You are on page 1of 42

~~ mbHC& lc&m~~

~~ knC~~
(1) knC iCHl
Sk Hjcj iCM,lP knC.vc&U cU,Gokb lU.yu J=#, mJC&
kcU, Jvk oJU, jJU.cv iCM cv JmJ.n Jm kO IJ? JC L
IJ,cn L mbHC& kjJ.mbHC&u k kjJb? HMHub H kb[Jb,Dj u[
kjJ.mn oJu J,mn yCu J,mnb mnkbyb Ypv kjJb,DuHov cnHC.Dm
iCjp cv IFp; cv HJp; blub uYp; cvkcv vJ&Iv k&m kjp.n m
Gjb knC Hb Gjb mHU mbHC&.

(2) knC Oj$


Sk Hjcj Oj$c,lP knC.DH vij nlb,vijbl Sk yC nl.l
yC m$ k kj? Oj$cb blv kj.Jbov kj.Oj$c,l Lj,l
mcL&.kkCuu uk o, cmUkb[ om o, vjCmjK H H$ o, oI kv o,
kmmby HumjKb mLU o.n Jm kO IJ? DK[ oMcm IJ,kl&kw oMcm
mbHC& kjJ kbJ JC l=lu IJ,cI l=lu mbHC& kjJ.mn jIb b k{J,
mn jIb m& k{J, mn iF&b HJub k{J J lb jp Hp kjJ.mbHC&u k kjJb?
J{Ij mv pJb mbiJ.kj kj, Hb{j oj, UHUb JC Jb DC DHu JMb
GHv kjJb.n Oj$c m Gjb knC Hb Gj mHU mbHC&.

www.ravi-joshi.com

(3) knC oJb DbJm


Sk oHkbv,lc knC.DH vij nlb;lLb Sk jp nl.lu Sk mv
nl.lvb Sk oJM Ijlu HoL& mJl: Kuu DC GbojJj DU Ilu.DHuJj co
Uu.Fk[ Gbojbv Jj ku,DHuJj Gi DU Du Dn,lJn DHC l m[
IJ,Dm mJ&bv Jj ku.lbv j$ n U HnC DbLCbl vTv ku.omj
oJM n Hpl Pu.mm-ojbv vbo ku,Ijblv lu IuJv ou.n jp vc
Dm,jp oJ ImJ,luJl kjJ,l mJl: uJJ,K[mKjvb lb pl mjJ,
oJb DbJm oJM lbv biu vJ oKJJ.lcCb n Ijblv vIuJj l ybo
H[ub.H{b DbJm oJM jp Mkjnv l nl.Sk P[Ku ckwkcm Glju.lLb
l m Sk clkj H[u.DHu mJ& iJblu oJ DM H OjC kv P[Jj Tv
ymu Dnl.SkckbHM i kjl Dnl.kC Ij pJJm k kub nl,kM kM
Hp cUu,Jij kM uu Dn.mJ&$bv DHHu Ij I[uu nkkl
milu.lbciv jp Ij oJ mbi uiu yybv k mbi? bo cPmjK
nlYi kC vn.c ojJ<& mJ& oJbl cK Dm,cP Lc pml Jn,lu
bo DM JHl oJm k{J uil Dnl.Flkb cnuJj lu mJ& oHkbv Jjub.Dmb
nCb kjC k? ci l mbi uiu.yybv, k mbi? c iJ jp Ij
oJ.l Sk mv nl,lvb Sk oJM Ijlu HoL& mJl: Kuu DC GbojbJj DU
Ilu.DHuJj co Uu.Fk[ Gbojv Jj ku,n DHuJj Gi DU Ilu
Dn,lJn DHC l m[ IJ.Dm mJ&bv Jj ku.j$ l U HnC DbLCbl
vTv ku. omj oJM l Hpl Pu.mm-ojbv vbo ku,Ijblv lu IuJv
ou.cnCv cu n oJm Du.l ojJ<& cP cvYJb Hp kjl Dm.pLb Dmu lLb KMu
Dm! Dmb cnCv lu DMJ&o ou.I[uu kj jpvb JC ku.DHu mv DHjO
vn DM l K$ Pu.Ij Du.kC l# Hnu Dn k cnCv kM ku.lu
cC HJv Ij DCu.Pu i #c cilu.mN Ijl cKlj ou.l mKv
jcjp k uiu.lj pm lu oHk HJu DC lJj DU Uu,lm lc Dc
U! n m Gjb knC Hb Gj mHu mbHC&.

www.ravi-joshi.com

(4) knC DoljC


ljCyF&
Sk DoljCyF&,lc knC.DH vij nlb.l vijl Sk yC nl.l
vl mcO, Hub,oJ& DCJm jvl pl Dm.lLb vikv,oJkv Jm Jml nl.k
i ybv,kmu Jm Jmlb! l cu mbi! lu j Jm kMu nJ? GlMu,clMu,Ilu
Jm kv oMu! yC cnCu,Gll vn, cll vn Ilu Jm kl vn.lJnb l cnCu
JCcm F&u.Hnu DolJj cvvb (ckvb) GJb.mU Jm$mnl mvv
kjJb.Dok HC DCJb.J[ (viJu) HvJj jkwl bov DoljCyF&
k{J,mn jIbb cb[U kjJb,mn mlb ll kjJ,lm mn i J,HvHu JnJb,Hp
kjJ,Hvb J[,Hub Pu.oMbib OH,iU-KyN vJ oKJJ.mn cm
UJ.cI jLmHlc mbHC& kjJ.mbHC&m k kjJ? iU HU,yJb
Kj,uCk{b lH,cnC pJb mbiJb.Dmu lj jU J.vmu lj p[iUmj J,vmu
lj ov Hm o#C J DC DHu Jmb GHv kjJb.Dm Jm yCvb ku.lu
m&vjC mV Pu,Yiu#c Du,lJnb jp jCvb yCm yuJb O[ub.yC
plJUm YT uiu,kH uiu,lJn jp jCvb mbilub k YT vk,kH vk.lc
cu Dc L ! Dc cu ijy,lc Ij kM J? om kju,yk kju!
jC cnCu,om kjl vn,yk kjl vn.jp jC k,Ov jC k.
ci&j cnv Du,yCvb uiv kv cu ou.Sk jp Ij ou,Sk
Ov Ij ou.iu HJu cub mcj Ilu vn.yj J<&bv mcjm yC
vIu.jp Ij iu.ukv ymu H ou,H OJu HC oub.yy yy,iU
K,HC H! iU Kl vn,HC Hl vn.cP knC kj Dn,l lb Sk! lP knC
Sku cu JU kn JU vn,jp HjOu pCj Dn,lu pJu GMj nF&u.l
l cvl ji Du.lLv vIu,Ov Ij iu.lvb Hnub,DHu yH Du.cnCv
ymu H ou.H OJu HC oub.yy yy,iU K,HC H! iU Kl vn,HC Hl
vn.cP knC kj Dn,l lb Dioj Sk! lP knC vk Skb,lj kC Skb? Ijl
iu,Gljb[ mn cl DCu. lv DHC Ilu,lv yH nln ou.lvb cvYJ knC
mbilu.ukvb YJ l Sku.vblj pJv KTv yH DHu Ij Du.ykvb

www.ravi-joshi.com

Jjub,cu mcj km Dn? pvb knC Sku vn,l ojvb H[u,o:Kv


JHu.jp cuKJj vIv iu.pvb knC SKu nl l Yivb vbol Dn! Fk[ oj
p Pu nl,lvb DHu uku mbilub cJM IvIj vbol Dn.lk[ pTv kn oub
lj ITv ! Hnu DolJj Hnu cui Gu,l HU pTv GY jnu.Dib Dib
omv,lcn om kC? Dcn om Ov.Ov jCu pTv mbi,lc
ynC cui Du Dn.km Du Dn? k Du Dn? Hkb vmu Dn,lkb HbIju
Dn,l HUu GY jnu Dn! Hjmojvb ITv ! Hjmojvb ITv
Du.vnT-cK Ilu,Hlbyj vmu ou,pJb-KT Ilub,knU HKju.nvcnj
Yju.yy k J vk,Jm vk.Ij plv kv p! Jv DHu pT uiu,l
m&vjC c Hvb Du.nl knU k{v vu.Ij iu,DF&vb Jju,k j
yy cJMvb k ou? oJ oub,kc&vb vub,kc& HU H{ GY jnu.cJMv ou nlb,l
HC mJ& iub! H{b omN DolJj omj cui iu.l HU pTv GY jnu.Dib Dib
omv,lcn om kC? Dcn om Ov.Ov jCu cP vjH mbi.lbv
mbilu.ci Ov jCvb lu Ij vTv vnT-cK Ilu.Hlbyj vmu
ou,pJb-KT Ilu,k HKv nvcnjbv Yv ou.yy,k J vk,Jm
vk.Ij plv kv ITv p! cnCv mbilub.Jl m&vjC ijK Hvb Du,nl
k k{v Ilu.Ij iu.Puu i jCu mbilu.oJb ou,l mJ& kc&vb vub.H{b lmj
DolJj lmj cui iu.l HU GY jnu.lun HnumjK Ov jCvb
Ij vTv vnT-cK Ilu.Hlbyj vmu ou.pJ KT Ilu.vjU HKv
nvcnjbv Yv ou.k J vk,Jm vk cnCv mbilub.Ij plv Jnj k
vjU Jv HC Hu Jnjl Glju,l vjU i[i[v Jnjl H[u.Ij iu.DF&vb
Jjub,k j yy,cJMvb k oub? DF& i,cJMvb oub,HC oJvb l mJ& y[ub.L
DolJj L cui iu.l HU GY jnu.lun Ov jCvb Ij vTv
vnT-cK Ilu.Hlbyj vmu ou.pJ KT Ilub.lu o Moj nvcnj
Iuv yjyj ou.m&vjC Ij Hvb Du,nl Moj ITv iu.Ij iu, DF&v
Jjub,k j yy,cJMvb k oub? DF& ib cJMvb oub HC oJvb l mJ& vub! HJ DolJj
DHC Gu,l HU GY jnu.omv l vjH l ynCu mbilu.ynCvb
lun Hjmojvb Ij vu,vnTb Ilu,cK Ilu.HJ vmu ou.Ov jC

www.ravi-joshi.com

DolJj knC k uiu.k Jm kjlm l cu mbi! ynC cnCu,Di


b[UC,HHv,yH knC Sku vnm cnCv lu oj Dub. jp jCvb
Jjub,u GH k kb? lJn lvb Jm mbilu.l ynC Ij jnu.JCcm
Du.mbilucC m&vjC Hp ku.Fk[ jpu Yi Dub.jpvb yuJ
O[ub.cJM cJM,lu s$b Du,cjb Du,HF&k Du,HjJj Du,cu j HHCu s$b
ku? cjb ku? HF&k ku? ynj pTv ojM yIll,l jp yuJ Du
Dn.jp Du lM Ij pu vIu Dn.Skckbv ynC- ynCvb Dnj ku.Jv pT
uiu,l Hnu cpum mbHk ku,jpu J{ub,DHub Hv J{v Ilub.lJn knC
DJC Pu.kj j nbkj,H j [bij,vijbl kC GHM Dn k MO kj! GHM
vn, kn vn,Jvb Sk cUJkw pl Dn.lu cnCu,Dc yF& knC Sku
! lP yF& knC Skv cu k HU? cPb H Yjub Hnp! Dmb cnCv l jCk[
Du.lM mn cl jCvb ITv lv lu ou J lv DHu nll Ju.cvYJ knC
mbilu.YJ lvb Sku.l uk[ cU nl l mv Pu.l cnCu,yF&
yF&! knC Skub k HU? k Jm Dn l cu mbi! lu j Jm kMu nJ?
GlMu,clMu,Ilu Jm kv oMu! Gll vn,cll vn.Ilu Jm kl vn! lJn
jCvb Jm mbilu.
H{b omN cpum iu.mbHk ku.jpu J{ub,cubv J{ub,DHub Hv J{v
Ilub.lJn knC DJC Pu.kj k nbkj,H j [bij,vijbl kC GHM Dn k
MO kj! GHM vn,kn vn.c cU Hkl vn.Jnju HC uil vn,Dm
Sk cU blvb ymu Dn.lu nk cju.Dc yF& knC Sk! l Du.jCv mn
cl ITv lv DHC Ilu.lv cu ou.jCvb knC cvYJ mbilu,YDJ
cvb Sku.c cU Hk uiu.Jnju HC Dub.l cnCu,yF&, yF&! knC
Skub SJ{b HU.ci Jm Ilub k HU? k Jm Dmu l cu mbi! ci jCvb lu
Jm mbilu.
H{b lmN cpum iu.mbHk ku.jpu J{ub,cubv J{ub,DHub Hv J{v
Ilub.lJn knC DJC Pu.kj j nbkj,H j [bij.vijbl kC GHM Dn k
MO kj! GHM vn, kn vn.Sk cnlj Dn.l Sk cui Jvl iu nl,Sk
[nl y[u nl,Sk mH&vb Kuu nl,cUb blbl ymu nl.lu cnCu,Dc

www.ravi-joshi.com

yF& knC Sk! l cnCu knC Skv c k k? c cubm j[l Dn,yjb l.ci
l jCk[ Du.jCvb Hnu cCb lu knC mbilu.lvb YJ Sku.l cui
Jvl iu nl l Du,[nl y[u nl l Du,mH&vb Kuu nl l Du.l cnCu,yF&
yF&,knC Skub n HU,ci Jm Ilub k HU? k Jm Dmu l cu mbi! ci
jCvb lu n Jm mbilu.
H{b L cpum iu.mbHk ku,jpu J{ub,cubv J{ub.DHub Hv J{v
Ilub,lJn knC DJC Pu.kj j nbkj,H j [bij.vijbl kC GHM Dn k
MO kj! GHM vn,kn vn.kC [U cmb iU,nl vn,H vn,Dm Sk
cv< jmlcO nl.l DbiJj lbyYj HC Dlub,HuL nl l GlC ku.mn cl
nl,l cl l ybyJj Ju,lv DHC Ilu. jCbv cvYJ kL mbilu,l lvb
Sku.lu nl H Du,on oJ Pu.l cnCu,knC Skub SJ{b HU,ci Jm Ilub
k HU? k Jm l cu mbi! ci jCvb lu Jm mbilu.
HJ ckwkcm Ij Du.mbHk ku,m&vjC pJu Du,ml ojJp
GI[u.unIbiU HC lHJu,<[^m HkwJV pJu ku.m&vjC Ypvm ymu.lbv
Hnu Imm km uiu.l cnCu, Dib Dib,kC n HHC km? jp jCu yj
J<& oj Dub nlb,lv DolJj JUCKu ymv km Jbju nl.kUb JUb,[F&
km,JUC k[ [J KbJv JMynj kv o! jp jCu m&vjC kH
Pu,lm kCu nT v.
yCu,cUJkwu,jp jCu,cu,cnlju,kC [U,cmb
iU,Flkwbv pm m&vjC mV Pu lm lcnb Dcn nJ! n m Gjb knC Hb
Gj mHU mbHC&.

(5) knC mcJj (KuYj oO)


Sk Hjcj,mcJj,lc knC.DH vij nlb.lLb Sk jp nl.l c
MJYkwl nl. l cvbl DHu cnoJ iY&j oOvb YjJ.Hjbl n I[lb kmb DM lu
bl H[u.Ovvb qkwl mbilu.jpvb oJb[ Hu,mJ& iJlu cCmbv DHu Ijb

www.ravi-joshi.com

miUb oO ITv oj mcJj cnoJ oJU Hpu Jb! mJ&bv Ok H[u.IjIj cCmb
Iyv iu.kCu kn mvmb Pub.lcCb Ijbl kC oO Jub vn,Jmjbv Hpub
vn,cubv oub vn.miUb oO oJUbl vub.iJb oO miUb iY&Nl H[ub,lj oJ iY&j
Yju vn.
oHj Sk clkj Pu.Sk cnlj yF& nl.lvb DHu Ijb kckp
DHub,cuyUbv KT ilub,ukmvbv vnTb Ilub,iF&Jmjbv j Ilu,lb Dlc
Lb[ ku.DHu pJb mL&k JnJb cnCv L[b ibO-Hu Ilub,j lboU oC Ilu.ov
yu Hvb Ilu DC KuYj oO Ilub.yF& oJUlb Du.cvYJ Hp ku,L[b oO vJu
Jub.oJ L&v ku,p cnoJ vbokj! jpvb H<kU oO lP iY&Nl Ilub HC
lP iY&j Yju vn.cP KuYj oOvb YjCj vn.HC c DHu YqkwlYJvb DH&C kjl!
Dmb cnCv jnuub oO iY&j DH&C kub.Hp ITv ci Hjlu.Fk[ clkj Pu! cnlj
HjluJj iY&j Yv iu.n ijJvb Hnub,jpu kUJub.Hjbl l kn ku H
uiv.omN mcJj jpvb oJU MHF& ymJu,ljn MO uiu vn.clkjn Dm
Pu.H{ lmN mcJj jp ymu. cnlj JUm iY&j Yju.jpvb l nl
Oju.cnlj Iyv iu.lu DYJv oub.lvb kjC mbilub,lP D%v k Pub?
Jmjb-cub Dlc lUcUu,c cCmb n n cL Du.n oJu DJ[l vn,cnCv
iY&j Yjl vn! u qkwl k kjJ? cubJmjbv oO HpJb,IjIj mibv Dvbo
kjJ,oJu Ykwlvb Hbc=l mvv IuJb,oO vJ oKJJ,cnCp iY&j Yju.oJ mbl
nF&u.vblj jpvb cnlju m[v oub.iJbl oJb[ HJu.
L mcJj jpvb Hp ku,cuyUbv,iF&Jmjbv oO Jv Gjuub oO oJu
Jnub,nl p[v L&v ku.[U GI[v Hnl l oJ iYj Yv Du.jpu Dvbo
Pu.cnlju Fvc oub. ukmv ITv l mKvb vbo uiu.lmb lcn Dcn vbo.n m
Gjb knC Hb Gj mHU mbHC&.

(6) knC mcJj (MJc)


DH vij nlb.lLb Sk jp nl.l jpu j mv nl.lv DJ[l

www.ravi-joshi.com

nl,Sk vJ[l nl.DJ[l mvb l biu lHU kj.vJ[lm pJu


Gb,vmu p[b-Yj[b,jnJm ijbb y[b oub.ijKb kc oub.H{b JCcm Du.Hnu
mcJj Du.l jv iu.vikv-oJkvb Y Pu.lbv Jjub,yF& yF& kb pl?
cnoJ oJU pl,MJc Jnl.lvb k nlb? Ylj Ykwl nl,Fqsl k& mm
plb,cuyUb nll,vJ[l cCm DJ[l nll,J[u cv<Hmv mKHl nl.ci lbv
nu Jjub,l kC kC? c jp mv,lcyjyj l! lb yjyj oJUlb iu.
vikv,oJkv Jm Jm uiu.vJ[l cnCu,k i ybv Jm Jml?
Dcn MJc Jm Jml.l JMu k kjJb? c c lboU IJ,MJjF& mHj
IJ,ibO Hu IJb.ov yu Hvb IJ.cvYJ Hp kjJ.nl lboU IJ DC lb[vb
MJ MJ cnoJ,cP MJc F&joJ,mm-mmN, ojYJ,vCbopJ,Ylj vJ[l
Dn,l DJ[l kj j oJ! Dmb cnCv lboU JnJl.mbOkUHl GHJm kjJ.Gbcb
KT v,oJm vp v,GHm vn vYJu lj oO HJb.mbOkU DbIU kjJ.oJu
yu JnJ DC ckvb pJC kjJb.n Jm H J<& kjJ.Hnu mcJj lboU,omNm
lU,lmNm ci, Lm pJ DC HJ Du lj ml MJckjl ITv pJ.
Hnu mcJj miU mnl vikv-oJkvbv oub DC omN mcJj nu
Iv DCu mbilub.l oJM nvb cvYJb Hp ku.mj oJm GHJm ku.pJvCbov
Gbcb Hv oub,l lvb iF&u Ilub.Mbkj DjOv ku DC oO HTv vpv jnu.H{b
omj mcJj Du.vJ[lvb Ijlv mJ& mcv civ Ilub.H{b jvl pTv vikvyjyj
cvYJ Hp ku DC MJ MJ cnoJ cP MJc
F&joJ,mm-mmN,ojYJ,vCbopJ,Ylj,vJ[l Dn l DJ[l kj j oJ! Dmb
cnCv lU Jnu.mj oJm GHJm ku,Mbkju yu Jnu,oO HTv vpv jnu.
mbOkU mmNvb Jjub;lP oJ kb Dn? vJ[lvb pyy ou,cP oJ Hj uby
Dn,J kC Dnl,kk Dnl,mH,JI Dnl. lLb cP oJ Dn.H{b lmj mcJj
Du.Hpb mcv Ilub,oJu pT uiu.Ij cCmb ci uu. vJ[l,lP oJ
oKJ,cnCv cnC uiu.vJ[lu jp mjJ nl,lu kn Jub vn,bv kk
H<kU uiu.vJ[l o Du.DpHl jvl kM l Dmu kC pC.vJ[lu bl
H[u,oJ L&v ku.oJu l kC Du.vikv,oJkv bmn Jl&cv oTU
mJC&bb Pub.jlvp[l Kby Pu.nb[,iumb uiu.mJbY cnoJ Hb[

www.ravi-joshi.com

Pu.mibv oJb oM&v Ilub.vJ[l Hp k uiu.ibO- Hu Jn uiu.vblj ci ITv


MJ MJ cnoJ,cP MJc F&joJ,mmmmN,ojYJ,vCbopJ,Ylj vJ[l Dn
l DJ[l kj j oJ! Dmb cnCv MJu Jnu.jpu c Dvbo Pu.vJ[lJj c J{ub.
oiu uu ou.KbJj Hib Jv lUb Hnu iu.vJ[l Hp Pu.Hp PuJj
miU cCmb ynj Du.Fk[ oTU DM Pub.jp Hjl Du.cPb Hib oJU
jnub.oJUk[ DCu iu l lLb Sk unv oTU Dn,lLb Sk Hb[ Dn,Jj DHC kuu
Hp Dn,pJU KbJj Hib Dn.lJn lvb mvu Jjub n Dmb kmb Pub? cP ijy
n oJ.c oJ L&v ku,lbv lcnu oM&v oub.mvcU oJ Yu,cnCv lu HuKl
Iuv Ij DCu.vJ[l nl l DJ[l Pu.pm lu Mbkj mV Pu lm lcnb Dcnb
nJ.n m Gjb knC H Gj mHU mbHC&.

(7) knC viHbc


Sk viy oJ,lc knC.DH vij nlb.lLb Sk yC nl.l yCu
H-ml mv nl.lc&mbl JCcm Du Dn,viHbc oJm Dn.kC DHu
DpU,kC HbpU,kC cnj DM mJ& mv iu Dnl.mJ&bl Ok mv nl l cnjb
kCb vJnlb.lJn l pj KV Pu J cvl cP mJ&mbybO viy oJ Dn Dmb mcpv viy
cu cnjnv vu F&u Dmb cnC uiu.Flkwlb k Pub? M<YiJvm l kC
Du.lvb yC J< Ilu J l cuu vCm Du.yC Jjl H[u.n Flk
oJm k uHv jnu J Dl kv Du.H{b lvb cuu Jjub lvn n cP cc
Dmb mbilub.yCvb l jJvi ku.l J<Oj ccvb lu JUl vu.Kj nkkl
mbilu DC HCJj ymJv DHu yUl ITv iu.DHu ykcubv lko ou
k,nu kC J vk!
Sk oJM vi viC yUbl nT uiu.lJn nu nll oJ Oju
mbilu.H{b l Ju. l Hub JUJU k uiu.n cui YTv iu.nllu oJ Ku
H[u.Hjb MHb Ypu.viC jiJu.mJ& nkkl vJNu mbilu.l cnCu,lu
uJkj mmj HJ.H{b l HJ&Jl Dvbovb Ji uiu.Sk oJM cuu DHj mbH

www.ravi-joshi.com

ou.DHC cv<on OjC kv,lu mmj HJl ku.vi Hjb c Pu,DHu


DF&HM kM ku,Dc MHb kMvb lu? lvb cu i mbilu.lbv Hj ji
Du.n m[ IJ cnCv l n Ij Du,l viHbc oJm.nvb DHu H<kU JU YJb
J Hnu.l l vnl cnCv HJj J YblJj vi $b k{u,l Hp ku.pJU
viC,u,oO Jij Jub. Gk[ vJ oKJu.n mJ& kj vi Huub Hnl
nl,mjlMJ lvb oJ L&v ku,p viy oJ, pLb cP YT u[y,Hb[y Dmlu
lLb KMu Dml,Dmb cnCv vcmkj ku.Fk[ mJ& kj bv Hnv
cvlu mJ& ji IuJu.cvl nJ< o Du,H{b l oJM lLb Jml ku.oO,HC
Jll ll Hnm Sk vJjlvb nj Jv DHC vIv iu.omN oJM nj Guv ibl
Ilu.lj pm lu viy mV Pu lm lcnb Dcnb nJ.n m Gmb knC H
Gj mHU mbHC&.

(8) knC viHbc (MlkN)


DH vij nlb,lLb Sk Mlkj nl.l Mll vib JU nlb.JCcm
Du Dn, viHbc oJm Dn.Mlkj DHu vlcCb vbij ITv Mll iu.vbijl
vbijl k Pub? JUl p vikUb nl,lbv vbij HU uiu.uJkj l cu.kn
JUvb viC Du,DHub JU Hn uiu, l lLb JU vn DC Hubn vnl.Fk[ lk[
Hn uiu,lJn vbij jkwlvb Yjuu omu.lmb l cvl Dub, vbijvb cP Hub
cu.l j< cvl Ju.MlkN vJM kjJ,Dmb cvl DCub. HHJl MlkN Ij
iu.cuyUbv,ukmvbv,MlkNu DC l yku obM ku.lyjyj mJ&pC
cv H[u.
H{b lu Dmb mcpub k, Sk cui HjiJ Dn lu pTv obM kjJ
cnCv vIu.p iJ cui ou nl l kC Du,l l Ij yF&v HJj
vi-viC,vT vikUb k{u Dnl,lb Hp ku Dn,oO vJ oKJu
Dn,viC,u,oJ& Jij Jnu Dnl.c Dvbovb Hp kv L&v kjl Dn,l
n viC lLb Hnu.Hp Hnv mbl Pu.oO HTv mcOv HJu.bovbl Dvbovb

www.ravi-joshi.com

uUu.Fk[ n L&v DHu [U cv uu Dn Flkwl viC GY jnu.lu


cnC uiu,yF& yF&, l kC Dnm? lP DF&yH kb Dnl? Flkb cnuJj lvb [U
GI[u.Hnl l l# viC m H[u. yF& yj YT uiu.viC cnCu,YT
vk,Iy vk,Jju Mvb Gj o! lvb DHu mJ& nkkl mbilu.l Skv viCu
JF& Jub.l cvl cnCu,n DHuu Flkw Ykwlvb Hpl Dn,DHub Jl HUl Dn,DC
DHC n yH vJM kjCb cvl DCub Dn,n biub vn.Dmb cnCv viCvb lu
yH nkkl mbilu.lv l Sku,JF& Jub.lvb DF&yH pJbl nC GH
Jju.lvb lu Dc=l oub.l ITv l HJu cnj Du.mi cCmb l[bl Dc=l
Ilub.miU cCmb pJbl Pu.mibv Dvbo Pu.
yHu lvb Puu miU nkkl mbilu.lJn yHvb Jjub,n Jl kmb kjJb?
cuvb Jl miU JO mbilu J MJ mbilub k,Flkb kn Pub vn lj vov Flkb
lj HUJb,viHbc oJM pcv KC v,Yp vl,lJJj MpJ v,lUuub KT
v.viyu vcmkj kjJ.Dmb mbilub. lJnHmv l viHbc HU uiu.pM viC
lu mV Pu lM lcn Dcn nJ.n m Gjb knC H Gj mHU mbHC&.

(9) knC JC&m


DH vij nlb.lLb Sk ijy yC jnl nl.lu ml cu nl.cu c
Pu,lmb lbv Sk oJM l yCvb Jjub.cu cu,lcn kC vMy? lu
mn cuv Gj kub,yy yy,Dcn lc vMy.mlJ cui nl l cnCu,c cP
vMy.n SkuJj l yHu c ji Du.ci yCvb k kub? mn cubv biu
cbl kCb Hnv ou J Lcvb lb uiv ku. mlJ cub uiv Sk Ykj[M
uJv oub.l DbiJj JO Gu nl,nlH P[v uu nl,Dp cju G cju
kn YjJm vJnl.DF&vb uk D Jubv Yju,cu yUJC ku J l vMy
HjK Hn uiu.H{b L[ oJmbv l l vJj cu.lmb lu mcMvbl vub.Hciv
ln iu. mJ& uk lu onv k uiu.lvb lu lybO ku.l cnCu,Dlb lcn p,pmb
cP vMy Dmu lmb nF&u Dmb mbilub.mJ&bv lu H<kU mcpJv mbilub.Dl FLb

www.ravi-joshi.com

ymv k nCj? HC lvb kn Skub vn.lJn uk DHDHu Ij iu.


H{b k Pub? lvb DHu vJN lu cb[Jj Ilub.lmb yHvb lu u
ou k,lPb vMy kmb Dn? lvb Hjcj OJ ku k, oJ,cu DF&yHvb mb[,c
GHpl k jb[? Dmb cnCv vJN lb[bl Sk-Sk Ju oC Iul j[l ymu.ci
k clkj Pu? cOvj$ Pu.MJHJ&l Jcvbl ymv l Jvb pT uiu.lmb
HJ&l Mbkju cnCu,kC Sk yF& j[l Dn,Dmb Sk lb.lj DHC pTv Hn .Mbkjvb
l Jcv Ku GljJub.oIbv lu j[lv Hnub.j[Cb kjC Jjub lvb Puu mJ&
nkkl mbilu.HJ&lu l o Du.lvb mbilub,lP cJMu JC&m Jm
Dn,lk[ pTv Jlb HC ITv ,lP vJNu DH&C kj,cnCp lP vJj pJbl
nF&u,Dmb mbilub.MbkjHJ&l vIv iu.
lvb vJNu lLb Jub.cJMk[ iu.JC&mb HC Ilub,Fk[ Du.vJNu
oub,lm vJj pJbl Pu.jijF& iu,kbl mboj Pu.yku J uiu,cP
nlHb kU iu,on mboj Pu, n Dmb kMvb Pub? lvb mJ& nkkl mbilu.ci
oI vJj-yk cJM Ij iu.lu JC&m Jm Jju.cnCu,JC M <<
oJM,Sk HvJj lboU IJ,omN HvJj JC& (Ju) IJ,lpJj o#C JJ,J Mbkj
vnl,ij Yj[,n cP JC&mb JCb,Dmb cnCv Gok m[Jb.l yCm Jb.Dmb ojJ<&
kjJb,cnCp mbkb vnM nll,Fqsl cvjL Hl nll,mll mbHl uYl.cCb lvb
kub.mK Pu.cnj iu.yHu Yu.lu cnCu,yy yy,lcn kub,HC oJv
oub.H{b mJ&bv Dvbo Pu.lm lcn Dcn nJ.n m Gjb knC H Gj mHU
mbHC&.

(10) knC MUmHlc


DH vij nlb,lLb Sk jp nl.lvb Sk iJ JmJu.pJU lUb ybOub.kn ku
HC uiv,puoJl L&v ku,l mV Pu.jp jp,mv J[u cui yU o,HC
uiu.n jpvb Skub.Ij Du,cv Jj ku,Hj o:K Pu.lP H<kU ukb
pJH# vlJ pJ DOk vn,HC n i I[l kM? mv kyu nF&u kM? lM lvb

www.ravi-joshi.com

l[ k{u.mvu cnj HJJ,cui Jv IJ. mmNvb D% ku,mv cnj iu.Fk[


jpvb biu oJm Hnu.cuu vnTb cKb Ilub,pJ Ilub, oioiv DbiJj Ilu DC
Sk HubiJj vpJv l Hubi lbl vTv Ju.puoJl mV Pu.lu cnHj HC
Dub.H{b jp mv cnjnv T uiu.YJu yjyj Ilb.ccbpv ybOuub lUb Dub.HCvb
Yjuub Hnub.lLb lu JC M mHlc H[u.JM DJC Pu l Jm k? l
HU pJb,l Hp kjJ,kk[b Hvb IJb,onYl DC uCb Jj IuJb,Sk MJjF&
mHj JJ DC YJu JC Jb.Sk ckUb lbl kJb DC oJl L&v kjJ,p
oJ! DF& cl! Dc JbM kC HCl Dmlu l Dcnmb Hjl cUl! cC lbl GYb
jnv lvb l oJM kuJj,yU ouu cui H D{ uiu.H kC D{l? cnCv Hn
uiu,l l cui m H[u.lvb lu k[Jj Ilu.D& k uiu, mmj T
uiu.jpu kUub,mv DHu cumyl l Dn.jpm D& Jub.lvb l H
Oju.lu Jjub,Di Di cu,lP cui Dcn yU ou,l Hjl km Du?
c MUmHlc Jm ku,lbl JC oub.puoJl L&v ku,cu H{b
Dub,lmb Guv k[Jj Ilub.jpu Hj Dvbo Pu.lpJj DOk ccl k uiu.pM
lu puoJl mV Pu,lM lcn Dcn nJl.n m Gjb knC H Gj mHU
mbHC&.

(11) knC cbiUij


DH vij nlb.lLb Sk JC nl.lu kn cui vJnl.l Ij Sk imJ
F&,Duuk cnCv Hkj kj.JC yk Y# DC.vH$k nl Y# Il
vn,cnCv l ul nF&.n i lvb vJNu mbilu.lvb lu Sk qkwl mbilu.oj
D[ uHv ym.Duuk cnCl mJC& Y# Iu. DM Y# PUl Ilu.yJ vc
c[u.yF&Jj Hj jiJu.cuyU nCj vn Dm MH ou.lvb l H Oju.yJv G:MH
ou.yJ cnCu,DHu vJNu mbi.v I[Jj ym,vU Jm$ HjOv kj,jvbl p,
pLb I[ D[u lLb KC,oJb oTU uiu,l L&v kj,l lu H$ oFu,Dm yuv
yJ ul Pu. lvb DHu Hlm mbilub.JC jvl iu,I[ D[u lLb KCub,oJb

www.ravi-joshi.com

oTU uiu.mJC&b oTU Dn, njp[l Kby Dnl,cCkb kUm Dnl,Dl oJ


cl& Dn.cvYJ Hp ku,lu oJ mV Pu,Jj ci cnCu.Ijb-oj Dnl,ijb-{j
Dnl,Ov-J Dn,H H$ vn cnCv o:K Dn.oJ cnCu lu mbllb mK vn,c mV
Pu Dn lj l lu ol.DuH< H$ Ilum lj iC cUu,oI&< Ilum lj pvcbO
nF&u,kv Ilum lj yuJOJ nF&u.Fs Dmu l civ I! lvb DuH< H$
cilu.oJvb cP ci ypu p,lLb Sk iCHl Dn,l cib Sk Dyb P[
Dn.iCHl oboJj H o,Sk HU I,Ij pTv yku KT Iu,cnCp lP k&Yi
nF&u,Dmb mbilub.vblj oJ DM Pu.
oJUcib iu,iCHl oboJj H ou,P[Jj {u,HYj Dby
Kuu,cYj Ij vCkjl Ilu.Ku Glv Hn uiu l DHu cl Dby Sk
Dn.Dmb jH JU Pub.iCHlu $m Pu.lvb mbilub,lP vMy Sk HU Dn
HU ITv Ij Du.yku KT Ilub.l ijoj jnu.oJmcmb iY& J{ uiu.vJcm
HC& Pu.JC yk yUblC Pu.cui Pu GYlbv c Dvbo Pu.oJmcm
J{ uiu.DJ J<& cbp ku.onJ J<& uiv kj cnCu.kM$MJ uiv kjC vn
Dm cP vJm Dn,Dm pyy ou.kn oJmbv cc yjyj $m HJu.ccY kMm
pT
uiu.pl pl k Pub? Jl Sk vij uiub.lLb kn cu KUl nl.ll Skckb
Yb[C uiub. Sk ij-Yjk cui nl.lu omj cnC uiu - k jb[ [ Dn, k
jb[ [ Dn! lJn l cui cnCu,cP DF& cbiUijb Jl kjl.Dc kU-JbMcO
kC jb[ nCj vn.ci c lj l cui Dn. Y<C ccbv Skub.lb cvl Dub,nM
DHu Yb uiv kjJb,cnCp n oI&< nF&u.Hjbl n I[lb kmb? l oJM lLb lbv
ckwkc ku.Fk[ k Pub? l oJM l cub uiv nlb.uiv JUm vJj cui cbo
Pu.cu DF&-yHbv HbF&l H[u.H{ kC lj Jm cUu lj yjb nF&u,lu H{b kv
JU mpj k; cnCv Oc&MU Hn uiu.cc-Y m H[u.ccHmv Yu vub.ijp
uiv uiu. GYlbv ijnjHM vpJub.oIb PH iu.cuu oJvb bl ou,Di Di
cu,lP vJNu obM kju mH& Cj F&u,lu HCkjl oO J,Sk kj kj pJU
J.oO HTv mH& kNl Mju.Dbi Uvb lb[ ybOv k.mkU Gv DF&u l JC
o! lv mJ& lj ku.blcC I[v Du.kn JUvb l vJj Gu.Yk uiu cnC

www.ravi-joshi.com

uiu.u[ Ku ou.HjU PuJj lvb lu DHu Dbi ou.Hnm Gv l ITv


yNn[ iu.cc-Y ci&mL Pu.
omj oJM k Pu? nvb mkU Gv mvv kub,DHu DF&u JC oub.DF&
GI[v Hn uiu l Dl nj vIu.DF&vb kv il nj Ilu.H{b Hnu Jj cb[Jl
Du.cuu KUu DCu.l cnCu n cP vJj vn,c pyjyj KUl vn.j$
u[J J Dbi KC kn Hv. DF&-yHbv HbF&l H[u.n vJj mH[l km?
vblj lbv DVs$ u kub.p yC F&u l H Dbi Iuv cuvb OJJ,DF&vb HC
IuJb,YJbv ibO uJub DC yHvb J[ J,Dm c u ku.Mk[ uk pJ uiu.
Fk[ cc-Y kMm iu.H<kU ovOc& ku.lL&$ ku.yC DMJ&o
Ilu.Sk oJM Ym cs& Du.col C vu Du.cbiUij D[J Du.l oIbb
Pub.col HUv iu.ij lL DM Pu.Y pi Pu,lm DHu ccm mbi
uiu,cu Dmb Dmb mJHv H[ub.cc cnCu,k Pub.lPJjb JIv Uub.G DHC Ij
pT.Hjl T uiu.uiv iJ Du.lJj mJbHk k uiu.omv Tv
mbilub,FLb DVs$ Dn,lLb pJu p! l cnCu,Dcn HjV Il vn.omv pcvCm
mbilub,lbv HuK HJu.DojlLvb Ij DCub.Ij H Olv cuvb vJNu
DUKub. vJNvb Dbi DUKu.DF&yHbv Jjub,lPpJU KC k Dn? lv
u[Jb l oKJub.mJ&bv Dvbo Pu.YpvmcjbY u Pu.cc-Y mv ITv Ij
Du.mmv mv H Oju.lPcUb cP cui Ju,Dmb cnCu.lvb mbilub c
cbiUijb Jl kub,n miU l k=H! mmj cnj,Ij cCmb mJ& Sk$ Pu DC
l Jlb GHv kub.cbiUij lu mV Pu,lM lcn Dcn nJ,DC DHub mYi
DKb[ jn Flk oJ L&v kj! n Oc&jpu k=<Cvb mbbiluu m Gjb knC
H Gj mHU mbHC&.

(12) knC yO - y=nmHl


Sk,yO-y=nmHlbv,lc knC.DH vij nlb,lLb Sk jp nl.lu ml
cui nl.ml mv nl.lb Ij jp Sk cc-Y Y#m pl.jp mv Dc nl

www.ravi-joshi.com

jkc vnl cnCv mbil.Dm H<kU oJm iuJj lbv oj Du.mJ&b nl jkc
Pu.cc-Y HJ&cC Y#m Du.mJ& mvbv mbilub,Dmlb lj oub Dmlb,Dc nl
jkc Pu.mJ&l Ok mv MnC nl.lvb Jj ku,nlb lJn oub vn,Dl vn cnCv
uCj vn,yC JvcK pll.l lb H H[u.lbv mbi uiu,Dcn mbHV Dml
Oc& ku vn n Dc k Dn,Dl Dcn HJ& mjK nT,Dm knlj GH mbi! l
cnCu,JCcm oj yOJj DC y=nmHlJj pJJm yC mbiJ.DHu Hl Jm
pTv Ij l vmum oj Hcib ov ynu k{J.mbH Hnp Dmum HJj,Ov
Hnp Dmum kJj k{J.lb cvYJ Hp kjJ,DlL mlkj kjJ,cnCp
Fqsl nl HC& nll! lcCb l k uiu.
Sk oJM lu mJHvb H[ub,yC pJl Dnl,c bo Yb[bl lH J{l Dn.n
i lvb DHu pJbv mbilu.lbv l Lf ku.Fk[ k clkj Pu! l vJj
Jmu iu nl,l vij jp cu.ioJj omj jp ymuMJ l onv kj
vn,cnCv lLu ukbv k kub? nC m[bl cU ou J lu vijbl
HjJu.p ibl cU Iuu,lu jpY<k nF&u,DM oJb[ HJu.nCvb
yF& vJN ibl cU ilu.cb[Ubv lu nkuv oub.Hvn nC HjJu,Hvn
l il cU Ilu.cC lvo Pub.H{b lu jpY<k ku.vblj lvb
DHu cCmb kM ku,lJn l DV DV kv oMO[u uiu Kyj mcpu.
ci jpvb k kub,c luJb kc m kub.npj cpj KH uiu.lLb l
cCmb Du.jpvb DHu yk DUKu.cvcO mbl< Pu.lvb yO-y=nmHl Jl
J mJHv nkkl kUJu.oJvb oCi ou,HC pJbv Lf ku.jpvb l i cvbl
Ju.yC Ypv L ku.n nll bob Yb[b oub,lH J{ mbilub.yC pJv
mbl Pu.pJbv l Hnub.lb mvcv ku,cubyUb Pu,o:K oJm iu.mK oJm
Du.pM lbJj yO-y=nmHlbv k=H ku,lM lcn DcnJj kjl! n m Gjb knC
H Gj mHU mbHC&.

(13) knC MJj (pJl)

www.ravi-joshi.com

Sk MJj,lc knC.DH vij nlb,lLb Sk jp nl.l jpu cui


vJnl.lJn jCvb k ku? Sk mFCu yuJv DCub.Di Di, mFC cu vUJjm
Sk cui iHH DCv o.c lu H<kU J oF&v! mFCvb i kyu ku.l l lHmJj
jnu.iJl Sk ijy yC yF& iY&j jnu.lJn n mF&C l Ij iu DC mbi uiu
k,yF& yF& l ijy Dnm,lPb yUblHCb H oK uiu lJn cu kUJb.c lP yUbblHC
Hk kjv! lvb n cnCv mbilub.vblj l mF&C jCk[ Du.jCu cnCu,yF&mny
DHu vijbl ijy yC yk ijoj Dn.lu vkl omj cnv uiu Dn. u#C
mJ& cu omlnl.lJn DHu IjHmv l lLHl kCu kn kUCj vn Dmb Sk
iHl Yj lj kjJb.DHuu kn oJm iu DHJ GJJ.c lcnu vUJj cui
DCv oF&v.Dmb Skuyjyj jCu c Dvbo Pu DC pmpm oJm nl iu lcCb
[nb [bY kub.H c omCkjl lJj ui[b I[ ybOu.Yj lj
kub.vT cm Yjl yUblHC lj ku.
Fk[ yCC yF&b H oK uiub.mFCu yuJCb Dub.lyjyj lcn H{b Jn,c
l cnCv mbilub.OJl OJl jCk[ Du,H oKCb {bi kju mbilub.vblj
yC Ij Du.yF& yF&,lP Dn Hnu KH,[U ybOum lj YCj vnm.vn ybOum
lj Y Ju.Dmb mbiv l [U ybOu.l yUbl Pu.cui Pu.mFCvb Sk omk[v
Yj Jvb cui jCk[ HJu J lvb Sk JjJb ITv lm Sk kb ybOu DC
l H{ Ju.ci yF& [U m[u.lu JjJb Pu Dmb mbi uiu.lvb vMyu y
uJub,cvcO o:K Pu,mF&C vIv jpJ[l iu.jCmny yUblC Pu ylc
Hmju.cub k[klk nT uiub.
Fk[ yCyF&vb vc Oju,JCcm oj MJj pJl Hp kjJ DC vcmkj
kv cnCJb, p pJl DF& cl,pLb cPb yU Dmu,lLb KMu Dm! Dmb cnCv lvb
lboU G[JJ,l cu [kwJj H[J.njJb ui[b vmCb,njJ ybi[ uCb Jp&
kub.lboUb OCb Dub[Cb ybo kub.cC l vnc Ji uiu.
Fk[ jpH$ c Pu.Sk oJM ynj Hju vIu.l oJM l vnTv DHu
DbiCl jU jKl ymu nl.lJn vpj lpJj iu.n cnl Pu J j$ l Y
IJ cnCv v ku. j$ l Ij Du.ojl i Jm ybOu nl.ul ul
jp H Jmj MHJj H[u.Jmju J Hu.l DHu DF&u cnCub,kC

www.ravi-joshi.com

HHvb cP MHJj H ou! lJn l cnCu,p DHu DF&k[ pJm Yl vn l


lP MHJj H u YF&u k? n Skv jp cib Hjlu DC Ij Tv DHu DF&Hmv
kMm pC HjJvi Ilu.kMm pT uiu.pl pl Sk yC Ij Glju.
l yCu H<kU cub nl nl,HC HJ-mnJ oJM pl Dml.jp Du l oJM
clkj Pu. HJ oJm nl.jp ojl vpu nl.mJ j$ Du DC cnC
uiu.kC i cub Jl Hmjub Dn? pJl Gj kjl Di Di, cPb l vJmb yU vpub
Dn,c kn lu Jub[ oCj vn! cui Dp pCj cnCv l cu DF&yH bl kjl
ymu nl,lbv n mbJo Sku.Flkwl Gj j$ PuJj mJ J pJl DHHu jmlbv
vIv iu.Gp[uJj yCvb Tv jp H Oju.lccUb Dc cui piu,Dp
oJm ckwkc kj,DM Jvbl ku jpvb l cv ku.ln j$ lcCb kj Pu.omj
oJM jp ul Pu.Fk[ cui J{l Pu.
H{b kMl iuJj $ ku.iJp&v JU Du.Hb[ olJU l Iu ov nl
Jj Du.Dmb nCb kjC lvb yCbv Jjub.l cnCu,Ij p mN iJlu
ykH<bv pJu yuJ.cnCp b kjC mcpu.cvu c H uiu.Ij
Du,c Lb cJbob kub.l oJM MJj nl.iJl lko ou,Ij kC u HJ
v,mibv pJu Jb.yCu c mbk H[ub.jpu vjH O[u,cu pJlb Jl
Dn.cP vc H<kU Dnl.l HUu lj pJu F&v! jpvb kyu kub.pLb lboUb OCb
nlb l k{v lLb mjJv lJv l Du.njJ ybi[ Yju vnl,kju
cb[JKuv iu,oj JUm pLb cPb yU Dmu lLb KMu Dm,Dmb cnC.
H{b Hvb J{u.c L pcu.jpvb lH J{u Ilub.J{lb J{lb n p Hbkwll
ymu nl lLb Du,lH J{ uiu.F&j clkj Pu,yF&u c mv Hvn Hu.l
mlvlv oO Oj Hu,l l[bl G[u.l nl lHu Jv mv
vpu.kn ku Gv.lJn DF& iu,l mcpl k{ uiu.l cnCu,Dmb nCb
kjC k? lvb mbilub,l lP Kj DF&,c lP cvuu DF&! Dmb mbiv mJ& nkkl
mbilu.vblj Ypv mcjbY Pu.H{b lvb DHu DF&-yHm jpJ[vpk c J[
ybOv oTv lm DHC jp k uiu.lj pM pJl lu mV Pu,lM lcn Dcn
nJ.n m Gjb knC H Gj mHU mbHC&.

www.ravi-joshi.com

(14) knC
knC MJj (oJ)
DH vij nlb,lLb Sk ijy yC jnl Dm.l ojvb Hj H[u nl.l
yk MpjC Ij Sk oJM ymu iu.DHu ijy iCb iFub.MpjCvb lu
MJjb Jl mbilub.l cnCu yF& yF&,MJjb Jl kj.n MJj l JCHmv Oj.mj
oJm GHm OjJ,mbOkU mJ<Cu yuJJb.l H OJJ.lu nUokbk Jb.l D
YjJ,mKj Iuv oO Hu Jb,Ypuu njYNb KjHl J,vblj DHC
pJJb.cCb J<&Yj kv vblj lb GHv kjJb,Dmb mbilub.n Ij Du,oJ
L&v ku J MJjb Jl k uiu.
l iJl l YT jnl Dm.l Sk oJM mnYpv Iu uiu.mN iJu
Dcb$C kub. ynCu kn yuJub vn.l ijy,lu yuJub lj uk nmlu,H{b omN
oJM cj YJk[ yCb LJ LJ l Dnl,HYj pJl Dnl.ynCvb Jj
ku,DHu YT mnYpv Iul Dn,yuJCb kju Jmju Dmu.lj DHu YJ
Ij pu kn njkl vn.Dm cvl Jj ku.mJUb vmu, yjyj cubv Ilub DC
YJ Ij iu.H<kU Hvb cb[u nl,Sk HvJj pTv ymu.Mpj HvbJj cubv
ymJub.mJ& Hvb Yju,mjb J{Cb Pub,lJn l YJvb lH J{u Ilub.J{lb J{lb l
HvM Du.l Ku cv Iuv ymu nl.lu nk cju,lF& lF&,lu Jm$ vn,H$
vn,oiv vn.lPk[ Hnv miU uk nmll,cUb c lu kn yuJub vn.Dp
l pJu Dum,Dl G kn T vk! Dmb mbiv H{b iu.n DHu lM
pJu.njcmuub lb[ kub,cubv ITv Ij Du.
omN oJM cub cnC uiu,DF& DF& ,cck[ pJu u? ynCvb Jj
ku,km Pu lj DHu YT Dn.yuu cnCv k Pu? DHu ijy Dn lj
DHuu Skv Ilub Hnp.Dp oJm DHu ynj H[u llk Ho Pu.Dm
cnCv ln oJM YJk[ pJu iu.YT lH J{l J{l l HvM Du.l Ku
cv Iuv ymu nl.YJvb lu nk cju,lF& Ykj[ l Ykj[,DC mbiluub Skl
vnm.l pJu T vk cnCv ku mbilub,Dp DHu [kjCmjK Hjb ITv Dum!
lu up kM Ju vn? Dp Dum lj Dum G Dum,lj nl Ov IuJv oF&v!

www.ravi-joshi.com

lvb v ckvb Skv Ilub,pJv Gv ul Pu.Hvn lmj oJM pJu Du.YJvb


Hnu,nl Ov IuJv ou.Hj o:K Pu.oJ L&v ku.mj oJm GHJm
I[u.oJu l o Du.oJmvoJm mK oJm oKJ uiu.
Dmb kjl kjl J<& Pub.yF&b oU iub.H{b Sk oJM l MJjb GHv k
uiu.YJu pJu yuJub.YT cvl DMU Pu.ynCu cnC uiu,lF& lF& l
G cP Ij pJu .vn kn cnC vk,Ij kn pJ vk.G l Du vnm lj
c kn lP Ij Cj vn! ynCvb yjb cnub. YJ cvlu kjC pCbub.omN oJM
uJkj Gu,JCHC ku,oioiv uu.Gb HC vmu DC YJk[ pJu iu.l
YT J Hnl nl.lF& Du lM l nl Oju,HJj ymJub,H OJu HC DCv
oub,H Hmu H[kb oub.Flkwbl pJC Hvb J{u.lF&b Hv DHu Mpj cb[ub.YT
pJu ymu.lF&vb DHu Mup[ k{v ymuH Ju.YT Hn uiu.cvl kuHv
ku,Mup[vb Gk[l Dmu cnCv k{u Dmu.vblj lF& DHu oioiv k{
uiu,ymuH J uiu.YJv Jj ku,p[ Pu cnCv k{l Dmu.vblj lF&vb Yl
kuJu,cm Im ku,l Guv mjJj Ju,Yp Guv MJj Ju,u[ Guv
bHJj Ju,puy Guv cl H[bJj Ju.YJvb Jjub lF& lF&,n k
kjlm? l cnCu oo,c kjl n yjyj Dn.pu l pJu yuJum lu c YjJl
Dn. YT kn n mcpv.lvb lu Hvn mbilub .Di lF& l Dl pJ lj.lvb mbilub
yy n cPb pJC vn,n u#cb pJC Dn.cPb pJC nlb l c mnYpv oJM
pJu.Flkb SkuJj YT cvbl DMUu. lm Gu DC ynC H Oju.Pu
DHjO #c cilu.ynCvb #c ku.vblj oIbpC pJu. cvlu D{ k{v
ku.oIbv oJ DYj cvu.YT ynCk[ pJu iu,lu Dvbo Pu.oJvb pmb
lu mcL& kv Dvbo kub,lmb lcnb Dcnb kj.n mb Gjb knC,H Gj mHU
mbHC&.

(15) knC MvJj (cl)


DH vij nlb,lLb Sk ijy yC nl.lu Sk mv nl,Sk cui nl.cui

www.ravi-joshi.com

Jmu iu nl.mmmmj oJu pl Dml.Y# civ Ov DCl Dml.mv Ijl ymv


mbHk kv Jl Dm. mmmmNbv J{l Dm,Gjubmjub DHC Kl Dm.Dmb nl nl
JCcm Du.mbHl MvJj Du.lm mbHl MvJj Sk cui Du.yF& yF&, cu vnTb
Iu,cKb Iubb Dm cnC uiu.yF& cnCu yy,IjbcO lu vn,lu vnT kMvb Iu?
cPHjlb Iijl Dmu,L[b Mb[u uJv vnT Iu,pJ Iub.Iijl nl Iuv lu
k{ub,lu vnT Iuv pJ Ilub,Gjubmjub DHC Kuub Dm j MvJj Pu.JL
MvJj l cuvb lboU civ plJU IjYj lboU Hkv DM Pu.
Fk[ Ij J[ Pu.iYj ijb Pu.Ov k Yju.omykvb Ij
Yjub! mmmmj oJnv Du,l Ij kn DUKv,n J[ kC? mv ojl Djl ITv
H{b Du.ccbp,mmyF&,Fk[ !
Dib l kC Ijl jnu Dnm? lvb mJ& nkkl mbilu.MvJj Sk cui Du.yF&
yF&,cu vnTb Iu,cK Iu Dmb cnC uiu.c cnub yy,Ijl lu vn,lu vnT kMvb
Iu? cPHjlb Iijl lu Dmu,L[b Mb[u uJv vnTb Iu,pJ Iu.Iijl nl Iuv
lu k{ub.lu vnT Iuv pJ Ilub Gjumjub DHC Kuub,Dm j MvJj Pu.JL
MvJj l cuvb lboU civ plJU IjYj lboU Hkv DM Pu.Fk[ c J[
Pu.lcn ku cnCv c ojl GY jnu.Dmb cnCv lbv Djl ku.mJ&pC Ijl
iu.lbv pm cl mV Pu,lm lcn Dcnb nJ.n m Gjb knC H Gj
mHU mbHC&.

(16) knC Hj
DH vij nlb.lLb Sk ijy yC jnl nl.l Ij JClu DbJm
oJM yHb Dm.Fk[ ojJ<& k nF&? p oJM l oJM mkUHmv l
mv H oK ui J yC pJu ymC JUm yUbl nTv Hj cv pF&.Dmb Pu,cnCp
yC GHM pl.Dmb mn J<& Pub. mlJ J<&n lmb Pub,lJn mmj jiJu.l cuu
Hj l Dl Ilub J lu jvl nkuv uJub.H{b pl pl l Sk c DjCl
iu.lLb lu Pbi yk Yu.l cnCu,yF& yF&,l kC kC? FLb Cb kjC

www.ravi-joshi.com

k? Dum lM uJkj p,vnlj cP vJj Pbi F&u DC lu cv KTv ku!


lJn yC mv cnCu,lJ{ kjl c FLb Du Dn.Pbi yk cnCu yF& yF&,l
Glk pJJj Goj k? lM yC mv DHu nkkl mbi uiu.l cnCu c Sk
yC mv.ojJ<& c JC DbJm oJM yUbl nF& J cu cv pF&.l oJM Dc
Ij cP DpmmNb Dm.cPb Dmb Pub cnCp m Duu yC GHM pl.Dm
mn yUblHCb cP Pu.mlJ KHun Dmb Pub. lJn ccbpv cP ji Du.l cu
cnCu,cP yH lP yUblHCcU ml JU GHM jnu,lj l Ijblv ul n! Dmb cnCv
n cuub cu cP Dl Ilub DC cu IuJv oub.vblj c FLb Du.Dl piv lj k
kjb Dn? Dmb cnCv j[ uiu.lM Pbi yk lu cnCu,yF& l YT vk,Iy
vk. DM L[ H{b p.lLb lu Sk MJb ubi m H[u.yub P[ uiu,lLb Sk
P[Jj ymv jn.j$ vikv,oJkv ml Dmj yjyj ITv lLb Hpu lu.Hp
PuJj KjHj vJ oKJlu DC DlL kC Dn cnCv Jjlu.Dmb JjuJj
c Dn cnCv cnC.l lu Hnlu! kC,k cnCv kM kjlu.lJn l miU nkkl
lbv mbi!
yC mvvb yjb cnub.lLv Gu,H{b iu.l Sk yu P[ Hnub lLb GY
jnu.Fk[ lk[ Hn uiu.l pJU Sk MJubi m H[ub.lM l Mpj P[Jj
ymv jnu.Flkwbl j$ Pu.lM vikv,oJkv Dmjb mJNm Du.lbv
MJubi Hp ku,vJ oKJu DC DlL kC Dn? cnCv Jjub.lyjyj n Ku
Glju c Dn cnCv cnCu.lJn mibv ci Hnub. lbv D& Jub.l kC,ku
cnCv kM ku. lvb mJ& nkkl mbilu.vikv-oJkvbv l cu kM
ku.lJn Dmjbv l oKJu.H{b lbv l ml cubv pJbl kub DC l nJu
kub. H{b lu n Jl mbilub.m iv Hp kju mbilu DC c=luk n Jl
i kju mbilub. lm lvb Jjub,vb k nlb? Dmjbv mbilub,n Jl kub cnCp
cubyUb oiJl vnl,mKmcOvbl jnll.H{b l lbv vcmkj kv vIu.l DHu
iJl Du.ukbv nu Hnub,yCu pTv mbilub.Yp Yp lc mv Ij l
Dn.lu l Kb Jub.DO& Ikvb Hn uiu,l cu yU m H[ uiu.Hciv mvu
Hnub.lm Gu,Ijl iu,cYj lboU,lbyYj HC DCub.lboU mvJv DC cubJv
DJUv kv ou.nlH OJv Ijl Du.mJ& nkkl mvu Jju.lvb l mj nkkl

www.ravi-joshi.com

mbilu.H{b mJ&bv Dvbo Pu DC cuyUbm mKvb vbo uiu.n m Gjb knC


mHU mbHC&.

(17) knC njluk


Sk oJM Mbkj-HJ&l kum HJ&lJj ymu nl.HJ&lvb Mbkju Jjub,cnjp
mJ& Jll biub Dmb Jl kClb? c L[ DC Hu H<kU Dmb SKob Jl Dmub lj cu mbi
DC c kCl HCF&vb DHu Hoj H[u nn cu mbi.lJn Mbkj cnCu,pm v#$bbl
b <,nbl m& <,j JC&bl yC <,oJbl J<C <,vbl ibi <,l cCb
njluk n Jl < Dn.l lu mbil.l l HJ&pvc ncu HJ&lJj kum DC l
HCvb l cu Hl Pum! Sk n Jl.YHo cnvlu Hnu l=lu kjJb.l HJ& l kmb
kum l c lu Dl mbil.l unvHC c lu Hl JnJb cnCv cb lH kum.m J<&
lj l P[ Hku Hvb KTv nlm.Lb[,HTm,Gvnbn lvn o:K mnv kum n lP
c Hnv lP yHu Hj o:K Pub J DM kv kCm J,DM lu bl H[u! Flkwbl
lLb vjocv Du.ncuvb l Hp ku J Cb kjC Jjub.lJn vjo cnCu,lP
kv GHJj Pu Dn.l J<Cu J.l l i vJj Dn.lbv cu lpk[ ciC
kjCm HJub Dn. cnCv FLb c Du Dn.ncuu c Dvbo Pu. lvb n i kyu
ku.vblj vjo lLv J<Ck[ Du.lbv n nkkl kUJu J DHC omjk[ vIv
iu.vjo iuJj lP yHvb n i lu mbilu.l i lu u vn.l jiJum
Dmb Hnv lP mKvb jiJCb kjC Jjub.lJn l mbilubm.cnoJJv cu omj
Hl kjC vn,Dm cP v Dn.Dmb Dmv cP yHvb cu J<Cu oCb kyu kub
Dn.u k GH kjJ? ci lu lP mKvb Sk Ij DjCl vub.lLb iuJj Sk
vo m H[u.pJU Sk in D{Uu.l inl pTv l GHm kum.lLb cP ubi
HJ&lmn mLHum.l Hp kum.l oJm YHo M l=l nl.j$ pijC
kubm.l HCvb FLub cPb Dmv nuub,vblj c lLb Du,lu oM&v oub DC Jj ciCm
mbilub.l cnCum,lcn cP Hl JnJb,MJ omj Fs vn! vblj l i c cv ku.c
iHl Pu.H{ omN oJM l JlHp Jmp&v kum.c$Cmn lb HjC kumb.Flkwl

www.ravi-joshi.com

lP yH lLb Du.lvb lu Fk[ HUv Cb kjC Jjub.ci l mJ& nkkl mbilum.H{b


lvb lu cu oCb Jv oub.lu ITv Ij iu. ci kn oJmbv biu cnl& Hnv
cu DH&C ku.DM Jlvb lP Fs HC& Pu.u njluk Jl Dmb cnCll. JO
Dm Dn.
p kC n Jl kjJb Dmu l kC ljC ybOJb,kU Kby uJv l
mLU mMYl kjJb.H{b jbiU Iuv HJ&lmn cnoJb ubi mLHv kjJb,<[MHjbv
l Hp kjJ,cvYJ l L&v kjJ.vblj n knC kjJ J j$ pijC kjJb.
Jlvb C HHHmv ckwl nl.ml pvcb Hlk vnmb nlb.jp cUlb.qm$bb mYi
J{lb. oJM ykbv pj kn Kuub lj mHlpvc JbO nll. oU lb J H$ Mk
nl.knC kuJj mJmvbv LMqkwl JC Jb.omj oJM GjHp kjJ DC Jlb
Jmp&v kjJb.n m Gjb knC H Gj oJyCb j iF&b i HbHU Hj
mHU mbHC&.

(18) knC $<Hbc

Sk $<jbv,lc knC.DH vij nlb lLb Sk yC nl.l DHu


MlYl kv mKvb vbol nl.Sk oJM k Pub? l yk MJvM Pu.JU
lm Ijl kuJu.l o<vb k Pub? l vJj H{ pvc yu Pu.l yF&u DHu
k$ pvc Du? oJ kjC! oIbn DHu cu Ij nl.l c Oc&k nl.oJOc&
kj,H# kj,Du yCb mcj IF&.Sk oJM l Ij Dub.yku
mbilub Dp cP DF&b Dn.KjHj mbHk kj! l c HlJl nl.lvb j Yp
ku,j kMbyj ku,KjHj mbHk ku.Flkwbl k clkj Pu? Kjb Yb[
GI[b nlb ll mHvb DHub ijU kub.n l k$vb Hnu,cvl Jj ku.yC Kj
Klu v cv plu.cuu y nl HH uiu.cnCv Gu.Hkv Kj Hluu
MJu.yC yku ji Du.lvb pUl kul Ilub DC k$ kbyjl cjub.l
mbHk kv ou.yCbv pJ Ilub.k$u Gcb oKu Ilub vn.mj oJm GHm
I[u.j$ Pu.lJn l DHu vJNpJU cnCp l yupJU iu DC DM kv

www.ravi-joshi.com

j[ uiu.yuvb lu kjC Jjub lM l cnCu,c GHM Dn.Dp cu DV vn,HC


vn.Kj Hlul mH&vb ijU kub l cP m H[ub.yC cjlu cnCv c Hlum
pTv MJu.cP mvu ji Du.lvb pUlb kul ITv cP kbyj c[u.cPb mj Dbi
oKl Dn.u c k k? yuvb Gj oub,l Dou pvc JUM JU Ijl
kuJum,l mbHk& cu Pu.l o<vb c yu Pu.Dp cP cuvb cu vbiju
Ojub.lb[ ybOv cu cjub.coKu Dp GHM Dn. lb Hk iub.n Y<C cuvb
Skub.uiu Gv ynj Du.yuu j Ilu,k$u DV Ilub, oIbv biub HC
Hu oub.cvl oK Pu.
omj oJM mkU Gu.Ij DjCbl iu.lLb $<b cU Hnu.lbv mbi
vcmkj Ilu. $<bv lu Mv ku,l Dm blbl k Dnm? cuvb mbilub,cP
yHu yu pvc Du Dn DC DF&u k$ pvc Du Dn.lbv c# km cUu,
bll c H[u Dn.k=H kv cu GH mbi.lJn lu $<bv mbilub,l $<Hbcb
Jl kj! l Jl kmb kjJb? YHo cnv l,boC HKblu Hbc l.l oJM k
kjJb? Sv oHj JU voJj pJb.DI[ L&v kjJ.l k<vb oblOJv
kjJb.DJUk kv IJ.lU Jv IJ.l lu kmbv uJJb,ci DbIU kjJ,Oluu
Jm$ vmJ, biu kC pJb,DbOlmn mHl$<b Hp kjJ.Dmb ml J< kjJb.MJ
GHvb kjJb. Jlvb k nl? jpmJu o< vnm nl,HHHmv ckwll nl,vv
lL& mvvb HC uilb,vv kj ovbb HC uilb,cv Fqsub k& nlb.cuvb Jl
kub lj,lb HC DF&yHbv oub.l HCvb k Pub? jpo< vnm Pu.DkMlv
Jcv Gljub.yu nl l mboj H< Pu,k$ nl l mboj m$ Pu.oIb Jcvl ymv
mJi&l iu.cu nl HC& Pu,lm lc Dc nJ.n m Gjb knC H Gj
mHu mHC&.

(19) knC p<ij


DH vij nlb.lLb Sk ijy yC jnl nl.H{b Sk oJM k Pub? YHo
cnv Du. IjIj ukbv ij DCu,jmljml yk m H[ uiu.Ib Jp

www.ravi-joshi.com

uiu.n l yC cubv Hnub.cub Ij Du.DF&u mbilub DF& DF&,DHu Ij


ij DC! DF& cnCu,yUbv ij DCv k k? l HpH$ ku Hnp,IJvIu
vJ oKJu Hnp DC DHu Ijl lj kn vn.lcn yHpJU p ypjlub mcv
DCu mbi.mcv DCub cnCp ij DCv! cub lLv Gu,yHk[ Du. yy yy,
ypjl p,IJvIub mcv DC,cnCp DF& ij DCu! yHvb Ijl kM
ku.cub vo Sku.cvbl Hj o:K Pu.mvmjK cub Dnl,HC lb nf HjJl
l vn.ijyH{b GH vn. ciu pJ lj cUl vn.lH# cjC yjb cnCv Gu.oJ
OJ ku.l HU iu.pJ J cnCv v ku.DO& JJj iu.Flkwbl mbOkU
Pu.pJU Sk cnlj mJMC Yu.lvb nu Sku.kC cnCv Jjub.yCvb
nkkl mbilu.cnljvb lb mcOv kub.yO j i mbilu. yCvb cnlju
Ij DCub.ykvb oJ uJu,kM ku.HnCyF& kC Du cnCv Jjub.vJNvb
Dp cnCv mbilub.yk Ijl iu DC Dbyukjl kC Hn uiu.l kCbv Yjuub
c[kb m H[ub,lu cb vJu Jub.n i lvb DHu vJNu mbilu.lu c
Dvbo Pu.H{b H<kU Hp ku, mibv HYj Kuu.miU pCb Dvbovb vpu.mkU
Pu lM cnljvb yCu nk cju.cu,cu vnT Iuu mbi,cnCv
cnCu.IJvIub oJu kj,vn kn cnC vk,j[ kn iT vk.yC lm
Gu,Ijl iu.yku nk cju,Dib Dib,Skum k? DpyF&u vnT Iu,Dmb
mbilub.DHC Gv Y#u iu.Y# H<kU cUu.mHv iU cUu,ci miU mcv
DCub.yCu Dvbo Pu.ykvb mJ& mJbHk ku.cubyUbm HYj pJu.cnljvb
yCu nk cju.G pJu Kj kj cnCv mbilub. yC cnCu,Dp Dp oO
kv DC? lM cnlj cnCu,l kn kUp k vk.Dl T DC lu plkw
iF&-cnM Hnp Dmlu llk Kb Hj.llkwbv oJ ybO.mbOkU ijp cnl&Jj
iF&-cnMb vJ ITv nk cj cnCp l lu.lP i Yju,lbb oO k{! yCDvb
lmb kub,iF&-cnMbv nk cju (l) Jmjbm OJl Du.yC i iF&-cnMbv
Yv iu.yCvb lbb oO k{ub.omN oJM Kj ku.
mbOkU Pu lM cnlj cnCu,cu cu cu Dl Hl kj! yC cnC uiu
- Dp Dp,lc k=Hvb cu Dl miUb Hl Pub.Dl lcnu Hl kM k? lcn
iu cnCp n mJ& vnmb nF&u! cnlj cnCu,l kn Iy vkm.cP DMJ&ovbb lu

www.ravi-joshi.com

kn kc H[Cj vn.p<ij cnCll l c! cu Dp Hl kj! yC cnCu,n ouub


Dmb J{Jb Dm kn GH mbi! ijvb mbilub,lu lbv JU oF&v,l mN IjYj k.
nb[Jj k,c[kwJj k,ibl k Dmb kum cnCp kO kc nCj vn.yCvb
yjb cnub.l Hp ku.ij DHu mV Pu.lvb DHub Jl mbilub.YoJ cnvl
l HU pJb.ov K[ Ij DCJ.Tv HCvb OJJ.p<ij J kv<ij cnCv l
mLHv kjJ,lb Hp kjJ.omj oJM IJvi[,lmj oJM KjHU vJ
oKJJ.mJ<C D YjJ.pJ IuJb.mbOkU nUokbk Jnv yUJC kjJ cnCp
lu D# mK cUu.mbll cUu.n m Gjb knv H Gj oJ oj,iF&
i,HbHU Hj,mHU mbHC&.

(20) knC uulHbc


DH vij nlb,lLb Sk yC nl.lu ov DJU-pJU cui nl.lb
unvHC lb DF&yH cu.YTybobv lbb k nl vJnlb l miUb njJv Ilub.cubv
oMO[u uJub.H{b l cub pl pl Sk vijl Du.ov nj JU Pu nl.J ul
ul oIb ocv iu nl,oIb pJ Ykvb JkU Pu nl,oIb lb[ mkv iu nl,Dm
l oIpC l vijl Du.Flkwbl Sk clkj Pu.Sk yC kkyU kCkjl
Ijlv ynj Du.yCvb l cubv Hnub.DHu Ijl yuJv vub.pJ Ilub.vblj lb
miU nkkl Jju.l cubv DHu mJ& nkkl mbilu.yCvb ovn cubv Ij
Jv Ilub.JoOv H{J uiu.cubn lLb jnv Jo H{ uiu.Dmb kjl kjl H<kU oJm
Pu.
H{b k Pub? l yC uulHbcb Jl k uiu.M<bv ipv Jjub,n
DHC k kjl? lJn ip cnCu,n GHbiuulHbcb Jl Dn.bl J cUlb,J
Hl nl,Fqsl nl Hl nll.n l M<bv Skub.LMqkwl lbv Jl kub.lM lbv uJkj
J Du.oIb cub uiv Pu.H{b l DHu vijl Du,cbl Pu,mKmcOvvb kl&
cUJv jn uiu.cC kn oJm iu.
H{b k clkj Pu? oI YT JiU vIu.Lju YT ojJ<& DHu

www.ravi-joshi.com

uulHbcb Jl kj. lcUb l mbH kc jnu.Ok YJvb Jl nUmb[


ku,lvb oJu ji Du.lcUb lu oj Dub.H{b l vJjyk Lju YJk[ jnu
iu.Sk oJM J[uYJ yk oju kn yuu,lcUb u ji Du.c HlH
Pu.DHu yku cnCu,c GHbiuulb Jl kub,lb cu n HUb cUub.n DHcv
mnv kv FLb jnCb biub vn.c Dl oJu mV kjv lJn Ij F&v! Dmb yuv vIv
iu.H{b l YJvb l H<kU MO ku,Hjbl MO kn uiu vn.H{b n nb[l nb[l
Sk vijpJU Du.l vijynj ijK Yu.lbv Jjub, iJb vJ k? kCl
jp FLb jnl? Glju pi k cUu? l cnCu, iJb vJ GHbi Dn.FLb jpn
GHbi Dn.FLb uulb Sk oTU Dn.lLb c Oc&MU Dn.Glju pi cUu.Dcn
l iJlv Du,lk[ Dcnu pb Dn. lcnun b Dmu lj u! ci l l
vijbl iu,Oc&MUl Glju.oJb oM&v Ilub.DvvYJvb lu MjC iu.j$ oJUbl
vpu.oJvb mJHvbl Tv bl ou,jpk[ p.cP Hp kjb[b PkC ci,l
vnc Hp kj cnCp lP cvjL HC& nlu.Flkb mbiv oJ iHl Pu J l pi Pu.omj
oJM l jpk[ iu.oJ bl mbilu.Hpb PkC cilub.jpvb l oub.yC l
ITv DHu iJ Du. Ij vTv l Hp k uiu.uuloJb Jl k uiu,lm
Hvn mK oJm Du.Fqsl cvjL mm iu.H{b oJ DMJ&ovb lu cui Pu.lb
vJ uul Jub.oJmboJm cui c Pu. mylCyjyj KUu pT uiu.H{b k
clkj Pu? Sk oJM cuvb l PkC Ilub DC voJj KUu iu.lLb pTv DbIU
k uiu.Flkwbl Sk yCb l Jnl Dub.lvb lJj PkCvb HC G[Jub,lm
l yC pJbl Pu.oJ movb lu mboj H Hl Pub,lvb l Hnub.DHuu n
Hl DmJ Dmb lu Jub.DHu nl lm kUJu.lJn lvb lu Jjub,n i I[u
kM? lM l cnCu,c lcnbu Ij pJu yuJl.pJ JUm DH<C nll I
DC D[v ym,cnCp yy lcnu Jjlu Yp Yp, DH<C k Il vn? lJn lcn
mbi k,DHu kv cu u lj pJl vnlj Dm Gl! cnCp l olu.lcC lvb
lu pJu yuJub.yC pJu ym uiu.cub ciCb kub.yHvb cui oCb kyu
kub.mKmcOvvb pJC Pub.biu cnl& Hnv uiv uJub.vJjvJj yUJC ku.Ij
plJUm oJb mo PkC ITv iu,lcUb yH Ijlub miU J iub.oj Dub.l
Hj ijy Pu,lmb l ykvb cupJU PkC cilub.cuvb l oub vn,lvb l j<

www.ravi-joshi.com

cvlb Ju.Sk oJM DF& cu Ij pT uiu.plv Jl pJF& Yu,mmvb lu


j cjub.PkC ITv Ij iu.
Fk[b cu Jl HCF&vb pJF& pJbl Pu.Gv Ij iu.yku Puu
nkkl mbilu, lu c Dvbo Pu.H{b n mJ& nkkl mmu mcpu,lM l pJ
Ij Du.HH H H[ uiu. kuu DHjO kyu Pu.lu HlH Pu DM kc&cUb
lu ijy Du.l vJj vnc D& k uiu k JjbJj Dmb k nl? b kjC
kn ku l u#l F&v; cnCv l J[u YJk[ iu. lu miU nkkl mbilu.l
cnCu,l uulHbc Jl nUmb[ klm,l ivb Dmb nlb.Jlvc LqmLl
kj,oJ Hp kj,cnCp lPb kuC nF&u! lvb lm JiC v ku.Ij Du.Jl
k uiu.kU kv oj iu. l cbl Pu.l cvlu F nl HC& Pu.lm lc
Dc nJl n m Gj knC H Gj mHU mbHC&.

(21) knC cnu#c


DH vij nl,lLb Sk jp nl.lu ov yk nl.Sk DJ[l nl,omj
vJ[l nl.DJ[lb vJ HcOJjC DC vJ[lb vJ coJjC nlb.l jpu
Sk M$ nl.lb vJ vbovyvj nlb.l #C G[,#C y[,#C DbljU pF&,#C HlUl
pF& Dm jp Hm uiu nl. lcUb jp JUl uu.Sk oJM jpvb mJ& uk
yuJu.vbovyvju cj cnCv D% ou.mJ& ukbv jpu yjb cnub,lu pk[b lk[
MO uiu.l vijl Sk cnlj Sk uk nl.l DHu DF&u cnC uiu,DF& DF&,cu
Ykj o.c jp M$u cju pl.cnlj cnCu,yy,lb ijy Hj,j HJub H{
p.P[D[ JUu Ykj K,cnCp uk lu nmCj vnl.Hjvb yjb cnCv cnub.cnljvb
Ykj ou.cnlj Hj Ykj ITv vIu.mi H{b iu.Flkwl mbOkU
Pu.mJ& uk Ij Du.lbv vbovyvj kn mH[u vn.lM jpu Hj kUp
uiu.H{b Hj j$ Pu.cnlj Hj lLb jnu. H{b cOj$ k Pu?
vikv,oJkv lLb Du.cnu#c Jm mbi uiu.Hjvb Jjub,yF& yF&, vb k
nlb? lbv mbilub,H[ub,P[ub mH[l,cv lu k& nlb.Flkb SkuJj ln

www.ravi-joshi.com

lbyjyj JmJm uiu.Hp ku,Iij Hbku.Hnm cnu#cc kunHj


plpil Pu,lm vikv J oJkvbv DMJ&o cilu,lm vn cilu.lm
oJvb ou.jp M$ cju,lu DO& jp cUu,DO& Yb[j cUu.c[M c[
ybOu,vJuJ vJ Ju.l Jj [J H cmlk ITv G jp DbiCbl cv H[u!
Dmb cnCv oJ DM Pu.cnlj Hj Ij Du.
omN oJM jC Hnm Gu.Hjml Du.jp Jj cuu Hnu,lu Dvbo
Pu.lM lvb n i jpm pTv mbilu.jpvb kM ku.cnlj Hj mib
cib nl.lvb u cjub Dmu,Dmb ukbv jpu mbilub.jpvb lu yuJ
O[ub.cnlj Hj jp Ij Du.lvb jpu Jjub,jp jp DU ku vn,Dv
ku vn; cu FLb k yuJu? jp cnCu,YT vk,Iy vk.cP Jj vbovyvju
kC cjub? miU uk lPb vJ mbill.b k kjC l mbi.jpu Hj cnCu,jp
c cju vn.HC l oJ Jjvb cu! jp cnCu,l kCl oJ? lu l kb Yum?
Hj cnCu,mib Hciv vIu,lb H{b L[ iu.MU Ykj P[D[ kv
Kuu.l l j$ Pu.P[Ku Jml ku.j$ vikv-oJkv lL Du.lbv
cnu#c Jm Jmu.l c kM ku.H{b c Hp ku,Iij Hbku.Hnm
cnu#cc kunHj plpil Pu.mJ&bv DMJ&o ou,lm cun ou.lu DMJ&o
k cUu? jpvb Jjub.cu DMJ&o Dm cUu k,M$ cju,DO& jp cUu,DO&
Yb[j cUu,c[M c[ ybOu,vJuJ vJ Ju.Dmb cnCv oJ DM Pu.ci Dcn
GjHp ku.ll ITv Ij Du.l lPb yuJCb Dub.jpvb nkkl Sku.Dvbo
Pu.Hju DO& jp oub,Yb[j oub,c[M c[ ybOv ou,vJuJ vJ Jub.H{b
cnlj Hj Dvbovb vbo uiu.
n ylc jCu mcpu.jCvb vJuJu yuJCb O[ub.cnu#c Jm km
JmJ cnCv Jjub.vJuJvb ll oKJu.lu mbilub,Dvcm F&u,Hnu Dc
F&u,l oJM mU ml ll lu nUo uJv kjJ.mU oJ&,mU lboU ITv lUM
Hbc=l Hp kjJ.mU DI& Jl.ci OHoH oKJJ,vJ oKJv knC kjJ.pm
n Jm ICb Dmu lbv ll Hp kjJ.ll nll ybOJ.omj knC lL&u J lmj
lo&Mu kjJ.cCb oj Dvcm kjJbb.mJl: lvb Jm mcpJv Ilu.l Jl HU
uiu.

www.ravi-joshi.com

H{b Sk oJM k Pub? jp jC cnu Du.mjH KU uiu.jpvb


jC ll Hnu.n k,cnCv Jjub.jCvb ll nkkl mbilu.jp cnCu,cP
Ij nj yn,oj yn,kbkC yn. Jlb ml l[v k! cu ijp vn! H{ j$
Pu.jpjC vpu.mkU om-yk cnu P[ uiu.kjl lbv ll
mH[u.ombv l ll vJuJu ou.lu jC ji Du.Flkwl k clkj
Pu? lu vJ[l jC Yu.lvb l ll cilu.n cnCu,GlMu,clMu,Ilu
Jm kv oMu! lvb mbilub GlCj vn,clCj vn,Ilu Jm kCj vn.lm ll
l nJu ku.Jm mbilu.
H{b Dvcm Du.Hnu Dc Du.l oJM k clkj Pu? oJ
cnu#cvb cnljb mbi Ilub.HcOJjC cnu iu.cnu#c lu DJC Dn k vn
n Hn uiu.l Ijl k kn lj omv.lJn l HcOJjCu cnC uiu,Di Di
HcOJjC,H$ c,Dp lP Ij k Dn? jCvb Gj oub,Dp cP Ij kn
vn.lJn l jCu Hvn cnCu,Di Di HcOJjC,H$ c. cnlju HC oMu
lj lP jpu Hj nF&u! jCvb Gj oub,cnlju lbyYj HC oub lj cP jpu
HjCj vn.lJn cnjlvb Hvn HcOJjCu nk cju.Di Di HcOJjC,H$
c.cnlju onYl Moj oMu lj lP jpu Hj nF&u! jC cnCu,cnlju
onYl Moj ou lj cP jpu HjCj vn.cnlju ji Du.lvb MH ou.l
k ou? mJl vnC [j[j kjl DmMu,DO& Dib y[kb,DO& Dib cv<b DM
nTv H[Mu! Flkb jCvb Skub,KoKo nmu.
H{b cnlj vIv iu,l coJjC cnu Du.Fk[ lk[ Hn uiu l
lu pk[ lk[ i[y[ omu.Skk[ Hpb mnl omub,omjk[ cnu#c cKJ
cb[uu Hnu.
lvb coJjCu Jjub,Di Di coJjC,H$ c.Dp lP Ij k
Dn? lvb Gj oub Dp cP Ij cnu#c Dn.lJn cnlj cnCu,cnu#c cnCll
l c! jC cnCu,kMvb DUKJ? kMvb pCJ! l l mkU kbJjC Pu,oHj
mJMC Pu,mbOkU Hkwl yk Pu.DM lvn kU lvb lu HJv oKJu.vblj
jCvb Ijl yuJub.vnTb cK Ilub,Hlbyj vmu oub,jbi ymu ou.jCvb J
vJuJvb l Hp ku.mbOkU Pu.oJmcj oIpC Iij Hbk uiu,lm Iij

www.ravi-joshi.com

DJp jp kv iu.OH Jm cnu Du lM jpvb kM ku.MHv nk cju,


vJ[l Ij DJp kM l l lcn Hnv ! MHF& vJ[l Ij Du cnu#cb
oM&v Ilub. lm l Hjlu.jp cnu Du.Hnuu nkkl mbilu.lm jp cnCu
cu lLb ITv u! MHF& jpu ITv jCk[ Du.jCvb Hbjl DJUu.jp nl
Oju.cbojl ITv iu.mjH KU uiu. KUl KUl Hn Pu.Hnm cnu#cc
kunHj pl-pil Pu.lmb jC cnCu,c cu DMJ&o o! cnu#c cnCu lu
DMJ&o k oT? jp lu mkU ITv pF&u DC lP mJl lP vnC [j[j kju?
DO& Dbi y[kb,DO& Dbi cv<b DM nTv H[u! lM coJjCvb l L&v ku k,
lu Flk k[k MH oT v.lmb oJvb mbilub k,jp lu yj J<& Jvl lj O[u!
Dmb cnCv oJ DM Pu.
Gp[uJj jpvb lu jLl Ilub.J[mcj ITv Du.HcOJjCu vjH
O[u k, jp jCu ITv l Dn.lu l mcj ! lM l Hkblkb vmu,ICj[
U Dbil Ilu,km ckU m[u,kHU cUJ Yju.pUl KHj [kJj Ilub DC
Dj[l kbUl H{ Du.l jpvb Jjub k,Dj[l kbUl kC l Dn? Yl Dn
k Kl Dn? MHvb mbilub Yl vn,Kl vn. lP jC lu mcj l Dn.jp
cnCu,lu jvl vTv cv k! Dm MHv nkc ku DC DHC Gv cnu
Du.jp jC mKvb vbo uiu.Fk[ MHbv HcOJjCu jvl vub.lu jp
nkc mbilu.jC cUcU j[ uiu.lmb MHvb mbilub yF& yF&,j[ vk Dcn lP
nlb Kuuu- Huu Dnl.Dcvb kn lu cjJl vn,cnCv Dcn lu m[v
ol.Hvn l jpl kn T vk! Dm cnCu.jCu lLb m[v oub.DHC vIv vijbl
Du.
vblj l lM Hjl Hjl Sk vijl iu.Hnuvb kbYj DUl iu.lLb
vJ jCu vJ kUm I[Jl nl.Hjbl Skn kUm Gljv.lbv kM ku.vJb cCm
kC Dub Dn? l n mH[u.lbv lu nkv Hv uJu.H{b l kmj DUl iu.l
lLb vJ jCu vJ [ kjl nl;HC Skn [ Gljv.lJn kM ku,vJb cCm kC
Dub Dn? lJnb n mH[u. ukbv lu nkv Hv uJu. lLv vIu l mvj
DUl iu.lL vJ jCu vJ oiv I[Jl nl,l Skn oiv Gljv.lJn lbv kM
ku,vJb cCm kC Dub Dn? lJn n mH[u.lbv nu nkv Hv uJu.lLv vIu

www.ravi-joshi.com

l m DUl iu.lLb vJ jCu vJ m[ JCl nl; HC Skn m[ Gljv.ci


lbv kM ku, vJ cCm kC Dub Dn? Fk[ lk[ Hn uiu,l n mH[u.ci lu
lLv nkv Hv uJu.H{b l jvl vIv iu.
pl pl $<b ibH m H[u.lLb iu l $< Ovml ymu nl.l lLb
jnu.$< mvvu iu cnCp n DHu P[mjJC kj,Hpb cb[v J.DM lvb yj
J<& mJ ku.$< mV Pu.l cnCu,FLb P[mjJC kC kjlb,lvb cPmcj Jb.lm
l $<b H{ Du.vcmkj ku.$<bv P[mjJCb kjC Jjub.l cnCu,DY Dmu
lj mbil.$<bv DY oub.jCvb HnuHmv nkkl mbilu.$<bv HLHmlkb Jv
Hnu.l lJj cnu#c kH Dn Dmb mcpub.$<bv lk[v cnu#c Hp
kjJu,j$ Iij HbkJu.Hn cnu#cc kunHj pl-pil Pu,lm jCvb
DMJ&o cilu.oJ jiJu nl.$<bv oJpJU #c cilu.lJn oJvb G:MH ou.
P[Ku miU lj kj.H OJu HC J,bov G J,HjU lj kj,kHj
J[ J,J HbK J, lu miu lP nl Jm T uiu.jp FLb Dp-G
F&u.lnvu Dmu.l MHF& Lb[ HC MO kjlu.l n miU lj Hnlu.jpu
pTv mbilu.vblj jp FLb F&u! lcCb omN oJM lLb jp Du.Lb[ij s
Hnu,mJmL ymv Jbl Ilu.vblj H Olu,HYj HjU ku,HC Hu,kHj J[
Kuu,Dlc Lb[ Pu.H{b jpvb MHbv Jjub,FLb c HC Hu,HjU Kuu,J[
Kuu,u miu HcOJjC nl Jm km Du? MHF& cnCu,DY Dmu
lj mbil.jpvb DY oub.lJn MHF& cnCu,Dcn l nlb Kuu-Hub.Dcvb kn
lu cjJub vn cnCv Dcn lu m[v oub.jp cnCu,Dmb Dmu l DmHm MO
kj! MHF& vIu.$<b ibH Hnu.lLb n mH[u.jpu pTv MHbv
mbilub.jp Gu.$<b ibHl iu.lb oM&v Ilub.$<bv DUKub. lu miU
nkkl mbilu.H<kUm yO ku.jCu vcmkj kju mbilu.vblj lu nJu kub.
lm GYlbv $<bv vcmkj ku.lbv $<bv DMJ&o ou.H{b jpvb lu jLl
Ilub.DHu vij ITv Du,ynj jL GY ku.jCu vjH HJu,jp
HcOJjCu ITv l Dn,lu l mcj ! lM jC cnu,cKu,Hlbyj
vmu,Mup[ HbIju,Dubkj Ilu,vij vj yjyj Ilu DC Jplipl jC
mcj Du.jpvb Jjub,Jplipl kC l Dn? vikv k oJkv? lmb MHbv

www.ravi-joshi.com

mbilub.vikv vn,oJkv vn,lP jC lu mcj l Dn! lJn jp


HcOJjCu cnCu,l pj DM mcj Du Dmlm lj lu Flk nu YiJ uiu
vml! jC Gi ymu.jpvb coJjCu Guv jLl Ilub DC oIbmn Jplipl
vijl Du.mKvb jp k uiu.pM HcOJjCJj cnu#cc kHu lM lcn
DcnbJj v kH! n m Gjb knC H Gj mHU mbHC&.

(22) knC Jmyjm


DH vij nlb,lLb Sk kCy cnlj nl.lu Sk mv nl.iF&ijb nl.{jb
cnM nl. iJnU,ciU Jmjb nl.Sk oJM k Pu? Dvcm Du.Hnu oM
oJM cnlj mkU Gu,MlJj pT uiu.mvu nk cju,cu cu Fk[ ! mv
Du,k cnCv cnCu.lM cnlj cnCu,c MlJj pl.oHj F&v.l c[Jj
p,iJn,ci oC k{,iJnU-ciU MpJv J Dmb mbilub. DHC vIv MlJj iu.mv
c[Jj iu.in,ci k{v Ju.Ku Du,il iu.iJnU,ciUJj Jmjb G[ cjl
nl.lu ji Du.lvb l iF& Jmjbv j cju,ju J MpJv Jv mm J Hnl
ymu.oHj Pu lM mm Ij Du.mvvb Hv J{ub,mmvb oKub.lby[ cbm m H[ub.lvb
n k kub cnCv mmv Jjub.mvvb mJ& nkkl mbilu.mm Iyju.v mcpl k
I[u cnCv lM Gu. oJHM pTv ymu. L&v ku.oJ,n mv nlv DHjO
I[u.lu #c kj! iF&Jmjb pJbl kj! Dmb v nF&u lj mbOkU c DHu C oF&v!
Dm v ku.oJHM ymv jnu.oJvb l Skv Hnu. v<kH Dbl:kjC
Hnub.H{b mbOkU iF& Du.nbyj[ H[ uiu lM oJu bl H[u.n v {UCj
vn Dmb oJm Jub.ci oJvb k kub? iF& Jmjb pJbl ku.l G[ cjl cjl
Hu iu.
iF&b ibyj[ ybo Pu.cnlju Dvbo Pu.mvu D& Jub.lm mJ&bv Dvbo
Pu.vblj cnljvb iF&iNnb Hp ku.mJbHk kv vJ oKJu.oJ DYj
cvu.vblj DHC pJu.Dvbo Pu.lm lcn Dcn nJl,n m Gjb knC H
Gj,oJyCb j,HbHU Hj,iF& i mHU mbHC&.

www.ravi-joshi.com

(23) knC mU mcJjb


DH vij nlb.l vijbl Sk cnoJb oTU nlb.Sk oJM k Pub?
MJHJ&l Hjl Hjl l oJUbl Du.mjH KU uiu.[J kC pbku cnCv HJ&lvb
ijJu Jjub.lvb Mbkjb vJ mbilub.HJ&lu ji Du.l k[ nMu cnCv MH
ou.lM lu Dm Jov nT uiu.H{b Sk oJM k Pu? oGU mJi& DHmj
Du.lbv ijJ k[ Hnu.lu kjC Jjub.ijJvb ijp MH mbilu.l cnCu
YT vk,Iy vk.l mU mcJjb Jl kj,cnCp lPb k[ pF&u! ijJ cnCu l Jl
kmb kjJb? DHmjbv mbilub,mj oJm GHm kjJ.mbOkU DbIU kjJ,Mbkj
Hp kjJ,vblj DO& Mj kCk ITv ll lH J iU IuJ DC l KJb.l oJM c
KT v.cCb mU mcJj kjJ. mljJ mcJj H Mj kCk IJ,lH,iU Iuv
c& kjJ,l oGU vJ.Ykwlvb Mbkj <[MHjbv Hp kjJ.vblj c& vJ
oKJJ.H{b l lv Yi kjJ.Sk Yi oJu J,omj Yi oGU yCbv JJ kbJ
iF&u jJ,lmj Yi Ij ITv pTv mnkby Ypv kjJb.Dmb mbiv l vnM
Pu.H{b l ijJvb l Jl kub J ijJ biu Pu.
H{b kn oJmbv MbkjHJ&l Hvn l oGU Du.HJ&lvb ijJu k<jnl
Hnub.lvb ijJm Jjub,lPb k[ kMvb iub? ijJvb mbilub,c mU mcJjb Jl
kub,lvb cPb k[ iub.HJ&lu D& Jub.lvb DHu jiJv iuu cui kl&kmJc
Hjl J cnCv n Jl kub.mcHlvblj kl&kmJc uiu Tv Yu.oIbv Dvbo
Pu.lvb DF&u Jjub, DF& DF&, c lj lpJj jiJv iu nl DC cu Hvn lP
Y Fs Pu,b kjC k? HJ&lvb lu mcJj Jl cnc mbilu.H{b
klkmJcv l Jl kub.
l Sk myl Hj oJm oMblju iu nl,l J mnp jmlbl
Y Pu.H{b kl&kmJcvb n Jl l yCu mbilub.lvb uiv nl cvl Oju.cvYJ
mU mcJjbb Jl kub. mcHlvblj l Jmu vIu.Hjl Hjl Sk vijl Du.lLb
k clkj Pu? lLu jp cub uiv nlb.uivu Dvk oM jpH$ Du

www.ravi-joshi.com

nl.cb[H biu mMYl ku nl.uiv JU Pu nl.H{b jpvb nC mb[l cU


ou.p ibl nC cU Iuu lu DHu cui Dm jp HC nl.lLb
DHu n yC l cp Hnu iu nl.H{b kc&Oc&mbivb l cU nCvb yC
ibl Ilu.lM jpvb DHu cui lu ou.oIbb uiv uJub J vJjvJj yUJC
ku.
H{b k Pub? jp cui c Pu.lM oIb vJjyk Sk oJM Kul
ymu nl.lmb ykvb vJNm Jjub,kCl HCvb c DHCbm Hl Pu? lvb lu
mU mcJjb Jl cnc mbilu.l Jl l HnCkjl H$Hl nl cvbl
Oju.J l Jl k uiu; lm lu mboj cui Pu.l c PuJj lbv lu (DF&u)
Jjub, c kCl HCvb lu Hl Pu? lvb lu Jl cnc mbilu.lvb jpHl
Fs cvl Oju.l Jl k uiu J oMH&vu vIu.lk[ k clkj Pu? Hjl
Hjl l Sk vijbl iu.l jpu cui vJnl.Sk cui c$ nl.lJn kC lj SKo
mboj iCJv Dm vJj-cui Hnv lu DHu cui J J jpn Jb Dm lvb Jj
ku. Dvm H$ i H[u.jpvb lu Hnub,l jpvn l m H[u.jpvb
lu DHu Ij DCub, kvov kub J lu DHu jpJj ymJub.
Flkb nl Dn l yCH$ mljJ mcJj Du.yCH$ oGU iu.Ij
yku vjH HJu k H Mj kCk c& HJv o! jCvb DHu LjHC cvl
DCu.c&u uk nmlu,cnCv Sk lykbl HM H Yv HJv ou.c& JUJj Du
vn,JlYbi Pu.cnCv oJu ji Du.lvb jpu bl ou.l k ou? jCu Ijl
JMu lj jpu ckMu,ojvb H[Mu! Dm MH ou. H{b omj oJM n i jpvb
Ovu mbilu.l cnCu, cnjp jp n l yHb.DHC Dmb k uiu lj uk
o< olu.kjl Dmbb kjCb Di Dn.jp cnCu,F&j bl Dcv kjCb nn Di
Dn,ci GYlbv Jj ku.lu vijlv nkuv oub.
H{b l ov Pu.jmlvb pT uiu.pl pl Sk vijl iu.lLb Sk
cnlj Ij Glju.lvb lu Jv Ilub.KT-HT Ilub.H{b k Pub? Sk oJM
cnljvb lu Jb Jku HJub.oJ il J$ Dn! ypjl n uu nl Flkwl
c Jj Du,mJ& J G[v iu.lvb Ij Tv cnlju mbilub.cnljbv lu Ijlv
nkuv uJub.lLv vIu l Sk lu Ij iu.lu Iij Yju nl,lJj l

www.ravi-joshi.com

vpj iu.lmb llub lu vnm Pub.cnCv luvb lu IuJv oub.H{b lLv vIu.Jvb
pT uiu.pl pl Sk vo uiu.l vou H<kU HC nlb.HC l lJj H[u
lyjyj mJ& HC Dv iub.H{b pl pl Sk mboj lU uiub lJj l iu,lm
HCbl k[ H[u.HC vmv iub.jpmjK lJj iJj Du,vmkb HC Hnv
Hjlu.ijb{jb lvnu jnu.H{b k Pub? lLb Sk imJ Du lvb lu Hnub,kC,
kb cnCv miU nkkl Jju.lvb miU nkkl mbilu.imJvb lu Oc&kv
cvu.DHu Ij ITv Du.lLb jnv l kcObo k uiu. pk[ pk[ n
pF& ll k[ H[J,kn pvm DHDH vnM JnJ,Dm clkj nT uiu. ci
imJv Jj ku.Dblj uJu.l Hojl Jl c[ub HH Dn Dmb lvb pCub.l
vnmb kuMJ l o= biu nCj vn Dmb jJub.ci lvb Mbkj L&v ku.oJ
mV Pu.imJvb jCyu L&v ku.Mbkjvb lu mU mcJjb Jl kju mbilub
J DHC DblO&v HJu.H{b imJvb lk[v mU mcJjb Jl kjJub,lm Hjcj
kH vnm Pu.
l vJNu l Y Fs Pu.ol nk[ MOu HJu.MOl
MOl lLb Du. imJ cl jCu Hnub.lmb pTv lbv jpu mbilub.lu
c Dvbo Pu.jp imJk[ Du.imJu mbi vcmkj ku.Jm$JC& oTv
mbl<l ku.imJ cnCu, jp jp,n cP Oc&kv.c Flk oJm lu cnj Jv Ilu
nl,l lP m$ DHu Ij ITv p J biu jlvb HCnC kv mKvb vbo! jpvb
n cnub.imJu p[vb vcmkj ku J jCu ITv DHu vij Du.H{b c GlmJ
ku.ovo#C oTv yC mbl ku.jpjC Y Pu,Dvbov jcjpb kb
uiu.lJn lcn Mbkju mV kv jcjp kj.n m Gj knC H Gj
oJyCb j,iF& i, HbHU Hj mHU mbHC&.

(24) knC mcJl


DH vij nl.lLb Sk ijy yC jnl nl.lu ml cui nl J Sk
cui nl.l yC ykb vJ OvJl v cub vJ iCJl nlb.lb Ij DM u

www.ravi-joshi.com

nl k,Du yC Hp kjJ,mibv lu Y# IuJ,vcmkj kjJ. H{ Sk


oJM k Pub? Sk c m&mjK yC Du.mibv l Hp ku. ml mvbv
lu Y# Ilu.vcmkj ku.yCvb lbv DMJ&o ou. mbHl J{, lcb mYi D#
Dm! OvJl yF&vb DHu cuu mbilub, cu,cu Y# Iu! cui Gu, Y# Ilu
v vcmkj ku.yCvb lu DMJ&o ou.Oc&C n! cuvb DHu DF&u milub, DF&
DF&, Ypvb pm Jnvu DMJ&o ou lm cu vn ou.DF& cnCu, u Hn , lu
Hvn Y# Iu! cuvb Hvn Y# Ilu.vcmkj ku.yC cnCu,Oc&C n! lJn OvJlv
lu Jjub, nu Dm DMJ&o k olb? yC cnCu,nu uivl JOJ Cj Dn!
OvJlvb yC H Oju v cnCu,p DH mbiu l GH mbiu! cP Skul Sk
cui jb[k Pu lj c k kb? cu kn GH mbi.Dm cnCv j[ uiu.yCu
l o Du, yF& yF& lcn j[ vk.c Sk GH mbil, ml mcHuk[ Sk y Dn,
lL Sk mc vJ HjC Dn.lu cu uivu DC cnCp lcb o:K oj nF&u! uiv
PuJj lu Jm uJ! Dmb cnCv yC DHu omN Ij Y#m iu.
Fk[ k Pub? OvJlvb DHu vJNu mbilub- DM i< Dn.kC lj
pTv mcu DHu Ij DCub Hnp.lJn lvb DHu cubv pJU yuJub.lbv mbi
uiu.pb DcJj Yqkwl Dmu lbv DHu ynCu yjyj IJb.mcu DCu
pJb.lJn miU cui DF&u cnC uiu.lP miU c cuJj! DcJj k c vn.ml
mcHuk[ Dcn kn pl vn! n Skv DF&u j[ Dub, yHu JF& Jub.l DHu
yku cnCu, l YT vk.DHuu ml cui Dmv-vmv mjK Dnl. l DHu
vH$kb Dn Dmb mcp! l kn kUp k vkm! c pl v mcu ITv l.lJn
llu Ok cui nl l DHu yHu cnCu, yy yy, Dcn mlpC Dmv lcn
DHuu vH$k Dmb k cnCv Il? c lF&u yjyj ITv pl v mcu ITv l.H{b
DF&yHbv vcmkj ku DC l DHu ynCYJb[b vIu.
pl pl mc Du.JN mm u uiu.mc u T
uiu.Huk[ kmb pJb n mv.pJU kn Ku vn,Hu vn,mjb $YJv om
uiub.Hjcjb mcjC kub.oJ oJ, Dl l mbkblv Hj H[! Dm oJ OJ
ku.lLb Sk J[b P[ nlb.lKu l pTv ymu.miU oJm GHm I[u.l
P[Jj i=OH#bb Ijb nlb.ll l H# Huu nl.mbOkU Pu.i=OH# Ij

www.ravi-joshi.com

Du.Hubv j oT uiu.Hub kn j IF& v.lbv DHu DF&yHbv mbilub,DHu


Ij ov HnC Du Dnl.P[Ku GHM Dnl.lbv kv Dcn pJCj vn! i=OH#
Ku Du,yCu Hm uiu, l Dm bll k H[u Dnm? lPb k kc Dmu l Dcnu
mbi,Dcn l kc Hj H[.lP bl oj k. GHM kn vp vk.Dcn lu HU ol,l
L[M l K,L[M cuu o! yCu Dvbo Pu.oJ lv DYj cvu.i=OH#bv
DHu nl mbilu.H# cnCu, G Gp[uJj lcnu c ITv pl.mc HjC
oj vTv m[l.ci ynCYJv HUb Kuu,j$ Dvbovb P[Ku vpu.
Gp[uJj H# P[Ku Du.ynCYJbv DHu HJj ymJv mc
IjM vTv m[u.H# DHu ju iu.H{b ynCYJb[bv k ku? jp Hnm GJb,
mc HjCb DbiC P[Jb, MC ITv mjJv JJb.Dmb kjl kjl J<& vIv iub.Sk oJM
mcvb DHu cubv J mvbv Jjub, jp mkU kC Glb? cPb DbiC kC P[lb?
lJj mjJC kC Iulb? n cnC c vn, l cnC c vn. lJn mcu D& Jub.kn
ku H uiv.ci omj oJM mc pil ymu.lv nj j$ Guv iu. L nj
k Pub? yC cui DbiC P[l Dn,l YT l mjJl Dn,Dmb Hnub.mc HjC
H{b Du.lvb Jjub, cubv lcn kC Dnl? bv mbilub, Dcn yCb cbu
Dnl.mc cnCu lcn yC, c HjC.Dc v pl.lcn Dcb DbiC k P[l?
k mjJl? Dcnu HH uiu! yC nlv mJ IJ n Dc Oc& vn.lJn lcn
mJ k kjl? lmb lu yC cuvb mbilub.n cP ynC Dn.nb uiv kjb Dn.l
uivu Jm DM Dc Fs Dn.DF&yH D% Ilu DC lu yuJ Du lj lu
uivu Dub Hnp.l Du vnm lj nu uivl JOJ F&u,Dmb Sk yCvb mbilub
Dn.l mV nTv Jb cnCv Dcn lP mJ kjl Dn.ci mc cnCu lcn mJ k vk.c
lcyjyj l.Ijl iu DHu mvbv mbilub,c ycnCyjyj pl. cub uiv
Pub cnCp ci Hjl F&v. lHl DHu Ijbl kbJ mN-ONbl kC cub yub lj lu
onv k vk! Dmb mbiv l vIu.
l mc k[m Du.yC cuu v cuu mc Hj kub,DHC
DkMl GC kv lbpJU Du.mcu ITv l DHu ij Du.OvbJlvb HjC
Hp ku.Ok YT Gppvm iu.ynCpi vJj Hnv DCu.mcnl&Jj uiv
uJub.JOJjbJj D#l ku.l SkSk k Pub? vJNcuu cs& Du,O[kv

www.ravi-joshi.com

YF&Jj H[u.nul vn,yul vn.miU uk Iyju.mcvb pJU Tv Hnub.cu cu,


Iy vk.cnCv Oj ou.c lu mcJlb HC ol.lvb lP Hl pJbl nF&u,Dmb
mbilub.ci mc Gu,nl Gok Ilub,mbkuH ku DC DHub HC iCJblu oub.lm
l vJj pJbl Pu.mibv Dvbo Pu.H{b uiv PuJj mc Ij u uiu.
Fk[ mc Ij k Pub? Hnuvb l cui iu, civ vJj iu,
lciv pJF& iu.Fk[ mc DHu Ij J ul Dn.Jvb lu mcJl DJm
H[u.l oJM k Pub? Sk cnlj yF& Jl Yu.l [kwJj kHm Yj nl.l
mcu cnCu, yF& yF&, cP [kwJj Yj Pu Dn,SJ{ Ku Glj! DHC oI yjyj
pT.mcvb Gj kub,Dp mcJl DJm Dn.cu vc Dn,Oc& Dn.cu kHmu MJb
vn.H{b pl pl k Pub? Sk vo k Du.lLb HbHUb P[ omub. vo HCvb
mvv kub.J<C Hp ku.lpJU kn vJnl cnCv SkM D JU K[ nl Ilu
v HbHUu o#C Ilu.l HCvb k Pub? l Ij l cui, vJj J pJF& mj
pJbl Pu.
mc DHu Ij Du.mvbv lu Jjub,mmyF& mmyF&, lcn iuJj
Ijlu mJ& cCmb cu nl.l Dcn lM Ju nl DC lc J Hnl ymu nl.lcn
Dioj l pJbl Pu Dm clkj kMvb Pu? mc cnCu, c DHub mcJlb
HC yC cuu oub,l vJj pJbl ku. cPpJUb HC mbHub,cnCv Fk[ Dmb
DMY Pub.Jl cu mcJl DJm H[u.c Hvn n Jl kub. kHmu MJu vn, cu
MJu vn, J<C Hp ku, HbHUu SkM D o#C Ilu.l HCvb Ijlu cCmb
pJbl Pu.lcnn Jlb DjC kj cnCp lcnu JOJ Hl nCj vn.mbll-mbHl
D# jnu!
lJn mvbv Jjub, n Jl kmb kjJb? lM l cnCu,mcJl DJm Du cnCp
mkU GJb,mvv kjJb, ckwbv Jm$ vmJb, HbHU HjJj pJb, J<C Hp
kjJ.cblbv nj, cCkb IJ, cl HJU IJ.mv-H Yb[ IJ.ijybv lby
kM IJ.biu biu HUb H<Hb IJ.pM Dvku Dmlu lM IJ.HC n miU
SkM D cpv IJ.llkw o#C IuJ, DC p DHC Ilub Dmu l yCu
Jb,mJ<C-yCu pJ IuJb DC DHC ckwvb pJJb.Dmb Jl p kju lu JOJ Hl
nCj vn.Fqsl HU Hl nF&u.mbH mll J{u.n m Gjb knC,H Gj mHU

www.ravi-joshi.com

mbHC&.

(25) knC y[C


DH vij nlb.lLb Sk ijy yC jnl nl.lu ov mv nl; Sk
DJ[l nl J omj vJ[l nl.DJ[lu Ijl Jl.iub biub Ku-Hu
ol,biub uu vmu ol.lmb vJ[lu kn kjl vml.lu il
Jl,Hkb-lkb vmu ol,G c Ku ol,Dm vJ[l nu nl Dmlb.Sk oJM
kUOc& kUj Du,lM yC ykvb y[C lj ku.mJ<Cbv yuJCb kub.H{b
lvb oJ Hp ku.mipCv cUv y[C Yjub,knC ku.H{b oJu vJ
oKJu.vblj mJ& cCmb pJu.vJ[lu Gbcb J{v oub.lJn lu mcpub k Ijl
Dp y[C Yjub.vJ[lu j[ Dub k, cu kC y[C Yju yuJub vn.mJ& oJm lvb
GHm ku.j$ oJ L&v ku,vblj l PH iu.
j$ vJ[lu mJHv H[ub.Sk mJMC mJHvbl Du,lu Hnv vJ[l j[ uiu.l
vJ[lu cnCu, cu cu, j[ vk,Iy vk.Hkv Gi jn kM.j[Cb kjC mbi!
vJ[l cnCu,Ijl Dp y[C Yjub, cu kn yuJub vn,cnCv cu DJI[
Jub.mJ<Cvb yj cnub.vJ[lu Gi ku.lu mbilub G l il on, oO Jjpv
J.Sk K[ cb[,oJ cnCv l Hp kj.l Sk y[C Yj.mbOkU iF&ijm KT
Iub.Flkb mbilub.H{b l vnM Pu.vJ[l H{b pi Pu,pJUHm Hn uiu,l lLb
kC vn. vJ[l cvl mcpu k oJvb cu oM&v oub,Hvn lM vpu.
mkU Gu.mJ<Cvb mbilub lmb on-oO Jjpv Jub.omj oJM Hnm
Gu,Dbi Olub, Sk K[ Ilu.oJ cnCv mLHv ku.Hvb Hub Jnv Hp ku.vblj
uk[ kLJ Ilu.Jjpv Juub onoO ll Ilub.oJ L&v ku.H{b Skv
y[C Yjub.oJu vJ oKJu.Ijlv Duub Gc pJC pJu.Yjub y[C Pkv
Jub.oHj ijbv ITv jvl iu.Fk[ k cp Pu,vJ[l mmj il
Du.Pkuub k Dn cnCv Hn uiu l uk[ kLJ mv Pu.Dl njcCkb
m H[u.ynj G[uu Hkwb cl Pu.l lvb Dl Yju.cvl c D& kub!

www.ravi-joshi.com

vJ[lvb n kv DCu cnCv lu kUp H[u.Flkwbl lLb vJ[l Du.mmNvb


cu cu cnCv lu nk cju. kLJ lH{ DCu.njcl oKJu.n l kv
DCum cnCv Jjub.vJ[lvb mJHv mbilub, lcC c y[C Yjub,l n Pkv Jub,lb
n Dmb Pub.k Dmu l Hnv I,cnCv cnCu.mmj cvl DMU Pu.vJ[lu Ijl
Ilu.H{b lpJj ccl k uiu.lj pM vJ[lu oJ mV Pu lM lcn Dcn nJ.n
m Gjb knC H Gj mHU mbHC&.

www.ravi-joshi.com

You might also like