Blent Ecevit niversitesi

Mhendislik Fakltesi
evre Mhendislii Blm
ENV 313 Fiziko Kimyasal Sreler

Hazrlayanlar
Ar. Gr. Glin DEMREL
Ar. Gr. mer GNGR
Ar. Gr. Ali Kemal TOPALOLU
Ar. Gr. Candan KSE

Ders Sorumlusu
Do. Dr. Ayten GEN

Eyll 2014
ZONGULDAK

NDEKLER
1.

DENEY PROGRAMI ..................................................................................................................... 3

2.

LABORATUAR KURALLARI ..................................................................................................... 4

3.

DENEY RAPORU YAZIM KILAVUZU ...................................................................................... 4

3.1.

Deney Raporu ......................................................................................................................... 4

3.2.

Deney Notunun Hesaplanmas ................................................................................................ 6

4.

DENEYLER ................................................................................................................................... 7
4.1.

AMUR ARTLANDIRMA VE SUSUZLATIRMA ......................................................... 7

4.1.1.
4.1.2.

Deneyin Amac ............................................................................................................... 7

Kullanlan Malzemeler........................................................................................................ 7

4.1.3.

Teori ................................................................................................................................ 7

4.1.4.

Deneyin Yapl ............................................................................................................. 9

4.1.5.

Deerlendirme....................................................................................................................... 10

4.2.

HAVALANDIRMA ............................................................................................................. 11

4.3.

4.5.

4.2.1.

Deneyin Amac ............................................................................................................. 11

4.2.2.

Kullanlan Malzemeler.................................................................................................. 11

4.2.3.

Teori .............................................................................................................................. 12

4.2.4.

Deneyin Yapl ........................................................................................................... 14

4.2.5.

Deerlendirme............................................................................................................... 15

KRE-SODA YNTEMYLE SERTLK GDERME ........................................................... 17

4.3.1.

Deneyin Amac ............................................................................................................. 17

4.3.2.

Kullanlan Malzemeler.................................................................................................. 17

4.3.3.

Teori .............................................................................................................................. 17

4.3.4.

Deneyin Yapl ........................................................................................................... 20

4.3.5.

Deerlendirme............................................................................................................... 22

4.4.1.

Deneyin Amac ............................................................................................................. 23

4.4.2.

Kullanlan Malzemeler.................................................................................................. 23

4.4.3.

Teori .............................................................................................................................. 23

4.4.4.

Deneyin Yapl ........................................................................................................... 26

4.4.5.

Deerlendirme............................................................................................................... 27

ADSORPSYON....................................................................................................................... 28
4.5.1.

Deneyin Amac ............................................................................................................. 28

4.5.2.

Kullanlan Malzemeler.................................................................................................. 28

4.5.3.

Teori .............................................................................................................................. 28
1

4.6.

4.7.

4.8.

4.5.4.

Deneyin Yapl ........................................................................................................... 32

4.5.5.

Deerlendirme............................................................................................................... 32

ELEK ANALZ ....................................................................................................................... 34

4.6.1.

Deneyin Amac ............................................................................................................. 34

4.6.2.

Kullanlan Malzemeler.................................................................................................. 34

4.6.3.

Teori .............................................................................................................................. 34

4.6.4.

Deneyin Yapl ........................................................................................................... 37

4.6.5.

Deerlendirme............................................................................................................... 37

MODEL KELME TANKI................................................................................................... 39

4.7.1.

Deneyin Amac ............................................................................................................. 39

4.7.2.

Kullanlan Malzemeler.................................................................................................. 39

4.7.3.

Teori .............................................................................................................................. 39

4.7.4.

Deneyin Yapl ........................................................................................................... 40

4.7.5.

Deerlendirme............................................................................................................... 42

YON DEM...................................................................................................................... 43
4.8.1.

Deneyin Amac ............................................................................................................. 43

4.8.2.

Kullanlan Malzemeler.................................................................................................. 43

4.8.3.

Teori .............................................................................................................................. 43

4.8.5.

Deerlendirme............................................................................................................... 46

1. DENEY PROGRAMI
I. RETM Gruplar
Tarih

5.11.2013

D1

D2

D3

D4

D5

D6

D7

D8

12.11.2013

D2

D3

D4

D5

D6

D7

D8

D1

19.11.2013

D3

D4

D5

D6

D7

D8

D1

D2

26.11.2013

D4

D5

D6

D7

D8

D1

D2

D3

3.12.2013

D5

D6

D7

D8

D1

D2

D3

D4

10.12.2013

D6

D7

D8

D1

D2

D3

D4

D5

17.12.2013

D7

D8

D1

D2

D3

D4

D5

D6

24.12.2013

D8

D1

D2

D3

D4

D5

D6

D7

2.RETM Gruplar
Tarih

31.11.2013

D1

D2

D3

D4

D5

D6

D7

D8

7.12.2013

D2

D3

D4

D5

D6

D7

D8

D1

14.12.2013

D3

D4

D5

D6

D7

D8

D1

D2

21.12.2013

D4

D5

D6

D7

D8

D1

D2

D3

28.12.2013

D5

D6

D7

D8

D1

D2

D3

D4

5.12.2013

D6

D7

D8

D1

D2

D3

D4

D5

12.12.2013

D7

D8

D1

D2

D3

D4

D5

D6

19.12.2013

D8

D1

D2

D3

D4

D5

D6

D7

D1
D2
D3
D4
D5
D6
D7
D8

amur artlandrma ve susuzlatrma

Havalandrma
Kire ile sertlik giderimi
Dner Buharlatrc (Rotary Evaporator)
Adsorpsiyon
Elek Analizi
Model kelme Tank
yon deiimi

2. LABORATUAR KURALLARI
Deneyler srasnda uygulanacak sreler:
Her deney ncesi konu hakknda 10 dakikalk quiz yaplacaktr.
Deney esnasnda konu hakknda sorular sorulacaktr.
Deney raporlar deneyin yapld tarihten 1 hafta sonra teslim edilecektir.
Laboratuar almalarndan her elde edilen final notu hesaplanrken, her bir deney iin
alnan quiz, szl ve rapor notlarnn ortalamalar alnarak aadaki eitlik kullanlacaktr:
Laboratuar Notu = Quiz (%10) + Szl (%20) + Rapor(%70)
Deneylere katlmayan renciler 1 defaya mahsus olmak zere telafiye alnacaktr.
Raporlar grup olarak bir tane ve bilgisayarda yazlacaktr.
Gruplara laboratuar notlar takip eden haftada ilan edilecektir.

3. DENEY RAPORU YAZIM KILAVUZU

Deney raporu yazlrken, rapordaki bilgilerin tam ve eksiksiz olmasna; eksik veya yanl ya da
fazla veya tekrar bilgilerin yer almamasna; iml kurallarna uyulmasna ve kurulan cmlelerde
geni zaman edilgen yklemlerin kullanlmasna dikkat edilmelidir.
3.1. Deney Raporu
Bir deney iin hazrlanacak rapor aadaki formatta sunulmaldr:

KAPAK SAYFASI:
DERSN SM :
GRUP NO :
DENEY NO :
DENEY SM :
DENEY TARH :
RENC NO :
RENC SM :

1. DENEYN AMACI:
Bu balk altna ksa, sade ve net bir biimde deneyin amac yazlr.

2. DENEYN ANLAM VE NEM:

Bu blmde deneyin anlam ve nemi zerinde durulur, evre Mhendisliindeki kullanm
amalarndan, faydalarndan ve dier gerekli temel bilgilerden bahsedilir. Bu blme yazlanlar
konunun temelini tekil etmeli, fazla, gereksiz ve tekrar bilgilerden kanlmal, sade ve net bir
ekilde yazlmaldr. Bu blme deney hakknda bilinmesi gereken temel bilgiler de yazlabilir.

3. DENEY DZENE:

3.1 Kullanlan ara ve gereler

Deneyde kullanlan cihazlarn isimleri yazlr.

3.2 Kullanlan kimyasallar

Deneyde kullanlan kimyasallar formlleri ile birlikte verilir.

4. DENEYN YAPILII:
Bu blmde deneyin yapl anlatlr. Deney esnasnda izlenen admlar ve llen parametreler
yazlr.

5. HESAPLAMALAR:
Bu blme gerekirse deney esnasnda yaplan, yaplmasna ihtiya duyulan hesaplamalar ve
grafikler verilerek aklamalarda bulunulur.

6. DEERLENDRME:
Deney sonucunda elde edilen verilerin deerlendirilmesi bu blmde yaplr. Yaplan deney ve
kan sonular deerlendirilir. Sebep-sonu aklamasnda bulunulur. Deney yaplrken
kafalarda oluan sorularn cevaplar aranr ve yazlr.

7.KAYNAKLAR
Kaynaklar metin ierisinde kullanld yerde (Yazar soyad, tarih) eklinde belirtilmeli ve
aadaki dzene gre raporun sonunda kaynaklar blmnde verilmelidir.

Yazarn soyad, Adnn ilk harfi, (yl), Makalenin ad, Kitabn/derginin ad, Say (cilt), Sayfa
no, Yaynevinin ad, lke/ehir ad.

3.2. Deney Notunun Hesaplanmas

Deney raporlarnn deerlendirilmesinde aadaki puanlama sistemi kullanlacaktr.

KATEGOR

PUAN

1. Deney raporunun formata uygun olarak yazlmas

10

2. Teori

10

3. Deneyin yapl

20

4. Hesaplamalar

20

5. Sonularn yorumlanmas

30

6. Kaynaklar

10

TOPLAM

100

4. DENEYLER
4.1. AMUR ARTLANDIRMA VE SUSUZLATIRMA
4.1.1. Deneyin Amac
Farkl deriimlerde demir klorr (FeCl3) dozajlamas yaplarak atksu amurlarnn
artlandrlmas. Vakum filtrasyon ilemi ile atksu amurlarnn susuzlatrlmas.
4.1.2. Kullanlan Malzemeler
Kimyasallar
Demir Klorr (FeCl3)
Atk amur
Cihazlar
Vakum Pompas
Buchner Hunisi
Mezr
Beher
Filtre Kad (= 110 m, D = 3,8 cm)
Etv
Hassas Terazi
Kronometre
4.1.3. Teori
n keltici, ikinci keltici ve amur younlatrcdan gelen atk amurlar, yksek su ieriine
ve dolaysyla byk amur hacmine sahiptirler. Atk amurun uzaklatrlmas srasnda
hacminin azaltlmadan depolanmas veya bertaraf edilmesi bu srelerde artan maliyete, enerji
kaybna ve amurun kontrolnn azalmasna neden olacaktr. Bu nedenlerden dolay atk
amurlarn konsantre hale getirilerek hacminin azaltlmas gerekmektedir. amur susuzlatrma
ilemi su ve atksu artmnda nemli bir sretir.
amur susuzlatrmak iin kullanlan yntemler fiziksel susuzlatrma ve mekanik
susuzlatrma olmak zere ikiye ayrlr. Fiziksel susuzlatrma yntemleri kurutma yataklar ve
amur lagnleridir. Kurutma yataklar ve amur lagnleri ina ve iletme kolayl nedeniyle
7

tercih edilebilir fakat bu yntemlerin en byk dezavantajlar ina edildikleri yerin iklimine,
bilhassa ya ve nem durumuna fazlaca baml olmalardr. Ayrca geni araziye ihtiya
duymaktadrlar. Mekanik yntemler arasnda vakum filtrasyon, pres filtre, yatay bant filtre ve
santrifjler saylabilir. Mekanik yntemler makine, tehizat ve operatr gerektiren yntemlerdir.
En byk artlar hzl ve etkili susuzlatrma yapmalardr. Dezavantajlar ise fiziksel
yntemlere nazaran daha fazla yatrm, iletme ve bakm maliyetleri gerektirmeleridir. Mekanik
yntemler fiziksel yntemlere gre daha ok tercih edilirler.

Taze amurlarn susuzlatrlmas zordur, bu nedenle susuzlatrma ilemi yaplmadan

nce uygun bir kimyasalla artlandrlmas gereklidir. Poli-elektrolit, alum, kire, demir klorr
artlandrma ileminde en ok tercih edilen kimyasallardr. artlandrma, kimyasal madde
kullanlarak amurun susuzlatrlma zelliinin artrlmasdr, baka bir deyile katlar ile amur
svs arasndaki spesifik direnci (balanma kuvvetlerini) azaltr. Spesifik diren laboratuar
ortamnda vakum filtrasyon deneyi ile belirlenebilir (ekil 4.1). Deneylerden elde edilen veriler
sonucunda spesifik diren;

(4.1)

denklemiyle hesaplanabilir. Bu eitlikte:

R : zgl diren (m/kg)
P: Vakum basnc (1 mmHg = 133,322 N/m2)
A : Filtre kad alan (m2)
-4

: Filtratn viskositesi (11x10 N-sn/m2)

w : Filtre zerinde kalan amurun kuru arlnn, filtrat hacmine oran (kg/m3)
m : t/Vye karlk V grafiinin eimi (sn/m6)

artlandrmada kullanlan kimyasaln uygun dozaj da yine bu deney sayesinde saptanabilir.

Vakum Filtrasyon deneyinde kullanlan dzenek aada grlebilmektedir.

ekil 4. 1 amur Susuzlatrma Deney Dzenei

4.1.4. Deneyin Yapl

-

1 L % 7lk amur ieren atksu hazrlanr. 1 dakika kartrlr ve 2 dakika kelmeye

braklr, stte kalan atksudan 400 mL bir behere alnr.

Sabit tartma getirilmi 2 adet filtre kad tartlr ve deerler kaydedilir. Filtre katlar
numaralandrlr.

ekil 4.1de yer alan deney dzeneine filtre kad yerletirilir.

Behere alnan 400 mL atksu iyice kartrlr ve iinden 100 mL rnek alnarak buchner
hunisine yerletirilir.

Vakum pompas altrlarak vakum ilemi balatlr. Vakumlama ilemi ile birlikte
kronometre de balatlr. Her 10 mLde zaman okunur.

Filtrasyon ilemi bittiinde zaman okunur, pompa kapatlr ve su hacmi llr.

Filtre kad yerinden kartlarak etvde 105 0Cde 1 saat kurumaya braklr. 1 saat
sonunda desikatre alnr ve soutulur. Bu ilemden sonra arl tartlr.

Deney dzeneine dier filtre kad yerletirilir.

Beherdeki atksu kartrlarak 100 mL rnek alnr.

rnein zerine 100 mg/L deriimindeki FeCl3 zeltisinden 20 mL eklenir, 1 dakika

kartrlr ve birinci rnee yaplan ilemler bu rnee de uygulanr.

4.1.5. Deerlendirme
-

Tablo 4.1 yardmyla y ekseninde t/V ve x ekseninde V olacak ekilde grafik izilir.
Grafiin eimi hesaplanr.

Her bir numunenin spesifik direnci (R) hesaplanr. Tablo 4.2 doldurulur.

Tablo 4.1 Deneysel veriler (Hacim Zaman ilikisi)

V (mL)
t (sn)

Tablo 4.1 Demir klorr deriimi Spesifik Diren ilikisi

rnek No

FeCl3 (mL)
R (s2/g)

- Yaptnz deneylerde en iyi doruyu hangi numunede elde ettiniz? Neden?

- Kullanm olduunuz deney dzenei ile en uygun (optimum) FeCl3 dozajn hesaplamak
istediinizde nasl bir yntem izlerdiniz ve deneyin yapl ksmna neler eklerdiniz?

10

4.2. HAVALANDIRMA
4.2.1. Deneyin Amac
Sularn absorbsiyon katsays ve oksijenlenme kapasitesinin belirlenmesi.

4.2.2. Kullanlan Malzemeler

Kimyasallar
eme Suyu
Sodyum Slfit zeltisi (1/100lk)
Cobalt(II)Klorr
Cihazlar
Havalandrma dzenei
Scaklk Probu
znm Oksijen Probu

ekil 4. 2 Havalandrma Deney Dzenei

11

4.2.3. Teori
Havalandrma su ve atksu artmnda suya oksijen kazandrmadr. Su ortamnda oksijenden
baka, metan, CO2, H2S gibi gazlar da znr ve bu gazlar suyun tadn bozar. Bu yzden suda
bulunmalar istenmez ve eitli havalandrma sistemleri ile su ortamndan uzaklatrlrlar.

a) Gaz Transferi ve Havalandrmann Teorik Esaslar

Sv faz iinde gaz faznn iletilmesine gaz transferi denir. ki faz arasnda gaz transferinin
gerekleebilmesi iin gaz fazna basn uygulanmas gereklidir. Su ve atksulara eitli
amalarla hava (demir mangan giderimi, aerobik artma), CO2 (sertlik giderimi, karbonat
dengesi), O3 (dezenfeksiyon) ve Cl2 (dezenfeksiyon) gibi gazlar transfer edilir. Havalandrma
esnasnda, gaz faznn etkin kuvveti basn; sv fazn ise konsantrasyon gradyantdr. Gaz-sv
ara yzeyindeki konsantrasyon doyma deerine eittir. Birok atksu artma prosesinde olduu
gibi, oksijen ve karbondioksit gibi az znen gazlar iin transfer ilemini ynlendiren sv
fazdr. Bu durumda konsantrasyon gradyant nem kazanmaktadr. Bylece:

Birim zamanda ktle transferi=KL.a.(Cs-C)

(4.2)

Burada,
KL: Sv film katsays
a: Birim hacimdeki transfer iin temas alan [(Yzey Alan, A)/(Hacim, V)]

Sv film katsays KL svnn difzyon katsays (D) ile film kalnlna (Y) bal bir
parametredir:

KL=D/Y

(4.3)

Ayrca a deeri damlacklarn yzey alan (A) ve hacmine (V) bal olarak tanmladnda:

a= A/V

(4.4)

elde edilir. Damlacklar kldke a deeri byr ve gaz transferi artar. Pratikte a deerini
lmek mmkn deildir. Bunun yerine birim zaman iin toplam katsay (KL.a) deneysel olarak
bulunur.
12

Su ve atksularn artlmasnda gaz transferi demek suya hava, C02, O3, Cl2 v.b gazlarnn
verilmesi demektir. Bu gazlar su ortamna verilirken nemli olan husus, bu gazlarn su ortamnda
znrlklerinin arttrlmasdr. Gazlarn sudaki znrln bir ok faktr etkilemektedir.
Gazlarn sudaki znrln znen gazlarn cinsi, gazlarn gaz fazndaki ksmi basnc veya
deriimi, suyun scakl ve sudaki mevcut safszlklar gibi faktrler etkilemektedir.

b) Gazlarn cinsinin znrle etkisi

Baz gazlar suda molekler olarak znrler ve su ile reaksiyona girmezler. rnein 02, 03, H2,
N2,CH4 gibi gazlar su ile reaksiyona girmeden molekler znen gazlardr. Baz gazlar ise belli
oranda su ile reaksiyona girerek ortamn pH deerine gre hem iyonik hem de molekler olarak
znrler (NH3, H2S ve CO2)

c) znrle gaz deriiminin etkisi

Gaz ortamndaki gaz deriimi, gazn ksmi basnc veya mol says ile doru orantldr. Gazlarn
basnc artka hacmi azalmakta, dolaysyla znrl artmaktadr. Gazlar su ortam ile
karlatklarnda gaz ortamnda bulunan gaz belli oranda suda zlr ve aralarnda dinamik bir
denge oluur. Herhangi bir nedenle denge bozulursa yeniden denge oluuncaya kadar znme
devam eder. Her gazn ayn scaklkta belli bir znrl vardr.
Bu deere doygunluk deriimi denir (Cs).

d) Scakln znrle etkisi

Isnan maddelerde hacim genilemesi olur. Su ortam stlrsa hem su hem de su ortamnda
znm halde bulunan gaz genleir. Ancak gazn genlemesi suyun genlemesinden daha
fazla olduundan su iinden uzaklamak ister. Bu yapda gazlarn scaklkta znrlnn
azaldn gstermektedir.

Havalandrma atksu ve ime suyu uygulamalarnda oka kullanlan bir sretir. Ayrca aktif
amur, havalandrma lagnleri ve aerobik sreler srasnda biyolojik ktlenin oksijen ihtiyacnn
karlanmas iin havalandrma ilemi en nemli basamaklardan biridir.

Sprey/jet havalandrclar, kabarckl havalandrclar, mekanik

havalandrclar,

yzey

havalandrclar, kademeli havalandrclar, dml havalandrclar, havalandrma ilemi iin

kullanlan aralardr. 1 atmosfer basnta havayla denge halindeki saf sudaki doygunluk
13

oksijen deriimleri ve scaklk dzeltme faktrleri Tablo 4.3de sunulmutur.

Tablo 4.3 znm oksijenin scaklk ile deiimi

O2 Deriimi (mg/L)
Scaklk dzeltme faktr (F)

Scaklk ( C)
0

14.63

1,219

13,84

1,172

13,11

1,126

12,45

1,083

11.84

1,040

10

11,28

1,000

12

10,77

0,961

14

10,29

0,924

16

9,86

0,888

18

9,46

0,853

20

9,08

0,820

22

8,74

0,788

24

8,42

0,758

26

8,12

0,728

28

7,84

0,700

30

7,57

0,673

4.2.4. Deneyin Yapl

-

Tank 2L eme suyu ile doldurunuz. znm oksijen probunu suyun iine
yerletirerek suyun znm oksijen deriimini belirleyiniz.

Tankn ierisine 20 ml Sodyum Slfit zeltisi ekleyiniz ve znm oksijen

deriimini yeniden lnz. (znm oksijen probunun gstergesinde yanp snen
mg/l ifadesi sabitlenene kadar bekleyiniz ve her lmden sonra probu saf su ile
ykayarak kurulaynz, ikinci lme kadar bekletme kabnda saklaynz)

znm oksijen deriimi >0,7 mg/l ise bir miktar daha sodyum slfit zeltisi
ekleyerek znm oksijen deriimini kontrol ediniz.

znm oksijen probunu tanktan kararak pedall kartrcy ve havalandrma

pompasn en yksek ayarda altrnz.

14

25 dk sonunda havalandrma pompasn kapatarak 5 dk kartrma ilemine devam

ediniz. 5 dakikalk srenin sonunda pedall kartrcy da kapatarak znm
oksijen probunu tanka yerletiriniz ve suyun znm oksijen deriimini kaydediniz.

2 saat sresince her her 30 dakikada 1 kez bu ilemi tekrarlaynz. Sonularnz Tablo
4.4e kaydediniz.

Tablo 4.4 Zamana bal olarak znm oksijen lmleri

Zaman(dak)

30

60

90

120

O2 (mg/L)
Scaklk (C)

4.2.5. Deerlendirme
a) Zamana karlk konsantrasyonuna bal znm oksijen doygunluk deerlerinin grafiini
iziniz.
b) Gaz transfer katsaysn hesaplaynz

Tablo 4.5 Gaz transfer katsaysnn hesaplanmas iin gerekli tablo

C0 (mg/L)

Cs

t (dk)

In(

(4.5)

Burada:
Cs: Gazn doygunluk deeri, mg/L
C: Gaz konsantrasyonu, mg/L

15

Denklem (4.6) logaritmas alndnda:

(4.6)

elde edilir ve tye karlk In(

) grafii izilirse eiminden toplam gaz transfer katsays

hesaplanr (ekil 4.3).

ekil 4. 3 Zamana karlk Ln(

) grafii

Oksijenlenme kapasitesini hesaplaynz

Hacmi belirli bir reaktrdeki oksijenlenme kapasitesi,
Oc=(KLa). Cs. V
-

Havalandrma sreci sonucunda suyunuz o scaklkta belirtilen doygunluk deriimi

seviyesine ulat m? Ulamad ise sebebi ne olabilir yorumlaynz.

Sudaki znm oksijen deriiminin doygunluk deerinin azalmas veya ykselmesi bir
artm tesisinde neleri etkiler?

Havalandrma su ve atksu artm srelerinin hangi ksmlarnda ve ne amala

kullanlmaktadr? Aklaynz.

16

4.3. KRE-SODA YNTEMYLE SERTLK GDERME

4.3.1. Deneyin Amac

Su numunelerinin yumuatlmas iin uygun kire ve soda miktarlarnn belirlenmesi.
4.3.2. Kullanlan Malzemeler
Kimyasallar
EDTA tampon zeltisi
Eriochrome black T indikatr
Mreksit indikatr
1N NaOH zeltisi
EDTA titrant zeltisi (0,01N)
Metil oranj ve fenolftalein indikatrleri
Kire zeltisi (Ca(OH)2): 1/100 lk
Soda zeltisi(Na2CO3):1/100 lk
0,02 N H2SO4
Cihazlar
Manyetik kartrc ve magnetler
pH metre
4.3.3. Teori
Sertlik su ierisinde znm (+2) deerlikli iyonlarn yani Ca+2, Mg+2,, Sr+2,, Fe+2, ve Mn

+2,

konsantrasyonunun bir sonucudur. Bu katyonlara karlk suda baz anyonlar da bulunmas

gerekir. Sularda sertlie neden olan bu anyonlar ise HCO3-, SO4-2, Cl-, NO3- ve SiO3

-2

anyonlardr. Dier bir ifade ile sularda sertlik ok deerlikli katyonlarn edeer toplamdr.
Sertlik,

kalsiyum

ve

magnezyum

iyonlarnn,

kalsiyum

konsantrasyonlar olarak ifade edilir.

Sertlik eitleri,
Kalsiyum ve Magnezyum Sertlii (Toplam Sertlik)
Toplam Sertlik= Kalsiyum Sertlii + Magnezyum Sertlii
17

karbonat

cinsinden

toplam

Kire soda ynteminde harcanacak reaktifi hesaplamak iin kullanlr. Kalsiyum ve magnezyum
iyonlarnn deriiminin belirlenmesi ile bulunabilir.
Karbonat ve karbonat olmayan sertlik
Toplam sertliin sudaki karbonat ve bikarbonat iyonlarna kar gelen ksm karbonat sertlii
olarak bilinir. Bu iyonlar ayn zamanda alkaliniteyi de belirler. Bu sebeple,

Alkalinite< Toplam Sertlik ise

Karbonat sertlii (geici sertlik) (mg/L CaCO3) = Alkalinite
Alkalinite Toplam Sertlik ise,
Karbonat sertlii (geici sertlik) (mg/L CaCO3)= Toplam sertlik
Karbonat sertliine ihtiya duyulmas nedeni kire ile yumuatma esnasnda gerekli kire
miktarnn belirlenmesidir.
Ca+2 + 2HCO3 + Ca(OH)2

2CaCO3 + 2H2O

Yalanc Sertlik
Sodyum iyonlarnn sabunun iyonlamasn ve dolaysyla kprmeyi engellemesi olaydr.
Sular sertlik derecesine gre snflandrlmas Tablo 4.6da sunulmutur.
Sert sular kpk oluturmak iin ok sabun kullanmn gerektiren sulardr. Bu sular scak halde
nakledildikleri boru veya kazan iinde kelti oluturarak s transferini gletirip, akn
hidrolik koullarn olumsuz ynde etkiler.

Tablo 4.6 Sularn sertlik deerlerine gre snflandrlmas

Suyun Sertliinin Tanm

mg CaCO3/L

Yumuak su

0-75

Orta sertlikte su

75-100

Sert su

150-300

ok sert su

>300

Sulardan sertlik kire-soda yntemi, sodyum hidroksit temas, sodyum fosfat ile yumuatma ve
iyon deitirme ile giderilir.
18

Yeralt sular yzey sularndan daha serttirler, nk bu sular yer altnda bulunan madensel
maddelerle daha ok temastadrlar. Dogal sulardaki sertligin kaynag suyun toprak ve kaya
olusumlar ile temasdr. Yagmur sular znms halde atmosfer gazlarn ierebileceginden
pHs dser. Yere dstgnde de toprak ve kayalardaki baz bilesenleri zer. Fakat pHs 7
civarnda olan yamur suyu dogal sularda ok miktarda bulunan sertlik kaynag maddelerin
hepsini zp tasmaya yeterli degildir. Bu sekilde yagmur suyu topraga indiginde sertlik
olusturan tm maddeleri zemez. Bu iyonlarn topraga gemesi iin asidik kosullar topraktaki
bakteri faaliyetleri sonucu olusan CO2 gaznn suda znmesi saglar.
Bu ilemde Ca+2 ve Mg+2 iyonlar znmeyen

Kire Soda yntemi ile sertlik giderimi:

bileikler haline getirilerek ktrlmektedir. Karbonat sertlii (geici sertlik) kire ilavesi ile
CaCO3 veya Mg(OH)2 nin ktrlmesiyle aada verilen reaksiyonlar uyarnca giderilebilir.
Karbondioksitin giderilmesi
CO2+ Ca(OH)2

CaCO3 + H2O

Karbonat sertliinin giderilmesi

Ca(HCO3)2+Ca(OH)2

2CaCO3

Mg(HCO3)2+Ca(OH)2

+ H2O

CaCO3

MgCO3 + Ca(OH)2

CaCO3

+ MgCO3

+ 2H2O

+ Mg(OH)2

Magnezyum slfattan kaynaklanan karbonat olmayan magnezyum sertlii ise ar kire

eklenmesi ile giderilebilir.
Mg SO4 + Ca(OH)2

CaSO4 + Mg(OH)2

Kalsiyum iyonundan kaynaklanan karbonat olmayan yani kalc sertlik ise soda ilavesi
sonucunda ortaya kan CaCO3 n ktrlmesi ile giderilebilir.
CaSO4+Na2CO3

CaCO3

+Na2SO4

Kalsiyum karbonat ktrmek iin pHn 9,5 civarna, magnezyum hidroksiti ktrmek iin ise
PH n 10,8 civarna ekilmesi gerekmektedir. Bu ilem 1,25 meq/L ar kire ilavesi ile
gerekletirilebilir. Toplam gerekli kire miktar (meq/L), karbondioksit, karbonat sertlii,
magnezyum iyonu deriimi ve 1,25 meq/L ar kire miktarlarnn toplanmas ile elde edilir.
Gerekli olan soda miktar ise meq/L cinsinden karbonat olmayan sertlik kadardr.
19

4.3.4. Deneyin Yapl

Gerekli kire ve soda miktarlar hesaplandktan sonra hzl ve yava kartrma ilemleri ile su
yumuatlacaktr.
1) Gerekli kire miktarnn hesaplanmas
Suyu yumuatmak iin gerekli kire miktar
CO2 deriimi+ Karbonat sertlii+ magnezyum iyon deriimi+ ar kire miktarlarnn
meq/ l cinsinden toplamdr.
Karbonat sertlii,
Karbonat sertliinin belirlenmesi iin alkalinite ve toplam sertlik deneyleri yaplmaldr.
Daha nce de belirtildii gibi,
Alkalinite< Toplam Sertlik ise
Karbonat sertlii (geici sertlik) (mg/L CaCO3) = Alkalinite
Alkalinite Toplam Sertlik ise,
Karbonat sertlii (geici sertlik) (mg/L CaCO3)= Toplam sertlik dir.
Magnezyum iyon deriimi
Toplam Sertlik= Kalsiyum Sertlii + Magnezyum Sertlii
Suyun kalsiyum sertlii belirlenir ve toplam sertlikten kartlarak magnezyum sertlii
hesaplanr.
Ar kire
1,25 meq/ L olarak direk ilave edilir.
Toplam sertlik deneyi
50 ml su numunesi zerine 1-2 ml tampon zelti ve spatl ucu ile indikatr (
Eriochrome Black T) eklenir. 0,01 M EDTA ile titre edilerek titrant hacmi kaydedilir.
M1 x V1 = M2 x V2
Mol/L cinsinden sertlik hesaplanr. Buradan mg CaCO3/L ye geilmelidir.

CaCO3 edeer arl= 100 /2 (Tesir deerlii) = 50 mg/meq

20

Buradan toplam sertlik meq/L cinsinden hesaplanr.

Alkalinite deneyi
50 mL numune alnr. 0,1 N H2SO4 standart zeltisi ile nce fenolftalein indikatr (5
damla) eliinde krmz renkten renksize dnnceye kadar titre edilir ve sarfiyat
fenolftalein alkalinitesi sarfiyat olarak kaydedilir. Eer fenolftalein indikatr ilave
edildiinde renk dnm olmuyorsa, numunede fenolftalein alkalinitesi yoktur
demektir. Bu kez ayn karm zerine metil oranj indikatr (5 damla) ilave ederek
brette kalan yerden titrasyona devam edin. Portakal renginden krmzya dnlen
noktadaki sarfiyat toplam alkalinite sarfiyatdr.
N1

V1

N2

V2

ile

mg/l

CaCO3

cinsinden

hesaplanr.

Toplam sertlik ve alkalinite karlatrlarak karbonat sertlii bulunur. Meq/ l cinsinden

yazlr.
Kalsiyum sertlii
50 ml su numunesi zerine 1-2 ml sodyum hidroksit zelti ve spatl ucu ile indikatr
(mreksit) eklenir. 0,01 M EDTA ile titre edilerek titrant hacmi kaydedilir
Hesaplamalar toplam sertliktekine benzer ekilde yaplr. Kalsiyum sertlii toplam
sertlikten karlarak magnezyum deriimi meq/L cinsinden hesaplanr.

Gerekli kire miktar hesaplanr.Kire olarak CaO kullanlmaktadr. Meq /l cinsinden

hesaplanan kire miktar mg/ L ye evirilir.
CaO=

50/2= 28 mg/meq

2) Hzl ve yava kartrma

-1000 ml lik 4 adet behere su numunesi doldurulur.
-Beherlere srasyla gerekli kire miktarnn %30, %60, %90 ve %100 n ieren kire
miktar %10 luk kire zeltisinden eklenir.
-Beherler 3 dk hzl ve 20 dk yava kartrlr.
- Kartrma ilemi sonunda numuneler szlerek toplam sertlikleri belirlenir.

21

4.3.5. Deerlendirme
Deneyler esnasnda elde edilen sertlik giderme verimleri:
(4.7)

kullanlarak elde edilebilir.

Burada;
S0: Balangtaki sertlik deeri (mg/L CaCO3)
S1: Kire-soda ilavesinden sonraki sertlik deeri (mg/L CaCO3)

22

4.4. DNER BUHARLATIRICI (ROTARY EVAPORATOR)

4.4.1. Deneyin Amac

Numunedeki farkl kaynama noktalarna sahip maddelerin ayrlmasnda kullanlan Rotary
Evaporator cihaznn scaklk ve dnme hznn bu maddelerin ayrlmasndaki etkisinin
incelenmesi.
4.4.2. Kullanlan Malzemeler
Kimyasallar
Nacl
Saf su

Cihazlar
Rotary Evaporator
letkenlik Probu
4.4.3. Teori
Dk basn altnda farkl kaynama noktalarna sahip maddeler dner buharlatrc
yardmyla ayrlmaktadr. Bu maddeler organik maddeler olabilir bunun yan sra seyreltik
toryum, uranyum gibi nkleer atk zeltileri buharlatrma yntemi ile deritirilerek tekrar
kullanma hazrlanmaktadr.

Dner buharlatrc vakumda allaca iin koruma gzl, eldiven ve nlk mutlaka
giyilmelidir. ekil 4.4te dner buharlatrc deney dzenei sunulmutur. zcs
uzaklatrlacak karm, hacmine uygun dibi yuvarlak bir balona konulur (Balon salam
olmaldr ve pskrmelere kar nlem olarak en fazla yarsna kadar doldurulmaldr). Balon
bir sktrma klempi ile motor nitesine tutturulur (klemp salam olmaldr ve balonun
arln tamaldr). Soutucunun suyu alr. Su banyosu istenilen scakla ayarlanr ve
balon otomotik/mekanik asansr ile istenilen miktarda su banyosuna daldrlr. Dndrme
motoru istenilen hza ayarlanr. Vakum nitesi (eer gerekiyorsa) altrlr, yava ve
dikkatli bir ekilde sistem havaya kapatlarak istenilen miktarda (rnein bulunduu
balondaki kaynama iddeti gz nnde bulundurularak) vakum salanr. Bu esnada zc
buharlar ve soutucudan geerek younlar, toplama balonunda birikmeye balar.
23

zcnn tamamnn uzaklatndan emin olunduunda vakum kapatlr ve ieride oluan

vakumu dar atmak iin younlatrc zerindeki vana alr. Daha sonra buharlatrlacak
svnn balonu su banyosundan karlr. Sistemin scakl ve rotary kapatlr. Daha sonra
balon sistemden karlr.

ekil4. 4 Dner Buharlatrc

Dner buharlatrcnn ana paralar:

a) Elektrikli su banyosu: rnek zeltiyi istenilen scakla stmak ve buharlama srasnda
soumasn yada donmasn engellemek iin,
b) Motor: rnei istenilen hzda dndrerek homojen stmay salamak ve ar snmay
nlemek iin,
c) Soutucu: buharlaan zcnn younlatrlarak toplama kapnda toplanmas iin,
d) Vakum nitesi: vakum uygulayarak yksek kaynama noktal zcnn daha dk
scaklklarda kolayca uzaklamasn salamak iin, (vakum pompas)
e) Mekanik asansr: rnein bulunduu balonu su banyosuna daldrmak ya da
uzaklatrmak iin,
f) Toplama balonu: younlaan zcnn toplanmas iin kullanlr.

24

Dner buharlatrc aslnda basit ve pratik vakumda damtma dzenei olarak dnlebilir. D
basn, vakum pompas ile drlerek, yksek scakllara gerek duyulmadan, dk
scaklklarda, uzaklatrlmas istenen organik zc uzaklatrlm olur (Eter gibi ok dk
kaynama noktasna sahip zclerde vakum uygulanmaz).

Dner buharlatrcy kullanrken dikkat edilmesi gereken hususlar:

Kullanlan balonlar atlaksz ve salam olmaldr.

Klemp atlaksz ve salam olmaldr, metal klempler daha gvenilirdir.

Toplama balonu ileme balamadan nce mutlaka boaltlmaldr.

Her ey sistem havaya akken ayarlanmal ve daha sonra dikkatli ve yavaa havaya
kapatlarak vakum almaldr. lem sonlandrlrken nce yava ve dikkatlice hava
verilmeli, basn dengelenmeli ve ardndan vakum kapatlmaldr.

Genellikle n-hekzan, etilasetat, vb. gibi dk kaynama noktal zclerin

uzaklatrlmasnda kullanlr. Daha yksek kaynama noktal; su (100

C),

dimetilformamid (DMF, 153 C), dimetilslfoksit (DMSO, 189 C) gibi zcler,

olduka kuvvetli bir vakum nitesi ile ancak ok dk basnlara inilebiliyorsa
uzaklatrlabilir ve pratikte pek kullanlmaz. rnein, DMF ve DMSO, basn 760
torrdan 5 torra drlrse 50 Cde kaynar.)

ok dk kaynama noktal zclerin uzaklatrlmasnda ise dikkatli olunmaldr.

Dietileterin kaynama noktas ok dktr ve abuk buharlar. Bu nedenle vakum
uygulamak tehlikelidir. Su banyosunda hafif bir stma ile vakum olmakszn
kolaylkla uzaklatrlabilir. Ayrca eterli zeltiler peroksit ierebilirler ve bu da
patlamaya sebebiyet verebilir. Organik asitler, nitro ieren bileikler gibi kararsz
bileiklerin uzaklatrlmasnda da patlamalar sz konusudur. allrken son derece
bilinli ve dikkatli olunmal ve mutlaka koruma gzl kullanlmaldr.)

Banyo scakl zcnn kaynama noktasnn altnda bir scakla ayarlanmaldr

(unutulmamaldr ki vakum ile kaynama noktas decektir). Asla zcnn
kaynama noktasnn zerinde bir scakla klmamaldr.

Buharlama srasnda balon ierii mutlaka gzlem altnda tutulmaldr, ok iddetli

kaynamalar pskrme ve hatta patlamalara neden olabilir. iddetli kaynama
gzlenmesi durumunda sisteme kontrollu bir ekilde hava verilerek engellenmelidir.

25

Pskrme ile soutucu ve toplama balonu kirlenirse kullanc tarafndan mutlaka

hemen temizlenmelidir.

Su banyosu ak braklmamal, eer braklacaksa soutucuya su buhar girmemesi

iin az bir kat mendil ile kapatlmaldr, zira su bir dier kullanc iin sorun
yaratabilir.

Su banyosu iin saf su kullanlmaldr. Banyonun kire ile kaplanmas banyonun

verimini drr, temizlenmesi ok gtr ve cihaza zarar verir.

4.4.4. Deneyin Yapl

a) Tuz zeltisi hazrlanr ve iletkenlik deeri okunur (Eo).
b) Su banyosuna yeterli miktarda su konulur.
c) Tuz zeltisi buharlatrlacak sv balonunun ierisine konur ve cihazdaki yerine taklr.
d) Balon otomotik/mekanik asansr ile istenilen miktarda su banyosuna daldrlr.
e) Soutma suyu alr ve su banyosunun scakl 25Cye ayarlanr ve dnme hz kapal
olarak deneye balanlr.
f) Vakum nitesi altrlr ve zamanla zc buharlar ve soutucudan geerek
younlar, toplama balonunda birikmeye balar. Ayn zamanda sv balonundaki tuz
konsantrasyonu zamanla artacaktr.
g) T zaman sonra vakum kapatlr ve ieride oluan vakumu dar atmak iin younlatrc
zerindeki vana alr.
h) Balon su banyosundan karlr ve T zaman sonras iletkenlik deeri llr (ECT1).
i) Balona yeniden ayn zellikteki tuz zeltisi konur ve yukardaki basamaklar ayn ekilde
a)dan d)ye kadar tekrarlanr.
j) Soutma suyu alr ve su banyosunun scakl 25Cye ve dnme hz 100 rpme
ayarlanarak deneye balanlr.
k) Vakum nitesi altrlr ve zamanla zc buharlar ve soutucudan geerek
younlar, toplama balonunda birikmeye balar.
l) T zaman sonra vakum kapatlr ve ieride oluan vakumu dar atmak iin younlatrc
zerindeki vana alr.
m) Balon su banyosundan karlr ve T zaman sonras iletkenlik deeri llr (ECT2).
n) Balona yeniden ayn zellikteki tuz zeltisi konur ve yukardaki basamaklar ayn ekilde
a)dan d)ye kadar tekrarlanr.

26

o) Soutma suyu alr ve su banyosunun scakl 80Cye ve dnme hz kapal olarak

deney yaplr.
p) T zaman sonra cihaz kapatlarak iletkenlik deeri okunur (ECT3).
q) Yeni tuz z zeltisi hazrlanarak su banyosunun scakl 80Cye ve dnme hz 100
rpme ayarlanarak deney tekrarlanr.
r)

T zaman sonra cihaz kapatlarak iletkenlik deeri okunur (ECT3).

Yukardaki iletkenlik deerleriyle karlatrma yapmak iin iletkenlik deerlerinin EC25e

evrilmesi gereklidir:

EC25 = (EC80*R80 )/ R25

(4.8)

Burada:
EC25: 25Cde hazrlam olduumuz tuz zeltisinin iletkenlii
EC80:80Cde hazrlam olduumuz tuz zeltisinin iletkenlik deeri
R25: 25Cdeki iletkenlik direncidir ve deeri 1dir.
R80: 80Cdeki iletkenlik direnci
Deney esnasnda yaplan lmler aadaki tabloya kaydedilmelidir.

Tablo 4.7 Farkl ortam artlarnda llen iletkenlik deerleri

Scaklk
(C)

Dnme Hz
(rpm)

letkenlik Deeri
S/cm

25Cdeki letkenlik Deeri

S/cm

4.4.5. Deerlendirme
-

25Cdeki letkenlik deerlerinin grafiini iziniz ve yorumlaynz.

Scaklk ve dnme hzna gre iletkenliin nasl deitiini yorumlaynz.

Dner buharlatrcy deniz suyundan saf su elde etmek iin kullanm olsaydnz verimi
artrmak iin neler nerirdiniz?

27

4.5. ADSORPSYON
4.5.1. Deneyin Amac
Aktif karbon kullanarak adsorpsiyon yntemiyle atksulardan boyar madde giderimi
gerekletirmek.

4.5.2. Kullanlan Malzemeler

Kimyasallar

Boyar madde ieren atksu (10 mg/L metilen mavisi)

Aktif karbon

Cihazlar

Manyetik kartrc dzenei

Spektrofotometre (650 nm)

50 mL Erlenmayer

Kronometre

Filtrasyon dzenei

4.5.3. Teori
Adsorpsiyon, maddelerin adsorban katsnn veya svnn yzeyine toplanmasdr. Yzeye
tutunan madde adsorbat, bunlar adsorplayan kat ya da sv adsorbent olarak isimlendirilir.
Adsorpsiyon fiziksel ve kimyasal adsorpsiyon olmak zere ikiye ayrlr. Fiziksel adsorpsiyonda
etkileim zayf balar ve ekim kuvvetleri sonucu meydana gelir. Fiziksel adsorpsiyonda etkili
olan kuvvet Van Der Waals kuvvetleridir. Kimyasal adsorpsiyon ise adsorbat ile absorbent
arasnda kimyasal reaksiyon olumas, elektron al verii olmas sonucunda meydana gelir.
Fiziksel adsorpsiyonda ba kuvvetleri molekller arasnda olurken kimyasal adsorpsiyonda
molekller iindedir. Fiziksel adsorpsiyonun kimyasal adsorpsiyona kar en byk stnl
tersinir olmasdr. Yani fiziksel adsorbent rejenere edilip yeniden kullanlabilirken kimyasal
adsorbent rejenere edilebilirlii etkileimde olduu adsorbata gre deiir.
Fiziksel adsorpsiyonda etkileim hzl gerekleirken kimyasal adsorpsiyonda etkileim hz
scakla bal olarak deiir. Adsorpsiyonda, adsorbentin zellikleri, yzey etkileimleri,
adsorbat ve zcnn zellikleri ve sistemin zellikleri nemli etkenlerdir. Aktif karbon,
28

kitosin, zeolitler, killer, baz endstriyel atklar ve tarmsal atklar adsorbent olarak kullanabilen
materyallerdir.
Bunlarn arasnda aktif karbon en ok kullanlan adsorbenttir. Aktif karbon, yapsnda arlkl
olarak karbon atomu bulunan (%85 %95) gzenekli yzeye sahip, tabakal yapda ve insan
sal iin zararsz bir maddedir (ekil 4.5).

ekil4. 5 Aktif karbonun yzey yaps

Ahap, tala, meyve ekirdekleri, hindistan cevizi kabuu, kmr ve linyit aktif karbon
retiminde kullanlan maddelerdir. Aktif karbonun gzeneklerinin alan yzey alann kat ve kat
fazlasdr ve adsorpsiyon ileminin byk bir ounluu bu gzeneklerde gereklemektedir.
Aktif karbon toz veya granl eklinde ticari olarak satlmaktadr. Adsorpsiyon ilemi srasnda
sistem dengeye geldii anda, adsorban maddenin birim ktlesinin adsorplad kirletici madde
miktar, scaklk, deriim, basn veya denge basncnn bir fonksiyonudur. Scakln sabit
tutulduu durumlarda bu fonksiyon aadaki denkleme eittir;

(4.9)
Burada;
x : adsorplanan kirletici ktlesi
m: adsorbentin ktlesi
X: ktle oran (birim adsorbent ktlesi bana den adsorplanan kirletici ktlesi)

29

Bu fonksiyon sayesinde elde edilen erilere adsorpsiyon izotermi ad verilir. Bu izotermler iin
nerilen baz matematiksel modeller vardr. Bunlardan bazlar Freundlich, Langmuir, Polonyi,
Sylgin-Frumkin, Hill, Temkin, Fowler ve BET (Brunauer, Emmett, Teller) izotermleridir.
Freundlich ve Langmuir izotermleri dier izotermlere gre daha ok kullanlmaktadr.

a) Langmuir zotermi
Langmuir zotermi aadaki denklemle ifade edilir;

(4.10)

Burada;
a: adsorbentin maksimum adsorplama kapasitesi (sabit)
Ce: sistem dengedeyken zeltide kalan kirletici deriimi
K : Langmuir adsorpsiyon sabiti

Bu denklem gerekli dzeltmeler yaplp dorusallatrlrsa aadaki denklem elde edilir;

(4.11)
Bu denkleme gre y ekseninde

ve x ekseninde Ce deerleri olacak ekilde grafik izilirse,

grafiin eimi deerini, erinin y eksenini kestii nokta ise

deerini verir.

ekil4. 6 Langmuir izoterm sabitlerinin bulunmas

30

b) Freundlich zotermi
Freundlich izorterm denklemi:
(4.12)
Burada;
K: Freundlich sabiti
Ce: sistem dengedeyken zeltide kalan kirletici deriimi
n: sabittir ( n > 1 )

Eer bu denklemin logaritmas alnp dorusallatrlrsa aadaki denklem elde edilir.

(4.13)
y ekseninde

ve x ekseninde Log Ce deerleri olacak ekilde grafik izilirse, grafiin

eimi 1/n deerini, erinin y eksenini kestii nokta ise Log K deerini verir.

ekil4. 7 Freundlich izoterm sabitlerinin bulunmas

31

4.5.4. Deneyin Yapl

-

5 adet 50 mL 10 mg/L metilen mavisi ieren atksu erlenlere alnr.

0.20, 0.13, 0.10, 0.07 ve 0.05 g aktif karbonlar tartlr.

50 mLlik atksular manyetik kartrclara yerletirilir ve srasyla ilerine tartlan aktif

karbonlar eklenir.

Her bir erlene bir adet balk atlr ve manyetik kartrclar altrlr.

Her bir numuneden 30 dakikada bir 5 mL rnek alnr, rnek alnmadan 1 dakika nce
kartrc durdurularak aktif karbonun kmesi beklenir, alnan numunelerin 650nm
dalga boyunda spektrofotometrede lmleri yaplr.

Elde edilen sonular ilgili izelgelere kaydedilir.

Bu ilem 90 dakika srdrlr.

Numuneler 90. dakika sonunda denge deriimine ulaamadklar iin 120, 150 ve 180.
dakika rnekleri iin boyarmadde deriim sonular deneyin sorumlu asistan tarafndan
verilecektir.
4.5.5. Deerlendirme

Tablo 4.8 yardm ile kalibrasyon erisini iziniz.

Tablo 4.9u kullanarak her bir rnek iin X deerlerini hesaplaynz.

Tablo 4.9u kullanarak Freundlich ve Langmuir izotermleri sabitlerini hesaplaynz ve

Tablo 4.10u doldurunuz.

Tablo 4.8 Kalibrasyon Erisi

Deriim (mg/L)
Absorbans (abs.)

Tablo 4.9 Deneysel veriler

Zaman (dk)
Absorbans (abs.)
Deriim (mg/L)

32

Tablo 4.10 Freundlich ve Langmuir izotermleri sabitlerinin hesaplanmas

Freundlich zotermi

Langmuir zotermi
Erinin Denklemi

R2

Erinin Denklemi

R2

Deneylerde kullandnz aktif karbonun zellikleri nedir?

Deneylerde aktif karbon yerine baka hangi adsorbentler kullanlabilir?

Deney sonucu elde ettiiniz veriler hangi izoterme daha uygundur?

Belirlediiniz adsorpsiyon izotermini adsorpsiyon kolon tasarmnda nasl kullanrsnz?

33

4.6. ELEK ANALZ

4.6.1. Deneyin Amac
Eleme ilemi ile farkl boyut gruplarnda bulunan tane miktarn belirleyerek, granlometri erisi
yardmyla malzemeye ait karakteristik aplarn tespit edilmesi.

4.6.2. Kullanlan Malzemeler

Kimyasallar

Cihazlar

Deiik elek aklklarna sahip elekler

Otomatik sallama makinesi

Terazi

Numune Kab

4.6.3. Teori
Eleme kat bir malzeme karmn elekler kullanarak farkl boyutlardaki bileenlerine ayrma
ilemidir. Eleme ileminde kullanlan elekler byklklerine gre snflandrlrken me
numaras kavram kullanlr. Me numaras bir elekte birim alan (in2 veya mm2) bana den
delik saysn gstermektedir.
Doada bulunan veya ilenmi malzemelerde farkl boyut dalmna ve ekillere sahip taneler
bulunmaktadr. Paracklarn boyut analizi, farkl boyut gruplarnda bulunan tane miktarnn
belirlenmesiyle birlikte sonraki ilemler iinde nem tekil etmektedir. Boyut dalmn
belirlemek iin birok farkl yntem mevcuttur.
Bu yntemlerin iinde en ok tercih edileni uygulanabilirliinin kolay olmas nedeniyle elek
analizidir (ekil 4.8). akl ve kum boyutundaki iri yapl taneciklerde elek analiz tercih edilir.
Silt ve kil boyutundaki ince taneli yaplarda ise hidrometre analizi uygulanmaktadr.
Akarsulardaki tanelerin biimi kresel olmad iin tane bykln temsil eden karakteristik
bir ap tanmlanmas gerekir. Bu ap eitli ekillerde seilebilir:

34

a) Elek ap: Tanenin geebildii en kk elek akldr. Kum ve daha iri tanelerin ap
ou zaman elek analizi ile lld iin elek ap ile belirtilir.
b) kelme ap: Ayn akkanda sz konusu tane ile ayn kelme hz ile kelen, ayn
younluktaki kresel tanenin apdr. Standart kelme ap 24 Cdeki suda llr. Silt ve
killer iin elek analizi yaplamadndan ap kelme deneyiyle (ya da mikroskobik analizle)
belirlenir ve kelme ap kullanlr. Hidrolik bakmdan en anlaml aptr.

ekil4. 8 Para Boyut Dalmn Belirleme Yntemleri

c) Nominal ap: Tane ile ayn hacimdeki krenin apdr. Sediment ynlarnn hacminin
belirlenmesinde kullanlr. Nominal ap elek apndan biraz byktr, 0.2-20 mm arasndaki
taneler iin iki ap arasndaki oran 1.1 kadardr.
Aadaki tabloda partikllerin aplarna gre snflandrlmas sunulmutur.

Tablo 4.11 Tanelerin byklerine gre snflandrlmas

Ad
D Tane ap (mm)
Kaya
>250
ri Ta
60-250
akl
2-60
Kaba Kum
0.5-2
Orta Kum
0.25-0.5
35

nce Kum
Silt
Kil

0.06-0.25
0.004-0.06
<0.004

Farkl byklkte taneler bir arada bulunduunda tane byklerinin dalmn bilmek
gerekir. Bu dalm granlometri erisi yardmyla belirlenebilmektedir (ekil 4.9). Bunun iin
yatay eksende tane bykl, dey eksende belli bir aptan kk (ya da byk) tanelerin
yzde olarak arl iaretlenir. Tane bykl iin yatay eksende genellikle logaritmik lek
kullanlrken, dey eksende normal dalm lei kullanlmaktadr. Bir granlometri
erisinden, malzemelerin % 50sini geiren ap D50 (medyan ap) kolaylkla okunabilir.

ekil4. 9 Granlometri Erisi

36

4.6.4. Deneyin Yapl

- Partikl boyut dalm incelenecek olan numuneyi tartarak arln Tablo 4.12de yer alan ilk
satra kaydediniz.
- Elekleri numaralarna gre bykten ke doru sralaynz.
- Eleklerin numaralarn, mesh aklklarn ve elek arlklarn Tablo 4.12ye yaznz. Ayrca
eleklerin en altna yerletirilen kr elein arln da yaznz.
- Hazrlanan elek setini, elek sallama makinesine yerletiriniz.
- Tartlan numuneyi en stteki elee koyarak kapa kapatnz.
- Elek setinin vidalarn sktrnz.
- Eleme ileminin gereklemesi iin elek sallama makinesini altrarak 10 dakika bekleyiniz.
- Elemeden sonra her bir elei zerindeki malzeme ile tartarak Tablo 4.12.ye not ediniz.
- Deney dzeneini temizleyiniz.
Tablo 4.12 Deneydeki lmler
MALZEMENN TOPLAM AIRLII (g)
Elek No

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
SON

Elek Akl
(mm)

Bo Elek
Arl
(g)

Elek ve Elek stndeki

Malzemenin Toplam Arl (g)

2
1
0,6
0,5
0,3
0,25
0,212
0,150
0,135
0,075
-

4.6.5. Deerlendirme
- Elek aklklarna gre deneyde kullandnz elekleri yaznz.
- Deney sonularnz aadaki Tablo 4.13 formatnda oluturunuz.

37

Tablo 4.13 Deney Sonular

Elek Akl (mm)

Elek stndeki tutulan

malzemenin arlka
yzdesi (%)

Elekten geen
malzemenin arlka
yzdesi (%)

- Tane boyut aral ve % madde miktar deiimini veren boyut dalm grafii granlometri
erisini iziniz.
- Granlometri erisinden malzemeye ait karakteristik aplardan D10, D30, D50 ve D60 deerlerini
belirleyiniz.
- Uniformluk ve sreklilik katsaysn hesaplaynz.
(Uniformluk Katsays

, Sreklilik Katsays

- Bir malzemenin boyut analizini yaparken elek aklklarnn seiminde nelere dikkat edilmesi
gerekir? Sizin yapm olduunuz deneyde elek aklklarn deitirir miydiniz? Neden?
- Hesaplamalarnzda elde ettiiniz uniformluk ve sreklilik katsaylar kullandnz
malzemenin partikl boyut dalm hakknda ne tr bir bilgi salar?

38

4.7. MODEL KELME TANKI

4.7.1. Deneyin Amac
Model keltme tankndaki verimin belirlenmesi

4.7.2. Kullanlan Malzemeler

Kimyasallar

Cihazlar
Armfield W7 model keltme tank (1000 x 400 x 200 mm),
Trbidimetre,
Pipet,
Numune kab,
Model atksu,
Kronometre

4.7.3. Teori
keltme, askda katlarn ayrlmas iin yerekimiyle ktrmenin kullanld bir kat
sv ayrma yntemidir. ktrme ilemleri evre mhendisliinde su ve atksularn artmnda
en ok kullanlan ilemlerdir. Su ve atksu ortamnda bulunan tm kirlilikler nihai olarak kat
madde olarak ktrlerek ortamdan uzaklatrlrlar.
kelme, suda bulunan kat maddelerin arlklar etkisiyle, su ortamndan ayrlma olay
olmasna ramen, kat maddeler kelme esnasnda farkllk gsterirler. Taneciklerin deriimi ve
tanecikler aras etkileim temelinde drt genel snfa ayrlabilir. I. tip kelme, yada serbest
kelme seyreltik bir zeltide, yumaklamam, ayrk taneciklerin kelmesidir. Tanecikler ayr
birimler eklinde kelir ve aralarnda grnr bir yumaklama yada etkileme yoktur. Yzey
sularnn kendiliinden kelmesi ve kum tutucularda kum taneciklerinin kelmesi rnek olarak
gsterilebilir. II. tip kelme, yumaklam taneciklerin kelmesidir. kelme sresince
tanecikler yumaklaarak boyutlar byr ve daha hzl kelir. II. tip kelmeye rnek olarak,
atksularn birincil kelmeleri, kimyasal olarak phtlatrlm su ve atksuyun kelmeleri
gsterilebilir. III. tip kelme, engelli kelme olarak da bilinir. Tanecikler aras kuvvetlerin
dier taneciklerin kelmesini engellemesi ile oluan bir kelme tipidir. evre mhendislii
39

uygulamalarnda bu kelme trne, biyolojik kelme (son ktrme) ve ikincil artma

birimlerinde rastlanmaktadr. IV. tip kelme, birbirlerine deecek kadar yksek deriimlerde
bulunan taneciklerin kelmesidir ve skk kelme olarak da adlandrlr. Hem ayrk hem de
yumaklam tanecikler skk ekilde kelmekle birlikte yumaklam olanlarn bu ekilde
kelmesi ile daha sk karlalr.
me

sularnn

artmnda,

evsel

ve

endstriyel

atksularda,

askda

katlarn

ktrlmesinin salanmas iin farkl tipte keltme tanklar kullanlmaktadr. Genellikle

betonarme olarak yaplrlar, dairesel, dikdrtgen yada kare kesitli olabilir. Hem su hemde atksu
artmnda kullanlan havuzlarda keltme ilkeleri ayndr, donanm ve iletme yntemleri de
birbirine benzemektedir.

4.7.4. Deneyin Yapl

a) Deney perdeli olarak gerekletirilecei iin, vidalar yardmyla perde giri bendinden 5 cm
uzaklkta, derinlik olarak su yzeyinden 9 cm aaya gelecek konumda sabitlenir.
b) Besleme tank vanas kapal, bypass vanasnn ak konumda olmas kontrol edilir.
c) Besleme tankndaki model atksuyun karmasnn salanmas iin pompa altrlarak bir
sre beklenir.
d) Drenaj vanas kapatlarak, besleme tank vanas alr ve tankn tamamen dolmas salanr.
e) Tank tamamen dolduktan sonra, tanktaki bekleme sresi 90 dakika olacak ekilde besleme
tankndan gelmesi gereken debi miktar hesaplanr.
f) Hesaplanan debiye gre, besleme tank vanas ayarlanr ve deney balatlr.
g) Deneyin balad anda besleme tankndan ve sonrasnda 5, 10, 20, 30, 50, 70 ve 90.
dakikada bir tankn giriten 30, 70 ve 100 cm mesafe uzaklndan numuneler alnp
trbidimetrede okunur, bulank deerleri Tablo 4.14 ve Tablo 4.15 ye kaydedilir.
h) Bypass vanas yardmyla keltme tankndaki su besleme tankna alnarak deney
tamamlanr

40

Tablo 4.14 Perdesiz koullarda deney sonular

Zaman, dk
Mesafe, cm

10

20

30

50

70

90

70

90

0
30
70
100

Tablo 4.15 Perdeli koullarda deney sonular

Zaman, dk
Mesafe, cm

10

20

30

0
30
70
100

ekil4. 10 Deney Dzenei

41

50

1- Besleme tank,

7- Besleme tank iin ak ler,

2- Pompa,

8- Giri bendi,

3- Bypass,

9- Dikey perde,

4- Besleme tank vanas,

10- keltme tank,

5- Musluk suyu iin ak ler,

11- Drenaj vanas,

6- Musluk suyu vanas,

12- k bendi,

4.7.5. Deerlendirme

Perdeli ve perdesiz durum iin elde edilen deerler Tablo 4.14 ve 4.15teki

ekilde

kaydediniz.

Deneyde elde ettiiniz sonular yardmyla perdeli ve perdesiz durumdaki tank verimini
hesaplaynz.

Tankn boyutlarndan faydalanarak yatay ak hz ile yzey yk deerini hesaplaynz.

Perdeli ve perdesiz durum iin zaman ve mesafeye bal olarak bulanklk deerlerinin
deiimini 3-boyutlu bir grafik yardmyla gsteriniz.

Mevcut ktrme tanknda debi 2 katna ktnda verimdeki deiim ne olur?

Mevcut giderimden daha iyi bir giderim salayabilmek iin model keltme tanknda ne gibi
deiiklikler yaplabilir?

42

4.8. YON DEM

4.8.1. Deneyin Amac

Yumuatlan suda katyonik reinenin deiim kapasitesinin belirlenmesi
4.8.2. Kullanlan Malzemeler
Kimyasallar

Katyon reinesi (Amberjet 1000 NA kuvvetli katyonik reine)

Kalsiyum klorr zeltisi

rneklerin sertliklerinin belirlenmesi iin Sertlik Tayininde kullanlan kimyasallar

Cihazlar

yon deiim dzenei

4.8.3. Teori
yon deitirme, iyonlarn zeltiden kat bir yzeye ya da kat bir yzeyden zeltiye aktarld
edildii fiziksel ve kimyasal bir ilemdir. Bu ilem, temelde zelti ierisindeki iyonlarn kat bir
yzeyde elektrostatik glerle tutulan benzer ykl iyonlarla deitirilmesi esasna dayanr. Yani
katyonlar pozitif ykl iyonlarla, anyonlar da negatif ykl iyonlarla yer deitirirler. yon
deitirici olarak en ok kil, zeolitler, iyon deitirme reineleri ve toprak humusu
kullanlmaktadr. yon deitiricilerin yzey zerindeki tutunma istekleri kimyasal yaplarna
gre deiiklik gsterebilir. yon deitiricinin boyutu, yzey alan ve kapasitesi iyon
deiiminde verimi etkileyen faktrlerdendir. yon deitiriciye tutunabilen iyonlara rnek
olarak;

H+, OH-iyonlar

Na+, K+, Cl- gibi tek ykl monoatomik iyonlar

Ca2+, Mg2+ gibi ift ykl monoatomik iyonlar

SO42-, PO43- gibi poliatomik iyonlar

Organik bazl, molekl ieren amino gruplar, -NR2H+

Organik asitler, ounlukla molekl ieren COO-(karboksilik asit) fonksyonel gruplar

43

Aminoasitler, peptitler ve proteinler gibi iyonize olmu biomolekller verilmitir.

yon deimi geri dnm olan bir prosestir ve rejenere edilebilir. yon deitirme ileminin
yaygn olarak kullanld alanlar sertlik giderimi ve endstriyel kullanm iin demineralize (iyon
iermeyen) su teminidir. Ayrca, endstriyel atk su artmnda organik karbon, fenol, pestisit,
klorlu bileikler ve renk giderimi iin de iyon deitirme ilemi kullanlabilir. Bunlarn dnda,
nkleer endstride ve kimyasal analizlerde kromotografik metotlarda iyon deitirmeden
faydalanlmaktadr.
yon deitiriciler fonksyonel gruplarna drde ayrlrlar;

Kuvvetli asidik, (Sulfonik asit gruplar, sodyum polisitren slfonat)

Kuvvetli bazik, (Trimetilamonyum gruplar)

Zayf asidik, (Karboksilik asit gruplar)

Zayf bazik, (amino gruplar ve polietilen amin)

Su Yumuatma Teorisi
Su yumuatmada en fazla kullanlan iyon deiim materyali reticiler tarafndan sodyum
eklinde salanan sulfonatsitrat tabanl reinedir. Bu reinenin, kalsiyum ve magnezyum
iyonlarna kar gl bir benzerlii vardr. Kalsiyum ve magnezyumun uzaklatrlmasndan
sonra demir iyonlar da uzaklatrlabilir.
Yumuatma, suda denge konumuna veya kabul edilebilir sertlie eriene kadar suda
reineyi kartrarak yaplan bir seri sre ile gerekletirilebilir.

ekil4. 11 yon deiimi ile sertlik yaratan iyonlarn giderilmesi

44

Bununla birlikte, suyu reine boncuklarndan olumu bir kolondan aaya doru srekli
geirmek daha kullanldr. Deiim tepkimesi, yatan st ksmlar sre sonuna ulatnda alt
ksmlarda henz iyon deiimi olmasna frsat vermeyecek kadar hzl olur. Bylece yumuatma
kolonlarnda aktif deiim blgesinin hareketiyle, reinenin btn derinliklerde tketilmesine
kadar srer. Yumuatma ileminin ortalarnda kolondaki durum ekilde gsterilmitir.
Aktif deiim blgesi kolonun altna ulatnda k suyunun sertlii ykselir. Bu krlma
noktasdr ve bu durumda sodyum klorr zeltisi kullanlarak reinenin yenilenmesi gerekir.
Yenilenme Teorisi
Yumuatlan sudan giderilen her mili edeer sertlik iin bir mili edeer NaClegerek
vardr. Yani CaCO3 cinsinden 1 gr sertlik iin 1,17 g NaCle gerek olacaktr. (Edeer arlklar
CaCO3:50.0; NaCL:58,5)
Uygulamada, bu miktar NaCl ile yeterli deildir. nk ok uzun temas sreleri gerektirir.
Teorik miktarn iki ya da daha fazla kat kadar NaCl kullanlr. Yenilenme verimlilii bylece
%50ye ulaabilir.
Olabildiince yksek yenileme derecesi, reinenin deiim kapasitesini arttrr. Ama
yumuatmada kapasitenin tamamen kullanlmasna neden olacak dzeyde kullanm ekonomik
deildir. Baka bir deyile yksek yenilenme verimlilii, kolonun dk dzeyde kullanlmasna
baldr, tersi verimsizlik anlamna gelir. yon deiim yatann iletimi durumu, yenilenme
verimi ve kolon kullanm %50 civarlarnda olduunda verimlidir
Yenilenmeden sonra damtlm ve iyonlar uzaklatrlm su artan yenileme
maddelerinin ykanarak temizlenmesi iin yataklardan geirilir.
yon deiimi ile yumuatlacak olan su, gei yollarn tkayan, ak hzn azaltan ve
deiim srecini etkileyen askda kat maddelerden arndrlm olmaldr. Yataa girebilecek
ok ince katlar uzaklatrmak ve olabilecek hava boluklarn yok etmek, iin kolon aralklarla
geri ykanr. (Bylece yatak akkanlar ve reine yata kartrlm olur.)
Yumuatmada yataktan geen su ak hz, genellikle yatan yzey alannn cm2si bana
40 mL/dakdan fazla olmamaldr. Yenilenme hzlar bunun onda biridir.

45

4.8.4. Deneyin Yapl

-

Sertlii CaCO3 olarak, 600700 mg/L olacak ekilde uygun miktarda CaCl2 ile eme
suyunda zlerek 5 L su hazrlanr. (eme suyunun sertlii gz nne alnmaldr).

Katyon deiim kolonu, katyon reineleri (sar renkli tanecikler) ile 300mm derinliinde
doldurulur. Distile su tank seilir 5 dk geri ykama yaplr. Yava yava kapatlr. Son
derinlik llr.

NaCl tank seilir ve musluklar alr. Ak ler 10 mL/dkya ayarlanr. kan suda tuz
tad kalmayncaya kadar ak srdrlr.
Kalsiyum klorr tank seilir ve musluklar alr. Ak ler 50 ile 100 mL/dkya
hazrlanr. 5 dk arayla 500 ml rnek alnr. Her bir rnek iin sertlik hesaplanr.

4.8.5. Deerlendirme
Reine yatann slak hacmi: [ x (15 x 10-3)2 /4] x son derinlik
Deiim Kapasitesi: CaCO3 ktlesi / slak yatak hacmi

Tablo 4.16 Numuneler iin sertlik miktarlar

rnek

Zaman
Derinlik
Deiim kapasitesi (meq/mL)
Yumuatlan su hacmi, (ml)
Islak hacim, (ml)
Sertlik, mg/L CaCO3

Islak reine hacmi bilindiine gre, mili edeer ktle/mL olarak kapasitesi hesaplanr.
reticiler tarafndan verilen bilgi ile bu sonu karlatrlr. Farkllk varsa, nedeni
aklanmaldr.

46