nn nu ta thay y 2 vo phng trnh th nht th phng trnh
th nht ca h tr thnh phng trnh bc nht i vi n y v ta thc hin rt y nh trn.
Tuy nhin, c l y cng khng phi l con ng ch tc bi ton trn. T nhn xt trn, ta
thy phng trnh th nht hai bin x, y lch bc nhau 2 bc ( x3 v x; y 3 v y), ng thi
phng trnh th hai cng lch bc nhau 2 bc ( x2 , y 2 v hng s).
iu ny gi ta to ra s ng bc nh sau:
> Cch 2:
H cho tng ng
(

x3 y 3 = 8x + 2y
2

6 = x 3y

6(x3 y 3 ) = (8x + 2y)(x2 3y 2 )

y l phng trnh ng cp bc 3. Vic cn li gii quyt h khng cn kh khn na.


(
Bi 4: Gii h phng trnh

x3 + 3xy 2 = 49 (1)
x2 8xy + y 2 = 8y 17x (2)
Gii

WWW.ToanCapBa.Net

357

WWW.ToanCapBa.Net

Bi ton ny c hai cch gii bng h s bt nh v n ph tng - hiu. Sau y ta cng


xem qua hai cch gii khc:
> Cch 1:
Ta thy x = 0 khng phi l nghim ca h nn t (1) suy ra y 2 =

x3 + 49
()
3x

Th vo phng trnh (2) ta c


x3 + 49
= 8y 17 24y(x2 + x) = 2x3 + 51x2 49
3x

x = 1
2

24xy(x + 1) = (x + 1)(2x + 49x 49)


2x2 + 49x 49
y=
24x

x2 8xy

Nu x = 1 th vo (*) y = 4.
2x2 + 49x 49
Nu y =
th vo (*), ta c:
24x
2
 2
x3 + 49
2x + 49x 49
2

=
192x(x3 + 49) = (2x2 + 49x 49)
3x
24x
Bin i rt gn ta c:
4x4 + 4x3 + 45x2 + 94x + 49 = 0 (x + 1)2 (4x2 4x + 49) = 0 x = 1
Vy h c nghim: (x; y) = (1; 4) 2
> Cch 2:
V x = 0 khng l nghim ca h nn ta t y = tx.
Khi h tr thnh:
( 3
x (1 + 3t2 ) = 49
x2 (1 8t + t2 ) = x(8t 17)
Ta vit li h di dng

49
49
49
3

x = 1 + 3t2 = 49 + 3(t2 16) = 49 + 3a


vi a = t2 16; b = 8t 17
8t

17
8t

17
b

x = 2
= 2
=
t 8t + 1
(t 16) (8t 17)
ab
3
49
b
3
3

+ 3ab3 = 0
=
3 49 b + (a b)
49 + 3a
(a b)



2
a 49 b b(a b) + (a b)2 + 3b3 = 0
"
a=0


49 b2 b(a b) + (a b)2 + 3b3 = 0 (*)
Vi a = 0 t2 = 16, thay vo h ta c x = 1 y = 4.
Xt (*), khai trin v rt gn, ta c:
() 49t4 + 360t3 + 547t2 360t + 304 = 0 (t + 4)2 (49t2 32t + 19) = 0 t = 4

WWW.ToanCapBa.Net

358

WWW.ToanCapBa.Net

~ Nhn xt: Hai cch gii trn i hi tnh ton nhiu, v cha th ni ln tng ca ngi
ra . i vi bi ny cch gii hay nht l dng h s bt nh ( c cp trong chng
H phng trnh). Xut pht t nghim x = 1, ta s to ra cc phng trnh cha nhn t
(x + 1), t khai trin c(mt h mi. V d nh hai bi sau:
x3 + 2xy 2 = 5
Bi 4*: Gii h phng trnh :
2x2 + xy + y 2 = 4x + y
( 3
x + y 2 = (x y)(xy 1)
Bi 4**: Gii h phng trnh :
x3 x2 + y + 1 = xy(x y + 1)
(
1 + x3 y 3 = 19x3
Bi 5: Gii h phng trnh :
y + xy 2 = 6x2

Gii
V x = 0 khng l nghim ca h nn h tng ng

1
( 3

3 + y 3 = 19
a + y 3 = 19
1
x

(vi a = )
2
2
1
1

x
a y + y a = 6
y + y 2 = 6
2
x
x
t S = a + y, P = ay. Khi ta c
(

S(S 2 3P ) = 19
SP = 6

S=1
P = 6

a=3
y = 2

a = 2
y=3

1
1
Vy nghim ca h l: (x; y) = ( ; 2), ( ; 3) 2
3
2
~ Nhn xt: Ngoi cch gii trn, ta c th gii theo cch sau:
Do x = 0 khng l nghim ca h, ta vit li h di dng
(

6(1 + xy)(1 xy + x2 y 2 ) = 6.19x3


19xy(1 + xy) = 19.6x2

Cng hai phng trnh ca h li ta c: (1 + xy)(6x2 y 2 + 13xy + 25) = 0 n y, bi ton


tr nn n gin.
~ Nhn xt:Cng tng , (
ta c bi ton sau:
y + xy 2 = 6x2
Bi 5*: Gii h phng trnh
1 + x2 y 2 = 5x2
( 2
(x + 1)y 4 + 1 = 2xy 2 (y 3 1)
Bi 6: Gii h phng trnh
xy 2 (3xy 4 2) = xy 4 (x + 2y) + 1

Gii

WWW.ToanCapBa.Net

359

WWW.ToanCapBa.Net
H cho tng ng
( 2 4
x y + 2xy 2 + 1 + y 4 2xy 5 = 0
3x2 y 6 2xy 2 x2 y 4 2xy 5 1 = 0

x
1

x + 2 2 + 4 2xy = 1
y
y

2x
1

3x2 y 2 2 x2 2xy 4 = 0 ( do y=0 khng l nghim ca h)


y
y

2

x + 2 2xy = 1

2


2
2

=0
3x y 2xy x + 2
y
t a = x +

1
, b = xy, ta c h
y2
( 2
a 2b = 1
a2 3b2 + 2b = 0

a2 = 2b 1

b=1

3b2 4b + 1 = 0
a = 1

51

x = 1
x =
x + 1 = 1
2 v
y2
y

Nu a = b = 1 :
2

y = 1 + 5
xy = 1
y y1=0
2

x = 1
x + 1 = 1
y2
y
Nu a = 1; b = 1 :

(v nghim)
2

xy = 1
y +y+1=0
!

1 5 1 5
;
2
Vy nghim ca h cho l: (x; y) =
2
2

6x5 y
2

(x

1)
+
3
=

x2 + 2
s
Bi 7: Gii h phng trnh

4x 3x2 y 9xy 2

3y

x
=

x + 3y

5
1
+

x =
2

y = 1 5
2

Gii
(
T phng trnh th hai, ta c

3y > x
x + 3y 6= 0

H cho tng ng vi:

2
2
5

(x 2x + 4)(x + 2) = 6x y

6
x + 8 = 6x5 y

4x
4x 3x2 y 9x2 y 2 2
2

3xy
9y 6xy + x2 =
(3y x) =
x + 3y
x + 3y
( 6
( 6
x + 8 = 6x5 y
x + 8 = 6x5 y

(x2 3xy + 9y 2 )(x + 3y) = 4x


x3 + 27y 3 = 4x

V x = 0 khng l nghim ca h, nn ta c

8
6y

1 + 6 =
x
x
3
27y
4

1 +
=
x3
x2
WWW.ToanCapBa.Net

360
t a =

WWW.ToanCapBa.Net
2
3y
, ta thu c h
>
0,
b
=
x2
x
(
(
(
1 + a3 = 2b
1 + a3 = 2b
a=b

1 + b3 = 2a
(a b)(a2 + ab + b2 + 2) = 0
a3 2a + 1 = 0

a = b
a=b

1
+
5
2

(a 1)(a + a 1) = 0
a = 1, a =
2

Vi a = b = 1, ta c:

x = 2
x = 2
2 =1
x
v

2
2
3y

y =
y =

=1
3
3
x

1 + 5
ta c:
Vi a = b =
2

q
q

2
5

2 =
x =
x =
5+1
5+1
x
p
p

 v

2

5+1 51
5+1 51
3y
5

y =
y =
=
6
6
x
2
!
p

!
p

( 5 1)
2
5+1
Vy nghim ca h cho l (x; y) = 2;
5 + 1;
,
2
3
6
( 4

6x x3 x y 2 (y + 12) x2 = 6
Bi 8: Gii h phng trnh
2
5x4 x2 1 y 2 11x2 = 5
Gii
Nhn thy, x = 0 khng l nghim ca h nn chia hai v ca mi phng trnh cho x2 ta c:


 

2 

1
1

1
1
2
2

6 x
6 x + 2 x
y y 12 = 0
x
y2 y = 0

x
x
x
x


 
2

2 
2

1
1
1
1

2
2

y 11 = 0
x
y2 1 = 0
5 x
5 x + 2 x
x
x
x
x
1
t a = x , ta c h
x

6a2 ay 2 y = 0
5a2 a2 y 2 1 = 0

Chia hai v ca h cho a2 6= 0 ta c:


2
y
y

+
=6
a
a2

y2 + 1 = 5
a2
1
t u = , ta c h
a
(

y 2 u + u2 y = 6
u2 + y 2 = 5

uy(u + y) = 6

(u + y)2 2uy = 5
WWW.ToanCapBa.Net

u+y =3
uy = 2

WWW.ToanCapBa.Net
(
(
u=1
u=2
T ta tm c:
hoc
y=2
y=1

1
5
1

Vi u = 1 a = 1 x = 1 x2 x 1 = 0 x =
x
2
1
1
1
1
17
Vi u = 2 a = x = 2x2 x 2 = 0 x =
2
x
2
4!
!

1 17
1 5
;2 ,
;1 2
Vy nghim ca h cho l (x; y) =
2
4

Bi tp t luyn
Gii
cc h phng
q
q trnh sau:

x+ y+ x y =2
q
1) q

y + x y x = 1
( 2
x xy + y 2 = 3(x y)
2)
x2 + xy + y 2 = 7(x y)2
(

x+y+ xy =8
3)

y xy =2
(
x3 + 3xy 2 = 6xy 3x 49
4)
x2 8xy + y 2 = 10y 25x 9
( 4
x + 2x3 y + x2 y 2 = 2x + 9
5)
x2 + 2xy = 6x + 6

x2 + y + x3 y + xy 2 + xy =
4
6)
5

x4 + y 2 + xy(1 + 2x) =
4
(
xy + x + y = x2 2y 2
7)
p

x 2y y x 1 = 2x 2y
( 4
x x3 y + x2 y 2 = 1
8)
x3 y x2 + xy = 1
(
x+y >4
9)
(x4 + y 4 )(x7 + y 7 ) = x11 + y 11

2p 2
1

y
+
x 12y + 1 = (x2 + 17)

3
12
s
10)

x2 2x
x3 x2 y

+
=
+

8y
3
3y
4
2
p
6
3
2
y + y + 2x = xy x2 y 2
q
11)
4xy 3 + y 3 + 1 > 2x2 + 1 + (2x y)2
2

WWW.ToanCapBa.Net

361

WWW.ToanCapBa.Net

Ph lc 1: GII TON BNG PHNG TRNH H PHNG TRNH


Bi 1 (IMO 1967): Trong 1 cuc thi u th thao, tng s huy chng l m, c pht
1
trong n ngy thi u. Trong ngy th nht, ngi ta pht 1 huy chng v s huy chng
7
1
cn li. Ngy th hai, ngi ta pht 2 huy chng v s huy chng cn li. Nhng ngy
7
cn li tng t. Ngy sau cng cn li n huy chng pht. Tnh m, n?
Gii
Gi s s huy chng cn li khi bt u ngy thi u th r l mr .
6(mk k)
= mk+1
Khi m1 = m, mn = n v k < n :
7
Ta bin i:
"
 2
 n1
 n
 n+1 #
7
7
7
7
7
7n (n 6)
m = 1+2. +3.
+...+n.
= 36 1 (n + 1).
+n
= 36+
6
6
6
6
6
6n1
.
Do (6; 7) = 1 n 6 .. 6n1

"

|n 6| > |6n1 |

n6=0
D thy ch c n = 6 tho. Vy m = 36. 2
Bi 2 (APMOPS 2004): Mt ng c pht trin theo mt tc khng i:
200 con cu n ht c trong 100 ngy.
150 con cu n ht c trong 150 ngy.
Hi 100 con cu n ht c trong bao nhiu ngy?
Gii
Gi s mi con cu n ht 1 ming c mi ngy, vy trong 100 ngy 200 con cu s n ht
20000 ming c, tng t, 150 con cu s n ht 22500 ming c trong 150 ngy.
t x (n v: ming c) l lng c ng c ban u, a l tc mc c (n vi: ming
c/ngy), t l thi gian 100 con cu n ht ng c (n vi: ngy), t gi thit, ta c h:

x + 100a = 20000 (1)


x + 150a = 22500 (2)

x + at = 100t (3)
T (1) v (2) ta suy ra x = 15000, a = 50, vy t y ta d dng suy ra t = 300 2.

WWW.ToanCapBa.Net
362

WWW.ToanCapBa.Net

363

Bi 3: Mt ngi cha khi cht li di chc phn chia gia ti cho cc con l cc ng tin
1
vng nh sau : con c uc 100 ng v
s cn li , ngi con th hai c 200 ng
10
1
1
v
s cn li, ngi con th ba c 300 ng v
s cn li,......C nh vy cho n
10
10
khi gia ti c chia ht th s tin mi con bng nhau. Hi ngi cha c bao nhiu ng
tin vng, c bao nhiu con v mi ngi c chia bao nhiu ng tin vng?
Gii
Gi s tin ca cha l x (ng) (x > 0)
x 100
Con c c 100 +
10
x 100
x 300
10
Con th hai c 200+
10
x 100
x 300
x 100
10
= 200 +
Cho 100 +
10
10
Gii phng trnh trn ta tm c x = 8100 nn c 9 ngi con v mi ngi con c 900
ng. 2
Bi 4: Mt nhm gm 21 ngi i du lch n cc nc Anh, Php,, trong mi
ngi i t nht 1 nc v khng ai i c 3 nc, bit rng:
S ngi i c 2 nc v Anh gp i s ngi i c c 2 nc Php v .
S ngi i c Php v li gp i s ngi i Anh v Php.
S ngi ch i (khng i Php v Anh) hn s ngi ch i Anh (khng i Php v )
l mt ngi v bng s ngi i Php.
Hi:
a/ Hy tm s ngi i ng 1 nc.
b/ Hy tm s ngi i t nht 1 trong 2 nc Anh v Php.
Gii
Gi A, P, Y l tp hp s ngi i n cc nc Anh, Php, . Gi x, y, z l s ngi ch i
Anh, Php, . Gi t l s ngi i c 2 nc Anh v Php, th s ngi i Php v l 2t,
cn s ngi i 2 nc v Anh l 4t.
Theo bi ta c h phng trnh:

x + y + z + 7t = 21 (1)
z = x + 1 (2)

z = y + 3t (3)

T (1) 7t < 21 t < 3


.
T (1); (2); (3) 3z + 4t = 22 (t 1) .. 3
M 0 6 t < 2 t = 1
Khi t = 1 th:

x + y + z = 14
z =x+1

z = y + 3

WWW.ToanCapBa.Net

364

WWW.ToanCapBa.Net

Do (x; y; z) = (5; 3; 6)
Vy c 14 ngi ch i ng 1 nc, t nht 15 ngi i t nht 1 trong 2 nc Anh v Php. 2
Bi 5: Mt ngi i xe p in dc ng tu in v nhn thy rng: c 7 pht c 1
on tu chy cng chiu vi anh ta v c 5 pht c 1 on tu chy ngc li. Hi cch
nhau bao nhiu pht th ga u tin c 1 on tu khi hnh? Bit rng, cc on tu
khi hnh sau nhng khong thi gian nh nhau v chuyn ng vi vn tc khng i,
khng dng li bt k ni no trn ng v ngi i xe p in cng i vi vn tc khng
i.
Gii
t t l khong thi gian xut pht gia 2 tu in (tnh bng pht), x, y ln lt l vn tc
ca tu in v xe p (n v di/pht, x > y), ta c khong cch gia 2 tu in l xt.
Gi s khi gp mt tu in, th khi xe p s cch tu i ngay sau l xt, theo cng thc
khi 2 xe i ngc chiu, ta c
xt = 5(x + y) (1)
Tng t, ta cng c
xt = 7(x y) (2)
35
T (1) v (2) ta suy ra c x = 6y, th vo (1), ta li c 6yt = 7(6y y) t =
6
35
pht 2.
Vy 2 tu khi hnh cch nhau
6
Bi 6: Mt h nc c cung cp bi 3 vi nc. Bit rng nu tng vi cung cp nc
cho h th vi th nht lm y h nhanh hn vi th hai l 5 gi, vi th ba li lm y
h nhanh hn vi th nht l 4 gi. Cn nu vi th nht v th hai cng cung cp nc
cho h th thi gian chng lm y h bng thi gian ca vi th ba. Hi nu c 3 vi cng
cung cp nc cho h th chng s lm y h trong bao lu?
Gii
Gi thi gian vi th ba lm y h l t (gi), t > 0.
Thi gian vi th nht lm y h l t + 4 (gi).
Thi gian vi th hai lm y h l t + 9 (gi).
1
1
Trong 1 gi, vi th nht v th hai chy c
+
h nc v vi th ba chy c
t+4 t+9
1
h nc.
t
Theo bi,ta c phng trnh:
1
1
1
+
=
t+4 t+9
t
Tng ng:
t(t + 9) + t(t + 4) = (t + 4)(t + 9)
Ta tm c t = 6.
Vy trong 1 gi, c ba vi chy c:
1
1
1
1
+
+ =
t+4 t+9 t
3
WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

365

Vy nu c ba vi cng cung cp nc th sau 3 gi h s y. 2


Bi 7: C 3 i xy dng cng lm chung mt cng vic. Lm chung c 4 ngy th i
III c iu ng lm vic khc, hai i cn li cng lm thm 12 ngy na th hon
thnh cng vic. Bit rng nng sut i I cao hn nng sut i II, nng sut i III l
trung bnh cng ca nng sut i I v II. Nu mi i lm mt mnh mt phn ba cng
vic th mt 37 ngy mi xong. Hi nu mi i lm mt mnh th bao nhiu ngy xong
cng vic trn?
Gii
Gi thi gian cc i I, II, III lm ring xong cng vic ln lt l x, y, z (n v: ngy).
Theo bi,ta c h phng trnh:




1 1 1
1 1

4
+ +
+ 12
+
= 1 (1)

x y z
x y

1
1

>
(2)
x
y


1
1 1 1

=
+
(3)

z
2 x y

x + y + z = 37 (4)
3


2
2 1
+
+ 12. = 1 z = 36
T (1) v (3) ta c: 4
z z
z
1 1
1
T (3) ta suy ra + = , kt hp vi (4) ta s c:
x y
18

x + y = 75
xy = 1350
Do x, y l nghim ca phng trnh: x2 75x + 1350 = 0 x1 = 30 v x2 = 45
Vy thi gian cn cc i I, II, III hon thnh cng vic ln lt l 30 ngy, 45 ngy, 36 ngy.2
Bi 8: Trong k thi hc sinh gii ca trng, nu sp mi phng thi 22 hc sinh th tha
1 em, nu gim 1 phng thi th s hc sinh c chia u cho mi phng. Tnh s hc sinh
tham gia k thi bit rng mt phng thi khng cha qu 40 hc sinh.
Gii
Gi s phng thi l x (x N, n v: phng).
Theo bi, nu sp mi phng thi 22 hc sinh th tha 1 em nn tng s hc sinh l 22x + 1
(em).
S phng sau khi gim l x 1 (phng).
.
Do lc ny s hc sinh chia u cho mi phng nn 22x + 1 .. x 1
.
M 22x + 1 = 22(x 1) + 23 23 .. x 1 x = 2 hoc x = 24
Ti x = 2, s hc sinh c l 45 em, khi y s hc sinh mi phng sau khi gim 1 phng l 45
em (tri vi gi thit).
Ti x = 24, s hc sinh c l 529 em, iu ny ph hp vi bi.
Vy c tt c 529 hc sinh. 2

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

Ph lc 2: PHNG TRNH V CC NH TON


HC NI TING

i. lch s pht trin ca phng trnh


C my cch gii phng trnh bc hai?
Lch s phng trnh bc hai bt ngun t nn vn minh Babilon c i (khong 1800 nm
trc cng nguyn). Lc h bit cch gii tt c cc phng trnh bc hai nhng khng
din t trong tp s thc.
Vo khong 1500 nm trc cng nguyn,trong mt tc phm ca ngi Ai Cp v cc bi
ton c th c nhng v d v gii phng trnh bc hai.
Trng phi Pythagores (th k VI trc cng nguyn) gii phng trnh bc hai bng hnh
hc v v sau ngi ta gi l phng php Pythagores.
th k III trc cng nguyn,ngi Hy Lp c i bin vic gii phng trnh bc hai
thnh c s cho ton b hnh hc ca h v c th lm vic trong tp hp s thc,h thay
th cc tnh ton ca ngi Babilon bng cc php dng hnh bng thc thng v compa.Tuy
vy h ch tnh ton tp hp s hu t dng,cho nn c nhiu phng trnh bc hai h khng
gii c.Phi ch n th k XVI,khi xut hin s phc th mi gii c tt c cc phng
trnh bc hai.
Trung Hoa c i,cch gii phng trnh bc hai cng c trnh by trong b sch Sch
ton chn chng,trong cun Trng Khu Kin ton kinh v trong cun S th cu chng.
Ngi Hindu tha nhn mt phng trnh bc hai c li gii thc th c hai nghim hnh
thc.H thng nht php gii i s cc phng trnh bc hai bng phng php b sung bnh
phng quen thuc,do vy ngy nay phng php ny c gi l phng php Hindu.
Nh thi c i,ngi Babilon,ngi Ai Cp,ngi Hy Lp,ngi trung Hoa,... bit cch
gii phng trnh bc hai nhng cng thc nghim th mi n nm 825 nh ton hc AlKhowarizmi mi lp c.ng gii phng trnh bc hai bng i s v hnh hc.ng vit:

p  2 p2
2
x + px + q = 0 thnh x +
=
q
2
4
T ng tm c nghim:
r
p
p2
x=
q
2
4
WWW.ToanCapBa.Net
366

367
WWW.ToanCapBa.Net
p
V sau ng li gii theo cch khc,ng t z = x + v thay vo phng trnh u c
2
 2

p
z2
q =0
4
Vic gii phng trnh ny tr thnh n gin.
Trong chng trnh i s lp 9 c cng thc tnh nghim ca phng trnh bc hai dng
chnh tc ax2 + bx + c = 0 bng cch t = b2 4ac Nu < 0 th phng trnh v nghim.
Nu = 0 th phng trnh c nghim kp:
x1 = x2 =

b
2a

Nu > 0 th phng trnh c hai nghim phn bit:

b
+

x1 =
2a

x = b
2
2a
Francois Viete (1540-1603) ngi Php a ra h thc ca hai nghim ny:

x1 + x2 = b
a
x x = c
1 2
a
H thc ny v sau c mang tn ng (h thc Viete).

Francois Viete (1540-1603)


Ngoi ra cn c cc cch gii phng trnh bc hai bng hnh hc sau y: cch ca Sir
John Leslie (1766-1832). ngi Anh trong cun Cc c s ca hnh hc, cch ca Thomas
Carlyde (1795-1881) ngi Anh, hc tr ca Leslie,...
Phng trnh v nh bc hai 2 n y 2 = ax2 + 1 trong a l s nguyn dng khng chnh
phng c Brahma Gupta v Bhaskara ngi n gii. Ngi ta gi l phng trnh Pell.

WWW.ToanCapBa.Net

368

WWW.ToanCapBa.Net

L thuyt y v phng trnh c Joshep-Louis Lagrange (1736-1813), ngi Php hon


tt vo 1766-1769.

Cuc thch chn ng th gii ton hc


Nh chng ta bit, vic tm li gii cho phng trnh bc 3 l kh phc tp v cng thc
nghim l kh cng knh.
Trong mt bn Babilon tm thy c cc gi tr ca n3 + n2 vi n = 1 n n = 30 v nh vy
chng ta cng tm c nghim ca 30 phng trnh bc 3 c bit. Nh ton hc Neugebauer
tin rng ngi Babilon hon ton c th quy mt phng trnh bc 3 tng qut v dng chun
x3 + x2 = c.
Trung Hoa, b sch Chc c ton kinh ca Vng Hin Chng vit vo u thi ng
(th k VII) c nu cch gii phng trnh bc 3 tng qut bng i s. Trong b sch S th
cu chng, Tn Cu Thiu cng a ra phng trnh bc 3. Nhng sau , ngi Trung Hoa
qu ch n phng php i s trn bn tnh, m t ch s dng cc k hiu i s
nh ang dng, do vy t th k VII nn ton hc Trung Hoa bt u lc hu so vi Phng Ty.
Omar Khayyam (1048-1122) Khorasan gii phng trnh bc 3 bng hnh hc mt cch
c o.
Sau Al-Khowarizmi c nhiu nh ton hc i tm cch gii phng trnh bc 3 mt cch
mit mi. Nhng tri qua sut 7 th k, ngoi vic tm c cch gii ca nhng phng trnh
khc th khng c bc tin no cho vic gii phng trnh bc 3. V vy c ngi t ra
chn nn, cho rng phng trnh bc 3 c th khng c thc. Nhng gio s Scippionel del
Ferro (1465-1526) ngi Italia, Trng i hc Tng hp Bologna th khng nh vy. ng vn
tip tc con ng ca mnh l tm mit mi nghin cu vn hc ba lc by gi l gii
phng trnh bc 3. Tri khng ph ng, vo mt ngy khng th tin c, ng tm ra
bc t ph v n nm 1505, ng tuyn b tm ra cch gii c bit cho phng trnh:
x3 + mx = n (vi m, n > 0)

Vo thi , mi ngi u gi b mt cch gii ca mnh, v vy vic Ferro gi kn bo bi


cng l iu khng c g l. Nhng ng tic l, ng khng c dp no cng b thnh
tu ca mnh. Mi n khi sp qua i, ng mi li b mt ny cho ngi con r tin cn l
Anabel Nova. Nhng v sau, mt mn sinh ca Ferro l Antonio Fior ly cp bo bi ca ng.
Trong trng phi Italia th Fontana (1500-1557) cng i tin phong trong vic tm cch gii
phng trnh bc 3.

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

369

Niccolo Tartaglia (1499-1557)


By gi li ni n mt nh ton hc khc, l Niccolo Tartaglia (1499-1557). Thi th
u ca ng tri qua tht nng n. ng sinh ra Brescia min bc Italia nn c gi l Niccolo
ca Brescia v thng c gi l Tartagli v lc nh ng b qun Php lm hi d man. Lc
ng mi 13 tui th qun Php trn vo Brescia. ng cng vi ngi cha (lc l ngi a
th) v dn chng chy trn vo ngi nh th n nhng qun Php rt theo v thm ha
xy ra: ngi cha b git cht cn cu b b chm vo hm v ming. Vt thng vm
ming lm ng ni nng rt kh khn nhng ng c t cht thng minh li ham hc. Sau khi
m ng qua i, ng phi t i tm ng sng cho mnh. ng hc vt l, ton hc v t r ti
nng rt sm, c nhiu ngi thi knh phc.
Vo nm 1530 mt nh ton hc a ra cho ng hai cu hi mang tnh thch thc, nhm
h uy tn ca ng:
1. Tm mt s m lp phng cng vi 3 ln bnh phng th bng 5.
2. Tm ba s m trong s th hai ln hn s th nht l 2, s th ba ln hn s th hai l
2 v tch ca chng l 1000.
y thc cht l tm nghim ca phng trnh bc 3, vi phng trnh cu hi 1 l:
x3 + 3x2 5 = 0 v cu hi 2 l: x3 + 6x2 + 8x 1000 = 0 ng tm c nghim ca
c hai phng trnh ny nn ng ngy cng ni ting.
Cc mn sinh ca Ferro cng tuyn b gii c phng trnh bc 3. Khng ai chu ai nn
cui cng cc nh ton hc Italia quyt nh m cuc thch u gia hai bn, mi bn a ra
30 bi ton lm trong 2 gi.
Sp n ngy thi, Tartaglia cm thy nao nng v ng l ngi t hc, s khng bo v c
cch gii ca mnh. ng suy ngh rt nhiu, a ra nhiu phng n khc nhau v trc ngy
thi 8 ngy, ng tim ra phng php mi gii phng trnh bc 3.
ng hc thuc cch gii mi v ngh ra 30 bi ton m ch c cch gii ny mi thc hin c.
Vo ngy 22/2/1535, cc nh ton hc ko v thnh ph Milan d cuc so ti. Ba chc bi
ton m mi bn a ra u l phng trnh bc 3. Tartaglia gii 30 bi ton m i phng
a ra trc gi quy nh, trong khi nhm mn sinh Ferro khng gii c bi no trong s
30 ton ca Tartaglia. Nh vy cuc thi kt thc v phn thng tuyt i thuc v Tartaglia.

WWW.ToanCapBa.Net

370

WWW.ToanCapBa.Net

Girolamo Cardano (1501-1576)


Tin tc c truyn i lm chn ng c gii ton hc. thnh ph Milan c mt ngi ng
ngi khng yn, l Girolamo Cardano (1501-1576). ng khng ch l thy thuc ni ting
khp chu u, m cn l mt nh ton hc ti ba, dy ton v c nhiu cng trnh nghin cu
v ton hc. ng chuyn tm nghin cu phng trnh bc 3 nhng cha c kt qu. Cho nn
khi nghe tin Tartaglia gii c phng trnh bc 3, ng hy vng s c hng mt phn
thnh tu ca Tataglia.
Lc ny Tartaglia ni ting khp chu u nhng ng li khng mun cng b rng ri cng
trnh ca mnh. ng ch vit li trong tc phm Nguyn tc hnh hc, cho nn trong t sch
ca nhiu ngi kh lng c c tc phm ca Tartaglia.
Vi thi chn tnh, hiu hc, sau nhiu ln Cardano ngh, nm 1539 Tartaglia ng
truyn li nhng b quyt cho Cardano. Nhng Cardano khng tn trng li ha, nm 1545
gii thiu cch gii phng trnh bc 3 vi li gii thch ca mnh trong cun Ars magna.
Cardano vit:
Khong 30 nm trc, Ferro tm c phng php gii ny, truyn li cho ngi khc
v tng tranh lun vi Tartaglia, Tartaglia cng pht hin c phng php ny. Ti
nhiu ln ngh thit tha v cui cng Tartaglia truyn t cho ti phng php gii
nhng li khng ch cho ti phng php chng minh, v vy buc ti phi tm ra nhiu cch
chng minh. V n rt kh, ti xin m t n nh sau:. . .
Sau cuc tranh ci v bn quyn cch gii ny n ra gay gt nhng cui cng l phi
chin thng v ngi ta cng nhn li gii l ca Tartaglia. Tuy vy Cardano vn ni ting
nh cng b cch gii ny.
V sau Cardano cn a ra cch gii khc cho phng trnh x3 + mx = n vi m, n > 0 nh
sau: t x = u + v thay vo phng trnh c:
u3 + v 3 + (3uv + m)(u + v) n = 0
Vic gii phng trnh trn tng ng vic gii h phng trnh:

3uv + m = 0
u3 + v 3 n = 0

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

371

hoc
m3
n
=0
27
2

Trong mt cun sch ca Trung Quc li ni rng, sau 2 nm Cardano cng b cch gii
phng trnh bc 3 th trong bi Nhng cu hi v pht minh, Tartaglia ph phn thi
thiu trung thc ca Cardano v yu cu thnh ph Milan t chc tranh lun cng khai vi
Cardano. n ngy gp nhau tranh lun th khng phi Cardano m li l mt hc tr ti
ba ca Cardano, l Lodovico Ferrari (1522-1565). Ferrari khng nhng nm c cch gii
phng trnh bc 3 m cn gii c phng trnh bc 4 nn Tartaglia chu tht bi. T
Tartaglia nh b vt thng lng v m hn n lc cht.
Trong cun Lch s ton hc ca Howard Eves ngi M xut bn nm 1969 li vit: . . .
nhng li phn i mnh lit ca Tartaglia n tai Ferrari nn ngi ny lp lun cho thy
ca mnh rng, Cardano c c thng tin cn cho mnh t Ferro qua mt ngi th ba v ln
n Tartaglia l n cp t cng mt ngun . . .
Cho d cc li n thi nh th no nhng cui cng li gii c lu truyn n ngy nay
vi tn gi chung l cng thc Cardano-Tartaglia:
s
s
r 
r 


2
3
n
m
n 2  m 3
3 n
3 n
+
+

+
x=
2
2
3
2
2
3
Cng cn ni thm rng, cng thc trn l cng thc nghim ca phng trnh bc 3 cha y
. Tuy nhin, t phng trnh bc 3 y (chnh tc hay hon chnh):
ax3 + bx2 + cx + d = 0
n phng trnh x3 + mx = n ch cn t:
y =x+

b
3a

Nm 1572, Bombelli cho cng b mt cun sch i s gp phn ng k vo vic gii phng
trnh
Trong cc sch gio khoa v l thuyt cc phng trnh cho bit rng, nu
 n 2 bc3.
m 3
+
l m th phng trnh x3 + mx = n c 3 nghim thc. Nhng trong trng
2
3
hp ny, cc nghim c biu th bng hiu ca hai cn bc 3 ca cc s phc lin hp.
iu tng chng bt thng ny gi l trng hp bt kh quy ca phng trnh bc 3
lm bn tm ng k cc nh i s hc thi xa. Bombelli ch ra tnh thc ca cc nghim
thot nhn l khng thc trong trng hp bt kh quy.
Trong cun Canon mathematicus seu ad triangula ca Viete xut bn nm 1579, tc gi c
gi mt cch gii bng lng gic cho trng hp bt kh quy ca cc phng trnh bc 3.
Trong lun vn ca Viete thy c cch gii rt p sau y cho phng trnh bc 3:
x3 + 3ax = 2b
Phng trnh trn l mt dng m phng trnh bc 3 no cng c th quy v c. Nu t:
a
y
y
WWW.ToanCapBa.Net
x=

372

WWW.ToanCapBa.Net

th phng trnh trn tr thnh:


y 6 + 2by 3 = a3
y l phng trnh bc 2 ca y 3 , ta c th tm ra y ri sau l x.
V phng trnh x3 + 3ax = 2b th Isaac Newton (1642-1727) cng c cch gii.

Nhng vinh quang sau khi qua i


chu u n th k XVI, khoa hc t nhin pht trin rt nhanh chng. Truyn thuyt
tn gio cho rng,Thng sinh ra th gii v Tri t c hnh vung. Nhng pht kin a
l ca Christophe Columbus (1451-1506), Fernand de Magellan (1480-1521) v nhng ngi
khc chng minh y rng Tri t c hnh cu, l iu khng th chi ci c.
Pht minh v a l ca Galileo em li cho nhn loi nhng nhn thc mi v v tr. Ton
hc c suy tn l n hong ca khoa hc t nhin. T th k XVI n th k XVIII xut
hin hng lot cc nh ton hc kit xut, h a nn ton hc ln mt nh cao mi. S
xut hin phng php ta , ng dng ca s phc, sng to ra vi-tch phn,... kt hp
nghin cu th gii khch quan trong trng thi tnh v ng.Vo thi gian , c chu u
gn nh b li ng sau s tr tr ca thi Trung C. Trong tin trnh pht trin ,ton
hc lun i tin phong.
Nhng nhnh phng trnh i s th tnh hnh li khng hon ton nh vy. Do cuc thch
chn ng c th gii ton hc vo u th k XVI nn ngi ta tm c cch gii
phng trnh bc ba, bc bn. T gia th k XVI tr i, ngi ta bt u i su nghin cu
phng trnh bc nm. Cc nh ton hc phn tch t m cch gii phng trnh t bc hai
n bc bn. Nu mt phng trnh c nghim vit c bng cng thc i s ca cc h s
th c gi l phng trnh gii c bng cn thc. Trc thi Bombelli v Viete ngi ta
xc nh c cng thc tng qut tnh nghim ca phng trnh t bc 1 n bc bn.
Khng bao lu, sau khi gii c phng trnh bc ba th phng trnh bc bn tng qut
cng c cch gii i s. Vic gii phng trnh bc bn tng qut quy v vic gii mt phng
trnh bc ba lin kt.
Nm 1540, Zuanne de Tonini da Coi ngi Italia ngh Cardano gii bi ton dn n
phng trnh bc bn nhng Cardano khng gii c, m hc tr l Ferrari li gii c v
sau Cardano cng b cch gii ny trong cun Ars magna ca ng.
Cch gii ca Ferrari vit gn theo cch k hiu hin nay nh sau: bin i n gin s quy
mt phng trnh bc bn chnh tc (y ) v dng:
x4 + px2 + qx + r = 0
T phng trnh trn, bin i c
x4 + 2px2 + p2 = px2 qx r + p2
hoc
(x2 + p)2 = px2 qx r + p2

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

373

Vi y bt k, t phng trnh trn ta c:


(x2 + p + y)2 = px2 qx r + p2 + 2y(x2 + p) + y 2 = (p + 2y)x2 qx + (p2 r + 2py + y 2 )
By gi ta chn y v phi ca phng trnh trn l mt bnh phng.
y l trng hp khi: 4(p + 2y)(p r 2py + y) q = 0
y l phng trnh bc ba ca y nn tm c cch gii. Mt gi tr ca y nh vy s quy
phng trnh bc bn lc u v vic ch phi ly cc cn bc hai.
Mt cch khc bng i s c Viete xut v mt cch na do Descartes a ra nm 1637
nhng trong nhiu sch gio khoa i hc c th cch gii ca Viete cng ging nh cch
gii ca Ferrari.
Nh ton hc Vanmec ngi Ty Ban Nha cng gii c phng trnh bc bn nhng tn
bo cha Tuocmacvada thiu cht ng v theo hn, ng lm tri Tri: phng trnh
bc bn khng hp vi kh nng ca ngi trn tc- l mun ca Tri.
V vic gii phng trnh bc bn tng qut c thc hin ty thuc vo vic gii phng
trnh bc ba lin kt, nn nm 1750 Euler c gng lm iu tng t l quy vic gii phng
trnh bc nm tng qut v php gii phng trnh bc bn lin kt nhng tht bi.
Rt nhiu nh ton hc cng vt c tm kim cch gii phng trnh bc nm nhng khng
i n kt qu. Trc tnh hnh , ngi ta bt u hoi nghi l liu c tn ti hay khng
mt cng thc tnh nghim ca phng trnh bc nm tng qut.
Nm 1778, nh ton hc Lagrange m c mt u mi quan trng. ng tp trung
tm kim cng thc chung gii cc phng trnh t bc hai n bc bn, v ng cho rng,
nu tm c cng thc chung th s suy lun tm c cch gii phng trnh bc nm.
Nhng cui cng ng pht hin thy nghim ca mt phng trnh bit c th c biu
th bng mt hm s i xng ca mt phng trnh h tr khc. Phng trnh h tr ny
c ng gi l cch gii d kin. Dng cch gii d kin ny, ng s dng gii phng
trnh bc ba, bc bn nhng khi n phng trnh bc nm th ng nh chu. Mt tia sng
li le trong u ng: cng thc nh vy l khng th tn ti c, nhng ng li khng th
chng minh iu ny.

Joshep-Louis Lagrange (1736-1813)

WWW.ToanCapBa.Net

374

WWW.ToanCapBa.Net

Phng php tng qut bin i mt phng trnh a thc bc n i vi x thnh mt phng
trnh bc n i vi y, trong cc h s ca y n1 , y n2 u bng 0 c Tschirnhausan (16511708) a ra. V sau php bin i phng trnh bc nm nh vy, trong cc h s ca
y 4 , y 3 , y 2 u bng 0 c Brings (1736-1798) a ra nm 1786. iu ny ng vai tr quan
trng trong vic gii phng trnh bc nm bng hm eliptic. Nm 1834, Jerrard (mt 1863)
li chng minh c h s ca y n3 cng bng 0.
Trong cc nm 1803, 1805, 1813, nh vt l Paolo Ruffini (1765-1822) ngi italia a ra
mt cch chng minh v mt iu m lc by gi c coi l mt s kin, l nghim ca
phng trnh tng qut bc nm hoc bc cao hn u khng th biu th c bng cc cn
thc theo cc h s ca phng trnh .
Loi ngi ng trc s thch thc v tr tu ht i ny n i khc, cho n khi xut
nhin nh ton hc tr tui Niels Henrik Abel (1802-1829) ngi Na Uy. ng l ngi rt can
m. Ngay t thu nh, ng bt u tm li gii cho phng trnh bc nm. Nh quyt tm
chin thng n cng nn vo nm 1824 (lc ng 22 tui), ng chng minh c mt cch
tng qut rng, phng trnh bc t 5 tr ln l khng th c cch gii kiu cn thc. Vi tr
tu ca tui tr, ng tuyn b vi th gii mt cch chn l: tr tu ca con ngi l bt
kh chin thng.
Nhng cn ng thnh cng ca Abel ht sc gp gnh. Tuy c nhng thnh cng trong thi
gian ngn ngi nhng nhng g l au kh cn nng n hn. Nhng vinh quang ca ng hu
ht n sau khi ng qua i.
ng sinh ra trong mt gia nh mc s nng thn. Cha m ca ng li ng con v ngho.
Trong s 7 anh ch em, ng l ngi anh th 2. Nm 13 tui, ng c a vo trong trng
dng. Ngay t u ng rt hng th vi ton hc. Nm 1817, trong trng xy ra mt
s kin c bit, trong mt m thay i c cuc i ng. Thy dy ton ca ng, do ngc
i hc tr nn b sa thi. Thay thy gio c l thy Homlboe (sinh nm 1795) mi 22 tui.
Thy Holmboe nhanh chng pht hin ti nng ton hc ca Abel. Khi Abel nu ra quyt
tm tn cng vo phng trnh bc nm, nhiu ngi ch diu, cho rng ch nhi lm sao
li i n tht thin nga. Vy m Holmboe li rt ng h Abel, ng vin ng c gng vn ln.

Niels Henrik Abel (1802-1829)


Nm 1821, Abel thi u vo trng i hc. thc hin tng ca mnh, ng theo hc
thy Gauss. Ban u ng hc theo cch ca nhng ngi i trc, i tm cch gii p mt
cch chnh din. Sau nhiu ngy thng mit mi, nm 1824 ng chng minh l phng
trnh tng qut bc nm khng th c cng thc nghim bng cn thc. iu lm bn tm
buc loi ngi phi suy ngh sut 2 th k, cui cng c mt thanh nin khng c

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

375

ting tm gii quyt. Tuy nhin, iu Abel nu ra khng c cc tp ch ton hc ng


ti, buc ng phi t b tin ra in n. Nhng nhng au kh ca ng khng v th m gim bt.
Nm 1825, Abel n nhiu nc chu u v g ca nhiu ni nhng khng u coi ng ra
g c, k c nhng ni c gi l vng quc ton hc. Cui cng ng n Berlin. Rt may
mn, y ng c k s Klaye hiu c tng ca ng. Tuy Klaye khng hiu ht ni
dung m Abel trnh by nhng Klaye li hiu c nng lc to ln ca Abel. Nm 1826 Klaye
gip Abel cho ra i tp ch L lun v ton hc. Ba s u ca tp ch ng 22 bi
pht biu ca Abel, gii thiu cc cng trnh nghin cu ton hc ca Abel. Nhng thnh tu
xut sc ca Abel dn dn thu ht s ch ca gii ton hc chu u. Chnh v vy m tp
ch ny ni ting cho n tn ngy nay.
Thng 5/1827, vi tm lng thng nh qu hng T quc, Abel tr v th Otslo. Tuy
nhin, qu hng th ng li khng tm c cng vic g thch hp. Thng 9/1828 bn vin
s hn lm khoa hc Php yu cu vua Sal XIV gip vt cht, to iu kin Abel
nghin cu khoa hc. Nhng do vt v qu m bnh lao ca ng li ti pht, e da n
tnh mng ca ng. Ngy 6/4/1829, ngi sao sng rc trn bu tri tt ln.
Ngy 9/4/1829, ngi thn trong gia nh nhn c mt bc th t Berlin gi n vi ni
dung:
ng Abel knh mn!
Trng chng ti quyt nh tn vinh ng l gio s ton hc ca trng.
Chc mng vinh d ca ng!
Nhng bc th ny n chm, ng qua i trc 3 ngy.
Ngy 28/6/1830, Vin hn lm khoa hc Php trao gii thng ln cho Abel.
l nhng vinh quang sau khi ng qua i.
Li c cu chuyn v vic Abel gii phng trnh c bc rt ln nh sau: v i s H Lan c
ln ni dc vi vua Henry IV rng, nc Php khng c nh ton hc no c th gii c
bi ton do Adrianus Romanus (1561-1615) ngi H lan t ra nm 1593, v bi ton ny i
hi phi bit cch gii mt phng trnh bc 45. Viete c triu n. Sau khi xem xt bi
ton, ng nhn ra mi lin h lng gic c bit v a ra 2 nghim, sau thm 21 nghim
na.

WWW.ToanCapBa.Net

376

WWW.ToanCapBa.Net

tiu s mt s nh ton hc ni ting


Mt cuc i trn bia m
Ngi ta khng bit g nhiu v cuc i ca nh ton hc c Hy Lp l i--phng (Diophante):
ng sng th k III trc Cng nguyn, sinh A-lch-xng-ri, tm nghin cu su v
phng trnh v tm tt cuc i mnh bng nhng hng ch trn bia m nh sau:
Hi du khch! Ni y yn ngh mt ngi tn l i--phng. V nhng con s nhim mu
c th s ni cho bn bit v nhng thng ngy di ca i ng. ng sng th ngy trong
mt phn su cuc i. Mt phn mi hai cuc i na, cm ng ln phn ru. Thm mt
phn by cuc i, ng mang nhn ci trn tay v 5 nm sau, c mt a con trai xinh
xn. Than i, d rt c thng yu, ngi con ny cht khi anh ta va bng na tui th
ca cha. Qu au kh, ngi cha bt hnh ch sng thm bn nm sau ci cht ca con.
Bn hy ni i: ng ta th bao nhiu tui v cuc i ng ra sao?.
Theo ngn ng phng trnh th khi t tui th ca i--phng l n s x, phin dch tng
cu trong li trn bia m, ta s c phng trnh sau:
x
x
x
x
+
+ +5+ +4=x
6 12 7
2
Gii phng trnh ny, bn d dng tm c x = 84. Vy i--phng sng 84 nm. Thi
nin thiu ca ng (84 : 6) l 14 nm, V 84 : 12 = 7 nn ng c ru lc 14 + 7 = 21 (tui).
Li do 84 : 7 = 12 nn ng ly v lc 21 + 12 =33 (tui). ng c con trai lc 38 (tui). V
ngi con ch sng bng na tui th ca cha nn anh ta cht lc 42 tui. Khi , ngi cha
38 + 42 = 80(tui). V ng nhm mt la i lc 80 + 4 = 84 (tui).
Tht l mt tm bia c o!

Ch v l sch qu hp!
Ngay t thi c ngi ta bit tam gic c ba cnh 3, 4, 5 (n v di) l tam gic vung v
32 + 42 = 52 ngoi ra, c v s s nguyn dng khc tha mn phng trnh x2 + y 2 = z 2 .
Chng hn cc b ba s 6; 8; 10 hay 5; 12; 13. . . Ta u bit y l cc s Pi-ta-go. T phng
trnh ny, ny ra ngh: liu c tm c cc b ba s nguyn x, y, z tha mn phng
trnh xn + y n = z n (n l s t nhin ln hn 2) hay khng. ngh ngy ln u tin c
i--phng xem xt k, v vy phng trnh c tn gi l phng trnh i--phng.
Ngi ta chng minh c l vi tt c cc s n t 3, 4. . . n 4000, chng c cc s nguyn
x, y, z no nghim ng phng trnh i--phng c. Ring Pi-e Phc-ma (Pierre Fermat, 16011665) mt nh ton hc Php, ngi tng cng vi Pa-xcan tm ra php tnh xc sut,
mnh dn nghi ng: Phng trnh i--phng s lun lun v nghim, d n l bt c s t
nhin no.
Nm 1637, Phc-ma vit bn l cung sch ca i--phng rng ng tm c cch chng
minh rt k diu iu nghi ng ni trn ca mnh l ng, nhng khng ghi ra c ch v. . .
l cun sch qu hp.
T n nay, hn ba trm nm tri qua, nhiu nh ton hc tn bao cng sc ri vn
chu b tay trong vic i tm chng minh ca Phc-ma.

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

377

(Pierre Fermat (1601-1665)


iu nghi ng ni trn tr thnh mt bi ton lch s ni ting v phng trnh i--phng
v c tn gi bi ton Phc-ma. Nm 1993, nh ton hc ng-ry Oai (Andrew Wiles) ngi
Anh chng minh c Bi ton Phc-ma vi cc cng c ton hc hin i v vi hn . . .
200 trang giy.

Hai gng mt tr
Lch s ca i s trong nhng trang nghin cu v phng trnh u gi mi bng dng ca
hai chng trai tr thin ti: Ni-en hen-rch A-ben (Niels Henrik Abel, 1802-1829) nh ton hc
Na Uy v E-va-rt Ga-loa (Evariste Galois, 1811-1832) nh ton hc Php. Cng sng hi u
th k XIX, cuc i ngn ngi ca c hai ngi cng li nhng tc phm v gi cho ton
hc hin i.

(Evariste Galois (1811-1832)


C A-ben ln Ga-loa u bc l ti nng v ton ngay t lc cn ngi trn gh nh trng,
c hai cng quan tm n vic gii cc phng trnh i s c bc ln hn hai. Tuy khng h
bit n vic lm ca nhau, c hai cng gi cng trnh ca mnh n Vin hn lm khoa hoc
Php, v. . . cng gp ri ro: Cng trnh ca A-ben b ct vo t lu tr, mi lc anh cht
mi c ngi v tnh c v in ra, cn Ga-loa ba ln kin nhn gi ti mi n ln th ba mi
c nhn tr li cng trnh ca mnh vi li ph Khng th hiu c!. A-ben cht m thm
trong ngho tng, nhng li tn tui trong cc phng trnh A-ben v nhm A-ben ca
l thuyt nhm. Cn Ga-loa cht trong cuc quyt u v danh d vi bn khiu khch, li
60 trang th anh vit trong m cui cng, trong trnh by ngn gn mi kt qu quan
trng nht anh tm ra khi nghin cu phng trnh. L th di ny c vit bng nt ch
v cng hi h, xen gia nhng cng thc ton l nhng cu Ti vi qu. Ch cn my ting

WWW.ToanCapBa.Net

378

WWW.ToanCapBa.Net

ng h na thi, Ti khng kp. . .


Vy m 60 trang th m ra cho cc nh ton hoc th gii v s hng i, v li mt
l thuyt v phng trnh i s mt n s mang tn l thuyt Ga-loa.
Bn hy nhn li nm sinh v nm mt ca A-ben v Ga-loa: hai gng mt thin ti lun
ng cnh cnh ca m vo lu i ton hc hin i, mi mi tr trung.

Sng hay cht


Vo nm 1927, Erwin Schrodinger vit ra mt phng trnh cho nhng sng lng t. N
ph hp vi nhng th nghim mt cch tuyt vi ng thi v nn mt bc tranh ca mt th
gii rt khc l, trong nhng ht s cp nh electron khng phi l vt th r rng, m l
nhng m my xc sut. Spin ca electron ging nh mt ng tin c th na sp na nga
cho n khi n ri xung bn. Khng lu sau , cc nh l thuyt li lo lng khng yn trc
mi tnh cht l lng t, v d nhng con mo va sng va cht, v nhng v tr song song
trong Adolf Hitler l k chin thng cuc chin tranh th gii ln th hai.
C hc lng t khng b rng buc vi nhng b n trit l nh vy. Hu nh mi vt dng
hin i my vi tnh, in thoi di ng, my chi game, xe hi, t lnh, l vi sng u
cha nhng con chip nh gc transistor, dng c c s hot ng da trn c hc lng t
ca cht bn dn. Nhng cng dng mi cho c hc lng t xut hin gn nh hng tun.
Cc chm lng t - nhng ming nh xu ca mt cht bn dn c th pht ra nh sng
thuc mi mu sc v c s dng ghi nh sinh hc, trong chng thay th cho nhng
cht nhum truyn thng, thng l c hi. Cc k s v nh vt l ang c gng pht minh
ra my vi tnh lng t, mt dng c c th thc hin song song nhiu php tnh khc nhau,
ging ht nh con mo va sng va cht.
Laser l mt ng dng na ca c hc lng t. Chng ta s dng chng c thng tin t
nhng l nh li ti trn a CD, DVD v a Blu-ray. Cc nh thin vn s dng laser o
khong cch t Tri t n mt trng. Thm ch c th phng nhng tn la v tr ln t
Tri t vi sc y l mt chm laser mnh.
Chng cui trong cu chuyn ny c xut x t mt phng trnh gip chng ta hiu ngha
ca sng. N bt u vo nm 1807, khi Joseph Fourier ngh ra mt phng trnh cho dng
nhit. ng gi mt bi bo v ni v n n Vin hn lm Khoa hc Php nhng b t chi.
Vo nm 1812, vin hn lm Php a vn nhit thnh ti ca gii thng hng nm
ca vin. Fourier li gi mt bi bo di hn, c hiu chnh v git gii.
Ci hp dn nht ca bi bo ginh gii thng ca Fourier khng phi l phng trnh, m
l cch ng gii n. Mt bi ton in hnh l tm xem nhit dc theo mt thanh mng
thay i nh th no theo thi gian, cho bit trc c im nhit ban u. Fourier c th
gii phng trnh ny mt cch nh nhng nu nh nhit bin thin nh mt sng hnh sin
dc theo chiu di thanh. V th, ng biu din mt c trng phc tp hn l s kt hp ca
nhng ng hnh sin vi bc sng khc nhau, gii phng trnh cho mi ng cong hnh sin
thnh phn, v cng tt c nhng nghim ny li vi nhau. Fourier khng nh phng php
ny ng cho mi c trng nhit bt k, thm ch ng c vi trng hp trong nhit

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

379

c gi tr nhy cc. Tt c nhng g phi lm l cng gp mt s v hn nhng ng gp


t nhng ng cong hnh sin vi tn s ln dn.

Joseph Fourier (1768-1830)


Du vy, bi bo mi ca Fourier b ch trch l khng cht ch, v mt ln na vin
hn lm Php t chi ng ti. Vo nm 1822, Fourier pht l mi phn i v cho cng b
l thuyt ca ng di dng mt quyn sch. Hai nm sau , ng t b nhim mnh lm th
k ca vin hn lm, d mi ca ng vo nhng k ch trch ng, v cho ng bi bo gc ca
ng trong tp san ca vin. Tuy nhin, nhng ngi ch trch cha chu dng li. Cc nh ton
hc bt u nhn ra rng nhng chui v hn l nhng th nguy him; chng khng lun lun
hnh x ging nh nhng tng hu hn, p . Vic gii quyt nhng vn ny ha ra l
ht sc kh khn, nhng phn quyt cui cng l quan im ca Fourier c th c lm cho
cht ch bng cch ngoi suy ra nhng c trng rt khng u. Kt qu l php bin i
Fourier, mt phng trnh xem mt tn hiu bin thin theo thi gian l tng ca mt chui
nhng ng cong hnh sin thnh phn v tnh ra bin v tn s ca chng.
Ngy nay, php bin i Fourier nh hng n cuc sng ca chng ta theo v s kiu. Chng
hn, chng ta c th s dng n phn tch tn hiu dao ng to ra bi mt trn ng t
v tnh ra nhng tn s m nng lng truyn bi mt t chn ng l ln nht. Mt bc
tin ti xy dng nhng cng trnh chu c ng t l m bo rng tn s ring ca cng
trnh khc vi tn s ca ng t.
Nhng ng dng khc bao gm vic loi tp m ra khi nhng bn ghi m c, tm kim cu
trc ca ADN bng nh chp tia X, ci thin s thu nhn v tuyn v ngn cn nhng dao
ng khng mong mun xe hi. Thm mt ng dng na m a s mi ngi chng ta s
dng thng xuyn m khng , l chp nh k thut s.
Nu bn tnh xem cn bao nhiu thng tin biu din mu sc v sng ca mi pixel trong
mt bc nh k thut s, bn s pht hin ra rng mt chic camera k thut s nhi nht vo
th nh ca n lng d liu nhiu gp mi ln ci th nh c th cha. Camera lm cng
vic ny bng cch s dng s nn d liu JPEG gm nm bc nn khc nhau. Mt trong s
chng l mt phin bn k thut s ca php bin i Fourier, n hot ng vi mt tn hiu
khng thay i theo thi gian m thay i t u ny qua u kia bc nh. C s ton hc
hu nh l ging ht. Bn bc cn li tip tc lm gim d liu thm na, n khong bng
mt phn mi lng ban u.
y mi ch l by trong nhiu phng trnh m chng ta bt gp hng ngy, nhng khng
nhn ra chng ang hin din y. Nhng s tc ng ca nhng phng trnh ny i vi
lch s th su sc hn nhiu. Mt phng trnh tht s mang tnh cch mng c th c s tc
ng i vi s tn ti ca loi ngi ln hn c mi nh vua v hong hu c mu chon

WWW.ToanCapBa.Net

380

WWW.ToanCapBa.Net

y nhng quyn s hc ca chng ta.


C (hoc c th c) mt phng trnh, trn ht thy, m cc nh vt l v nh v tr hc t
ht nim tin yu vo y: mt l thuyt ca tt c thng nht c hc lng t v thuyt tng
i. Ni ting nht trong s nhiu ng c vin l l thuyt siu dy. Nhng nh mi ngi chng
ta u bit, cc phng trnh ca chng ta cho th gii vt cht c l ch l nhng phin bn
n gin ha khng bt gi c cu trc su sc ca thc ti. Ngay c nu t nhin c tun
theo nhng nh lut vn vt, th chng c th khng c biu din di dng nhng phng
trnh.
Mt s nh khoa hc ngh rng n lc chng ta t b nhng phng trnh truyn thng
theo ui nhng thut ton nhng cng thc khi qut hn tnh ton mi th, k c
vic ra quyt nh. Nhng cho n nhng ngy y, nu c, s hiu bit su sc nht ca chng
ta v cc nh lut ca t nhin s tip tc c dng thc nhng phng trnh, v chng ta s
hc cch tm hiu chng v thch ng vi chng. Cc phng trnh c thnh tu ca chng,
Chng tht s lm bin chuyn th gii v chng s li tip tc lm th gii bin chuyn.

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

TI LIU THAM KHO

1. Nguyn Vn Mu ; Nguyn Vn Tin


Mt s chuyn i s bi dng hc sinh gii. NXB Gio dc 2010.
2. Thanh Sn
Mt s chuyn hnh hc phng bi dng hc sinh gii. NXB Gio dc 2010.
3. Nguyn Vn Mu ; Trn Nam Dng ; Nguyn ng Pht ; Nguyn Thu Thanh
Chuyn chn lc: S phc v p dng. NXB Gio dc 2009
4. V Dng Thy ; Nguyn Vn Nho
40 nm Olympic Ton hc quc t. NXB Gio dc 2006.
5. on Qunh ; Don Minh Cng ; Trn Nam Dng ; ng Hng Thng
Ti liu chuyn ton i s 10. NXB Gio dc 2010.
6. Nguyn Vn Mu
Phng php gii phng trnh v bt phng trnh. NXB Gio dc 2010.
7. Thanh Sn
Mt s chuyn hnh hc khng gian bi dng hc sinh gii. NXB Gio dc 2010.
8. V Hu Bnh
Nng cao v pht trin ton 9. NXB Gio dc 2006.
9. Tp ch Ton hc v tui tr.
10. Tuyn tp 10 nm thi Olympic 30/4. NXB Gio dc 2006.
11. Cc bi thi Olympic Ton THPT Vit Nam. NXB Gio dc 2007.
12. Cc ti liu trn Internet:
Nguyn Tt Thu
Chuyn phng trnh- bt phng trnh, t n ph a v h phng trnh
Nguyn Thnh Vn ; Nguyn Phi Hng
Phng php t n ph gii phng trnh v t
Trng H Minh Duy
Mt phng php gii phng trnh v t
L S Ging
H s bt nh trong a thc
Din n Math.vn
Tuyn tp 60 bi h phng trnh

WWW.ToanCapBa.Net
381

382

WWW.ToanCapBa.Net
Phm Kim Chung
Cc phng php gii h phng trnh
ng nh Sn
ng dng nh l Lagrange

13. Din n http://mathscope.org.


14. Din n http://onluyentoan.vn.
15. Din n http://www.artofproblemsolving.com/Forum.
16. Bch khoa ton th m Wikipedia.

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

WWW.ToanCapBa.Net

You might also like