Danhnhan

Ng Th Nhm
G.S V Khiu
200 nm, t ngy Ng Th Nhm qua i sau trn n th ti sn Vn Miu
(1803). Sau hnh ng tn nhn v b i ly, vua quan nh Nguyn tip tc ln n ng
v ti "bt trung, bt hiu".
Qua nhng trang sch c, c li th ng, chng ta thy ni ln nhng nt rt
m v rc r v ton b cuc i ng. Ta cng hiu thm nhng kht vng ln
lao, nhng suy ngh thm kn, nhng tm s au thng phn nh con ngi ng t
chiu su ca tm hn. Th vn y l mt bc tranh tuyt p v li cuc i ng,
ngi em ht tr lc v ti nng chin u cho li ch ca nhn dn, cho o l
ca cuc sng, cho vinh d ca T quc, cho phm gi ca con ngi.
Ng Th Nhm sinh ngy 25 thng 10 nm 1746 ti lng T Thanh Oai, huyn
Thanh Oai tnh H ng c (nay thuc H Ni). Cha ng l Ng Th S, u tin s
lm quan thi L Trnh ng thi l nh s hc v nh th. Cc em ng u hc gii
cao: Em r ng l Phan Huy ch, mt tr thc ni ting thi Ty Sn. Ngi ng
thi thng khen ngi gia nh ng: "H Ng mt b tin s". Khng nhng gia nh
tng i i i khoa v nhn tc lc cao ca triu nh m cn ni ting v
vn hc c mi ngi tn vinh vi danh hiu Ng gia vn phi.
Ng Th Nhm 16 tui son quyn Nh thp tht s tot yu. Nm 1765, ng
u k thi Hng, tip n nm 1976, ng khoa s vng, c b chc Hin st
ph s Hi Dng. Cng vic trc tc v sng tc ca ng thc s bt u t giai
on ny. Nm 1771, Ng Th Nhm hon thnh quyn Hi ng ch lc, nghin
cu mi mt v lch s v i sng ca vng Hi Dng. Nm 1775, Ng Th Nhm
i thi Hi, th nm hng Tin s tam gip, c b Cp s trung B H. Nm
1776, c thng Gim st ng s o Sn Nam, ri thng c ng trn Kinh Bc,
nm sau li kim lun c ng Thi Nguyn. Nm 1779 Ng Th Nhm chuyn
sang lm Hiu th ta ng Cc.
Lm n st Hi Dng ri lm c ng hai trn Bc Ninh v Thi Nguyn, ng
t ra l mt thanh nin li lc, vn v kim ton. Ng Th S tng vit v con:
"Con ta ly ti nng gp c tao ng d thng, ly tm c p ng vi y nhim
kh khn, ly trung thnh lm liu thuc gt b gian him v lm tiu tan kh lam
chng. Tng s trong mt o u tun theo hiu lnh. K ch ngoi b ci khng
lng bit c mu c. Mun khe, nghn dm khng u cho l xa. Qun i mun
bp thng nht nh mt ngi. Bc i trng phu vn, v cng i i bng phng v
him tr coi l mt: tht l xng ng!". (Trch th Ng Th S gi cho con l Ng
Th Nhm).
S phu ng thi ch trch Ng Th Nhm t ngh n vua L m ch ht

lng vi cha Trnh, sau li b c L, Trnh m theo Ty Sn nh th l bt trung.
Ngi ta ln n ng ng v pha ng Th Hu v "git bn b" lm chc th
lang, nh th l bt hiu. Ngi ta ph nhn nhng cng hin v i ca Ng TH
Nhm i vi t quc, vi nhn dn; coi ch nhng hnh ng xu thi.
Trc tt c nhng li kch y, Ng Th Nhm kin quyt i con ng
ca mnh. "Ta hy yn tnh lng ta, gi iu n c ca ta. Khi vic lm ca ta thun
vi mnh tri, th em c thin h bc ln cn, cng khng cho l ln.
Ta hy gi gn thn ta, i con ng rng ln ca ta. Khi bc i ca ta thy
hp vi "l", th d c dm ln ui h cng khng sao c!".
(V chi ph).
Ngay t khi tin s, Ng Th Nhm c cha Trnh tin dng. L mt
thanh nin hc rng ti cao, ng lun lun ngh ti nhng vic ln ca quc gia, lm
th no dn c m no, nc c giu mnh? Vi tinh thn y, ng sng
khc cc s phu ng thi, lun lun bn khn trc tnh trng kit qu v kinh t,
ri ren v chnh tr, tan r v tinh thn ca thi L-Trnh. ng iu tra rt c th tnh
hnh cc a phng, lun lun gi nhng li kin ngh ln cha Trnh, d vic y c
th lm pht cha. ng xc nh "lm ngi b ti th mt ng vua, bit c th lm
c m khng lm, th l bt trung. ng mt triu c th ni c, m im lng
khng ni th l bt thnh". V lng trung thnh vi cha Trnh v trc ht l lng
trung thnh vi t quc v vi nhn dn, m Ng Th Nhm dm ni thng vi cha
Trnh v nhng sai lm trong chnh sch ca triu nh.
Nhng tt c nhng kin ngh ca Ng Th Nhm u khng c Trnh Sm
chp nhn. Trnh Sm lc mi ln ngi cha lm c mt s vic xut sc nhng
khi "bn phng yn lng, kho n li sung tc, Sm dn dn sinh ra xa x, kiu
cng, cung tn th n kn vo rt nhiu, ngy m mc mua vui, khng cn e l g
na" (Hong L nht thng ch). T Triu nh ngy mt mc nt, nhn dn ngy
mt i kh, cc quan chc trong triu th chia thnh phe phi gia nhng ngi ng
h Trnh Tng v nhng ngi theo ng Th Hu v Trnh Cn. Cc s phu ng
thi ch trch Ng Th Nhm ng v phe ng Th Hu m t co m mu ca
b l Trnh Tng.
Lc Trnh Sm m au khng cn sng c bao lu na, Trnh Tng
(con ln ca Sm) l a ngu xun, tn c, bt ti, bt lc b chnh cha n ght b.
Nhn cch ca n, Ng Th Nhm khng th khng bit. Con nh ca Sm l Trnh
Cn (con ca ng Th Hu) li t ra thng minh khc thng v c Trnh Sm c
bit yu qu nn lp lm th t. Trong trng hp y nu Ng Th Nhm ng v
pha ng Th Hu v Trnh Cn, th theo l gio c ng vn l ngi tn trung vi
Trnh Sm. ng v l phi, l mt vic lm thc thi, v ng bit t nc khng
th trng mong g c Trnh Tng, tn bo cha sau ny, cn i vi Trnh Cn,

ng rt c th em ti nng ca Y Don v V Hu ra gip u cha.
Nm 1782, Trnh Sm mt, kiu binh ph Trnh Cn lp Trnh Tng ln ngi
cha. Thy tnh hnh Thng Long phc tp, Ng Th Nhm b v sng qu v, vng
Sn Nam trong vng su nm. ng hon thnh tc phm kho cu Xun Thu qun
kin v tp th Thy vn nhn vnh trong thi gian ny.
Nm 1786 Nguyn Hu ra Bc nh nh Trnh ri tr li t nc cho vua
L.
Nguyn Hu ra Bc ln th hai v trong mt thi gian rt ngn v anh hng ny
bc l ti nng v kh phch trong vic ph L dit Trnh, rt xng ng l ngi
ng vn mong mi v ch i. ng quyt tm tm n ti Nguyn Hu v tin tng
rng vic lm ca mnh l ng. Khc hn vi cc s phu ng thi, ng dt b
nhng rng buc v giai cp v nhn thc, i hn vi phong tro Ty Sn v trung
thnh tuyt i vi ngi anh hng o vi.
Cuc gp g gia Quang Trung v Ng Th Nhm l mt cuc gp g k diu
gia ngi tr thc li lc vi ngi anh hng kit xut. C th ni Ng Th Nhm l
ngi duy nht hiu r Quang Trung, v Quang Trung cng l ngi duy nht
hiu ht c ti nng v phm cht ca Ng Th Nhm. Quang Trung tuyn b "Ng
Th Nhm va l by ti, v l khc" coi ng nh l ngi ng tin cy nht v giao
ngay nhng cng vic rt quan trng. Ngay t bui u, Quang Trung phong Ng
Th Nhm l T th lang B li, ngha l ph trch ton b cng vic t chc v cn
b trong ni b ca mnh. Ngay bui u , Ng Th Nhm lp tc gi em r l
Phan Huy ch vit th cho bn l Trn B Lm, gii thiu mt loi tr thc c ti, c
c v vi Quang Trung.
Cuc rt qun v Tam ip l mt sch lc kit xut ni ln trnh mu tr
v cc k sng to ca Ng Th Nhm. Lc cc tng v nh Ng Vn S, Phan
Vn Ln ch c bit nh, cn Nguyn Vn Dng th ch mun lp li kinh nghim
ca L Li ngy xa l mai phc. Ng Th Nhm bc b c hai kin , so snh
lc lng ca hai bn, vch ra s khc nhau c bn ca hon cnh lc by gi v hon
cnh ca thi L Li khi xa, nu ln ngha ca "ton qun rt lui khng b mt mt
mi tn, cho n ng tr mt m ri li ui i" (Hong L Nht Thng ch). Sch
lc rt lui ny hon ton ph hp vi ca Quang Trung v to iu kin ht sc
quan trng Quang Trung nh bi qun Thanh.
Sau khi t nc c gii phng. Quang Trung rt v Ph Xun Ng Th
Nhm ngoi Bc v giao cho ton quyn m ng cng vic ngoi giao vi nh
Thanh. Ng Th Nhm li pht huy c sng to ca mnh. Trong vic tip xc vi vua
quan nh Thanh cng nh trong vic giao dch bng th t, Ng Th Nhm va cng
quyt, va linh hot, va nu cao ch quyn dn tc, va gi tnh ha hiu gia hai
nc. Vi ti ngoi giao, Ng Th Nhm gp phn ngn chn c cuc tn cng

tr th ca nh Thanh, min c l cng ngi, vng, i nt nhng tnh vng Ty
Bc, yu cu phong vng cho Quang Trung, cng c lng qu trng ca vua nh
Thanh i vi Quang Trung. Ng Th Nhm thc hin rc r nhim v ca Quang
Trung giao ph ng vi tinh thn:
"Chin ha do ta nh ot
Thn thin ngi cng vui"
Ng Th Nhm ch cng tc vi Quang Trung c nm nm. V anh hng kit
xut ca dn tc t trn qu sm. l s tn tht khng g b p c ca nhn
dn ta thi k by gi. cng l ni au xt nht ca Ng Th Nhm.
Vua mi cn t tui, cng vic quc gia b Bi c Tuyn, cu rut ca vua
nm ht. Triu nh Ty Sn ngy mt suy vong, Ng Th Nhm mc du tui gi,
sc yu vn c gng phc v triu Ty Sn, va lo lng cho vn mnh ca t nc.
Khng c cch g thuyt phc vua Quang Ton nghe theo mnh, ng rt au
bun lo u.
Thi k ny, Ng Th Nhm vit cun sch l lun v Pht gio nhan
Trc Lm tn ch nguyn thanh. Trong tp ny, Ng Th Nhm pht huy cao hn
na t tng ca cha mnh. Ng Th S, cha ng ngy xa cng tng mun thng
nht c Khng gio, Pht gio v Lo gio vo mt ngun gc (tam gio nht
nguyn). Ha hp o Pht v o Nho. Ng Th Nhm trnh by nhng kin thc
rt uyn bc vi nhng l l rt cht ch ca mnh. ng d li mt di sn vn
chng s gm trn 600 bi th v 15 tc phm ln.
iu ng qu Ng Th Nhm l trong giai on suy vong ca triu Ty Sn,
ng vn gi nguyn vn mt tm lng thy chung son st, lun lun tm mi cch
cng c triu i, phc v t quc v nhn dn.
Trong tnh hnh phc tp v suy thoi ny ca nh Ty Sn, Nguyn nh sau
khi chim li min Nam, ko qun ra Bc, tiu dit triu i Ty Sn v chm dt
cuc i ca Ng Th Nhm bng mt trn th sn Vn Miu.
Trong sut cuc i mnh, Ng Th Nhm chng kin khng bit bao nhiu
s thay i t Nam ch Bc. Hng chc vua, cha c ng ln ri b nh . Cuc
u tranh ginh git quyn v t ai, din ra lin tip trong hng ng phong kin.
Phong tro nng dn m nh cao nht l cuc khi ngha Ty Sn trn ngp khp
ni nh v bo. S vng dy ca dn tc nh tan 20 vn qun xm lc. Tt c
nhng s kin to ln y thu gn trong cuc i 57 nm ca Ng Th Nhm.
Thi th lun thay i nhng bn cht con ngi tri thc chn chnh y khng
th thay i. D vi L, Trnh hay vi Ty Sn, d trong lc gi nhng trng tch
ln ca lch s hay lc sa c trc mt qun th, Ng Th Nhm gi nguyn vn
nhng phm cht cao qu ca mnh. l lng yu nc, yu dn, l u c suy ngh
sng to, l s u tranh n cng cho chnh ngha. Cho nn thi th d Xun thu hay
Chin quc, d hng thnh hay suy vong, trong thnh cng hay tht bi, Ng Th
Nhm sng nh th v ch c th sng nh th.
(Tp ch Thng Long H Ni ngn nm - S 12/2003)
Ph ng Thin Vng
Di tch & huyn thoi
Trn Th Vn Anh
Trng phng VHTT
TDTT huyn Gia Lm
Bn c th thm ving tng i "Thnh Ging" u , nhng xin ch qun

ni chn nhau ct rn ca Ngi. Ging - Ph ng tn ca ngi anh hng cng
chnh l tn ca mt a danh c tht.
Ph ng, l mt vng t nm k bn b t ngn sng ung, trc y
thuc ph Tin Du tnh Bc Ninh, nay thuc huyn Gia Lm, H Ni, cch trung tm
H Gm hn 10 km theo ng chim bay.
Theo truyn thuyt, Ph ng l ni sinh ra Thnh Ging. M Ging m bc
chn thn vn c m sinh ra. Thi Hng Vng th su, gic n xm lc nc
ta, Ging ln ba, thot ni, thot ci, tha m i s gi vo, xin nh Vua sm cho
nga st, roi st, gip st. Vua Hng cho ngi mang n.
Sau "By nong cm, ba nong c. Ung mt hi nc cn khc sng". Ging
vn vai cao ln khc thng, mcgip st, cm roi st, ln nga st. Nga st phun
la xng vo qun gic. Trn chin u c lit, roi st gy, Ging nh c bi tre ng
ng nh gic. Gic tan, Ging ci nga ln ni Sc Sn bi vng M ri bay v
tri.
Theo tc truyn, c n ngy 9/4 m lch hng nm, dn lng li t chc l hi
Ging, mt sinh hot vn ha dn gian c sc. Qua cc din xut trong hi l, ngi
ta c th lin tng nhng bi hc v chin tranh nhn dn, suy ngm cch nhn k
th, hiu thm v thm m truyn thng, cng nh o l ng x con ngi trong
tin trnh lch s...
C rt nhiu ngi vit v Ph ng Thin Vng, v c thn tch, di tch v l
hi. Song, r rng rng t xa n nay cha c mt ai tm gii m nhng hin
tng vn ha lin quan n c Thnh Ph ng. Chng ta hiu rng c Thnh
Ph ng Thin Vng l mt trong "T bt t". Trong "T bt t" ny ca ngi
Vit th r rng ch chp nhn c Thnh Ph ng v Tn Vin Sn thnh l t
cch ca anh hng vn ha ch thc cn Ch ng T v Mu Liu Hnh ch l

nhng v thn v sau mang yu t ca cc thn linh khng phi dng anh hng vn
ha v Ch ng T v Mu Liu Hnh l nhng v thn c quan tm ti v
cao thi k s thnh vn. c thnh Ph ng Thin Vng v Tn vin sn
thnh l nhng ngi c ny sinh t thi c i, tin s.
y chng ta hiu rng trong qu trnh pht trin ca c dn Vit, cc v anh
hng vn ha thng c gn vi cc s kin rt ln ca ngi Vit. Nu nh chng
ta bit rng c thnh Tn Vin tn vng ni cao xa, Ngi l bn thn ca Thy
Tinh nhng y "Sn thy hu tnh". n khi ngi Vit li xung pha di, bit
p ngn lt th lc Tn Vin mi tr thnh c tnh cht l k th i vi Thy
Tinh m biu hin bng s kin ly con gi vua Hng. l mt hin tng s ha
cc anh hng vn ha. Nhng khi xung n chu th cao gip vi chu th thp
th ngi Vit lc ch yu s dng cng c bng ng, . Nhng v cng
c ny khng c cch no m khai ph c nhng chu th thp v n lc ny
ngi ta pht hin ra st v ch c st mi c kh nng cht c nhng cy ln
v khai ph nhng rng rm chu th thp, m ly m thi. Chnh do pht hin ra
st v thy sc mnh ca st v cng to ln nh th nn sc mnh ny c hi t
v nhn cch ha tr thnh mt v thn v i. V thn v i y gp phn to
nn sc mnh, i din cho sc mnh ca dn tc khai ph chu th thp. V, ngi
Vit ch c th tr thnh mt quc gia, mt dn tc y khi khai ph chu th
Bc B. Cng chnh t vng thp ny, ngi Vit mi to pht trin, ra i
tin ti mt t nc to ln, thng nht ca cng ng nh ngy nay. Nh vy chng
ta hiu rng c thnh Ph ng Thin Vng nh du mt bc pht trin c
bit ca dn tc chng ta thi k s c, tin s. V, ch c t Ngi m chng ta mi
pht trin ln c, c bit l pht trin nng nghip. y vi cng c st c
quy t vo ci gy ca Ngi, khi Ngi cm gy i nh gic. l mt cuc trng
chinh v sn xut, mt cuc trng chinh vi sc mnh ca st bui u khai ph
chu th Bc B. y l mt v tr tip gip gia chu th cao vi chu th thp
ni ln bc pht trin ca dn tc...
y chng ta cn thy mt c im khc na l trong l hi c rt nhiu tc
l i theo nhng ng quan tm l ch con nga trng v ng hiu c l quan trng
nht. Khi chng ta thy c 28 thiu n tng trng cho tng gic, thc cht tng
trng cho tinh t. M s dng nhng c b cn ngy th l biu hin hn nhin nh
bu tri. Ngi Vit ly th Mu lm trng th s ngy th y cng xut pht t n
gii. l mt kin. Song, kin ny ng c tin theo, kin khc l ngi ta i
rc vo gia tra v rc nga trng i v ch nga trng thi. Nga trng l "Bch
M" tng trng cho sc mnh linh kh ca tri v tng trng cho phng ng,
cho mt tri, cho nn khi rc, ngi ta cu cho c c sinh kh trn v cho trn
gian, cho mun loi sinh si. V, trong tc l ca ngi dn y, nhiu ngi tin
rng khi rc nga trng ra th tri bao gi cng ni gi. C ngha l tri ng vn vo
ngi "Thin nhn hp kh" m to cho kh thing ca tri trn v trn gian. V, khi
rc v th sinh kh n hi t vo l c . L c l ca ng hiu c. Mu l
mu ca sinh kh, mu ca sc sng. Mu gn vi thn linh. Ci mu y c trn v
th mun loi mi pht sinh pht trin c. Cho nn vai tr ca ng hiu c l rt
quan trng. Ma c l ni ln ci vn ng sinh kh ca bu tri. Trong vn ng
sinh kh y, ng hiu c p ln ba ci bt - tng trng cho "Tam sn". Thng qua
"Tam sn" m sinh kh trn xung t v nc. Ch c th th sc sng mi c pht
trin v ci c vng qua ngy hi mi tr thnh c vng c ma, c vng ca
phn thc, c vng ca s no . V, chnh qua nhn thc ca ngi xa i vi
Ph ng Thin Vng - mt uy lc siu phm nh vy th ngi xa quan tm
n ni th ca Ngi.
Ni th l n Ph ng Thin Vng. Ngi n ny cn li rt nhiu du
n m chng ta cn phi trn trng. Khi ngh thut ca ngi Vit tr li vi dn gian
tc l vo th k XVI, nhng vin gch rng v hoa th hin rt r rt n Ph
ng.
Chng ta hy im qua nhng di tch Ph ng c lin quan n truyn
thuyt Thnh Ging.
n Thng: n th Thnh Ging. Theo truyn thuyt, n c t thi
Hng Vng v c dng trn nn nh c ca m Ging. n cui th k XI, L
Thi T cho tu b thm v ra lnh t chc hi Ging. n st , c b cc theo
hnh ch "Cng", quy m rng ri.
Trc sn, ngay st chn c ao rng, c tn ao Ri, ni hng nm c t chc
ma ri nc vo ngy hi. Trong ao, di bng cy a c th cnh l sum su l
ngi thy nh xinh xn. Thy nh c dng theo kiu "mi chng" t thi L
Trung Hng (th k XVII) vi nhiu bc chm tinh vi trn g, m ti l nhng
cnh sinh hot dn gian: ngi chn d, ngi thi ng x ng... Thy nh mang
nhiu yu t dch hc m trn nhng mng chm ni ln nhng c vng ca dn
chng.
l hai hnh nh ni ln ngi qun t ly ci tr thc lm u, nu khng c
tr th con ngi i vo ngu ti m s v minh, ngu ti th ng ngha ng thi l
mm mng ca ti c. Thng qua thy rng, ngi xa dy phi ly ci tr tu lm
u, nh c tr tu m i vo thin tm.
Qua sn gch n Nghi mn kh cao mi c xy vo cui th k XIX. Pha
trc c i rng nt chm hi th nhng rt khe, bn di c dng ch khc cho
bit nin i to tc ca rng vo nm t Du nin hiu Vnh Thnh, tc nm 1705
di triu Vua L D Tng. Pha sau c i s t cng lm vo nm .
Tip n l nh Thiu hng (t hng), cu to ging Thy nh nhng nh
hn, lp bng ngi kch tc kh ln (20cm x 30cm).
Lin nh Thiu hng l hai nh Tin t kh rng. Nh ngoi do in Qun
cng Nguyn Huy (1610-1675), ngi lng Ph Dc, cnh x Ph ng ng ra xy
dng. Nh bn trong do ng Cng Cht, ngi chnh lng Ph ng, Trng
nguyn nm 1661, ng ra hng cng, ng ch y l 39 vin gch vi kch tc
30 x 20 x 10 (cm), mi vin u chm khc hnh rng. Nhng vin gch ny c lt
bc thm vo cung. Hai ngi nh ba gian pha ng do ng Th Hu, cha Trnh
Sm (th k XVIII) cung tin.
Trong hu cung 12 gian c tng Thnh Ging cao 3m, hai bn c su tng
quan vn, quan v, hai phng qu v bn vin hu cn "T trn".
Kin trc n khng c g c bit, nhng ng ch l nhng u by cn lu
li c nhng mng chm vo thi Hu L.
n cn lu c c thy 21 o sc phong, i L 12 o, i Ty Sn 3 o,
i Nguyn 6 o. C nht l sc phong c Long nm th 5 (1634).
Trong n, cn nhiu hin vt c gi tr: chic ngai th t thi L Trung Hng
(th k XVII) chm tr tinh vi; i chim mang ngh thut Trung Hoa do ng Th
Hu, cung tin, bnh hng, ngh ng, hai thanh kim, cu i do anh em thi ho
Nguyn Du cung tin nm 1818. Bn n c mt bia rt p, cng l mt hin vt
him thy ti cc ngi n khc nc ta.
n H: n nm ngoi , pha ng n Thng, n l ni th m Thnh
Ging, cng gi l Thnh Mu. Trc kia, Thnh Mu c th chung vi Thnh
Ging n Thng. n nm Chnh Ha th 4 (1683), Thnh Mu mi th n
ring ti thn Ng X. Mi nm sau n li c thin v gn cha Ging (cha Tp
Phc), ti ch hin nay. n hin cn lu gi c mt s hin vt c gi tr: i

phng , mt b di bc, hai bnh hng ...
Miu Ban: pha ty n Thng, trong xm Ban, tn ch l Dc Linh T.
Miu th Thnh Mu. Tng truyn y l ni Ging ra i, do cn c tn l
"Tri Nn". Miu lp ngi c hnh mi hi. Sau Miu l ging Bt Nh tr (ao tm
v) gia ging ni ln mt g t con xinh xn. Truyn rng, Thnh Ging ra i trn
sp hin t o ny, sau c tm trong chu cng t y. Ngoi ra, cn
c mt lim m ngi m ngi ta xem l dao ct rn cho Thnh Ging,
nhng lim hin nay khng cn na.
C vin: Theo truyn thuyt, c vin (vn xa), cng gi l "vn rau", l ni
m Ging n hi rau ri m chn mnh vo chn ngi Khng L, do m mang
thai sinh ra Ging. y c mt nh nh gi l "cy hng", bn cnh l hn ln
hnh th c bit vi nhiu nt li lm c xem l du chn ca Ngi Khng L.
Cn mt tm bia mang dng ch "ng Vin Thnh Mu c trch" (Nh xa ca
Thnh Mu trong vn ng).
Gi Ng: y c hai ct tr v mt b xy vo u th k XX. Vo ngy hi
n, dn lng ko nga th, gi l ng gi, t n Thng n y trng ra khu soi
bia cnh n H ni iu ma c c biu din.
M Trn Thng: M xm Vn Hang, trc n Thng. Tc truyn
Thng l mt tng ca Thnh Ging, ngi Ph Dc cm o tin phong trong on
qun chng gic n. M c xy bng gch gia mt khu rng ngoi bi sng.
Hng nm, t mng 6 n mng 9 thng 4 m lch, dn a phng li t chc
hi Ging, ngy l chnh l ngy mng 9. Trc ngy ny, dn lng t chc nhiu
tr chi: Vt, chi g, nh c, ht, c bit l ht i lao - mt tc rt c. Trong ngy
l ln vui nht l tr din trn, rc kiu, ma c, chia phe din li s tch Thnh
Ging nh gic n.
Nhn vt anh hng Ging tr thnh biu tng ca sc mnh v lng yu
nc Vit Nam. Hi Ging l mt nh cao ca sinh hot vn ha c truyn Vit
Nam. V th, ngi Vit Nam xa v nay vn nhc nhau li rn:
"Ai i mng chn thng t,
Khng i hi Ging cng h mt i"
Khng ch l Lng Ph ng. Trong khu vc n Hng Vnh Phc, c n
Thng, tc "Cu trng tin in" c dnh th Thnh Ging. Lng V Linh
huyn Sc Sn, pha bc th H Ni, ni tng truyn Ging trt gip cng
nga v tri, cng c n th Ging, c nh nc qun ch tng danh hiu ln:
"Xung thin Thn vng".
Trn Nhn Tng, mt ng Vua-Pht
Trn Trng
Chng phi siu nhn do truyn thuyt thu dt, mt con ngi c tht trong
lch s bng xng bng tht, sinh ra v ln ln ti kinh Thng Long. Sau khi
hon thnh s nghip v vang; nh ui ngoi xm, em li quyn sng, quyn mu
cu hnh phc cho mun dn i Vit, t b ngai vng, vo Yn T tu hnh ri
hin Pht l c Vua Trn Nhn Tng - mt Hong minh qun k ti, gp
phn t thm trang s vng chi li ca dn tc thi nh Trn, to lp nh cao nn
vn minh i Vit.
Triu i nh Trn ko di 175 nm, t nm 1225 n nm 1400 v tri qua 14
i vua. Trn Nhn Tng l i vua th 3, sau ng ni l vua Trn Thi Tng v vua
cha l Trn Thnh Tng.
Ngi sinh ngy 7 thng 12 nm 1258, tc vo ngy 11 thng 11 nm Mu Ng
v mt ngy 16 thng 11 nm 1308 tc vo ngy 03 thng 11 nm Mu Thn.
"Khi c vua sinh ra, c tinh anh ca thnh nhn, o mo thun ty, nhan
sc nh vng, th cht hon ton, thn kh ti sng, gi l kim Tin ng T, vo
bn t c nt rui en" (1).
Thu nh, nh vua thng theo vua cha ln chi ni Yn T, sm bc l ch
xut gia tu hnh.
Nm 21 tui, Ngi c vua cha truyn ngi bu (1297) v lm vua sut 14
nm tri. V l bc minh qun c bit ti kinh bang t th, Ngi c cng ln trong vic
lnh o ton dn khng chin chng Nguyn Mng thng li, xy dng t nc
phn vinh.
Mi lm nm ngi Thi Thng Hong, cng l mi lm nm vua Nhn
Tng tu hnh v hin Pht.
"Th tn b ngai vng qu bu, na m vt thnh, b o rng cao sang, non
xanh ct tc, mc chim thc lm t trn nh u, mc con nhn chng t trn vai
cnh, tu php tch dit t i chn nh, dt ci trn duyn m thnh bc chnh gic.
c t ta l iu Ng Nhn Tng Hong ra khi ci trn, thot vng tc ly, b
chn cung vua ra gia son mn"
Vua Trn i tu, khng phi trn i, ym th, m i tu nhp th, cu i.
C iu, nh vua khng phi cu i theo kiu ca mt ng Vua, m l theo kiu ca
thnh nhn.
Lm vua ch chn dn trm h. Lm Pht cu c mun loi bi. Bi vy, tm
gng Vua Pht tuy n m li hin, tuy m m li sng. Ngi bt khi ci bnh
thng vt ln tr thnh ci phi thng.
Bi th, hng ngn nm qua, bao triu i thnh suy tr v t nc ny, bao
ngi lm vua. Song c ai c nhn gian ngng vng, tn th nh Vua Pht
Nhn Tng?
Vua Trn i tu, khng t bin mnh thnh lnh gc bin thy nh li nhn
nh ca Hi Lng Thin s - ngi t coi mnh l t T Trc Lm vo th k 18:
"Ngi ta thy iu Ng nht T n cha Hoa yn th bo l ngi xut gia. Ta

bit rng c Ngi lc by gi bit xem thin h l cng, trong nc v s, nhng
pha bc vn c nc lng ging mnh m, s ngi ta dao ng, cho nn nhm c
ngn ni Yn T l ni cao nht, pha ng nhn v Yn Qung, pha bc lic sang hai
tnh Lng Sn, Cao Bng, dng ln ngi cha, thng thng do chi xem ng
tnh ct nga ci mi lo nc ngoi xm phm".
Mt ng vua biu trng cho quyn lc quc gia, trong tay c hng vn binh m.
Quc gia lm nguy mi ngi dn tr thnh mt chin s u li tr thnh mt ci
ti hu hn bin mnh thnh lnh gc bin thy.
Thc ra, nh ni Yn T - ni Vua Pht tu hnh - khng cao nhn ti tn
bin cng phng bc; khng th nhn xa tn bin ng. Ci nhn hn hp, cch l
gii ch quan ca ngi i sau nh trn m ngy nay chng ta c mc nhin cng
nhn lm gim st, lch lc ci ng c v mc ch tu hnh rt cao c, thing
ling ca Vua Pht Nhn Tng. Vic coi Vua Trn tr thnh ngi lnh gc bin thy
c th l tng p theo kiu t duy thi chin tranh, c tc dng gio dc bao
th h bit hy sinh cho cuc sng yn bnh hng lc, xng pha ni bom n chin
trng, song v tnh lm gim i ci p ln lao ca ng Vua ha Pht.
iu ny d hiu, v lc xut gia, Vua Trn khng ni cho ai bit v sao mnh li
i theo gt chn Bt, v v sao li chn v Yn T i sau mc sc lun bn.
Phi chng Yn T c nhng iu kin gip cho nhng bc tu hnh tr
c o, khng km g x s Pht Gi La (NairanJana) ca c Pht Thch Ca?
c Pht Thch Ca Mu Ni c o thnh Pht l nh vo php tu Thin nh
di gc cy B . Vua Trn cng tu thin, lp php tu thin t o.
Thin (Dhyana) l s tp trung t duy cao , c cc nh tu hnh thc hin
bng cch ngi im lng (tnh ta) gi l ta thin, tham thin nhp nh hay thin
nh.
Pht gio ngy nay chia thnh 10 gio php khc nhau, ging nh 10 dng sng
v chung mt bn b gic ng v gii thot. Cc gio phi khc da vo kinh in,
gio l Pht dy tu tr, Gio phi Thin ch trng dng tm m truyn tm. Pht
trong tm. Tm tc Pht. Pht tc Tm. Nu ai thy c tm tnh th lp tc thnh
Pht. Thin phi cho rng tt c kinh in chng qua nh ngn tay ch mt trng. n
nh mt trng chn l th chng ta khng th dng vn t ngn ng m din t hay
hiu r c. V th, ngi tu hnh theo php mn thin nh ng ngoi kinh lun.
H ch dng php tm n ca Pht t lm mn n truyn tm cho th h sau. Ch
khi no i bn tm u hp, thng cm o l, truyn th chn l th mi thc
hin c php tm truyn.
Trong khi tham thin nhp nh ngi tu hnh dng php iu thn v iu tm.
H iu thn bng cch tit ch s n ung, hi th v c th theo nhng cch thc
nht nh ca php tu thin nh. H iu tm bng cch a tm mnh tr v mt
trng thi tnh lng tuyt i, khng ngh vic d lnh, thot ly nhng nim m ng,
sinh t, tin n m an tr vo cnh gii tuyt i, dp tr nim v ngn ng: tr
tuyt tm t. C thn ln tm tr v vi trng thi hoan lc tnh lng. n mt lc no
, tt c cc nim u tiu tn, hi th cng gn nh on tuyt ch c mt trng
thi sng sut, bn trong khng thy c thn tm, bn ngoi khng thy c th gii,
chnh l cnh gii ng o.
Ngi tu theo php mn Thin nh rt cn ti mt ni yn tnh, thanh tnh
ngi thin. Ni rng Yn T cch bit vi phm trn l mt ni l tng tu thin.
Khng bn ti yu t tnh mch, linh thing ca ngn ni ny m xt ti tnh
khoa hc ca vn , cc nh nghin cu cho rng: Nhng qu ni lu i ging Yn
T nh Hy M Lp Sn (Ty Tng), Ph S (Nht Bn) u c lc t trng kh
ln. Nhng lung in ny s lm tng thm lc cho dng lu nhn in trong thn
th nhng ngi ngi thin ni ni . c Pht Thch Ca Mu Ni tng nhp nh
v thnh o di chn ni Hy M Lp Sn, cnh ni Tng u. Sau khi c o,
ngi vn thng cng vi cc t ngi thin nh trn non Linh Thu.
Ngi ngi thin mt quay v hng nam, lng xy v hng bc l tt nht.
Khi ngi, t th lng phi tht thng ng cho lung ha hu ca c th lu
chuyn d dng trong ct sng. Mun vy ngi ta phi k gi ngi thin, hay tn
dng mt bng c dc hi nghing v pha trc. V tr ngi thin phi ni thanh
tnh, thong kh trong lnh. Mi trng nhim s lm cho kh Prana trong c th
(c to ra sau khi ta thin) s khng c tinh khit, bt li cho vic to lung ha
hu trong c th ngi thin.
Vt ni sn nm ca Yn T hp cch rt t nhin gip cho ngi thin c
c y cc iu kin ngoi cnh tu thin, nh c lc t trng, vic ngi
quay hng nam, mt dc hi nghing v pha trc t nhin v khng kh trong lnh,
thanh tnh.
Vua v Yn T, bi ni ny tha trc, lu danh k tch An K Sinh tu tin,
c o. Cui thi L c thin s Hin Quang, u thi Trn c nh thin s o
Vin, Tiu Diu. i ng l thy ca iu Ng Gic Hong cng tu hnh v c
o y. Cho nn, vic c iu Ng Gic Hong la chn Yn T tu hnh
khng phi l v cn.
Ngi tu thin theo chnh php v t o c c nhng quyn nng siu vit
m ngi thng khng d g c c. Pht gio truyn rng:
Nh php tu Thin nh, Tn Gi Mc Kin Lin c kh nng xut thn du
hnh cc ci Pht. Xung c a ngc quan st chng sinh, bay qua mi c ci
Pht n quc ca c Pht Thch Ca c tm m vang c bao xa.
Nh php tu Thin nh, Tn Gi Ph Lu Na cng Mc Kiu Lin tng
vng mnh ca c Pht Thch Ca xut thn t h khng bay vo trong ngc ging
thuyt php yu v truyn trao tm php yu cho Vua Tn--TaLa l vua nc MaKit- ang b giam cm. Tn Gi A Na Lut tuy b m la c kh nng thin nhn
thng (nhn xa ngn dm). Tn gi X Li pht mt c th nhn thy 60 tiu kip
ngi v trc, Tn gi A Nan nhn thy ci Ty Phng cc lc m c
Pht A Di phng ra mun vn nh ho quang rc r. c Thch Ca Mu Ni c
php tha tm thng (thy c lng ngi khc) nn t xa c c t tng ca
i l t Tu-B-.
Cc nh s tu thin khng nh rng: tuy ngi thin trong am c Nga Vn trn
nh ni Yn T. c iu Ng Gic Hong Trn Nhn Tng dng ho quang
nh lc ca mnh m qun chiu trong, ngoi, trn di, mi s vi Ngi u thng

t.
Trn nh ni Yn Sn, cch bit vi kinh k. Vua Pht Nhn Tng vn r c
triu chnh, nhiu ln v triu khuyn bo vua Anh Tng tu dng tm tnh, km bt
lng dc, xa ri tu sc, gn gi chn tm xng ng tr thnh bc qun vng tn
knh. Ngi cn bit r c bin cng phng bc, phng ty v phng nam, c
c nhng quyt sch ln lao v ng n nhm gn gi tnh bang giao gia cc
nc lng ging v i Vit, gi vng, nn an ninh chnh tr nc nh.
Trn non Yn T, Ngi hon thin h thng gio l ca Php phi Trc Lm
Gio l Trc Lm tr thnh nn tng t tng v o c ca thi i hong kim
triu Trn, giai on pht gio l Quc o.
Cho nn, vic t b ngi vua vo ni tu hnh ca Vua Trn Nhn Tng
tng chng xut th, nhng ch thc li nhp th tch cc. T chc v cao sang ca
Nh Vua, Vua Trn tr v ngi tn qu Nh Pht. Nh Vua t ci nht thi, hu hn
m tr v ci v hn, vnh hng. Khng phi lc cht, Vua Trn mi ha Pht. Ci tn
Vua Bt (Pht) c tn vinh cho Vua Trn khi Ngi cn ti th.
"Bt cung nh, chng phi tm xa. Nhn thiu gc nn ta tm Bt; n bit
hay Bt chnh l ta" (2).
Hng nm, mi xun v, hng triu chu con ca Rng Tin t Vit v bn
b bn phng li v Yn Sn l Pht v vng cnh.
H bi hi tng nim c Vua Trn. Mt ng vua khc t ph qu, vinh
hoa, tc v cao sang, gi bit chn phn hoa hi ln non xanh Yn T tu hnh,
trt b mt cuc sng l tng ca ngi thng tr thnh mt c Pht i Hng
i Lc, i Bi v i Tr, xng danh l c Pht Thch Ca Mu Ni ca Vit Nam.
Ch thch:
1. Trch "i Vit s k ton th"
2. C Trn Lc o Ph - Trn Nhn Tng, trch hp tuyn vn hc VN th k
X-XVII. Nxb Vn hc HN-tr.111.
Nhng iu t c bit v hong Quang

Trung
Nguyn Tn Tun
Nguyn Hu qu lng Qunh i, huyn Qunh Lu, tnh Ngh An, cng
dng h vi H Qu Ly v H Xun Hng. Nm t Mi (1655), qun Nguyn
chim c 7 huyn sng Lam, bt dn a vo ng trong khai hoang. C t bn

i ca Nguyn Hu b bt vo Nam. Lc u Ty Sn Nht thuc huyn Quy
Ninh, ph Quy Nhn. n i H Phi Phc di n p Kin Thnh, huyn Tuy
Vin, nay l thn Kin M, x Bnh Thnh, huyn Ty Sn, Bnh nh. H Phi Phc
v b v l Nguyn Th ng sinh ra 3 anh em Nguyn Nhc, Nguyn L v Nguyn
Hu. Nguyn Hu sinh nm 1753 ti mt ngi nh nh bn b sng Cn, ni c bn
Trng Tru, cng vi ging nc, cy me xa vn cn n ngy nay. Thu nh,
Nguyn Hu c tn l H Thm. Ba anh em Nguyn Hu u theo hc thy gio Hiu
- mt nh nho bt c ch vi chnh sch tn c ca Trng Phc Loan nn trn vo
Quy Nhn m trng dy hc p An Thi (An Nhn ngy nay). Bit ti nng khc
thng ca ba anh em Ty Sn, nn ng truyn cho h hoi bo v ch ca mnh.
ng thng k vi h vic cha Nguyn mu bin ng trong thnh mt nc ring
bit, sng xa hoa ng im; Quyn thn Trng Phc Loan mc sc t quan lp
cha, hm hi ngi trung, v vt tin ca. Vng bc chu bu ca Loan sng rc c
sn. ng khch l, c v cho s nghip ln ca h bng cu sm: "Ty khi ngha,
Bc thu cng", ngha l Ty Sn khi ngha s lp nn s nghip ln t Bc, cc
con phi gng sc. Ma xun nm 1771, lc Nguyn Hu 18 tui, cuc khi ngha
bng n, t Ty Sn si ng. L c ngha bng la di 10m c dng ln vi
khu hiu ly ca nh giu chia cho dn ngho v li hch k ti Trng Phc Loan:
"Gin ph quc ra lng bi thng, nn Ty Sn xung ngha cn vng". Trong
sch vit v nh Ty Sn c ph bin di thi Nguyn, con ngi v s nghip
Nguyn Hu b xuyn tc. Nhng qua nhng ti liu y, kt hp vi nhng ti liu
mi pht hin gn y, ta c th thy vi nt chn dung Nguyn Hu. ng c mi tc
xon da sn, mt sng, ting ni sang sng nh chung, nhanh nhn v khe mnh.
ng "c mt con mt nh, nhng ci trng rt l, ban m ngi khng c n th nh
sng t mt soi sng c chiu" (Ty Sn lc thut). Thm ch, mt cung nhn ca
nh L ni rng: "Nguyn Hu tr tay, a mt, ai ny phch lc hn xiu, s hn
s sm st...". (Hong L nht thng ch).
Ting ni ca Nguyn Hu cng rt c bit, nh ting chung, li ni ngn
gn, gin d, thm vo lng ngi, to nn s gn gi, ng cm su sc. Mt ln
Thanh Ha, Nguyn Hu ngi trn mnh voi ni ln: "Ch qun, hy v ta git sch
ch Ng i. Nu ai khng mun chin u th hy xem ta trong mt trn git hng vi
vn mng ngi, y khng phi l chuyn l u". Hu va dt li, qun lnh d ran
nh sm, rung ng ni rng, tri t bin i c cnh sc, ching trng ng thi
vang ln (L Qu k s). Nguyn Hu c xem l mt bc anh hng dng mnh v
c ti cm qun. Nm ln vo Nam, 3 ln ra Bc, u n hin nh qu thn. Mi ln
xng trn, ng thng dn qun i u. Ngy mng 5 tt K Du, tri cn cha sng,
Nguyn Hu thn chinh c chin cho hn trm voi tin ln trc, b binh theo sau,
nh nhau kch lit vi qun Thanh. Gia tra, ng cng vi tng s, chin bo
nhum en khi thuc sng, tin vo Thng Long, kt thc chin dch Ngc Hi ng a lch s. Tuy l v tng, nhng Nguyn Hu rt am hiu vn chng. ng
l hong u tin mnh dn dng ch Nm vit cc vn bn ca triu nh v
cho lp Vin "Sng chnh", Bc phong La Sn phu t nguyn Thip lm vin trng
lo vic dch sch ch Hn ra ch Nm dng vo vic dy hc cho nhn dn.
Hng ngy, Nguyn Hu ng i, pha tr rt gii. Ln ra Bc dit h Trnh, khi
Nguyn Hu Chnh ng lm mi cng cha L Ngc Hn cho ng, Hu ni lm
cho mi ngi u ci m: "V dp lon m ra, ri ly v m v, bn tr n ci
cho th sao. Tuy nhin, ta mi ch quen gi Nam H, cha bit con gi Bc H, nay
cng th xem c tt khng...". Tuy vy, Nguyn Hu rt nhn hu, bit trng nhn ti
v giu lng thng ngi, vi ngi ti v bit thi th nh Trn Vn K, Ng Th
Nhm, Phan Huy ch, Nguyn Thip... th ng tin dng i i rt hu. Vi k c ti
nhng khng chu cng tc, ng vn m cho h con ng sng: "ng l trm phi
ra oai sm st, khp cc ngi vo ti khng chu lm ti, tch thu gia sn v git cc
ngi t r php thng. Nhng cc ngi nh ngi c bnh nng m ti tm
nhm ln... Trm mt lng yu tic nhn ti, khng th chc lt qun c. Nn c
trch ban n tha ti cho cc ngi".
Trong gia nh, Nguyn Hu sng vi v con rt tnh cm. ng c hai b hong
hu. B chnh cung qu Quy Nhn, l anh em cng m khc cha vi Thi s Bi
c Tuyn v Hnh b thng th Bi Vn Nht. B ny sinh c 5 ngui con, 3
trai, 2 gi. Nguyn Quang Ton l con c, c lp lm Thi t, v sau l vua Cnh
Thnh. B h Phm l mt ph n thn d, nhng c l do gn b vi Nguyn Hu t
rt sm nn c ng qu trng, thng yu. Khi b b bnh nng, ng mi mt
thy thuc ngi Ty tn l Gi-ra vo cha. Nhng khi Gi-ra n ni th b mt.
Trong mt bc th vit ngy 17/7/1791, gio s Serard k: "Chnh hu ca Tin
vng (Quang Trung) mt vo khong thng ba v ng khc b mt cch su
thm".
Bc cung hong hu l cng cha L Ngc Hn, con gi th chn vua L Hin
Tng v b nguyn phi Nguyn Th Huyn ngi lng Ph Ninh, huyn ng Ngn,
ph T Sn, trn Kinh Bc (nay l x Ninh Hip, huyn Gia Lm, H Ni). Ngc Hn
sinh ngy 27 thng t nm Canh Dn (1770) ti qu ngoi, mt nm K Mi (1799).
Ngc Hn sinh h cho Nguyn Hu mt con trai l Nguyn Vn c v mt con
gi l Nguyn Th Ngc, sau ny u b triu nh nh Nguyn git hi. Cng cha
Ngc Hn l ngi ph n ti sc vn ton, vua Quang Trung rt yu v c phn t
ho v b. Hm ci, ng c ni vi Ngc Hn: "Con trai con gi nh vua c

my ngi c v vang nh nng?". Hm l t vua L Hin Tng, Nguyn Hu mc
tang, ng coi xt l nghi ht sc chu o... Nguyn Hu sng khoan dung, nhn
hu nn nhng ngi gn gi ng u t lng cm kch. Bi th khc chng ca cng
cha Ngc Hn tht cm ng, chng t tnh yu v lng ngng m ca b vi ti,
c, cng lao s nghip ca Hong Quang Trung Nguyn Hu...
Nguyn Qy c (1648 - 1720)

Quang
Bnh
Nguyn Qy c, hy l T, hiu l ng Hin, lng Thin M, nay l x
i Mi, huyn T Lim, H Ni. Nm 29 tui, i L Hy Tng (1676), ng
nht gip tin s tam danh, tc Thm Hoa.
Nm Canh Ng (1690) ng c c lm chnh s sang nh Thanh cng Nguyn
Danh Nho. Nm Gip Tut (1794) thng t th lang b L, lm bi tng ph cha,
nm 1695 c thng Ng s. nm 1696, v c vic x n khng tha ng, ng
b ging xung t th lang b Binh. Nm 61 tui (1708), ng c thng Thng th
b Binh, c phong T l cng thn, ng cm on mi vic phin h, hch sch,
nhng nhiu dn - ng l ngi khoan dung, cm thng vi ni kh khn vt v ca
nng dn, v vy thng khoan hng vi ngi trn thu hoc thiu thu, bt tp dch,
ng c dn ca ngi "T tng Qy c, thin h yn tc" (T tng Qy c,
thin h yn vui). Nm Gip Ng(1714) c thng hmthiu ph, tc Lim Qun
Cng. Nm inh Du (1717), thng Thi Ph Quc lo, vinhphong T l cng thn.
Nm 72 tui, ng dng s xin v tr s. Hng ngy ng do chi quanh vng, c khi
vc cuca ng cng nng dn, khi cng cc bn vn chng cng nhau xng ha.
ng dnh 10 mu rung c triu nh ban cho tng dn lng v trch ra 4 mu
lp ch Khnh Nguyn, tc ch M ngy nay. ng l ngi thng thn, khng xu
nnh, c ngi i knh trng.Tnh tnh ng n hu, thng ngi, ha nh v
bnh dn nn c mi ngi knh trng, yu mn. Nguyn Qy c lun th hin l

mt v trung thn. Khi bn lun chnh s, c iu g cha tha ng th kin quyt gi
kin ca mnh, khng ai lay chuyn ni. Lm vn th khng cn trau chut, khng
chung li tm chng trch c nhng t vn tinh t, cht ch. Vic sa sang, trang
tr nh Thi hc, dng bia Tin s ( Vn Miu), ng u ch thn trng coi cho n
khi hon thnh tt p. Nguyn Qy c l nh s hc, cng vi L Hi hon chnh
bn tho cui cng ca b i vit s l ton th (in nm 1697).
Nhn xt v ng, Phan Huy Ch vit: "ng l ngi khoan hu trm tnh. Ngy
thng, th tip ai th d dng, vui v. Khi bn lun trc mt cha, vic g cha tha
ng, ng c gi kin mnh, bn n ba, bn ln, khng ai ngn c. ng lm vn
khng cn trau chut m su. Triu nh c ch tc g ln, phn nhiu do tay ng
tho. ng lm t tng 10 nm, v chnh s chung khoan hu...".
S nghip trc tc v chn hng vn hc, gio dc ca Nguyn Qy c cng
kh rng r.V th, ng c Thi chu tp, Hoa trinh thi tp v 72 bi th chp trong
Ton Vit thi lc. Ngoi ra ng cn c mt s th vn nm chp ln vi th vn ch
Hn trong sch Nguyn Qy th vn ph, gm 5 tp, hin cn c lu gi ti nh con
chu ng.
Khi cn nh, Nguyn Qy c ni ting thng minh, nhanh nhn. Gia ph
h Nguyn Qy lng i M cn ghi li mt bi th ca Nguyn Qy c kha chi
cha Trn Quc.Bi th theo th "thun nghch c", tc l c xui, c ngc u
thnh th, c xui l th ch Hn, c ngc l th ch Nm. Bi th nh sau:
c xui:
Trang nghim cnh tnh thm chi vin
Th v mu ni th gii tin
Hng pht bng mai hoa bch vng
Nguyt lai lung trc n thanh lin
Sng m bch dip hoa lung vin
Tuyt nh ngn i nguet tr thuyn
Lng vn bi kinh ph ngc n.
Quang phng chim liu liu chn thin.
c ngc:
Thin chn leo lo chim phong quang
An ngc ph linh bui vn lng
Thuyn cha nguyt i ngn nh tuyt
Vin lng hoa dip bic m sng
Sen xanh n trc lung lay nguyt
Vng bi hoa mia phng pht hng
Tin gii th ny mu v th
Vn chi t tnh cnh nghim trang.

ng l ngi ham thch th vn cVit Nam, sao lc tng tr nh. Bi tiu
dn khi khc li sch Qun hin ph tp ca Hong Sn Phu c on vit: Sch Qun
hin ph tp bn khc c tan nt khng cn. Nm inh Du (1717) nhn c mt
bn sao c ca nh Nguyn Qy c, em v hiu nh v ch gii..." Hin nay th
vin Khoa hc x hi cn gi c mt bn sao chp sch Qun hin ph tp, 6
quyn, cng 214 t... R rng nh s ham thch th vn c ca Nguyn Qu c m
Qun hin ph tpcn li n ngy nay.
Tng truyn, Nguyn Qy c l ngi i p gii ni ting. Khi cn nh,
mt ln gp quan huyn trong mt qun nc,quan huyn hi:
- Cu hc sch g ri?
c p: hc ht sch lun ng. ng huyn lin ra mt v i ton ch trong
sch Lun ng:
Thc v cu bo, c v cu an, qun t ch.
(n khng cn no, khng cn yu, ng ch qun t)
c ng khu i ngay, cng dng ton ch trong Lun ng:
Chiu nhi bt lai, lung nhi bt kh, x tc thn
(Vy khng chu li, xua khng chu i, ph x tc ng mt b ti)
ng huyn rt kinh ngc, ht li khen ngi.
C ln c i chn tru, chng may tru n khoai ca lng Cu . ng ph
i qua, sai lnh bt tru. c xin tru v, ng ph ra iu kin phi i c v i
ca ng th mi tha. V i nh sau:
Khoai xanh tt nh v ph
(Cu ny c ngha l khoai xanh tt l do c ph rm r,cng c ngha l nh
quan ph)
c nghe xong, i lun:
Lnh M vng trn bi cngh.
(Ngh l ly chy nn tm lnh cho mn mt, cn c ngha l ng ngh).
Quan ph khen v i c khu kh hn ngi, lin trao tr tru cho c.
Tng truyn mt ln cha Trnh Cng xem bi th Lng mu tng s gi ca
L Thnh Tng thy thiu 2 cu v tht truyn, ch cn 6 cu:
nh ph ng ng nga ri chn
Ni m con ny gi s qun
Nh Hn, lng cn son mt tm
Thng Lng, tc bc mi phn
.....
Minh thip l vng du mng mnh
V thi khuyn n ngha qun thn.
Cha Trnh Cng bo cc quan ngh 2 cu b khuyt, Cha ai ngh ra th

Nguyn Qy c c 2 cu (ng nh li th nm i Hng c, cu 5-6 ch c 6
ch):
Nim trung hiu khn hai vn
Hi cng danh d my ln
Cha ngi khen v thng cho hai ht bc.
Quc T Gim hn 10 nm, ng c nhiu cng lao trong vic o to nhn
ti cho t nc. ng cng c cng ln trong vic xy dng i thnh in, hai bn
gii v Quc T Gim v trng coi vic dng 20 tm bia tin s (Vn Miu) trong
20 khoa thi t 1656 n 1715 v ng tn nhun sc nhiu bi vn bia.
Ti x i M hin cn gi c bc v chn dung ng. Nh vung "Lcth
nh" do ng xy dng qu hng, trng cy tng cy bch, lm ch hp mt vui
chi ca cc ph lo, nay tuy khng cn, nhng tm bin "Lc th nh" tn ngi
nh , vn cn gi c.
Tc ng xa c cu: "Nht M, nh La, th ba Canh Ct" ch nhng lng ca
huyn T Lim c c nhiu ngi hin t v ni ting v vn hc. Xp hng u l
lng i M v c gia nh Nguyn Qy, Nguyn Qy c v con l Nguyn Qy n
u tin s, chu ni l Nguyn Qy Kinh hng cng (c nhn), ba i u gi
nhng chc v trng yu trong triu, khi mt u c phong lm phc thn.Hin nay
a phng cn truyn tng cu i:
nh gip nht mn thin h hu
Phc thn tam dip th gian v
Dch:
Khoan gip mt ca tp trung, ha c trong thin h Phc thn ba i tip ni,
khng thy th gian.
Nguyn c Qy, mt danh nhn ca Thng Long - H Ni lmv vang,
rng r thm cho dng h Nguyn Qy, cho qu hng i M - T Lim v truyn
thng ngn nmvn hin ca t "kinh s mun i".
Nhng gng mt tui tr Thng Long

PGS.TSKH.
Nguyn Hi K
Ngi tiu biu cho khng ch th h u tin c sinh thnh trn kinh thnh
mang tn Thng Long, m cn cho mun i vi s nghip v vang "cm qun tt
thng, tr nc an dn" l Ng Tun, t Thng Kit, phng An X trn bi
sng Nh... M ci cha t khi mi 13, Ng Tun c ch, c thy L Cng n ht
lng dy d, chm sc. Cho n trc tui 20, ngi trng Bi n, cc th phng
hay cc v trng khc ca Thng Long, Tun dn tm sc ca mnh vo vic hc
tp v ngh, binh php, cc sch vn chng, o c khc... Chnh nhng thng nm
y chun b cho con ng pht trin tip tc, v vang ca ng Tun.
T nm 23 tui (1041) Ng Tun c b lmth v trong cung vua L. Hai
nm sau, ng c trng coi tt c vic trong cung.
Nm 43 tui, L Thng Kit (trc Ng Tun mang h vua) i vng
Thanh Ngh, lp li trt t tr an ca c vng nm chu, su huyn, ba ngun, hai
mi bn ng.
Nm 51 tui, ng trc tip kinh l lm yn bin cng pha Nam ca i Vit
ri v Thng Long lm Ph quc Thi y, n v vua mi 7 tui (1072).
Nm 1075, L Thng Kit dn i qun ngc lnpha Bc "tinpht ch
nhn" - tiu dit - trc so huyt gy ti c ca gic, lpphng tuyn sng Cu, chn
vi cung vng xmchim nc ta ca qun xm lc nh Tng...
Nm 1300, tc l sau 230 nm ngy Quc T Gim khai trng, c mt cu b
qu lng Th Hong: Thin Thi (n - Thi - Hng Yn) n nhp trng v tr thnh
ngi Thng Long. Cu ngi h Nguyn, tn l Ct sau ny i thnh Ngn Nguyn Trung Ngn. Mi bn nm sau, cu hc tr trng thnh trn mnh t
Thng Long v c vua Trn giao cho nhim v lm Chnh s sang YnKinh
(Trung QUc) c trch cng vic ngoi giao vi nh Nguyn trong hon cnh ht
sc kh khn phc tp. Nguyn Trung Ngn khng mt cht n h, hng hi ra i
v hon thnh xut sc nhim v. Chnh trong chuyn i ny, v chnh s tr tui
vit hng trm bi th th hin ch tnh cm ca lp thah nin sinh ra v ln ln
trong ho kh ng A, t nng mnh ln trong trng tr tu ln Thng Long v rt t
bit mnh.
y l bi th Nguyn Trung Ngn t ni v mnh:
"Gii Hin ti ng bc quan cao,
Tui tr lm ch nut tru,
Tui mi mi mi hai vo thi hc,
n nm mi su d thi nh,
Hai mi bn tui lm quan gim
Hai mi su tui sng s Yn Kinh"
Bi th nh mt bi s yu l lch r rng, trung thc, m ngi c cm thy

nh mt truyn thn k, thm ch c ngi gn cho l "Kiu Thi" (th kiu cng t
ph) l khoe khoang, khoc lc.
Sau bn nm tu nghip Thng Long, Nguyn Trung Ngn vo thi nh v
Hong Gip, V Hong Gip u tin trong lch s Vit Nam tui va 16, tht cng l
chuyn l.Th nhng u phi lc ny Thng Long chng kin nhng l nh vy.
Na th k trc, nh Trn bt u t thm hc v Trng nguyn, Bng nhn, Thm
hoa (gi tt l tam khi) tng cho nhng ngi xut sc nht trong cc k thi nh,
th cc v tam khi u tin u rt tr: Trng nguyn Nguyn Hin 13 tui, Bng
nhn L Vn Hu 18 tui, Thm hoa ng Ma La 14 tui. Hong gip Nguyn Trung
Ngn tng lm nn cng nghip ln, tng gi nhiu chc v quan trng, trong
c chc i don Thng Long l chc quan ng u chnh quyn kinh . Bng
nhn L Vn Hu sau tr thnh nh s hc ln, tc gi b i Vit S K 30 quyn,
l b quc s u tin ca dn tc Vit Nam.
ng nh nh bc hc L Qy n (th k XVIII) nhn xt, vo hai thi L
Trn c ting l vn minh, cc ti nng lin tc xut hin, Thng Long tr thnh ci
ni ca nhng "thn ng" - (c hay bcpht ti nng ngay t lc cn t tui).
Cng khoa thi nm1304 vi Nguyn Trung Ngn, nhng u l cu
hcinh nh b, en i mi t vng ng chim trng ca Lan Kh, Bng H (Thanh
H - Hi Dng) nhpvo hng ng hc sinh ThngLong v Mc nh Chi... Vua
Trn Anh Tng cha tht tin ngi cao nht trong k thi quc gia sp c nhn
danh hiu Trng nguyn cao qy l mt cu b hnh dng xu x, mun th ti Mc
nh Chi, bt cu ngay lptc phi vnh bi th Hoa sen ging ngc ca Hn D.
Khng mt cht lng tng, Mc nh Chi cho Trn AnhTng nghe bi "Ngc tnh
lin ph" va ha li rt ti tnh bi th ca Hn D, va th hin y phmcht,
ct cch ca ngi t thc i Vit. Bi ph ng i k diu y ca Mc nh Chi tr
thnh mt kit tc, thnhbng sen vng ta "hng thm bay thu tng my", thm
mi vi t tri, lng ngi nc Vit. Vi bi ph y, vua Trn Anh Tng khng th
khng nhn Mc nh Chi lm Trng nguyn v cho ng ra Long Mn ca Phng
Thnh i xem ph phng Thng Long ba ngy lin.
Kinh thnh Thng Long vo mt ngy u h nm1299,v vui qu chn m vua
Trn Anh Tng b qun cng vic trong triu. Khi tnh ru c bit Thng hong
bui sng t Thin Trng ln, khng va lng, mang theo nh x pht vua v
trm quan, xung thuyn b v Thin Trng, Anh Tng lo s, cung cung, ht hi
chy ra bn sng. Gia lc vua gp c mt cu b ang mi m c sch qun

ht c mi vic xung quanh, hi ra mi bit l hc tr, vua c nh cu tho h mnh
bi biu t ti, ri a cu cung xui thuyn v ch Thng hong Sau khi c xong
bi biu (nh bn t kim im) ca vua Trn Anh Tng, Thng hong Trn Nhn
Tng phi tht ln "bi biu ca ngi lm rt hp lng ta" v quyt nh tha li cho
Trn Anh Tng. Sau ln c xa n "k lut" ny, Trn Anh Tng a cu hc tr
on Nh Hi ln lm chc Ng S trung tn.
Phi chng ch do duyn may m t mt cu hc sinh Thng Long c dp c
thi th ti nng cu gip vua Trn, on Nh Hi c vua Trn c bit tin dng
ct nhc ln chc v cao cp trong triu? Xa nay, chc Ng S Thng dnh cho
cc v tng qua Tin s, bng cha thin kinh vn quyn, bit chuyn xa gn,
li phi bc tui tc nghim qua chuyn i, chuyn chnh tr, c th can gin vua.
V l thng thng nh vy, nhiu ngi khng khi bng hong trc s xut hin
qu t ngt ca on Nh Hi, lm th ch bai ng
"i ng s n cu c ng
Ming on Trung Tn sa cn hi"
Nhng s dm pha y khng mt cht lm m i ngi sao sng chi va xut
hin.Sch i Vit S k ton th cho hay: "Nh Hi l cn thn ca vua, vua ni
nng hnh ng g u c bit c"
Nm 24 tui, sau khi hon thnh xut sc nhim v ngoi giao vi Chim Thnh
pha nam, on Nh Hi c b lm Thamt chnh s, nm sau ng li c c
gi lun cc vic Vin Xu mt - cng vic m trc ch c tn tht h Trn mi
c nm gi. Ba nm sau, ng c triu nh c i n nh tnh hnh vng Chu
- L (Qung Bnh - Qung Tr).. bt c ni u v trong hon cnh no, on
Nh Hi vn lun l ngi ng mi chu so gnh vc mi trch nhim nng n.
Vt qua thi thng, qua nhng li d ngh, ghen ght, coi thng tui tr, ca
m quan li trong triu, tin yu, th thch trn cng vic thc t v tin cy trao
nhim v cho on Nh Hi... chnh l con mt xanh tinh tng ca hai vua Trn,
l th hin c th phm cht, nng lc, ngi cm u i Vit khi tin dng th h tr.
C mt thc t lch s khng th ph nhn l nhiu danh nhn lch s vn ha
Vit Nam tng nhiu lnh vc: chnh tr, vn ha,... u c tui thiu thi gn b vi
Thng Long nh Nguyn Tri, L Thnh Tng, Ninh Tn, L Qy n, Nguyn Du...
Ct ting cho i nm 1380 ti Thng Long, trong nh ng ngoi - t Trn
Nguyn n, tui th ca Nguyn Tri tri qua thi suy vi ca t nc cui triu
Trn. Mt thu vua sng ti hin ch cn trong c tch. Trong lp ngi bt lc cui
th k y, c ngi tm v vng nc bic, non xanh, i n, c ngi nh cha
con Trn Nguyn n tr trn "mn la thuyn chi c sch xa" v "th c ba ln
c i ng". Nhng tr i tr lib i th i ng trong thin Tiu Nh ca Kinh
Thi cng khng tm ra li thot cho dn, cho nc... cho chnh mnh. Sch thnh hin
xa nht mu thing! Trn Nguyn n, Nguyn Phi Khanh tm thy nim an
i, gi gm hy ng ca mnh vo cu b mi su tui chm c sch (Lc tu nhi
ng ph i th) Nguyn Tri.
Trong mi trng vn ha ca gia nh, ca Thng Long, Nguyn Tri dn
tm tr vo vic hc tp. V "tui tr rng nho nc ting thm" - ni ting hc gii
trong th h ca mnh.
Con ng tr thnh ngi dng k sch "Tm Cng" nh vo lng ngi cho
L Li, cho ngha qun Lam Sn nh thng qun Minh, cho t nc thanh bnh,
con ng a Nguyn Tri tr thnh anh hng dn tc, hn khng tch ri vi
nhng thng nm thiu thi.
Gia huynh bt ti thc v ng
Trn l thanh lu tam canh nguyt.
(ng tin khng c nn cm n khng c c
Nh bi bm, nh trng canh ba soi lt)
l nhng cu t thc v cn nh, v nhng ba cm ca cu b Ninh Tn
(qu Ci Tr - Ninh Bnh), ln Thng Long tr hc vo gia th k XVIII. Gia
phn hoa ca kinh thnh, chuyn i ngho ca cu b t thnh ch m tiu v
ch bai ca m tr nh cng la (khc tng an bo mn h l - em chuyn n no
v ng yn ra lm tr ci ct ta). Th nhng, cu b Ninh Tn li khng ly lm
phin mun. Bn tr chi ci u bn tn lng nhng v chuyn go, nc, ci m y
kia lm sao hiu c nim vui, ni am m ca cu. Bi v ngay t khi nh tui,
trong hon cnh kh khn ngho tng y, Ninh Tn xc nh, "Nam t ch yu k
s nghip bt tu thch thch thuyt tn toan" (Lm trai ch ct nn cng nghip: ng
c u su vi ng cay).
Tuyn ngn vo i v c hn vi chnh mnh " lm trai th phi lm con
trai gii" ca cu hc tr ngho Ninh Tn tr thnh ng lc mnh m, dn sc
vo hc hnh, tr thnh "bc ti t i nay" thnh "k lo luyn trong vn mc, s
trng c th ph trc thut" nh nhn xt ca bn b ng. Nghim tri t sut
thng nm tui nh trong mi trng Thng Long cho php Ninh Tn khng ch
tr thnh vin quan bit gn dn: thng dn gia m quan li tham nhng, hn km
cui thi L Mt, m nng tm tr tu tnh cm ca ng, a ng n vi triu i
tin b Ty Sn.
L Qy n sinhnm 1726 ti lng Din H, huyn Hng Nhn, Thi Bnh, ng
l nh bc hc li lc c nhiu hiu bit bao qut v tri thc ng thi, ngi vit
n 50 b sch gm c cc lnh vc th, vn, s, a, trit hc, y hc, thin vn hc,
nng hc trong c sch nh mt bch khoa ton th tp hp, sp xp tt c cc tri
thc v khoa hc x hi v khoa hc t nhin... Tr tu tuyt vi ca nh bc hc
ng u thi i y sm c nui dng hnh thnh t trng hc ln Thng Long.
Trong lch s Thng Long ni chung, th k XVIII ni ring, khng t ln
xut hin nhng "Trng An t h", "Trang An tht h" (Bn, hay by "h bo" ca
Trng An).
"Trang An ng tuyt" (Nm ng tuyt vi ca Trng An)...
l nhng danh hiu m ng thi dnh xng tng nhng ngi ti gii,
thng minh ni ting trong hc hnh, vn chng ca t Thng Long, trong s c
nhng cu b thn ng. Chng hn: Nguyn Du, Nguyn Hnh... c xp vo
"Trng An ng tuyt".
Nguyn Du l con Nguyn Nghim, l em Nguyn Khn, u l quan cho nh
Trnh v u l nhng ngi gii th vn. Nguyn Du ct ting khc cho i l
Thng Long vo nm1675, ln 13 tui ng c phong tc Hong Tn i phu v
c Hong Ng Phc ban cho mt thanh bo kim v Phc nhn thy cu b ny
c tng mo "khi ng, hng v". Ln 6 tui Nguyn Du bt u i hc. My nm
lin, ht cha mt, anh mt ri m qua i. Nm 13 tui, Nguyn Du phi sng vi
anh. Tnh hnh chnh tr Thng Long lc ny rt phc tp v gia nh Nguyn cng tan
nt dn. Nm 19 tui Nguyn Du thi t ti v bn nm sau (nm 1788) ng bt u
mt cuc i lnh nh ni chm tht vt v gian trun, nhng li c nhiu iu kin
gn gi v thng cm vi ni thng kh ca qung i qun chng nhn dn. Nguyn
Du lm sao c th vit c truyn Kiu nu khng c nhng nm thng "gia dng
tri dt cnh bo lnh nh" ny? Nhng 23 nm sng Thng Long cng l thi
gian va nh th trang b cho mnh vn tri thc cn thit trc khi ln vo bo
tp ca cuc i. y l thi k p mng xy nn cho ti nng sng to k diu ca
Nguyn Du.
Sau ny mi dp c tr li Thng Long, Nguyn Du li sng dy thy c
nhng k nim su sc thi tr:
"Nh xa ha ng ny
Cung xa bng ha thnh nay l lng
G quan nay cong bng
Bn thn nay nn ng c ri
Sut m khng ng bi hi
Vi vu ting so mt thi trng trong"
Trc mt ng "ng s ngang dc qun c ng c" "bn b hi tr k mt
ngi cn", thm ch ngay c khi gp li ngi gy n cm b h Gim 20 nm
trc cng lm cho ng xc ng luyn nh tui th gn b vi Thng Long.
Chnh Thng Long chun b nhng cht liu u tin cho Nguyn Du tr
thnh nh th thin ti ca dn tc.
Cao B Qut c ngi i khen l nh th vo bc thnh, c chnh vua T
c knh phc, tha nhn "Vn nh Siu Qut v tin Hn" (vn nh Nguyn Vn
Siu v cao b Qut th n thi tin Hn cng khng ai snh kp) th m ng li thy
tht l v duyn khi mnh c phi lm mt nh th.
Theo Cao B Qut: Ti trai sng trn i khng lm c vic phi gan b
gy chn sng, gi vng cng, li ngi nhn bn lang si nghnh ngang. nlc tui
gi th mc o gm ban ngy v bi nh qu hng... n lc gi th gi u vo v
con m cht. Gi s hng ngi y xung sui vng c g li Chu Vn An, Nguyn
Tri th cng mt dy, trng ngc nh, thn sc r ri ra m thi".
Cao B Qut ngi lng Ph Th - Gia Lm, nhng t thu th u l cu b
ngang tng khu cng thnh ca Nam, khu vc H Ty y, qung bt, cm gm,
dn u on qun nng dn xng thng v pha "bn lang si nghnh ngang" th
hin trn vn ch lm trai.
Ngi Thng Long t v mnh vi hoa si, hoa nhi, loi hoa hng thm tr
mi, hng hoa biu tng ca s mn cm v thanh lch ca bn sc vn ha, kt
tinh vn minh, tr tu, vn ha ca Thng Long. Tm mnh trong truyn thng vn
ha, trong nhp sng Thng Long, mang theo ci "ngt hng hoa si, hoa nhi" bc
vo i v tr thnh thn ng nh Nguyn Trung Ngn: on Nh Hi, thnh ng
vua va gii cm gm va ti cm bt Trn Nhn Tng, thnh thin ti qun s anh
hng dn tc Trn Quc Tun, thnh nh vn ha kit xut tiu biu ca thin ti Vit
Nam Nguyn Tri, nh bc hc L Qy n... t trng hc ln - Thng Long - h
tr thnh nh chnh tr, qun s v nh vn Ng Th Nhm, thin ti ting Vit
Nguyn Du, nh th chin s Cao B Qut,... t Thng Long ngn nm vn vt
o luyn nn ti nng ca h t thi tui u th. V tr tu, ti nng ca h li gp

phn lm nn mt Thng Long ngn nm vn hin.
Trong lng T quc Vit Nam, Thng Long - H Ni - lng hn ni sng ngn
nm, c nc vi v v Thng Long - H Ni... n lt mnh, mnh t ngn nm
vn vt ny li cht mnh, chng ct tinh hoa, thnh ngun sa ngt thm chm sc,
dng nui cc th h tr ca mnh, ca t nc.
(Tp ch Thng Long H Ni ngn nm S22/2004)
An Dng Vng trong tm thc nhn dn ta

Dng Trung Quc
"Cht th b con b chu
Sng th khng b mng Su thng Ging"
Cu ca vi nhng li l qu quyt nhng li rt mc mc, hn nhin y l ni v
tnh cm thit tha vi ngy Hi lng ca dn x C Loa v 7 x xung quanh, thuc
huyn ng Anh, ngoi H ni. Tm im ca l hi l ta Thnh c (C Loa) v
tm linh ca l hi hng v An Vng Vng. l nhng di tch v nhn vt gn
lin vi mt thi on lch s vn cn cht y huyn thoi tip ni thi i cc vua
Hng cng vn v nhng m my ng sc ca nhng huyn thoi.
Nu thi i cc vua Hng cn nh v uowjc bi a danh Phong Chu m cc th
h sau tn phong l t T v xy dng ngi n th T th tn tui ca An Dng
Vng cn li mt chng tch vt cht y sc thuyt phc, cng l chng tch vt
cht v mt ci mc u tin ghi nhn H Ni hm nay bao gm c vng t tng l
kinh trc khi L Cng Un nh Thng Long hn mt thin nin k.
V An Dng Vng, "T in bch khoa Vit Nam" vit mt cch ngn gn:
"tn tht l Thc Phn, ngi sng lp v l vua nc u Lc. C gi thit cho l th
lnh ngi Ty u vng ni pha Bc tng xung t vi vua Hng v cng l
ngi chng Tn thng li (214 - 208 trc CN), ni ngi vua Hng, hp nht Ty
u v Lc Vit thnh nc u Lc, ng C Loa. Tc truyn An Dng Vng
c ra thn gip cho mng lm ly n rt hiu nghim, nn nh bi nhiu
ln xm lc ca Triu . Sau Triu dng mu (cho con trai l Trng Thy
sang cu hn vi con gi An Dng Vng l M Chu) ly cp ly n thn ri mi
em qun sang nh (179 trc CN) An Dng Vng thua chy n Ngh An, nhy
xung bin t t"
Li ging ngha ngn ngi y c gng khng nh mt nhn vt c tht v mt
thi i c tht trong lch s dn tc ta l ci gch ni gia thi i cc vua Hng vi
nhng thi i sau trong dng mch lin tc ca mt quc gia t ch v to
dng c mt nn vn minh c bn sc ring bit bn cnh mt nn vn minh ln
cng l mt mi th thch thng trc v khng khip t phng Bc trn xung.
Nhng trong li ging ngha y vn phi nhc n nhng t "gi thit", "tc
truyn"...
Bi l, t nhiu th k trc trong cc cun sch nh "Vin in u linh"; "Lnh
Nam chch qui", "i Vit s k ton th" hay cc tc phm ca Nguyn Tri (D
a ch). Phan Huy Ch (lch triu hin chng loi ch) u nhc ti An Dng
Vng h Thc tn Phn l con ca vua Thc (t T Xuyn - Trung Quc ngy nay)
v xung khc ca t ph vi Hng Vng ca nc Vn Lang m mang qun nh
chim, lp nc u Lc, xng vng v xy thnh C Loa. Nhng ri cui th k
XIX, mt s s thn li cho rng u Lc v ngi ng u Thc Vng khng dnh
dng g n nc Ba Thc m ch l mt th lc ln cn "gn lin vi nc Vn
Lang". Sang u th k XX, c hc gi cn cc oan hn khi cho rng" nc Nam
khng c An Dng Vng nh thc" (Nguyn Vn T" cn mt s s gia ngi
Php li khng nh "Trc nh hn khng c lch s An Nam"...
Nhng trong tm thc ca nhiu ngi Vit Nam nht l ca dn "bt x h
nhi" (tm lng th cng v tham gia t l trong ngy hi Cha Thng) th An
Dng Vng chnh l Vua Ch n su vo
Ng s i phu Trng
Dn Quang
Thiu nin xut chng tng qun phc
Trng tu tng tha Ng s thng
Tam gin bt tng thn t thoi
Gia nh thanh bch tc mn phong
Tm dch:
Tui tr khc ngi, tng phi phc
Ln ln lm ti Ng s quan
Ba ln can, vua khng nghe, t chc
Trong sch nh ngho to np quen
l bn cu th ch Hn tng truyn ca ngi ng thi ca ngi quan
Ng s i i phu - Trung tng qun Trng cn lu trong dn gian qu ng.
Trng khng oc nm sinh, nm mt, chie bit ng sng vo th k XIV
thi nh Trn, lp k stc ca danh thn Chu Vn An (1292 - 1371), lm quan i vua
Du Tng (1373 - 1377) v Ph (1377 - 1388). Theo i Vit S k ton th,
Trng qu gc lng Ph i, huyn ng Li, x ng (nay l thn Ph Ti,
x Thanh Giang, huyn Thanh Min, tnh Hi Dng), ra ng phng C X v
Nghi Tm, thnh Thng Long nhiu nm.
Tnh cch nhn vt ny c Ton th thut li nh sau: " l ngi thanh
lim khng thch giao du nhiu, tnh tnh phng khong v c ch ln. Lc cn nh,
c ln i chi H Ty xem tng qun tp bn, ni a rng: -Ngh y c kh g! V

tng ngc nhin: - Vy mi c bn trng c khng? p: - C th xem! Bn
bn ba pht trng c ba.
V tng kinh ngc, mun nhn lm con nui song khng theo. Sau thi
tin s, lm quan c ting thanh lim.
Bnh sinh, ng rt khm phc danh nho h Chu, i vua Trn D Tng (1341 1369) dng cm dng "Tht trm s" xin chm by tn gian thn.
Vo nm Bnh thn (1376) qun Chim thnh quy ri bin gii pha nam. Vua
Trn sai quan Hnh khin T Bnh em qun vo gi chu Ha. Vua Bnh em
qun vo gi Chu Ha. Vua Chim l Ch Bng Nga em 15 mm vng dng triu
nh nh Trn t li. T Bnh bin th l, tu sai vi triu nh l Ch Bng
Nga ngo mn h xc, phi trng tr, cho nn vua Trn gin lm mi quyt thn
chinh.
Thng 6 nm y, Du Tng xung chiu xut qun. Triu Trn lc ny sau k
tch ba ln thng Nguyn - Mng, ang thoi tro. Gian thn lng hnh, lon lc bt
yn, trm h lm than, gy chin tranh lc ny l khng nn. Cc quan ng s trung
tn L Tch, i tng qun D L can ngn khng c. Ng s i phu Trng
dng "bi chin s" ba ln, phn tch r:
"Chim thnh tri mnh, ti y ng cht. Song ch ci ty x cch, ni sng
him tr. Nay be h li mi ln ngi, chnh ha cha nhun thm ti phng xa, nn
sa vn c cho h t phi thn phc. Nu h khng theo, lc y c tng i nh
cng cha mun"
Can vua ba ln, vua khng nghe, Trng bn treo m, n t quan b v.
Thng 10, Du Tng duyt qun Bch Hc; thng chp t Thng Long dn 12
vn qun ln ng.
Thng Ging nm inh T (1377), qun Trn tin vo ca Th Ni (Quy Nhn)
nh n Thch Kiu, ri tn cng kinh Bn. Ch Bng Nga rt qun ra ngoi
bao vy, nhng li cho lnh tr hng, khai vua Chim b thnh chy trn, phi tin
vo chim thnh ngay. Du Tng tng tht thc qun hi h vo Bn, i tng
L ngn cng khng c. Qun Trn sa vo by phc binh, b nh ti bi t bn
pha, thua to, Du Tng cht trong m lon qun. T Bnh v H Qu Ly hu
qun khng dm em binh ng cu.
Bnh lun s kin ba ln dng "bi chin s" ca Trng , v sau s gia Ng
S Lin vit:
"Trng ni khng giu li, th l xng chc: ni n ba ln, th l c can;
m vua khng nghe, th l tm tr vua m ri. Ngi c trch nhim phi ni,
khng c nghe th i, th l s tin lui ca hp l phi vy. Tuy li ni thng
thng tri tai vua, m li cho thn vua, nn ly vic ny lm gng.
Du Tng mt trong chin tranh v khng nghe li can ca cc trung thn m
ni bt l Trng .
Sau , triu nh Ph mi ng tr li lm quan thng n chc nh y t
khanh, Trung ph tng qun cho n khi v hu v mt.
Nh vy, Trng khng ch l quan ng s i phu m cn lm Tng qun

ph Trung gm hai huyn Vnh Xng v Qung c - tc kinh thnh Thng
Long - trong nhng nm cui i.
Mnh t nghn nm vn hin t ho c mt danh thn kh phch Chu Vn
An, li c thm mt tng qun Thng Long Trng thanh lim, cng trc, dng
cm ng c knh trng.
TRN NHN TNG - S TCH V TRUYN

THUYT
THANH HNG
Trong lch s phong kin Vit Nam, triu i nh Trn ko di 175 nm, t nm
1225 n nm 1440 v tri qua 14 i vua. Trn Nhn Tng (1258 - 1308) l i Vua
th ba, sau ng ni l vua Trn Thi Tng v vua cha l Trn Thnh Tng.
S sch vit rng nm Mu ng 1258, qun Nguyn tin hnh xm lc nc ta
ln th nht. Vi thi ngo mn, cha Mng C l Mng Kha ra lnh cho Ngt
Lng Hp Thai,mt tn tng c mnh danh l "bch chin bch thng" em mt
o qun ngt 3 vn t thng ngun sng Hng (pha Lo Cai) tin sang nc ta.
Vi ch qut cng, triu Trn do vua Trn Thi Tng ng u nhanh chng t
chc chng gic, gi nc. Qun Mng C hung hn tin vo Thng Long. Trong
triu c ngi lo s khuyn nh vua nn "nhp Tng" ( mun ni nn d vo Tng,
v lc ny Tng cha b dit). Trn Thi Tng k chuyn vi thi s Trn Th .
Vi kh phch ho hng, thi s Trn Th khng khi tu trnh: "u ti cha
ri, b h khng c g phi lo!". Sau , nh Trn t chc phn cng, nh tan qun
gic ng B u (pha nam kinh thnh Thng Long). Qun gic i bi phi tho
chy. l ngy 24 thng Chp nm y.
Trong l mng chin thng, vua Trn Thi Tng truyn ngi cho con l Thi
t Hong, cn mnh tr thnh Thi thng hong. Thi t Hong ly vng hiu l
Trn Thnh Tng, cng cha Thin Cm thnh hong hu. Ngy 11 thng 11 nm
Mu Ng, thi t Trn Khm ct ting khc cho i. Tng truyn khi Trn Khm
mi sinh l mt cu b tai di, trn rng, sc mt c nh vng nn sau c vua
cha gi yu l "Kim Pht" ngha l c Pht bng vng.
Ln ln, thi t Trn Khm thng minh, lanh li, hc u hiu , vn v song
ton. Thi t thng c ng b ni cho i l Pht trong ni in v cc cha trong
kinh thnh, ngoi ra cn nghin cu mt s kinh sch v o Pht,do tnh cch
ngay t nh t ra rt nhn t.
Ti nm K Mo (1279), Trn Khm 20 tui, c cha truyn ngi, ly vng
hiu Trn Nhn Tng. L ngi ni ting khoan ha v nhn i, Trn Nhn tng
thc hin mt chnh sch i on kt t trong hong tc n ngoi mun dn, chm
lo bi dng sc dn, tuyn dng v bt ngi c ti bng thi c thay cho ch
qu tc cha truyn con ni, ni rng tinh thn dn ch. ng ni ting l mt ng vua
rt nghim minh v c ti tr quc an dn. C chuyn k rng ng tng pht tng
tn quan Chu Din l Ph Mnh v ti tham . Nhng sau khi Ph Mnh chu ti v
t ra n nn, vua cho v nhim s, Ph Mnh tr li thanh lim, c dn chng
ca ngi. S sch cng chp li chuyn tng qun Trn Khnh D do phm ti vi
triu nh b tc quyn, phi v vng ni Ch Linh lm ngh sn trng, bn than
lm k sinh nhai. Khi t nc b xm lc, vua Trn Nhn Tng vn nh n ng,
cho vi ra v giao cho ng ch huy mt o qun nh gic. Cm n ngha y, Trn
Khnh D anh dng xng pha ni chin trn, lp nhiu cng ln.
C mt ln, trn ng hnh qun, dn vng n c nhiu b lo ti dng vua
go, ru, ln v hoa qu khao thng tng s, trong c mm qu xoi rt qu.
Vua Trn Nhn Tng ban thng cho cc tng lnh gn . Khng r sao tng
qun Hong C li khng c phn. Sau , gia lc qun Nguyn ui cnh qun
ca Hong C rt gp th gp thi t, thi t hi: "C bit gic Nguyn hng
no khng?", C ngoi li ni: "i m hi ci bn n xoi hm qua y" ri b i
mt khin cho thi t sut b sa vo tay gic. Sau khi ginh thng li, nh vua m
triu, bnh cng lun ti. Thi t k chuyn trn v ngh triu nh khp C
trng hnh, nhng trc b quan vn v, Trn Nhn Tng phn: "Ti C ng
cht, nhng xt cho cng cng l li ti trm: chia lc nc m khng cng bng.
Thi tha cho, C lp cng chuc ti. Tt nhin, C xu h v cng "ch v
mt ming n m qun vic nc, sut hi c n thn mnh".
i vi dn, Trn Nhn Tng tin tng h v tng ni v nhng ngi n
t: "Ngy thng th bao nhiu ngi hu h chung quanh, n khi nc nh gp nn
th ch c h thi!" S c nhn xt: "vua ni th l v cm ng vic h mt lng i
theo trong bui lm ct bi". V th nn sau khi "mun thu vng u vng", ngi
khen thng cc gia ng c cng dit gic cu nc, v cho cc n t c php
chuc mnh.
Di triu i ng, hai cuc hi ngh ni ting c ghi vo s sch l hi ngh
cc vng hu tng lnh bn Bnh Than v hi ngh cc b lo c nc in
Din Hng bn mu k, thng nht ch chng gic. ng c xem l v vua c
tinh thn "thn dn" nht i Trn. ng cng vi vua cha lnh o qun dn i
Vit, ginh thng li rc r trong hai ln sc vi 50 vn qun Nguyn Mng, lp
nn chin cng lng ly trong lch s dn tc.
Khng nhng l mt v vua anh minh, Trn Nhn Tng cn l mt nh vn ha,
mt nh th xut sc ca th k XIII. Trong th ng c s kt hp nhun nhuyn gia
t duy trit hc v cm quan th s, c tinh thn lc quan yu i, tm lng v tha ca
mt nhn cch ln v s rung ng tinh t, lng yu t do, phng khong ca mt tm
hn ngh s. iu c bit l th vn Trn Nhn Tng c s ha hp kh chia tch
gia mt ngi bt va nghim cch cung nh, va bnh d dn d; c c nhng kin
thc sch v uyn bc ln vi s tng tri lch lm v tnh hn nhin, trong sng, chn
thnh.
Nm qu T (1293), sau khi truyn ngi cho con l Trn nh Tng, Trn Nhn
Tng lui v hnh cung Thin Trng lm Thi thng hong. Ngoi vic tham gia
triu chnh khi cn thit, ng cn dnh nhiu thi gian nghin cu vn hc, trit hc
v Pht hc. Ti thng 8 nm K Hi (1299), Trn Nhn Tng ln ni Yn T tu
hnh, sng lp thin phi Trc Lm v tr thnh nht T. ng i tu khng phi

trn i, ym th m i tu nhp th, cu i.
Chnh Trn Minh Tng, chu ca Trn Nhn ng trong li ta tp th "i
hng hi n" ca Trn Nhn Tng tng ca ngi: "Th Tn (ch c Pht Thch
Ca) b ngai vng qu bi, na m vt thnh, b o rng cao sang, non xanh ct tc.
Mc chim thc lm t trn u, cho con nhn chng t trn vai cnh, tu php tch
dit, t o chn nh, dt ci trn duyn m thnh bc chnh gic. c T ta l
iu NG Nhn Tng hong , ra khi ci trn, thot vng ly tc, b chn cung
vua, ra gi sn mn. Nghim nhin n nay, vn nh cn , ting thm bt h, du
c cn twoi!"
Sau ny, danh nho nh L Ng Thi Nhm (th k XVIII) vit:
"Trn Nhn Tng i tu l gi nc, l xy dng mt gio l ng n duy
tr nn c lp lu di cho t nc".
"Trung tm hc thuyt ca Pht gio Trc Lm l: Thin ti tm, ly gio l
cng c tinh thn, Trn Nhn Tng rt coi trng ch TM"
Vic Trn Nhn Tng ln Yn T tu hnh li nhiu truyn thuyt ng
nh v gn b cht ch vi nhng di tch v danh thng ni ting trn ni Yn T.
Tc truyn rng sau khi vt dc vo Yn T, thy tr Trn Nhn Tng gp m
dng Sui Tm. Trong tra h oi , ting sui ma ma ro rt ha vi ting chim
rng lnh lt, hoa rng mun sc ta hng theo gi thm ngo ngt. Vua Trn ng
kh, nhoi mnh ni dng nc trong xanh. Dng sui cun tri bi trn ra sng bin.
ngi sau tm sui di bng cy rm mt, nh vua trng cy a bn b sui, k
t dp y, sui c t tn l Sui Vua Tm.
sau khi tm sui xong, thy tr tip tc ln ng, n mt qu ni trn nh
mm xi. By gi ang l bui tra, Bo Si m ti lc tm cm chay cho thy mi
git mnh sc nh l sut n ca hai thy tr a cho 3 tn cp ca rng.Vua
Trn vui v cng Bo Si ung nc sui tr cm ri nm ngh tra trn ni mm xi
ny. V sau, ni y dng cha mang tn Cm Thc (khng n) nh th khc ghi
hnh ng qun mnh cu chng sinh ca v hong tu hnh thu y.
Khi Trn Nhn Tn ln Yn T, vua Anh Tng v khng yn tm nn sai cc
cung tn m n i theo hu h. Trn Nhn Tng khuyn h tr li triu nh hoc tr
v qu c lm n, song cc cung n trm mnh xung sui H Kh t lng trung
trinh. Trn Nhn Tng xt thng, cho lp n trng lm l gii oan nhng linh hn
cung n. Ni lp n trng sau dng cha Gii Oan v sui H Kh cng c i tn
thnh sui Gii Oan t thu y.
Truyn thuyt cn k rng nin hiu Long Hng th 16, ngy mng 5 thng 10,
ch gi ca vua Trn Nhn Tng l cng cha Thin Thy cho ngi ln ni, tu rng:
"Cng cha bnh tnh nguy kch, mun c trng thy iu ng ln cui". Trn
Nhn Tng lin chng gy xung ni, ch c mt ngi i theo. Ngy mng 10 ti
kinh , ngy 16 dn d xong li tr v ni. Trn ng v, ngi nh linh cm thy
s mnh mnh nn qua mt s cha gi t tng hu. Ti hm y, ngi ngh
chn cha Siu Loi (huyn Thun Thnh). Sng hm sau, ngi i n cha C
Php (huyn Nam Sch). Ngy 17, ngi ngh chn cha Sng Nghim (huyn Ch
Linh). Ngy 18, ngi n cha T Lm gn . Thy au u, ngi lin ni vi hai
nh s T Nan v Hong Trung rng: "Ta mun ln am Ngoa Vn, nhng chn khng
bc ni, bit lm sao y?". Hai nh s tha: " t xin ht sc gip ". Ti qu
chiu mi ln c nh ni Ngo Vn (y l ngn ni cao nht vng thuc lng
Yn Sinh, huyn ng Triu, qu gc h Trn. Trong thi gian tu Yn T, Trn
Nhn Tng cho lp mt am ni y, t tn l Nga Vn (nm trn my), t
thnh tn ni. i khi ngi dng chn ni y c sch v tham thin, nn c li
mn i tt sang Yn T, Trn Nhn Tng cm n hai nh s v bo: "Thi xung ni
ngay i, chm ch vic tu hnh, ch coi sinh t l chuyn chi"
Ngy 19, Trn Nhn Tng sai ngi hu l Php Khng ln ni Yn T gi l
Bo Si. Bo Si ti sui Doanh, trng thy mt m my en t pha Ngo Vn bay
qua ni Li, n ch sui th nc dng cao my trng ri li phng lng nh
thng. Bng thy hai con rng, u to nh u nga cng nghn c ln cao n mt
trng, hai mt sng nh sao, mt lc th bin mt. Ngy 21, Bo Si ti Nga Vn.
Trn Nhn Tng ci ni: "Ta sp i y, sao ngi ti mun th? Trong php thut
c ch no cha hiu th hi ngay i"
My ngy lin, tri t ti tm, gi go d di, ma nh trt nc. Bng m
ngymng hai, rng ngy mng ba thng 11, tri quang my tnh. Vua hi: "gi ny
l gi g?". Bo Si tha: "By gi l gi T". Vua y ca s ra v ni: "gi ca ta
!". Ni xong, ngi nm dng s t, ri tch ngay trong am trn ni. l ngy
mng ba thng mi mt nm Mu Thn (1308). Trn Nhn Tng hng th 51 tui.
C s tch cn k rng trc khi tch dit v ci nit bn, ngi bo mi ngi
hy xung ni, sau ng mt trm ngy mi n c n gn, thy ni thm th hy
ti ha tng thi hi, nu khng th thi. Mi ngi tun theo, ng mt trm ngy
sau ti lng chng ni thy thoang thong mi thm. Khi ti ni thy ngi vn
nm nghing dng s t mt mm trc non xanh mc xuyn qua i tri. i sau cn
lu luyn trong dn gian bi th v hnh nh ny, trong c cu: "Thn T nm
nghing, trc mt mm...". Tun theo di chc, Php Loa ha thiu thi hi ngi,
sau ly tro thi hi vin thnh mt ngn vin x l, mt s a v tng cung vua,
mt s tng vn Hu Quang trn Yn T.
Nguyn Bnh Khim - nhng gi tr vng bn vi

nhn dn, t nc, thi i
TSKH. Nguyn Hi K
Nm 1985, dp k nim trng th ln th 400 ngy gi ca Nguyn Bnh
Khim, ti Hi Phng c mt Hi ngh khoa hc ton quc v ng.
15 nm sau i mi, cng vi ng o nhn dn c nc v qu Trng lm l
dng hng, d l hi, cc nh qun l, nghin cu, hot ng vn ha, x hi li t
chc hi tho khoa hc v Nguyn Bnh Khim.
C hai ln t hi vi gn 100 bn tham lun ca cc nh nghin cu khoa hc x

hi, nhn vn cp n nhiu phng din ca ti nng v bn lnh Tuyt Giang
Phu T. Trn c s phana tch thi i Nguyn Bnh Khim, mi quan h gia ng
vi bi cnh vn ha Vit nam th k XVI, hnh trang, nhn cch, thi ng x ca
ng vi cc tp on mc, L, Trnh, Nguyn, l gii nhng quan im trit hc m
Nguyn Bnh Khim gi gm trong vn chng... cho n nh li sm Trng Trnh,
cc nh khoa hc thng nht, lm sng r vai tr v nhng gn gp ca vi thi
i, khng nh ti nng kit xut ca ng trong gio dc, trit hc, vn hc...
Cng ngay trong cc cuc hi tho ny, cc nh khoa hc cng khng nh:
"Trng Trnh cn nhng iu g vn l b n", "nhng vn t ra trong nghin
cu Nguyn Bnh Khim vn lun lun c ngha thi s, l nhng vn cn
ng", "Trong vic tip tc khm ph cc gi tr vn ha tt p ca truyn thng,
trong c gng mt ni bt ca Nguyn Bnh Khim, con ngi ang sng n tn
hm nay, trong mi tm th" (1)
Khng phi ch t khi tin hnh cng cuc i mi t nc, cc th h chu con ca
Nguyn Bnh Khim mi tr v, mi khm ph v ng. Trong hn 4 th k qua,
Nguyn Bnh Khim (1492 - 1585) thuc vo lp ngi c bit, dng gi tr c
bit trong lch s vn ha Vit Nam, trong tm thc ca mi tng lp nhn dn: nng
dn, hc tr, doanh nhn, tr thc, quan li. Nhn cch, tr tu Nguyn Bnh Khim
tr thfnh gi tr vn ha khng phi ca mt thi, ca ring mt tng lp no, m ca
mun i nhn dn, t nc.
Khng nn qun trong lch s Vit Nam:
a) Vic cao nh ng khng t. Lng tin s ca nho hc Vit Nam khng
phi hng 2 m 3 con s. Danh hiu Trng nguyn cng khng phi dnh ring cho
mt mnh ng, m c trn 40.
b) Lm quan bn cnh Vua m ght thi gian, nnh, lng quyn ca m gian
thn, dng s "trm" i tiu tr bn chng, th trc Nguyn Bnh Khim vng
vc tm gng dng cm, tit tho dm vit s i git 7 a gian thn ("Tht trm
s") chn ng qu thn ca Chu Vn An.
c) Co quan v n, dn tm, trt tr vo vic o luyn hc tr cng u phi
t Nguyn Bnh Khim m ra. Trc v sau ng "tin vi quan, thoi (hay t) v s"
(Tin th l quan, lui hay t th lm thy gio) tr thnh cch, thnh m hnh hnh
s ca cc th h s phu Vit Nam.
d) "m" vn tip "hin" trong vai tr "t vn" cho chnh quyn, thm ch cho
c cc th lc ang chng i nhau cng khng phi l chuyn him trc v sau thi
ng.
Nhc li nhng chuyn trn thy rng nhng danh hiu, nhng hnh ng
nh nu trn u phi l "chuyn xa nay him" ca lch s - vn ha Vit Nam.
Thm ch, vi t cch l tr thc, trong mi quan h gia nhng cp, nhng tnh
hung i lp: "trc" v "thanh", "danh-li", "hnh-tfng", "trung-nnh", "chp kinhtng quyn" vn thng xuyn c t ra trong cch hnh ng, la chn ca x hi
xa, th nhng iu trn li gn b, li nh khngtrnh khi vi phn quan li tr thc
phong kin Vit Nam. V v th, cng t rt lu, nhng (a), (b), (c), (d) thnh
nhng biu trng hay nh l "chun", du khng tuyn b, nhng li c coi l
thc o ti tr, nhn cch, tm lng ca cc bc s-hon trc thi cuc, trc nhn
dn, t nc. Nhng tiu chun va cn o c, va ch l c l x hi trn y
u phi l "chuyn xa nay him" ca lch s - vn ha Vit Nam...
Khng t nhng tr thc phong kin Vit Nam c "o" c trong "l lch"
ca mnh t nht mt tiu chun trn. V, cng ch cn mt trong nhng chun , h
cng c gi (thm ch tr thnh huyn thoi) trong ngi ng thi, lu danh vi
hu th ty tng phm vi thi gian v khng gian: t gia tc, xm lng n quc gia,
dn tc. Vi Tuyt Giang Phu T Nguyn Bnh Khim th khng ch l mt, m c v
tt c nhng tiu chun trn u xy n vi cuc i ng. Nhng, khng phi mt
danh hiu lm nn gi tr Nguyn Bnh Khim. Khc vi cc loi ngi "gi o ti
cm" trn trc, lao tm kh t v danh, v li, v ci danh tin s, bng nhn, thm
hoa... vn khng t trong lch s thi c nho hc Vit nam, ng thuc lp ngi khng
phi sng v danh hiu, tr thnh g tr v nhng danh hiu, o mo. Cng nh Chu
Vn An, Nguyn Tri, Nguyn Bnh Khim chng ci b chic o i triu tr
v vi Bch Vn sao. Phi chng chnh iu khin cho ng, cho nhng ngi
nh ng tr thnh gi tr khng ch vi ng thi, ca ring dng h, ring mt
vng?
iu cn bn g to nn iu ?
V ng l bch-khoa-th ca th k XVI, ca nhng th sk tip sau? tri thc
ca ng c th gii p nhiu cu hi ca nhn gian, l cm nang trc: nhn vn nn
cuc i.
C khng t nhng vn ca cuc i Nguyn Bnh Khim mun hiu, mun
bit, mun gii p cho chnh mnh m ng cha hay, m khng th gii p c.
c th tm s ca ng thy lun canh cnh
(1) Xem: Hi ng lch s Hi Phng, Vin Vn hc Vit Nam: Trng Trnh
Nguyn Bnh Khim (k yu hi ngh khoa hc). Ti bn ln th nht - Hi Phng
2001)
trc nhng hin thc, khi th hin ln tn th: "thng lon", "ght chut"...
khi thnh nhng ct vn chnh mnh, hoc tung vo tri xanh, my trng:
T vn ng dn h d lc
(m hi dn ta coi ci g l nim vui?)
Gm tri n tay phm tut
Ba nguyt chi cho a c mi?
Nh dt bi u?
...
Trc ng, t Chu Vn An n Nguyn Tri, sau ng n Nguyn Du, Nguyn
Khuyn th hi c ai tr li c nhng i hi thng xuyn, nhc nhi ca "thi
bnh thin t, thi bnh dn", ca thi i m lnh?
Nhng khng phi l vn ca ring mt th k no, quc gia no trong
lch s.
Nhn loi tng vin dn mi l thuyt, m hnh, cch thc: t tn ngng,
tn gio n khoa hc thc chng tng bc khc phc, sa sai, un nn, nhng
hn khng mt nh lc quan, lng mn ch ngha no dm khng nh mt sm, mt
chiu khc phc c nhng vn nn nh tr thnh thuc tnh y trn y. Vit

nam, t bui cui Trn n trc th k XX, ng trc vn nn ny, trong tay nhng
nh cm quyn, qun l t nc, trc cc bc tr thc vn khng c g, cha ly g
thay c Nho gio mc du t u th k XVI tr i thy m hnh qun ch Nho
gio l b tc, v phi tn trang, phi :ngy Nho". iu l gii v sao t Nguyn
Bnh Khim, cc thc gi Nho hc Vit Nam cng i chiu kinh in nho gio di
vo, hnh s trong i thng, thi thng cng trn tr, cng lng tng nhiu hn.
Bt chp tt c nhng au kh, nhc nhi, thm ch dn n c bi kch cho cuc
i mnh, t Chu Vn An "tc lng cha lnh nh tro t" (thn tm th v nh khi
th), n Nguyn Tri, Nguyn Bnh Khim... "tm lng lo trc thin h n gi
cha thi" (lo lai v ngi tin u ch). Du thi i, hon cnh lch s c cch xa
nhau, nhng vi cc ng u c chung mt ni nim, chung dng mu cho nhng
tri tim chn thnh v nhit tm yu nc, thng dn, gn b cuc i. Chnh iu
l cn bn, u tin, bn vng ca nhn cch tr thc ca Nguyn Bnh Khim.
Nhng tm vc tr thc, gi tr ca Nguyn Bnh Khim ni ring vit cch l
mt tr thc khng ch o bng nhng iu .
u th k XV, trc cn, mt ca vn mnh t nc, vn ha dn tc, trc
thc, tr tu Nguyn Tri "ngm nay suy trc, xt cho cng mi l hng vong" xy
thnh ng li gii phng dn tc ng n ca khi ngha Lam Sn, a dn tc
Vit Nam i n khc hki hon i co Bnh Ng.
Na sau th k XVI...
Vi mt t nc ang trong cnh ni chin Trnh - Mc, v ang tch cha mt
cuc chin na, mt cuc chin khng trnh khi, s bng n bt k lc no qua mu
thun mt cn ca hai th lc Trnh - Nguyn, th gii php Nguyn Bnh Khim
trong vic tham vn cho cc th lc chnh tr lc , trn thc t va gp phn y
li cuc chin n hng th k (hay l bt i cho th k XVI mt cuc chin) va ch
ra, thc tnh mt tim nng kinh t, vn ha ca vng pha Bc, c bit l pha Nam.
Gii php Nguyn Bnh Khim trc hin tnh t nc na cui th sk XVI
hn khng th coi l gii php tnh th, l thi v trch nhim ca bc tr thc trc
thi cuc, trc t nc. Ngc li, trc nhng p lc thc tin, gay cn, cam go
khng phi ch t mt pha, trc hon cnh t nc lc , phng n ca Nguyn
Bnh Khim l phng n ca Nguyn Bnh Khim l phng n ti u, phng n
hn ch n mc thp nht, trnh n mc thp nht au kh cho dn, cho nc.
Gii php ch c th c c tr - tm lc Nguyn Bnh Khim, ca nhng
ngi nh ng. l gii php ca tr tu minh mn, l thc hc (ch khng phi hc
gi), gn lin tri thc vi thc tin ca t nc, c nng cao, c thi thc bi
lng yu nc, thng dn, bi thc trch nhim ca mnh trc vn mnh t
nc. cng l con ng, l o ca nhng tr thc Vit Nam chn chnh:
"Knh nh tin sinh
ng Hi hun c tinh thn
Nam Sn p xy c
...
o tin sinh mun thu vn cn..."
l nhng cu u v kt trong vn t Nguyn Bnh Khim do cc tr thc,

hc tr ca ng l inh Th Trung son, Trng Thi C c trc m ngy a ng
v ni an ngh cui cng (ma ng nm 1585)
hn 415 nm qua i, tng y thi gian hu th khng ngng tm hiu v
nhn t cuc i, nhn cch, tr tu ca Nguyn Bnh Khim nhng gi tr tip truyn
cho thi i, t nc, nhn dn mnh. Vt qua nhng khun so, quy cch thng
thng ca mt bi truy iu, th hin tnh cm ca th h hc tr - lp tri thc ng
thi do Nguyn Bnh Khim trc tip o to vi ng... m nh ni dm nhng tnh
cm, nhn thc v ng, nhn t ng ca mun th h.
H Ni, thng 1 nm 2002
V lai lch mt "ngi thng long gc": L Thng

Kit
GS. L VN LAN
Trng ra ph Nam ng ngy trc (nay: ph Nguyn Lng Bng) v ngi nh

lng Nam ng (Nm ng). nh th L Thng Kit, vi c: ni y l t mai
tng ngi anh hng dn tc thi L.
Thng tin ny cn c kim chng, nhng, d sao th cng c phn ph hp (ph
ha) c vi mt "tn hiu chm" khc: khng mt dng s quan phng no chp
v vic a linh cu v i danh thn ng thi l i danh tng L triu, sau khi
mt, v mt ni no - thng, theo quy lut trung c, th phi l ni chnh qun - m
li ngoi Thng Long! C ngha ng l ngi Thng Long.
Hin c hai thuyt, xut nhp v chi tit, nhng i , th u trc tip ni r: L
Thng Kit gc ngi Thng Long. C hai thuyt u ch ra rng: L Thng Kit
l ngi Lng An (Yn) X (Sau i l C X) trn bi sng Hng, pha sau thnh
Thng Long. Nhng, thuyt th nht (da vo sch "Ty H ch") cho rng, trc khi
tr thnh ngi (v phc thn) An (Yn) X, th qu gc L Thng Kit l: Lng
Bnh Sa.
Vo thi L Thi T nh , do vic m mang kinh thnh, lng Bnh Sa phi di di

ra mn bi sng Hng, nhng t cho vua xy thnh. Ngi Bnh Sa, v l , tr
thnh ngi An (yn) X, tc C X. Cn thuyt th hai, th cng ni n vic L
Thng Kit di qu gc ra bi sng Hng thnh ngi An (Yn) - C X, nhng
li (theo s ch dn quan phng ca cc sch "i Vit s k ton th", "Lch triu
hin chng loi ch"...) m cho rng chn qu gc y, l: phng Thi Ha.
Nay, th lm vic dung hp hai thuyt ny, th c th thy ra mt iu l: trong khi
ch nh lng Bnh Sa nh mt chn qu gc ca L Thng Kit, thuyt th nht
cng ng thi ch nh v tr xa xa ca lng ny, l pha nam H Ty. V, khi
nghin cu v v tr ca phng Thi Ha, nhiu hc gi cho rng phng ny vo
thi L v mn Ty thnh Thng Long (ch c ni Cung, gn cc lng Ngc H Vnh Phc xa). Th th, y, chng c g l mu thun (khc bit) c (hoc nhiu).
Bi v: ni Cung (Ngc H - Vnh Phc) cng chnh l min t st ngay b nam
H Ty (ch cch c mt con - thnh, cng chnh l vng tng t "La Thnh"
(i La Thnh) thi L Trn m nay l ng Hong Hoa Thm.
Vy, c th cho rng: Qu gc ca L Thng Kit l t pha nam H Ty, ng
thi l mn ty (ngoi ca Ty) thnh Thng Long. Ci tn Bnh Sa (din nm l "Bi
ct phng") ca t y, gn vi c trng cnh quan t nhin (thin nhin) ca ni ny
thu s khai nn c th l a danh c truyn v hi c, v v t thi "tin Thng
Long" khi t kinh k cn cha c my khai ph (khai thc). Cn, tn Thi Ha
(cc c th quan phng, chp km vi tn ny, u dng r ch "phng"), gn vi
vn ha phong kin (cung nh), nn c th l a danh - cng ca ni ny - thuc v
thi " th ha trung c" (cung nh ha): "Thi k Thng Long" c hai a danh u
thuc v, v ch v, mt a im (a bn): qu gc ca L Thng Kit.
(Chnh t ch ny m ta hiu ra c: v sao, sch" Ty H ch" (v "Long thnh vt
s") li chp r v con ng m ngy xa, L Thng Kit thng i theo hc
thy L Thng Kit thng i theo hc thy L Cng n trng Bi n , l:
men theo b nam H Ty; v, v sao, li k dn gian vng ni Cung, li gi thch rng:
S d ni c tn ny, l bi v ngy xa, y c cung in (ph , dinh th) ca
mt v quan ln lm!)
Vic tm hiu con ng (cung cch) dn n ch L Thng Kit tr thnh ngi Thng Long - gc t nghn nm trc, s (v ) l mt trng hp va in hnh,
va him l - nghin cu ra c nhiu vn dn s hc Thng Long (trong ,
c vn v ngun gc v c trng c dn th ny) vo lc mi nh .
Hin c mt u mi - ng hn: mt u mi kp - rt quan trng, c th gip vo

vic ln gi (m) li con ng y. l: ngi cha ca L Thng Kit, khng phi
h L, m l h Ng, v: ng h Ng ny, c nhiu lin quan n t Thanh Ha.
Tt nhin cc ti liu, u chp: h tn ngi cha ca L Thng Kit l Ng An
Ng, v: vo nm 1031 (lc y, L Thng Kit 13 tui - "tui ta", tc: tnh c "tui
m") ng h Ng ny - gi mt chc quan v ca L triu - vng mnh vua L
Thi Tng, t Thng Long, vo "i tun" min Thanh Ha, v mt ti .
S vic ny, lu nay, ch c s sch khai thc kha cnh trnh by v nhn cch
L Thng Kit, tc ch qun g b cho tnh hiu tho ca ch b Ng Tun - tn thc
ca L Thng Kit, khi y - "m ngy thng khc" ci cht ca cha mnh,
nh th no. Nhng gn y, vi vic dng h Ng hin i, lp v cng b "tc
ph h Ng" (vi nhiu chi tit, tnh tit) phong ph, th v - tuy mt s trong cng
cn cn c kim chng gim nh thm) ta c th nhn ra nhiu manh mi hn,
ca s vic ny, y l cn c vo "Tc ph h Ng" - Ng An Ng, u tin, theo
gip L Cng Un, khi ng ny cn (v mi) l mt quan chc triu Tin L Hoa
L, do , khi c vic di (Hoa L) v nh (Thng Long) nm 1010, L Cng
Un mang theo c Ng An Ng v triu nh Thng Long. Tr thnh ngi Thng
Long (mt i), Ng An Ng ly v (b ny, h Hn) l ngi phng Thi Ha
khi y, v, 9 nm sau ngy nh - tc: nm 1019 - th sinh h c cu con trai u
lng, ht sc khi ng, tun t, cho nn (bn) t tn l: Ng Tun - ci tn u tin
v chnh gc ca L Thng Kit, trc khi c vua L v L triu u i ban cho
(i gi) ci tn ny.
"Tc ph h Ng" cn cho bit: Ng An Ng t Thanh Ha m i theo L Cng
Un! Nh vy, ng ny l mt "chuyn gia" v Thanh Ha. V v th (nh th) vn
tip tc phc v triu i L Thi Tng vi t chc ny Ng An Ng mi uc phi
i tun" (hoc: "tun kim") min Thanh Ha 1031, v mt .
V sao Ng An Ng c nhiu gn b (lin quan) n Thanh Ha vy? Tip tc tra tm
trong "Tc ph h Ng", ta thy ra mt iu quan trng v th v: ng h Ng ny,
chnh l trc h (th h sau) ca ng h Ng khc, vn c chnh s nhiu ln ni
n, vi t cch v hnh trang ca mt nhn vt lch s ch thc: S qun Ng
Xng X, tng - trong thi "Lon Thp nh s qun" (gia th k X) - c cn c/v
hng c/ t Bnh Kiu - Thanh Ho.
Ngc c t Ng An Ng ln ti Ng Xng X, th, n nay, ta c th - d
dng v may mn - gp c chnh s. Bi v, tt c cc ti liu s c u lu chp:
Ng Xng X l con ca Thin Sch Vng Ng Xng Ngp - hong t trng ca

Ng Vng Quyn. T nhng ri ren ca vng triu Ng sau khi Ng Quyn mt
(nm 944), ri Ng Xng Ngp cng mt (nm 944), ri Ng Xng Ngp cng mt
(nm 954), v em ca ng Xng Ngp (ch ca Ng Xng X) l Nam Tn Vng
Ng Xng Vn ri cng mt (nm 965), m u/ v trong/cc din "Lon thp nh
s qun", Ng Xng X t mnh cng tr thnh mt "s qun", tranh ginh quyn
lc vi cc "s qun" khc, nh (da vo) cn c Bnh Kiu ca mnh Thanh Ha.
V sao, trong khi cc "s qun" khc, u chim lnh v da vo cc cn c ca h
ngoi min trung du v ng bng Bc B, th ring Ng Xng X li la chn/v
chy vo/trong t Thanh Ha?
D dng gii p iu ny: Bi v, "b ni" (Dng Th Nh Ngc) v c "ng tr"
(Dng Tam Kha - em trai b ni na), ri "c ngoi" (Dng nh (Din) Ngh)
na, ca Ng Xng X, u l ngi /v lp nghip t/Thanh Ho: t Dng X
(lng Ging)! v, y mi l iu quan trng nht: chnh ng ni ca Ng Xng X
(tc: "c ni" ca Ng An Ng, v "k ni" ca Ng Tun - L Thng Kit) l Ng
Quyn (Ng Vng Quyn) tuy qu gc ng Lm (Sn Ty) nhng cng li
chsinh l r t Thanh (con r ca Dng nh (Din) Ngh) v cng tng t y
m lp nghip: em lc lng (ca h Dng) t t Thanh ra Bc, m "chin dch
kp" - tiu dit k phn bi Kiu Cng Tin i La v c ph qun xm lc Nam
Hn Bch ng, nm 938!
(Roc ra iu ny, ta s li c c s v tin l, hiu: v sao mi khi t Thanh Ha
c iu bt n (di triu i L Thi Tng), hoc cn qun l tt (di triu i L
Nhn Tng), th tt c nhng trng hp y, n lt L Thng Kit: ng u
c phi i t Thng Long, "thanh tra, v v", hoc "tr nhm, m mang", v u
"hon thnh nhim v" rt tt p v tr v kinh k.
L Thng Kit (Ng Tun), vy, khng nhng l ngi Thng Long gc (i th
hai), m cn l chu cht cht (i th nm) ca c T ("K") Ng Quyn.
Con ng L Thng Kit tr thnh mt nhn vt lch s ln, vy l tri qua
mt hnh trnh trm nm - di t th sk X chuyn qua th sk XI - v dn qua
nhiu min t nc - t qu ni Sn Ty, qua qu ngoi Thanh Ho, m v n
Thng Long. y l con ngi bit k tc truyn thng (tinh anh) ca dng h, v bit
k tc gi tr (tinh hoa) ca nhiu ngun, m mt khi tr thnh ngi th dn
kinh , th trn "t rng thing", bit hng dng (khai thc) cc v th thun li
ca v t chn kinh k vo lc mi nh v khai sng vng triu, n lc lp tr
v hnh ng, do , thng tin mnh m c cho cuc i v s nghip bn thn,

ng thi, thng hoa p c cho chn qu hng kinh k ca t nc ny.
T ch b kim ci, tr thnh Lng quc Trng

Nguyn
Trn Hng c
Mc nh Chi (1272 - 1346), ngi x Lng ng, huyn Ch Linh, nay l thn Lng
ng, x Nam Tn, huyn Nam Sch, tnh hi Dng. Tho hn vi,, Mc nh Chi m
ci cha t nh, nh ngho, hai m con phi i vo rng su hi ci kim sng hng
ngy. B m chu hy sinh tt c c nui con cho con c i hc, trong nhng
nm thng nhc nhn, ti nhc, m vn cn rng chu ng, m ch ao c con mnh s
c ngy t gip ch cho i, thot khi cnh ngho, nim tin y gip m vt
qua mi gian kh. Hiu c lng m. mc nh Chi cng ra sc hc tp. Vn l cu
b c t cht thng minh li phi sng trong cnh m ci ngho kh, b ngi i
khinh r, nn Mc nh Chi sm nhn ra rng ch c hc tp, hc thnh ti mi l con
ng a cu b thot khi cnh ngho kh v cng l th hin phm cht thanh
cao ca con ngi t s t m i ln. V vy, khng my lc Mc nh Chi ngi
c sch, nghin ngm, ngha sch, k c lc vai gnh ci i bn. Khng c sch hc,
th mn thy mn bn. Mc nh Chi c hc nhiu cun sch qu. Khng c tin
mua nn c sch, th Mc nh Chi t ci, ht ci th ly l rng t ln m hc,
tht l v cng gian kh, nhng ch b khng h nn ch. Do c ngh lc phi thng,
cng vi tnh thng minh trc vit, chng bao lu Mc nh Chi ni ting thn ng
nho hc x Hi ng.
Khoa thi Gip Thn (1304), thi hi, Mc nh Chi Hi nguyn, thi nh, ng c
chm Trng Nguyn, nhng khi vo ra mt nh vua, vua Trn Nhn Tng thy ng
tng mo xu c, c khng mun cho ng u. Bit , ng lm bi "Ngc tnh
lin ph". l bi ph bng ch Hn gi gm ch kh ca mnh. Bi ph cao
c phm cht trc vit v phong thi cao qu ca mt ngi khc thng, vt xa
ngi khc v mi mt. Song khng mun a dua vi ngi tm thng mong cho
i bit n. ng dng hnh tng mt bng sen sinh ra trong ging ngc ni Hoa
Sn do mt v o s k d hi mang xung ci trn. Vua Trn Anh Tng xem xong

khen l thin ti mi cho u Trng nguyn, ban c hin vinh quy bi t.
Sau khi tr v kinh , nh vua cho vi Trng vo b kin, hi vic chnh tr, Trng ni
u ra y, vua rt hi lng, ban cho Trng chc Hn lm hc s, sau thng dn n
chc Thng th, ri i Liu ban T Bc X (tng ng chc T tng).
Nm i Khnh triu vua Trn Minh Tng (1314 - 1329), vua nh Nguyn sai s sang
phong vng cho nh vua, Mc nh Chi c c lm Chnh s sang nh Nguyn p
l. Trong qu trnh i s ca ng biu hin rt xut sc ti nng ngoi giao v tm tr
tu v a ca ng khin cho vua ti nh Nguyn v cng knh phc.
Trn ng i s, ngay trn bin gii hai nc, ng chng t ti ng i. Khi on
s gi ti i Pha Ly (tc Mc Nam Quan). Ca i ng cht, c mt v i dn sn
ca i nh sau:
- Qu quan tr, quan quan b, nguyn qu khch qu quan.
Ngha: Qua ca quan chm, ca quan ng, mi khch qua ng qua ca quan.
V i him hc ch c 4 ch quan v 3 ch qu. Mc nh Chi v on s gi bit
rng y l mu k ca bn quan li nh Nguyn ra iu kin c m ca quan.
Nu on s gi khng i c th s khng vo c bin gii Trung Hoa. Nh vy
s nh hng ti quc th.
sau khi suy ngh mt cht, Mc nh Chi i li:
- Xut i d, i i nan, thnh tin sinh tin i.
Ngha l: Ra cu i d, i cu i kh, xin tin sinh i trc
V i cng c 4 ch i v 2 ch tin. Tnh th i khc. Tng b th m li ha
ra mt cu i hay, vin quan nh Nguyn chu l v Trng nguyn t Vit c taif ng
bin nn lp tc xung m ca i, n cn n on s gi.
Ngay ln gp mt u tin: vua quan nh Nguyn mun lm nht ch ca on s gi,
t cho mnh nh mt tri , ra v i kiu cng:
Nht ha, vn yn, bch n thiu tn th ngc.
Ngha l: "Mt tri l la, my l khi, ban ngy thiu chy vng trng"
V i cn c m ch i phng yu v nht nh th.
Nghe xong Mc nh Chi i li:
Nguyt cung, tinh n hong hn x lc kim .
Ngha l: "Trng l cung, sao l n, bui chiu ti bn rng mt tri"

V i rt chnh v ti tnh, nu cao c ch v sc mnh ca i Vit. v i cn
rt p v hnh nh mt trng li lim ging nh cy cung, mun ngn v sao lp lnh
ging nh nhng vin n. Hn na v i cn c m ch i phwong l con qu v
kim va ngha l mt tri, li va c ngha l con qu st. Vua Nguyn thy mnh b
tr ming rt au, nhng ht sc phc ti vin s nc i Vit. V vy, vua t ra vui
v:
- Qu l danh bt h truyn . Li n i v ti nng ca ngi tht chng ngoa. Ni
ri, vua Nguyn sai ban ru ngon v bt vin ni gim xut nhiu vng bc trong kho
tng thng Mc nh Chi.
on s gi nc i Vit ang chun b v nc v hon thnh s mnh vua giao,
th mt tnh hung bt ng xy ra:
Cng cha nh Nguyn qua i, vua Nguyn sai s thn ca triu nh n gp Mc
nh Chi v ni:
Tha tin sinh, hm nay i bt hnh cho hong tc, b trng cng cha mt,
Thnh thng bit ngi l ngi c ging c tt, hn na tn sinh li l ngi ngoi
nn Triu nh c mun nh tin sinh c bi iu vn cho thm phn trang trng.
Mc nh Chi nhn li:
Ti cng mun n ving cng cha v chia bun vi nh vua, nhng chng hay bi
u vn ny, triu nh mun ti phi vit t g?
S gi nh nguyn ni:
Bi iu vn c vit sn ri. Ch dm phin tin sinh c m thi
Tang l c c hnh rt linh nh khoe s giu sang v truyn thng nghi l ca

nc ln. n ngy cui cng l ngy an tng cng cha, Mc nh Chi c mi vo
cung c iu vn.
ng c mt vin vn quan long trng nng hai tay ngang u chuyn cho ng bi
iu vn
Mt s kin c kim khng tin khong hu c mt khng hai xy ra. Bi iu vn ch
c mt ch l ch "Nht" rt to.
Trc s vic nh vy, Mc nh Chi khng h bi ri v ng bit chc chn th no
ngi Nguyn th ti mnh bng nhng cch thc v cng him hc.
Sau mt thong suy ngh , ng ly ging c sang sng lm ly bi iu sau:
Thanh thin nht a vn
Hng l nht im tuyt
Thng uyn nht ch hoa
Qung Hn nht phin nguyt
Y! vn tn, tuyt tiu, hoa tn, nguyt khuyt.
Ngha:
Tri xanh c mt m my
Trong bu v tr c mt im tuyt
Trong vn thng uyn c mt cnh hoa
Cung Qung Hn c mt vng trng
Than i! my tan, tuyt tan, hoa tn
Vng trng khuyt
c xong vi v mt bun ru, ng nghim trang bc ra trc s xc ng nghn
ngo ca nhng cung phi m n v trc v tng hng ca vua ti nh Nguyn v h
ging by s nc i Vit chui li ung dung do ti tr tuyt vi m s gi nc
i Vit li ung dung i ra trc s khm phc ca mi ngi. Mc nh Chi li to ra

mt k tch c mt khng hai trong lch s vn chng ch ngha trong thoi i ca
ng.
Mc nh Chi lm quan tri 3 triu vua: Trn Anh Tng (1293 - 1314), Trn Minh
Tng (1314 - 1329), Trn Hiu Tng (1329 - 1341) n chc i Liu ban T bc x
(T tng) ng u triu.
Khi lm quan th ng ni ting l trung thc v thanh lim, ht lng v dn v nc, n
lc gi v hu ch c np t ng (th t tin) nh b m thi, thng ngy ng vn
ra ngi ni qun l ung bt nc vi, chuyn tr thn mt vi dn lng, ng sng
thanh bch, gin d nh nhng ngi dn qu.
Ngy nay tng nh cng lao ca ng, H Ni, Thnh ph H Ch Minh u c
ng ph, trng hc mang tn Mc nh Chi.
S v t v trung thc ca T Hin Thnh

T Hin Thnh sinh nm no khng r, ch bit thuc thi k L Anh Tng, ng l mt
bc lo thn ca nh L v thi L Cao Tng, ng c quyn thay vua nh tui nhip
chnh s.
T Hin Thnh mt vo thng 6 nm K Hi (1179). l mt tn tht ln cho triu
L, bi lc by gi, vua L Cao Tng mi 8 tui, cha th t quyt on c mi
vic phc tp ca nc nh, trong lc , b Chiu Linh thi hu vn cha chu t b
mu trut ph L Cao Tng a L Long Xng l tn v o ln thay. C triu
nh ly lm mi lo ln, nht l b Thi Hu (tc b Thy Chu thi hu, m
ca vua L Cao Tng)
Lc T Hin Thnh tr bnh nguy kch, c mt cu chuyn rt cm ng, phn nh
nhn cch kh knh ca ng, c snh i Vit S lc chp li nh sau:
"Trc y, khi Hin Thnh trn ging bnh, ch c quan tham tri chnh s l V
Tn ng ngy m hu h bn cnh. Quan gin ngh i phu l Trn Trung T, v
nhiu cng vic bn, khng c thi gi rnh ri ti thm Hin Thnh c. Khi bnh
tnh nguy kch, B Thi hu ti thm v hi Hin Thnh rng:

- Nu c mnh h no th ai thay ng c?
Hin Thnh p:
- Ngi m bnh nht thn bit ch c Trung T m thi.
Thi Hu ni:
- Tn ng ngy ngy hu h thun thang cho ng, ng khng ni ti l lm sao?
Hin Thnh p:
- B h hi ai c th thay thn nn thn mi ni n Trung T, cn nu nh B h hi
ngi hu h phng dng, th phi Tn ng ra, cn ai na.
Thi hu tuy khen Hin Thnh l trung, nhng ri cng khng nghe li ng, An
Thun (cc sch khc chp l An Di, c l do Di v Thun mt ch Hn gn ging
nhau nn chp lm)
An Thun l em rut ca Thi hu trng coi vic triu chnh"
Xin ni thm: T Hin Thnh mt, Vua bi chu 7 ngy, n chay 3 ngy t r s c
bit knh trng.
Sch i Vit s k ton th sau khi lc chp li chuyn ny, trn trng ghi li li
bn ca S thn Ng S Lin nh sau:
"T Hin Thnh nhn vic k thc con ci, ht lng trung thnh, kho x tr khi c bin
c, tuy b gi lay sng dp m vn ng vng nh ct gia dng, khin trn yu
di thun, khng thn vi phong ca i thn ngy xa. Hung chi, n lc sp
cht cn v nc tin c ngi hin, khng h v n ring. Thi Hu khng dng li ni
ny ca Hin Thnh l vic khng may cho nh L vy"
Sc bt ba o
n chi nh ngi quen gp lc tri ma, ra v khng c chng ta thng mm

ci ni vi ch nh:
V v kim ta nng lu khch! Cn ma khng xing, khng xch m gi khch
li c. Khi ni n ch "v v kim ta" chng ta nh ngay n cu i li:
Sc bt ba o d nch nhn
Sc p ca n b khng phi l sng gi m vn lm cho ngi ta chm m. Nn
nhn nhiu lm, k sao cho xit, ni sao cho cng!
V n tnh xa nht m lch s Vit Nam c ghi chp tng tn l chuyn Trng Thy
- M Chu.
Trng Thy l con ca Thiu V Vng (Triu ) c nhim v gip cha thn tnh
nc u Lc ca An Dng Vng.
An Dng Vng c ngi con gi rt p l M Chu (cn gi l Lan Chu), gii
ngh ch to cung v mi tn bng ng.
Triu V Vng hn mt ln thua chy trc nhhng mi tn ng ca qun
Thc, sai con l Trng Thy n xin r vi vua Thc v ln hc ngh ch to cung
ng, tn ng. Hc ngh xong Trng Thy xin co bit tr v t Bc. Lc lm bit,
chng trao mt tm nm lng ngng cho v v dn rng:
Ngy sau chc c s giao binh gia hai nc, s v chng ta s tht tn, khng tm
gp li nhau c. Thip hy nhn tm nm lng ngng ny, chy i u, nh nh
du ng bng vi si lng bit ni m tm ti.
S vic sau ny din bin ng nh li tin liu ca Trng Thy.
Qun Triu vo xm lc, Thc An Dng Vng thua, phi b thnh C Loa m
chy. Nh vua vn mang cng cha i n pha sau yn. Qun Triu truy kch. Nh vua
nghi i n ng tnh vi gic, lin tut kim git nng, ri t trm b bin M D
(Ngh An)
Tuy qun Triu chin thng, song Trng Thy bun tnh, tht vng m u xung
ging su thnh C Loa m thc.
Chuyn tnh yu bi t c cc nh bnh lun qun s, vn hc xa nay phn tch
kh nhiu.
Ty Vin thi thoi ph rng:
Cha con vua Triu m non sng,
Mt a Lan Chu thc kho trng
Ba ngn cung ng theo ch r,
Gm cho lng gi v nh chng!
Chu Mnh Trinh c bi "Qu C Loa, yt M Chu miu, bch"
(Qua thnh C Loa, yt miu M Chu, th trn vch tng), tm dch:
Tnh chng vn nng,
c cha dy
Mang mi k oan mi n nay
Thn tro khng thing,
ra cng mt
Minh Chu a l, bng chm y
Bia tn cy ci nghn nm c
B bic tri xanh mt d ny!
Qunh qu ngi n,
ngoi miu in
Ting quyn ku dt bng
trng chy
Tng truyn rng Trng Thy gieo mnh xung ging su thnh C Loa. Nc
ging ny c c tnh ra ngc chn tru rt sng p. Nc Vit ta vn phi tin
cng th nc qu l c bit ny cho cc b hu phi bnTu ra ngc. Vic i ti
gian nan qu i.
Mt s thn nc Vit lm gan th nc ny i, mc nc ging thng th no.
Ngc ra bng nc ging thng khng sng p, vua Tu hi th s gi p rng:
y l v ti lu ngy, kh thing tan bin mt i!
Th l nc ta trnh khi ci nn nc ra ngc.
Cn chuyn tn ng th c thc trm phn trm. Nm 1959, thnh C Loa khai
qut c hng vn mi tn ng ba cnh sc bn. Cc nh kho c minh nh nin
i v xc nhn l nhng mi tn ng c ch to cch by gi gn 2000 nm.
Mi tnh Trng Thy - M Chu l mi k oan mun thu, ngi i xc ng, bi
ngi:
Tnh chng cng vi ngha cha,
Bn th ngha trng, bn l
tnh thm
Ni oan dai dng ngn nm,
Ngc chu nc ging tiu trm
c sao?
Nhng chuyn cn i, hin i thng c nhiu tnh tit gay cn, ly k hn chuyn
ngi xa.
Nh nm 1936, c th gii u bng hong, sng st khi nghe tin vua Edouard VIII
nc Anh thoi v. Vua thoi v v thn dn vng quc khng th chp nhn mt
thiu ph M lm mu nghi thin h! B ny ly d mt ln... Th l nh vua tr
ngai vng li cho quc dn, ch cn gi tc v nguyn sn c l qun cng Windsor.
Ni cho ng, qun cngWindsor cng c hng hn phc vi ngi p.

ng vua thoi v ny c phc hn John Fizgerald Kennedy rt nhiu. Tng thng
Kennedy u c hng n i g nhiu vi giai nhn tuyt sc Marilyn Monroe. ng b
m st cht nm 1963, cha ht mt nhim k tng thng. C ng v c o mn bc
ny u bc mnh ng y nh cu:
M nhn t c nh danh tng,
Bt ha nhn gian kin
bch u
(Xa ny ngi p nh danh tng,
Khng hn trn gian thy
bc u!)
J.F Kennedy c a v cn cao hn c danh tng v ng l tng thng mt nht
cng qucth gii.
Khng c g mnh hn nhng t sng i tnh
Ngi p gy tai ha nhiu cho t nc Trung Hoa l Dng Qu Phi. Tnh nhn
ca nng l An Lc Sn khi qun t Ng Dng tin chim Trng An gy ra
mt cuc ni chin lm dn s nh ng hao ht trn 2/3. Trc cuc ni lon An S, dn s nh ng l 54 triu, sau 9 nm ni chin, dn s nh ng ch cn trn
17 triu m thi.
Ngi xa dng ch "khuynh thnh, khuynh quc" miu t nhan sc giai nhn l
ng ht sc.
Ngi gy nhiu sng gi cho vng nghip nh Triu l C Th, ngi lm sp
vng nghip nh trnh l Tuyn Phi ng Th Hu.
B ngoi tnh vi Huy Qun Cng Hong nh Bo. Ca dao thi by gi c cu:
Trm quan cmt nh m
cho Huy Qun vo s
Chnh cung!
Ri qun Tam Ph ni dy, git cht Hong nh Bo, trut ph Trnh Cn, ph lp
Trnh Khi lm oan Nam Vng.
Ri qun Ty Sn tin ra Bc H. oan Nam Vng Trnh Khi thua trn, chy trn
v t m bng, moi rut ra m cht.
Bit bao nhiu l sng gi chung quanh mt cuc i tnh?
Cc nh qun - chnh thi chin quc c cu:
Nc mnh c t nh mnh th sau ngi ta mi nh mnh c. (quc tt t pht,
nhin hu nhn pht chi).
T nh khng bng gm ao m t nh bng son phn. S vong dit cng ti nhc
hn!

Danhnhan

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Danhnhan

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ng Th Nhm

S phu ng thi ch trch Ng Th Nhm t ngh n vua L m ch ht

th trng mong g c Trnh Tng, tn bo cha sau ny, cn i vi Trnh Cn,

nc. Vi ti ngoi giao, Ng Th Nhm gp phn ngn chn c cuc tn cng

Bn c th thm ving tng i "Thnh Ging" u , nhng xin ch qun

cch ca anh hng vn ha ch thc cn Ch ng T v Mu Liu Hnh ch l

Phc), ti ch hin nay. n hin cn lu gi c mt s hin vt c gi tr: i

Trn Nhn Tng, mt ng Vua-Pht

"Ngi ta thy iu Ng nht T n cha Hoa yn th bo l ngi xut gia. Ta

nh lc ca mnh m qun chiu trong, ngoi, trn di, mi s vi Ngi u thng

Nhng iu t c bit v hong Quang

chim c 7 huyn sng Lam, bt dn a vo ng trong khai hoang. C t bn

ho v b. Hm ci, ng c ni vi Ngc Hn: "Con trai con gi nh vua c

Nguyn Qy c (1648 - 1720)

bnh dn nn c mi ngi knh trng, yu mn. Nguyn Qy c lun th hin l

Vn chi t tnh cnh nghim trang.

Cha Trnh Cng bo cc quan ngh 2 cu b khuyt, Cha ai ngh ra th

Nhng gng mt tui tr Thng Long

Bi th nh mt bi s yu l lch r rng, trung thc, m ngi c cm thy

chy ra bn sng. Gia lc vua gp c mt cu b ang mi m c sch qun

o luyn nn ti nng ca h t thi tui u th. V tr tu, ti nng ca h li gp

An Dng Vng trong tm thc nhn dn ta

c ln i chi H Ty xem tng qun tp bn, ni a rng: -Ngh y c kh g! V

Nh vy, Trng khng ch l quan ng s i phu m cn lm Tng qun

TRN NHN TNG - S TCH V TRUYN

hnh, sng lp thin phi Trc Lm v tr thnh nht T. ng i tu khng phi

Nguyn Bnh Khim - nhng gi tr vng bn vi

C hai ln t hi vi gn 100 bn tham lun ca cc nh nghin cu khoa hc x

chiu khc phc c nhng vn nn nh tr thnh thuc tnh y trn y. Vit

l nhng cu u v kt trong vn t Nguyn Bnh Khim do cc tr thc,

V lai lch mt "ngi thng long gc": L Thng

Trng ra ph Nam ng ngy trc (nay: ph Nguyn Lng Bng) v ngi nh

Vo thi L Thi T nh , do vic m mang kinh thnh, lng Bnh Sa phi di di

Hin c mt u mi - ng hn: mt u mi kp - rt quan trng, c th gip vo

Ng Xng X l con ca Thin Sch Vng Ng Xng Ngp - hong t trng ca

v hnh ng, do , thng tin mnh m c cho cuc i v s nghip bn thn,

T ch b kim ci, tr thnh Lng quc Trng

Sn do mt v o s k d hi mang xung ci trn. Vua Trn Anh Tng xem xong

Ngha l: "Trng l cung, sao l n, bui chiu ti bn rng mt tri"

Tang l c c hnh rt linh nh khoe s giu sang v truyn thng nghi l ca

i Vit li ung dung i ra trc s khm phc ca mi ngi. Mc nh Chi li to ra

(Tp ch Thng Long H Ni ngn nm - S 7/2002)

S v t v trung thc ca T Hin Thnh

tnh nguy kch, B Thi hu ti thm v hi Hin Thnh rng:

(Tp ch Thng Long H Ni ngn nm - S 7/2002)

n chi nh ngi quen gp lc tri ma, ra v khng c chng ta thng mm

Ni cho ng, qun cngWindsor cng c hng hn phc vi ngi p.

You might also like