A ΦIEPΩMA

KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994

2-20 AΦIEPΩMA
Mυστράς: H μεσαιωνική
 Mυστράς: H μεσαιω-
νική πολιτεία και το
κάστρο. Iστορικ οδοι-
πορικ στα ερειπωμέ-
να παλάτια, τα σπίτια
πολιτεία και το κάστρο
και τις εκκλησίες της
ένδοξης πλης. Iστορικ οδοιπορικ στα ερειπωμένα παλάτια, τα σπίτια
 Φράγκοι και Παλαιο-
λγοι. O Mυστράς απ και τις εκκλησίες της ένδοξης πλης
κάστρο φράγκικο έγινε
έδρα βυζαντινής «κε-
φαλής» και πρωτεύου-
σα του Δεσποτάτου.
 Πνευματικ κέντρο.
Oι σπουδαίες μορφές
του Πλήθωνα Γεμι-
στού, του Nικηφρου
Mοσχπουλου και του
Hγούμενου Παχώμιου.
 Tο κάστρο και τα τεί-
χη. Kατασκευάστηκαν
απ τον Γουλιέλμο Bι-
λαρδουίνο στα 1249
για να ελέγχει την πε-
ριοχή.
 Tα παλάτια και τα
σπίτια. Mεγαλοπρεπή
και εντυπωσιακά κτί-
σματα μαρτυρούν τη
δύναμη και τον πλού-
το της βυζαντινής πο-
λιτείας.
 Tα μνημεία του Mυ-
στρά. H αρχιτεκτονική,
ο γλυπτς διάκοσμος
και οι τοιχογραφίες
των εκκλησιών.
 O τελευταίος αυτο-
κράτορας. O χαμς του
Kωνσταντίνου Παλαι-
ολγου ήταν η αρχή O Mυστράς περί το 1680. Xαλκογραφία του τέλους του 17ου αιώνα. (Aθήνα, Γεννάδειος Bιβλιοθήκη).
του τέλους και για το
Δεσποτάτο του Mυ- EINAI πολλές οι δεκαετίες που πέρα- ξαναβάφονταν οι θερατοι πέτρινοι να κτίσουν τα σπίτια τους απ τα γύ-
στρά. σαν απ ττε που έσβησε και το τε- τοίχοι, με τις παχιές επιστρώσεις, α- ρω χωριά και απ τη Σπάρτη ακμα.
λευταίο ίχνος ζωής στο Mυστρά. Kαι π τα πολλά επιχρίσματα και επι- Ξηλώθηκαν ττε τα μάρμαρα απ τα
21 BIBΛIO
Bιβλία για τα παιδιά.
μως στο χωρι θυμούνται πως ίσως
και ώς το τέλος του 1990 βρίσκονταν
σκευαζταν η σκεπή και ασφάλιζαν
τα ξύλινα παράθυρα στον άνεμο και
δάπεδα, σηκώθηκαν τα αγκωνάρια
για θεμέλια και οι μαρμάρινοι κίονες
Nέες εκδσεις. κάτοικοι που κούρνιαζαν μέσα στα στο δρολάπι και υπήρχε μέσα ζεστα- των ναών ρίχτηκαν στο καμίνι για να
δίπατα αρχοντσπιτά του τα οποία σιά για τον παγερ χειμώνα και η φω- γίνει ο ασβέστης. Tα κεραμίδια των
ξαναζούσαν, μαζί τους τώρα, μια άλ- εκκλησιών ενισχύουν σκεπές στα χα-
22 ΘEAMATA
Kινηματογράφοι και
λη, ταπεινή ζωή. Kείμενα αφιερώματος μσπιτα. Kι έτσι έγινε ,τι ακριβώς
Kάποιοι πίστευαν πως ήταν οι ξε- και φωτογραφίες είχε γίνει και ταν κτίστηκε ο Mυ-
Θέατρα. πεσμένοι απγονοι των παλαιών αρ- στράς. Tτε που οι νέοι του κάτοικοι
Aννα Παναγιωταρέα
χντων που δικαιωματικά έμεναν ε- σήκωσαν σα υλικά μπορούσαν απ
23 KPITIKH
Kριτική θεάτρου και
κεί για να κρατούν τη ρίζα τους και
τιά που έπαιρνε την υγρασία αναμμέ-
τον ερειπιώνα της αρχαίας Σπάρτης
για να κτίσουν τα καστρσπιτα του
άλλοι πως ήταν καλύτερα ασφαλι-
δίσκων. σμένοι μέσα στο κάστρο του Mυστρά νη στην πατροπαράδοτη εστία, τα Mυστρά και κατέβασαν σα αρχιτε-
απ ,τι στον κάμπο της Σπάρτης. αρχοντσπιτα δεν έπεφταν. Tα συ- κτονικά μέλη αρχαίων ναών μπορού-
ντηρούσε η ανθρώπινη παρουσία. σαν για να τα εντοιχίσουν στις εκ-
24-31 THΛEOPAΣH Eπιδίδονταν στα ειρηνικά τους έργα.
Aνάμεσα σ’ εκκλησιές απείρου κάλ- Eπειτα, ταν σιγά-σιγά ερήμωσε η κλησίες του και να κάνουν στέρεη
Tο πργραμμα της ε- την τοιχοδομή τους.
λους και σπίτια αυστηρής αρχιτεκτο- πολιτεία και οι τελευταίοι κάτοικοί
βδομάδας. νικής έβαζαν το αμπελάκι τους, έβο- της τραβήχτηκαν στην πεδιάδα, ο Eτσι ο Mυστράς έμεινε ρθιος με
σκαν τα πρβατά τους και καλλιερ- Mυστράς έμεινε αφύλακτος και α- τα αρχοντσπιτά του λεηλατημένα
Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»: γούσαν σα μικρά κομμάτια γης δεν προστάτευτος σε κάθε είδους επεμ- απ κακούς καιρούς και απ ανύπο-
BHΣ. ΣTAYPAKAΣ ήταν γκρίζος βράχος. βάσεις. πτους για την ιστορία του και τον πο-
Kαι σο καιρ υπήρχαν ένοικοι και Σ’ αυτν βρήκαν έτοιμα υλικά για λιτισμ του, ανθρώπους. Πρσφερε

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994

καταφύγιο στα αγριοπερίστερα αλλά
και σε κοράκια που ήρθαν στα σκο-
τεινά του κυπαρίσσια. Kαι μετά ήρθε
ο κισσς και αναρριχήθηκε παντού,
καλύπτοντας πληγές, ρωγμές, χρο-
νολογίες.
Σήμερα, η παλιά πλη με τα τείχη
της να στέκουν αλλού ρθια και αλ-
λού σαν πέτρινα ξέφτια μένει ακατοί-
κητη. Iχνη ζωής είναι οι σκαλωσιές
της αναστήλωσης στις καμαρωτές
πύλες σε ένα ή δύο αρχοντσπιτα.
Aλλά η κατάστασή του προδίνει πως
έχουν μείνει εκεί πολύ καιρ άχρη-
στες, ίσα-ίσα για να κρατούν τις πέ-
τρες να μην διαλυθούν οι τοίχοι. Eυ-
τυχώς, παρά τις ποιες αντιρρήσεις
έχουν οι ειδικοί για το αν στάθηκε
παντού η αναστήλωση πετυχημένη,
οι εργασίες στις εκκλησιές σχεδν ο-
λοκληρώθηκαν.
Aναστήλωση
Mένουν ακμη να συντηρηθούν
κάποιες τοιχογραφίες πολύτιμες αλ-
λά και τα εξωτερικά στην Παντάνασ-
σα. Δουλειά γίνεται και στα παλάτια,
πάνω στο πλάτωμα. Mα οι ρυθμοί της
αποκατάστασης και της αναστήλω-
σης είναι απελπιστικά αργοί. Πιος ξέ-
ρει αν φταίει το υπουργείο Πολιτι-
σμού με τα περιορισμένα του κονδύ-
λια ή οι υπηρεσίες της ντπιας Bυζα-
ντινής Eφορείας που αλέθονται απ
τη γραφειοκρατία και απ την έλλει-
ψη προσωπικού. Tο Mάη είχε τελειώ-
σει ένα οξυκρυφο παράθυρο στην
πρσοψη της αίθουσας του θρνου
με λα τα στολίδια του και Nοέμβρη
προχωρημένο, είχαν σχεδον οι εργα-
σίες ολοκληρωθεί σε ένα ακμη. Tα
ξύλα της σκεπής και τα κεραμίδια πα-
ραμένουν στιβαγμένα κάτω στο χώ-
μα, σκεπασμένα απ μεγάλα νάιλον
για τις βροχές.
H πρσβαση προς το μεγάλο εξώ-
στη που ελέγχει ολκληρο τον κάμπο
κάτω, είναι κλειστή με σανίδια. Eργο
μεγάλο στα άλλα κτίρια, πως στα
φράγκικα παλάτια, δεν φαίνεται να
γίνεται γιατί το βάρος λο έχει πέσει
στο τελείωμα της μεγάλης αίθουσας.
Eίχε ακουστεί τι ταν τελειώσει ί-
σως και να την χρησιμοποιήσουν για
πολιτιστικές εκδηλώσεις...
Tο Σάββατο που πήγα αντιλαλούσε
το παλάτι απ χαρούμενες φωνές.
Oχι εργατών, που θα μπορούσαν να
δουλεύουν, αφού βαστούσε ακμη ο
καιρς. Hταν κάποιοι άλλοι που χρη-
σιμοποιώντας ως γραφείο ένα απ τα
κάτω μικρά δωμάτια του παλατιού
των Παλαιολγων, έπαιζαν πρέφα
περιχαρείς. Θέλω να ελπίζω τι η πα-
ρουσία μου δεν τους προξένησε κα-
μία ιδιαίτερη ανησυχία.
Mια πλη-φάντασμα λοιπν ο Mυ-
στράς που μνον οι φιλξενες μονα-
χές της πανέμορφης Παντάνασσας
αντέχουν τη σιωπή του. Hρθαν και έ-
φτιαξαν το δικ τους περιβλι, πολύ-
χρωμο και ευωδιαστ, στην αυλή της
παλαιάς μονής, έτοιμες να προσφέ-
ρουν απ το υστέρημά τους καφέ, λι-
κέρ και μουστοκούλουρο σ’ ποιον
τα βήματά της ευλαβείας του τον φέ-
ρουν ως εκεί. Aνταμοιβή του μως
και η εξαίσια θέα απ την αψιδωτή
στοά του ναού, ως κάτω στην πεδιά-
δα, που άλλοτε κυλούσε τα νερά του
ο Eυρώτας και σήμερα λιμνάζουν
σκοτεινά παλινερα.
O πρώτος πάντως επισκέπτης που
πρσεξε την ομορφιά της Παντάνα-
σας ήταν ο Kουσ, Γάλλος αρχιτέ-
κτονας που πίστευε τι η τέχνη της
αρχιτεκτονικής δεν ήταν μνον οι
H Παντάνασσα απ τα N.Δ. Σήμερα μένουν ακμη εκεί ευλαβικές και φιλξε-
νες μοναχές, που διατηρούν τη συνέχεια της μεσαιωνικής παράδοσης.
συμμετρικοί αρχαίοι ναοί αλλά και οι
μικρές εκκλησίες που κτίζονταν, συ-
νήθως στα ερείπια ναών. Eγραψε ένα
βιβλίο για τις εκκλησίες της Aθήνας
αλλά ταξίδεψε και ώς τον Mυστρά, -
που γοητευμένος απ την ομορφιά
της Παντάνασσας, της αφιέρωσε μια
ειδική μελέτη. Hταν εκείνα τα «δυτι-
κά» στοιχεία στα παράθυρα και στις
κγχες που τον είχαν τσο παραξε-
νέψει και η ομορφιά των τοιχογρα-
φιών που κράτησαν περισστερο την
προσοχή του.
Περιηγητές
Ωστσο, περιηγητές σαν το Kουσ,
ήταν λίγοι που σκαρφάλωναν στην α-
πτομη πλαγιά του Mυστρά, κινημέ-
νοι απ περιέργεια να δουν ένα κά-
στρο μεσαιωνικ. Για τις βυζαντινές
εκκλησίες ούτε λγος να γίνεται.
Συνήθως έφταναν περιηγητές ώς
τη Σπάρτη αναζητώντας την αρχαία
Σπάρτη του Mενελάου και της Eλέ-
νης. Kαι ήταν συνηθισμένη πλέον ι-
στορία, ταν δεν εύρισκαν λαμπρά
αρχαία ερείπια που να ταιριάζουν
στην ιδέα της ισχυρής Λακεδαίμο-
νος, να θεωρούν πως ο Mυστράς ή-
ταν σίγουρα η αρχαία Σπάρτη. Kαι τα
παλάτια των βυζαντινών συμπέραι-
ναν πως ήταν, χωρίς άλλο, τα βασιλι-
κά δώματα απ που μια νύχτα ξε-
γλύστρησε κρυφά, τυλιγμένη στο πέ-
πλο της, η πανώρια Eλένη ακολου-
θώντας τον Πάρι και τη μοίρα της ώς
την Tροία.
Eν πολλοίς έφταιξε και ο ...Γκαίτε.
Γιατί χωρίς να επισκεφθεί ποτέ την
Eλλάδα, στο δεύτερο μέρος του Φά-
ουστ, έβαλε τον πρωταγωνιστή του
να συναντά την Eλένη στα δώματά
της, στο Mυστρά. Bέβαια οι τοπογρα-
φικές γνώσεις του Γκαίτε ήταν απ
...ποιητική αδεία, αλλά υπήρξε μια ε-
ποχή που λη η Eυρώπη μελετούσε
συστηματικά και σαν ευαγγέλιο τον
Φάουστ και επομένως μάθαινε τι ο
Mυστράς ήταν η ...αρχαία Σπάρτη.
Περιέγραφε το Mυστρά ως μια χα-
μηλή βουνοκορυφή που υψωνταν
πάνω απ την Σπάρτη, πίσω απ τον
Tαϋγετο. Oσο κι αν ήταν πράγματι
γεωγραφικά αναξιπιστη αυτή η επι-
λογή του Γκαίτε, το σημείο που επέ-
λεξε ήταν άριστο για να συναντηθεί
ο κλασικς με το μεσαιωνικ κσμο.
Γιατί πράγματι στο Mυστρά οι βυζα-
ντινοί δίδαξαν και φύλαξαν με αγάπη
το αρχαίο πνεύμα. Kι ήταν αυτοί, οι
δάσκαλοι και οι φιλσοφοι του Mυ-
στρά, που έφεραν αργτερα στη Δύ-
ση το πνεύμα της Aναγέννησης.
Eπρεπε να εκδώσει ο Γαβριήλ Mιλέ
τις μελέτες του για τις τοιχογραφίες
των εκκλησιών του Mυστρά, για να ε-
κτιμηθεί ο πλούτος τους και η ομορ-
φιά τους.
Kι ήταν λίγες δεκαετίες αργτερα
που άρχισε και το ελληνικ κράτος
να αντιλαμβάνεται τι δεν μπορούσε
η πέτρινη πολιτεία να αφήνεται στην
τύχη της. Tτε ανέλαβαν οι πρώτοι
αρχιτέκτονες και αρχαιολγοι το έρ-
γο της συντήρησής της. Eργο που -
σο προχωρά, με νωχελείς ρυθμούς,
τσο αποδεικνύεται εξαιρετικά αρ-
KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH
γοπορημένο στο να καλύψει τις πλη-
γές που άφησε ο χρνος.
Iσως φταίει που και μείς ως... αρ-
χαιπληκτοι πολύ λίγο εκτιμήσαμε
την τέχνη του Mυστρά και τη σημα-
σία της παρουσίας των βυζαντινών
αυτοκρατρων πριν απ μλις πε-
ντακσια χρνια στην Πελοπννησο.
Eδώ ολκληρη βυζαντινή τέχνη την
αντιμετωπίζαμε, ως πρσφατα, αφ’
υψηλού και θα εκτιμούσαμε το Mυ-
στρά που για πολλούς δεν ήταν τίπο-
τε περισστερο απ μια βυζαντινή ε-
παρχία;
Eπρεπε να συνεκτιμήσουμε το Mυ-
στρά, την τέχνη, την ιστορία του, με
τις συγκεκριμένες πολιτικές συγκυ-
ρίες της εποχής μας, για να τον ανα-
γνωρίσουμε ως κρίκο καίριο στην α-
διάσπαστη ελληνική ιστορία. Για να
του αποδώσουμε –και πάλι εν μέρει–
τη θέση που του αρμζει στην ιστο-
ρία μας και τον πολιτισμ μας.
Aνδριάντας
Kαθώς οι πιο πολλοί απ μας, βια-
στικοί παίρνουμε με το αυτοκίνητ
μας την κλειστή στροφή που μας ο-
δηγεί έξω απ το χωρι και σχεδν
μας εισάγει στο κάστρο, βρισκμα-
στε ξαφνικά μπροστά στον χάλκινο
ανδριάντα του αυτοκράτορα Kων-
σταντίνου, που έφυγε απ τον Mυ-
στρά, ως δεσπτης του Mορέως, για
να φτάσει στη Bασιλεύουσα ως αυτο-
κράτωρ, κάτω απ τα δακρυσμένα
μάτια της μάνας του και των αδελ-
φών του, καθώς ήταν ολοφάνερο τι
τον περίμενε. Kαι μπορεί ίσως να μην
ανταποκρίνεται η απεικνιση του τε-
λευταίου αυτοκράτορα σ’ ποιαν ει-
κνα έχει η δική μας φαντασία δημι-
ουργήσει για αυτν τον γενναίο
στρατιώτη και επιδέξιο πολιτικ αλλά
έχει κάτι το συγκινητικ ο τρπος
που σηκώνει το σπαθί του για να υπε-
ρασπιστεί, στην πύλη του Pωμανού,
μια χαμένη υπθεση. Kαι που το ήξε-
ρε απ την αρχή πως ήταν έτσι.
Aν η ιστορία δεν είναι μνον γεγο-
ντα, ημερομηνίες, γενναίους αρχη-
γούς και ηττημένους λαούς, ττε ο
τπος του Mυστρά προσφέρεται σ’
σους ακμη μπορούν να πλάθουν
με τη φαντασία τους άρχοντες να α-
νεβαίνουν προς το κάστρο, πάνω σε
μούλες στολισμένες με χάμουρα
χρυσοποίκιλτα και αρχντισσες ντυ-
μένες στα μετάξια να προσκυνούν
στη Mητρπολη τις δεσποτικές εικ-
νες της Παναγίας και του Xριστού. Kι
ας είναι σήμερα φθαρμένες απ το
χρνο.
O Mυστράς είναι γεμάτος απ ει-
κνες ενς κσμου λαμπρού που α-
γαπούσε την Tέχνη και την Aρχιτε-
κτονική, που εκτιμούσε την αρετή να
ζεις στην εξοχή και συνταίριαζε κατά
τρπο θαυμαστ τη γνώση του πολε-
μιστή με την ηρεμία του φιλοσφου.
Kαμιά φορά, αν βρεθείτε στο κά-
στρο ώρα παράξενη, καθώς πέφτει η
νύχτα νωρίς τώρα το καταχείμωνο,
αν σας φανεί πως ακούτε εξαίσιες
μουσικές, καθώς έχετε βγει στην
πλατεία, μπροστά τα παλάτια των
Δεσποτών, δεν είναι τίποτε άλλο α-
π τον άνεμο που περνά μέσα απ
τις κγχες, τα τξα και τις καμπύλες
των αυτοκρατορικών δωμάτων. Iσως
μως, και να μην είναι. Mπορεί να έ-
μεινε ο απηχος απ την υποδοχή
του τελευταίου γαληνοτάτου στο
κάστρο του Mυστρά... Mπορεί κι -
λας να είναι ένα αλλκοτο, μα γοη-
τευτικ παιχνίδι που στήνει η φαντα-
σία μας...
3
 AΦIEPΩMA

Φράγκοι και Παλαιολγοι

O Mυστράς απ κάστρο φράγκικο έγινε έδρα βυζαντινής «κεφαλής» και πρωτεύουσα του Δεσποτάτου
H ΣΠAPTH ήταν κέντρο της ελληνι-
κής ζωής απ τα μυκηναϊκά χρνια. H
κοιλάδα της Λακεδαίμονος, που βα-
σίλευσαν ο Mενέλαος και η Eλένη,
πρβαλε ξαφνικά κάτω απ τον Πάρ-
νωνα, με πλούσια βλάστηση, κομμέ-
νη στα δύο απ τον Eυρώτα που κυ-
λούσε τα ήρεμα νερά του ανάμεσα
σε πικροδάφνες και χρυσούς πορτο-
καλεώνες.
H παράδοση ήθελε να κοιμούνται
σ’ ένα κοιν μαυσωλείο, στο διπλαν
λφο της Θεράπνης, ο Mενέλαος με
την Eλένη, τη μνη γυναίκα για την
οποία ποτέ ειπώθηκε τι «η ομορφιά
της άξιζε ακμη και έναν πλεμο», α-
φού την έφερε πίσω, ως λάφυρο ολο-
ζώντανο, απ την Tροία.
O τάφος τους δεν έμεινε ποτέ χω-
ρίς λουλούδια, καθώς οι γυναίκες
της γύρω περιοχής πίστευαν τι ήταν
η Eλένη εκείνη που μπορούσε, η χά-
ρη της, να μεσιτέψει για να γεννή-
σουν ένα μορφο παιδί. Kαι αυτή η
παράδοση κράτησε ώς τα χριστιανικά
χρνια, ττε που ο παγανιστικς κ-
σμος αποσύρθηκε ώς τις ψηλτερες
κορυφές του Oλύμπου και δεν επέ-
στρεψε, απ ττε, ποτέ πάλι στη γη
που τον είχε γεννήσει...

Δωριείς
Mετά ήρθαν στη Σπάρτη οι σιδερέ-
νιοι Δωριείς και έπειτα έζησε και νο-
μοθέτησε ο Λυκούργος ακροβατώ-
ντας ανάμεσα στο μύθο και την Iστο-
ρία, εκεί γύρω στον 8ο π.X. αιώνα.
Eφτιαξε τους νμους της πατρίδας
του κι έπειτα έφυγε σε μακριν ταξί-
δι, για μισή χιλιετία, ώστε οι συμπο-
λίτες του να μην τους αλλάξουν, αλ-
λά να αφήσουν να δοκιμαστεί η δι-
καιοσύνη τους απ το χρνο.
Eζησαν, λοιπν –τηρώντας με ευ-
λάβεια την τάξη των πραγμάτων– εί-
λωτες, περίοικοι και Σπαρτιάτες, με
άρχοντες, εφρους και γερουσία και
δύο βασιλιάδες για να κάνουν πλε-
μο. O καθένας έπραττε καθώς ρι-
ζαν νμοι και παραδσεις με γνώμο-
ς καταγωγή απ τη μακρινή Aρμενία
να πάντα το συμφέρον της πατρίδας
τους, με πειθαρχία αταλάντευτη.
Eτσι, δεν χρειάστηκαν να κτιστούν
ποτέ υψηλά τείχη για να προστατεύ-
ουν τη Σπάρτη, ενώ τα βουνά Πάρ-
νωνας, Tαΰγετος και Bαρδουνοχώ-
ρια έστηναν φυσικ οχυρ για την
περιοχή.
H πρώτη φορά που οι Σπαρτιάτες
είδαν, έκπληκτοι, ξένο στρατ να
παραβιάζει την ανοχύρωτη πλη
τους, ήταν τον τέταρτο αιώνα και
μετά ήρθαν οι Pωμαίοι και η Eλλάδα
ολκληρη ξέφυγε και μετακύλησε
στον παραπταμο της ιστορίας.
Tτε ήταν που οι άλλοτε σκληροί
σπαρτιατικοί αγώνες για ένα στεφά-
νι πικροδάφνης γίνονταν προς τέρ-
ψη του «φιλοθεάμονος κοινού» ήταν
Mυστράς. Mονή Παντάνασσας. (Σχέδιο Amand Freiher von Schweiger Lerchenfeld απ το βιβλίο του «Griechenland
in Wort und Bild». Leipzig 1882).
τουρίστες της εποχής εκείνης που
έφταναν ώς τον Eυρώτα αναζητώ-
ντας στους καλαμιώνες νέους που
λούζονταν γυμνοί ή το ερωτικ μυ-
στήριο της Eλένης. Mια ιστορία...
φολκλρ, που η πρωτινή πειθαρχη-
μένη ζωή γινταν θέαμα για τους πε-
ριηγητές.
Eτσι, ο Λυκούργος, εξοριζταν ου-
σιαστικά αυτή τη φορά, αφού η ο-
κνηρή ζωή δεν είχε καμία σχέση με
τους δικούς του οραματισμούς.
Xριστιανισμ
ντρα της γιατί να θέλει να τον δολο-
Eίναι αλήθεια τι οι Σπαρτιάτες
δεν έδειξαν μεγάλη προθυμία να
προσέλθουν στη νέα θρησκεία. M-
λις τον 5ο μ.X. αιώνα αναγράφεται
κάποιο νομα επισκπου Λακεδαίμο-
νος. Tτε οι αρχαίοι ναοί λεηλατήθη-
καν προσφέροντας υλικ για την κα-
τασκευή των χώρων λατρείας του
χριστιανισμού. Kαι σοι δεν λεηλα-
τήθηκαν ερήμωσαν, αφού η ελπίδα
«της εξ ύψους βοηθείας» εναποτέ-
θηκε αλλού.
Eίχε βέβαια προηγηθεί το 395 μ.X.
ο Aλάριχος που δεν είχε αφήσει πέ-
τρα πάνω σε πέτρα. Kι ύστερα κατέ-
βηκαν και οι Σλάβοι. Tτε οι Σπαρ-
τιάτες, άλλοι αποσύρθηκαν προς τη
Mάνη, άπαρτο φυσικ κάστρο, άλλοι
βρήκαν προστασία στη Mονεμβασιά,
άλλοι μετανάστευσαν ακμη και ώς
τη μακρινή Σικελία και οι υπλοιποι
φυτοζωούσαν ανάμεσα στο αφανές
παρν και στο ηρωικ παρελθν της
ιστορίας τους. Στο τέλος της εποχής
της Eιρήνης της Aθηναίας και του
διαδχου της Nικηφρου του A΄,
βρήκε τους Σλάβους έξω απ την
Σπάρτη και σχεδν στο σύνολ τους
χριστιανούς.
Eπειτα ήρθε ο Nίκων ο «Mετανοεί-
τε» γεννημένος στο Aργος και με
για να διώξει το λοιμ απ τη Σπάρ-
τη. Πρώτα μως ζήτησε να απομα-
κρυνθούν απ την πλη οι... Eβραίοι.
Eτσι ο «Mετανοείτε» έγινε ο προ-
στάτης των Σπαρτιατών και διώκτης
των Eβραίων. Aπ το 1081 και ύστε-
ρα η Λακεδαίμονα ονομάστηκε Mη-
τρπολη.
Oλκληρος ο ενδέκατος αλλά –με
μακρά διαστήματα– και ο δωδέκατος
αιώνας κύλησαν με σχετική ηρεμία.
Aυτή η ειρηνική περίοδος βοήθησε
στην ανάπτυξη του εμπορίου, ενώ η
ευημερία έδωσε τη δυναττητα
στους Σπαρτιάτες να ταξιδεύουν α-
κμη και ώς την Bασιλεύουσα.
Γ’ αυτ και δεν προκαλεί τσο με-
γάλη εντύπωση πως η Θεοφανώ απ
τη Σπάρτη, κρη ενς πανδοχέα, έγι-
νε αυτοκράτειρα του Bυζαντίου. Tην
ερωτεύθηκε σφδρα ο Pωμανς ο B΄
και δεν υπάκουσε τον πατέρα του,
Kωνσταντίνο Z΄ που του προξένευε
μια Bαυβαρή πριγκίπισα, που μως
άφησε εικνα σκληρής γυναίκας
στην ευρωπαϊκή ιστορία.
Mετά, βέβαια, ακούστηκε η φήμη
τι και η Θεοφανώ έβαλε το χέρι της
για να δολοφονήσουν αυλικοί και
τον πεθερ της και τον άντρα της.
Aλλά ο πεθερς της ήταν ήδη σε
προβεβηκυία ηλικία, σο για τον ά-
φονήσει, ταν η απουσία του μνον
προβλήματα της γέννησε;
Aλήθεια φαίνεται πως είναι τι η
Θεοφανώ δολοφνησε τον δεύτερο
άντρα της, αφού ο Pωμανς απεδή-
μησε εις Kύριον ενωρίς, τον σκληρ
στρατηγ Nικηφρο B΄, που τον είχε
παντρευτεί μνον και μνον για να
φυλάξει τον θρνο για τα παιδιά της.
Πάντως, ο γιος της Bασίλειος B΄ ή-
ταν ένας μεγάλος αυτοκράτωρ–πο-
λεμιστής και οι ιστορικοί υποστηρί-
ζουν πως ίσως να κληρονμησε απ
τη μάνα του τη σιδερένια σπαρτιατι-
κή πειθαρχία. Eζησε μια στρατιωτική
ζωή γεμάτη απ κατορθώματα.
Mε το τέλος του ενδεκάτου αιώνα
η πειρατεία εμφανίζεται και πάλι στο
Aιγαίο. Tο κλείσιμο των θαλασσίων

4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994

οδών αφανίζει το εμπριο. Oι φροι
γίνονται για τους χωρικούς δυσβά-
σταχτοι και στο τέλος του δωδέκα-
του αιώνα η Πελοπννησος έχει κα-
ταλήξει στα χέρια ελάχιστων μεγά-
λων οικογενειών-γαιοκτημνων.
Στη Λακεδαιμνια άρχοντες ήταν
οι Xαμάρετοι. Aλλά ήταν ακμη νω-
ρίς για να προβλέψουν οι Σπαρτιά-
τες την καταστροφή που πλησίαζε
το 1204 ως κατάληξη της Δ΄ Σταυρο-
φορίας: την κατάλυση της Bυζαντι-
νής Aυτοκρατορίας. Aς ήταν καλά η
απληστία των Bενετών που πλισε
τα βέβηλα χέρια των Σταυροφρων.

Oι Φράγκοι
O κίνδυνος για την Πελοπννησο
εμφανίστηκε με τους ιππτες που
συνδευαν τους δύο άρχοντες απ
την Kαμπανία, τον Γοδεφρείδο Bι-
λαρδουίνο και τον ανιψι του, επί-
σης Γοδεφρείδο. Tο να αφηγηθεί κα-
νείς λα σα περίεργα έγιναν, μέσα
σε λίγο χρνο, την εποχή εκείνη θα
χρειαζταν χώρος πολύς. Eνα έχει, ί-
σως, σημασία: οι Eλληνες είχαν ξε-
μάθει να πολεμούν.
Δε νοιάζονταν πια ούτε για το νο-
μα του κυβερνήτη της περιοχής που
άλλαζε τσο συχνά, πως φυσά ο ά-
νεμος. Tο μνο που προσπαθούσαν
ήταν πώς να του επιτρέπουν να τους
εκμεταλλεύεται το λιγτερο δυνατ.
Eπρεπε οι Φράγκοι να πατήσουν το
κάστρο της Mεθώνης, να πάρουν την
Kορώνη και την Kαλαμάτα για να θο-
ρυβηθούν οι Xαμάρετοι στη Σπάρτη.
Bεβαίως, χωρίς κανένα αποτέλεσμα.
Eτσι, ο Γοδεφρείδος έφτασε στη
Σπάρτη ως κατακτητής και έκτισε ε-
κεί το παλάτι του, μέσα στην κοιλά-
δα, μαγεμένος απ την ομορφιά του
Eυρώτα. Aπ το παλάτι αυτ δεν έ-
μεινε ούτε μια πέτρα.
Ωστσο το πέρασμα των Bιλαρ-
δουίνων σημάδεψε τη Λακεδαίμονα.
Yστερα απ λίγα χρνια δεν ήταν λί-
γα τα παιδιά που γεννήθηκαν απ μά-
να Eλληνίδα και πατέρα Φράγκο. Oι
Γασμούλοι. Mιλούσαν καλά ελληνικά
απ τη μάνα τους, αλλά πήγαιναν
στις εκκλησίες των Λατίνων. Πολλοί
ήταν κρυπτοορθδοξοι. Oι Φράγκοι
τους περιφρονούσαν, ενώ οι Eλλη-
νες τους άνοιγαν τα σπίτια τους.
Tους Φράγκους συνδευαν και
στρατιές απ Λατίνους ιερείς που
προκλητικά συριάνιζαν στους δρ-
μους της Σπάρτης, ζητώντας τον α-
φανισμ της Oρθοδοξίας. Hταν αυ-
τοί που διέταζαν την εξορία των επι-
σκπων, που λειτουργούσαν στις
Mητροπλεις των πλεων σε γλώσ-
σα ξένη και ακατανητη για τους
Eλληνες.
Hταν αυτοί που πήραν τις περιου-
σίες απ εκκλησίες και μοναστήρια.
Kαι μνον χάρη στην προνοητικτη-
τα του Γοδεφρείδου, για να μη εξα-
ντληθεί η υπομονή των Eλλήνων, ά-
φηναν έναν ορθδοξο ιερέα να λει-
τουργεί στην κοιντητα σύμφωνα με
την παράδοση, χωρίς να πληρώνει
φρους, αν και τυπικά είχε προϊστά-
μεν τους έναν Λατίνο.
O Γοδεφρείδος, θεωρώντας τη
Σπάρτη προσωπική του ιδιοκτησία,
έχοντας στη δούλεψή του Eλληνες
και μένοντας σο ελεύθερο χρνο
του άφηναν οι εκστρατείες του στο
παλάτι του, έδινε με την αυλή που
τον περιέβαλε εμπορική ζωή στην
O Mυστράς. Xαρακτικ του 17ου αι. (Aθήνα, Γεννάδειος Bιβλιοθήκη).
πλη και δημιουργούσε με χορούς ακρτητες των Φράγκων. σοι θέλησαν να μπουν στη δούλεψή
και επίσημες υποδοχές άλλων αρχ- O Γοδεφρείδος B΄ ορίστηκε ως του, τους πλήρωνε καλά. Mετά ανη-
ντων μεγάλη κοσμική κίνηση. Oταν διάδοχς του. Aνθρωπος ευφυής συχούσε με τους άγριους Mηλιγ-
πέθανε το 1218 οι χριστιανοί τον που σε πρώτο γάμο παντρεύτηκε γούς που είχαν φωλιάσει στα λαγκά-
πένθισαν αναγνωρίζοντας τι εν μέ- την Aγνή, αδελφή των δύο τελευταί- δια του Tαϋγέτου. Δεν είχε άλλο
τρω τους παρείχε προστασία απ τις ων Λατίνων αυτοκρατρων της Kων- τρπο για να τους αποκψει απ τη
σταντινουπλεως. Σπάρτη παρά μνον αν έκτιζε κά-
Δεν έζησε πολύ και στρο μεγάλο, που να στέκεται εμπ-
ούτε είχε διαδχους διο στην πρσβασή τους.
κι ας έκτιζε το ένα
μοναστήρι πάνω στο Tο κάστρο
άλλο η Aγνή, ζητώ-
ντας τη μεσιτεία των Tη λύση έδωσε ένας λφος μυτε-
Λατίνων αγίων για ρς που έστεκε πάνω απ την πεδιά-
να αποκτήσει. δα: O Mυστράς ή Mυζηθράς, μοιος
Tο 1246 ο Γουλιέλ- είπαν με τυρί μεγάλο, που έμελλε να
μος Bιλαρδουίνος, μείνει στην ιστορία της Bυζαντινής
που είχε γεννηθεί Aυτοκρατορίας, κρίκος αδιάσπαστος
στην Kαλαμάτα και της ελληνικής ιστορίας, ήταν επιλο-
θεωρούσε την Eλλά- γή ενς Φράγκου. Για να κτισθεί το
δα ως πατρίδα του, κάστρο, την κορυφή του λφου, με
έγινε ο άρχοντας τους πύργους του, τις οχυρώσεις
της Σπάρτης. Tο του, τους βοηθητικούς του χώρους,
πρώτο πράγμα που τον στρατώνα, χρειάστηκαν τρία
σκέφτηκε ήταν πώς χρνια. Aλλά δεν του έφτανε αυτ.
να προφυλάξει το Hθελε να αυξήσει το πριγκιπάτο του.
πριγκιπάτο του. Tον Hταν πολύ φιλδοξος.
ενοχλούσε που έ- Eτσι, ταν πέθανε η γυναίκα του,
στεκε ελεύθερο το βιάστηκε να παντρευτεί μια αρχντι-
κάστρο της Mονεμ- σα λομβαρδιανή, που ήταν κληρον-
βασιάς. μος στο ένα τρίτο της Eύβοιας. Σε λί-
Tρία χρνια το πο- γα χρνια πέθανε και αυτή.
λιρκησε. Ωσπου οι Tτε ο Γουλιέλμος διεκδίκησε την
πολιορκημένοι έφα- κληρονομιά της, απ τους συγγενείς
γαν λα τα ποντίκια της, να μείνει στην κατοχή και κυρι-
και τέλος, σκελετοί τητά του το μερίδι της στην Eύβοια,
σωστοί, του παραδ- γιατί ήθελε να βάλει πδι και στην
θηκαν. Δεν πείραξε άλλη Eλλάδα. Oι Λοβαρδιανοί μνοι
κανέναν. Στους αρ- τους δεν τα έβγαζαν πέρα και ζήτη-
χηγούς πρσφερε σαν ενισχύσεις απ τους Bενετούς.
γη, στα μεσγαια, Aυτή ήταν μια καλή ευκαιρία για
για να καλλιεργή- τους Bενετούς που δεν τον χώνευ-
σουν. Aπάλλαξε αν, επειδή ποτέ του δεν είχε αποδε-
O αυτοκράτορας Mανουήλ B΄ Παλαιολγος σε μια μι- τους πολίτες απ χθεί την επικυριαρχία τους και τους
κρογραφία χειρογράφου (Παρίσι, Eθνική Bιβλιοθήκη). τους φρους και - Συνέχεια στην 6η σελίδα

KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH 5

Συνέχεια απ την 5η σελίδα
περιφρονούσε. O Γουλιέλμος συμ-
μάχους δεν βρήκε.
Kι έτσι το 1257 νικήθηκε κατά κρά-
τος και μαζεύτηκε την Πελοπννησο.
Aργτερα, η ιστορία λέει τι βρήκε
τρπο να τιμωρήσει τους εχθρούς
του μια και οι Λατίνοι στην Aνατολή
είχαν πολύ ξεπέσει, ενώ αυτς είχε
μείνει ο μνος σημαντικς Φράγκος
της περιοχής.
Πάντως η προίκα της τρίτης του
γυναίκας στάθηκε μοιραία για το δε-
σποτάτο του στον Mυστρά. Kαθώς
παντρεύτηκε την Aννα, κρη του Mι-
χαήλ της Hπείρου, πήρε προίκα ολ-
κληρη τη Θεσσαλία, ενώ έδωσε ταυ-
τχρονη υπσχεση στον πεθερ να
τον βοηθήσει εναντίον του Eλληνα
αυτοκράτορα της Nίκαιας. Oπου είχε
συρρικνωθεί ολκληρη η ένδοξη Bυ-
ζαντινή Aυτοκρατορία.

Mιχαήλ Παλαιολ γος

Bρήκαν την κατάλληλη στιγμή, -
ταν πέθανε ο Iωάννης Bατάτζης,
γενναίος άνθρωπος, και άφησε τον
θρνο του στο μικρ γιο του με α-
ντιβασιλέα τον Mιχαήλ Παλαιολ-
γο, άρχοντα αδίστακτο και ικαν.
Tτε ξεκίνησε ο Mιχαήλ της Hπεί-
ρου με τον Γουλιέλμο απ τη Θεσ-
σαλία για να γίνουν κύριοι και της
Mακεδονίας.
Kοντά στο Mοναστήρι στη B. Mα-
κεδονία, στήθηκαν αντιμέτωπα τα
δύο στρατπεδα, με σχεδν μοιρα-
σμένες τις δυνάμεις τους. Tο βρά-
δυ μως, πριν απ την αναμέτρηση,
ένας Φράγκος του Γουλιέλμου είπε
λγια προσβλητικά για τη γυναίκα
του γιου του Mιχαήλ ο οποίος είχε
έλθει με πεντακσιους άνδρες,
βλάχους στην καταγωγή. O γιος το
είπε στον πατέρα και ενοχλημένοι
και οι δύο αποφάσισαν να αποσύ-
ρουν τις δυνάμεις τους. Eτσι η αυ-
γή βρήκε τον Γουλιέλμο μνον αυ-
τν απέναντι στις δυνάμεις του Mι-
χαήλ Παλαιολγου.
Kι έπειτα για να σωθεί, άλλαξε τα
πλούσια φράγκικα, πριγκιπικά του
ρούχα με εκείνα ενς άσημου βο-
σκού και χώθηκε μέσα σε έναν αχυ-
ρώνα. Eκεί τον βρήκαν οι Eλληνες
που τον αναγνώρισαν απ τα πετα-
χτά του δντια. Aιχμάλωτο τον έ-
φεραν στην αυλή του αυτοκράτορα
στη Nίκαια. Γρήγορα έγινε συμπα-
θής, καθώς μιλούσε σαν Eλληνας
τα ελληνικά.
Oταν το 1261 ο Mιχαήλ εισήλθε
θριαμβευτής στη Bασιλεύουσα, ο
Γουλιέλμος ήταν ένας απ αυτούς
που τον ακολουθούσαν, ως ζωντα-
ν λάφυρο, στη θριαμβευτική του
είσοδο στην Πλη των Πλεων.
Λίγους μήνες αργτερα ο Mιχαήλ
πρτεινε στον Γουλιέλμο να τον α-
φήσει ελεύθερο να πάει που θέλει
αρκεί να του παραδώσει τα κάστρα
της Mονεμβασιάς, της Mάινας και
του Mυστρά, που ήταν άλλωστε η
προσωπική του περιουσία. Hταν έ-
ξυπνος και δεν ζητούσε να του πα-
ραδοθεί και ο περιβάλλων χώρος
για να μην αντιδράσουν βίαια οι Λα-
τίνοι.
Oι Παλαιολ
γοι αναχώρησε.
Tο καλακαίρι του 1261 η πρταση
του αυτοκράτορος έφτασε στην
O Mυστράς περί το 1828. Σχέδιο V. Adam. (Iδιωτική Συλλογή - Mουσείο Mάνης. Θαλάμες Mεσσηνίας).
Kούρτη, το ανώτατο συμβούλιο
των Φράγκων αρχντων, που την α-
ποτελούσαν τώρα οι γυναίκες των
αιχμαλώτων και οι χήρες τους, και
μνον δυο άρχοντες που δεν είχαν
ακολουθήσει λγω γήρατος την εκ-
στρατεία.
Aυτοί υποστήριζαν πως ο Γου-
λιέλμος έπρεπε να μείνει στην εξο-
ρία και να μην γίνουν αποδεκτοί οι
ροι του Παλαιολγου γιατί αν πα-
τούσε πδι στα κάστρα απ εκεί κι
έπειτα τίποτε δεν τον χώριζε απ
την υπλοιπη γη.
Aλλά οι γυναίκες ψήφισαν να
παρδοθούν τα κάστρα αμέσως για
να γυρίσουν οι άντρες τους. Σε λίγο
το έμβλημα των Παλαιολγων, ο δι-
κέφαλος αετς κυμάτιζε στον πιο
ψηλ πύργο του Kάστρου, στο λ-
φο του Mυστρά. Hταν άνοιξη του
1262.
H κεφαλή, δηλαδή ο νέος βυζα-
ντινς διοικητής στάλθηκε στη Mο-
νεμβασιά. Aλλά ο Mυστράς γρήγο-
ρα αναδείχθηκε ως κέντρο. Γιατί οι
Eλληνες εγκατάλειπαν τις γύρω
κωμοπλεις, έφευγαν απ τη Σπάρ-
τη και ανέβαιναν για να φωλιάσουν
κάτω απ το κάστρο, κτίζοντας
πυργσπιτα και εκκλησιές. Eκεί
βρήκαν άφθονα νερά και την προ-
στασία της Iεράς Mητροπλεως της
Λακεδαίμονος.
Λίγο αργτερα, οι Φράγκοι προ-
σπάθησαν να πάρουν πίσω το κά-
στρο. Γιατί ο Λατίνος επίσκοπος εί-
πε στον Γουλιέλμο πως η ένορκη υ-
πσχεσή του στον Παλαιολγο δεν
τον δέσμευε, αφού ο Παλαιολγος
ήταν σχισματικς· O Γουλιέλμος έ-
μεινε για λίγο στην ερημωμένη
Σπάρτη, στο ερειπωμένο του ανά-
κτορο και έπειτα απογοητευμένος,
O Mανουήλ παντρεύτηκε τη Λου-
O Mυστράς, ωστσο, χρωστούσε
τη ζωή του και σε άλλη μια ιστορική
συγκυρία. Oταν ο Kάρολος, της
Γαλλίας σχεδίαζε να βαδίσει κατά
της Kωνσταντινουπλεως έγινε η
μεγάλη συνωμοσία και οι Σικελικοί
Eσπερινοί, που δεν έμεινε ούτε έ-
νας Γάλλος να μην περάσει απ το
μαχαίρι των Σικελών, ενώ ο γαλλι-
κς στλος αγκυροβολημένος στη
Mεσσήνη, περίμενε τη διαταγή για
να αποπλεύσει εναντίον της Πλης.
Eτσι, ανετράπηκαν τα σχέδια του
Kαρλου, με την πλούσια χρηματι-
κή συνδρομή του Aυτοκράτορος
Mιχαήλ πως καταγράφουν οι ιστο-
ρικοί της εποχής. Aν έπεφτε στα
χέρια του Kαρλου η Πλη, ττε
δύσκολα θα έμενε ελεύθερος και ο
Mυστράς.
Tο Δεσποτάτο
H αλήθεια είναι τι πολλές φορές
ο Mυστράς βρέθηκε στο επίκεντρο
της προσοχής των Φράγκων. Mνο
που ήταν τσο ισχυρές οι έριδες α-
νάμεσα στις φιλοπλεμες, φιλδο-
ξες, ισχυρές οικογένειες των Φρά-
γκων που δεν περίσσευε χρνος να
στραφούν ενάντια στο κάστρο.
Aυτές πολεμούσαν η μία ενάντια
στην άλλη. Tο 1289 μεταφέρθηκε
και η έδρα της Kεφαλής στο Mυ-
στρά και έπαψε να διορίζεται διοι-
κητής μνο για ένα χρνο.
Στο Mυστρά πρώτη κεφαλή διορί-
στηκε Παλαιολγος που δεν ξέρου-
με το μικρ του νομα, παρά μνον
τι ήταν νέος, μορφος, δραστή-
ριος, αλλά πέθανε νωρίς. O αυτο-
κράτωρ Iωάννης Kαντακουζηνς
διρισε διοικητή τον γιο του Mα-
νουήλ, που μλις και είχε φτάσει
στα είκοσί του χρνια. Aπ κει κι έ-
πειτα μιλάμε για το Δεσποτάτο του
Mυστρά.
O Mανουήλ ισχυροποιήθηκε στη
ζινιάν, κρη Kύπριου ηγεμνα. Mια
επιγραφή στο Mυστρά μας δίνει το
νομά της: «ZAMPEA DE LEZI-
NAO». Mια άλλη, στη Λακωνία, την
αναφέρει ως Mαρία... Iσως κάποια
στιγμή να βαφτίστηκε ορθδοξη.
Ποιος ξέρει!
Oι Eλληνες του Mυστρά απ εκεί
κι έπειτα έζησαν μάλλον ήρεμα, ε-
νώ οι Λατίνοι άρχοντες, σοι δεν
γύρισαν στην πατρίδα τους, προτί-
μησαν να αφομοιωθούν στις τάξεις
των Eλλήνων ευγενών.
Aλλωστε ο Mανουήλ κράτησε κα-
λές σχέσεις μαζί τους και με τη Λα-
τινική Eκκλησία. Aκμη και τον πά-
πα Γρηγριο IA΄ είχε αλληλογραφία.
Oι δυσκολίες για τον Mανουήλ άρ-
χισαν ταν ο Iωάννης Kαντακουζη-
νς, ντύθηκε το σχήμα του μονα-
χού και τον διαδέχθηκε ο γαμπρς
του Iωάννης E΄ Παλαιολγος.
O γιος του Mατθαίος, συναυτο-
κράτωρ, δεν δέχτηκε αυτή τη διευ-
θέτηση. Hθελε ο ίδιος να καθήσει
στον αυτοκρατορικ θρνο. Για να
λυθεί το πρβλημα, ο πατέρας του
του πρσφερε το θέμα της Πελο-
ποννήσου. Xωρίς, μως, να ζητηθεί
η γνώμη του Mανουήλ που τον ον-
μασαν δεσπτη της Λήμνου.
Aλλά ο Mατθαίος δεν ησύχασε
και βυσοδομούσε ενάντια στην πα-
τρική επιλογή. Eτσι έχασε Mυστρά
και Πελοπννησο. O Iωάννης E΄ ε-
πέμεινε να αντικατασταθεί ο Mα-
νουήλ και έστειλε τα δύο ξαδέλφια
του, Mιχαήλ και Aνδρέα Aσάνη για
να αναλάβουν τη διαχείριση του
πριγκιπάτου. Hταν η άνοιξη του
1355.
Oταν βαρέθηκαν να περιμένουν
για να αναλάβουν –αφού εκουσίως
ο Mανουήλ δεν παρέδιδε– και αφού
έκαναν μερικές επιδρομές, εκνευ-
ρίζοντας τους Λατίνους, επέστρε-
ψαν άπρακτοι στην Πλη.
θέση του. Kαι ο Mυστράς είχε γίνει
πλέον η πρωτεύουσα της Πελοπον-
νήσου.

6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994


Πνευματικ
κέντρο
Oι σπουδαίες μορφές του Πλήθωνα Γεμιστού, του Nικηφρου Mοσχπουλου και του Hγούμενου Παχώμιου
H EIKONA που μας δίνει σήμερα το
κάστρο του Mυστρά σίγουρα δεν εί-
ναι εκείνη που θα έδινε στον επισκέ-
πτη τον καιρ της ακμής του, «το κά-
στρο, τ’ ωρικαστρο, που ’ναι στο
κορφοβούνι», πως αναφέρει το
Xρονικ του Mορέως, γραμμένο ίσως
απ γασμούλο.
Σήμερα, ταν ο επισκέπτης αντι-
κρίζει απ μακριά το κάστρο του Mυ-
στρά και την πλη, περιβαλλμενη α-
π τα τείχη, χωρίς να μπορεί να δια-
κρίνει ευκρινώς τα χαλάσματα, τα ε-
ρείπια, την εγκατάλειψη, καταλαμβά-
νεται απ δέος. Δέος για την πέτρινη
μεσαιωνική πολιτεία στην οποία ο
χρνος τώρα μετρά με τη φθορά που
προκαλεί πάνω στα κτίσματα, εκεί
πού άλλοτε πλημμύριζε η ζωή. Tοίχοι
ρθιοι, μισογκρεμισμένοι, κρεμασμέ-
νοι στο κεν. Tξα κομψά που δεν έ-
χουν που να προεκτείνουν τη συνέ-
χεια της καμπύλης τους.
Παράθυρα χωρίς τη διακσμησή
τους, ανοικτά στον αέρα, στον ήλιο
και στο δρολάπι. Mαρμάρινες βαθμί-
δες σπασμένες, κομμάτια απ κίονες
εδώ κι εκεί. Eκκλησίες - κομψοτε-
χνήματα και άλλες μικρές, ρημαγμέ-
νες με πεσμένα τα καμπαναριά τους.
Tοιχογραφίες εξαιρετικές, με σημα-
σία στη λεπτομέρεια, ζωγραφική
προάγγελος της Aναγέννησης στη
Δύση. Eμειναν λα εκεί για να μαρτυ-
ρούν αδιάψευστα την αρχιτεκτονική
σοφία των έμπειρων μαστρων τους.
O Mυστράς μαζί με την Kωνσταντι-
νούπολη, το Aγιον Oρος και τα Mετέ-
ωρα είναι ξακουστς για τη βυζαντι-
νή του παράδοση, για τα περασμένα
του μεγαλεία.
O Φώτης Kντογλου ήταν ο πρώ-
τος που έγραψε για το Mυστρά:
«...είναι μια στοιχειωμένη πολιτεία,
γιατί ’ναι μεν ρημασμένη, μα στέκε-
ται μ’ ούλα της τα σπίτια, οι δρμοι,
οι καμάρες, τα μνημρια, τα τειχιά,
πως ήταν ζωντανά. Kαι κάθε έθνος
που πέρασε άφησε τα δικά του χνά-
ρια και για τούτο είναι μπερδεμένα
αναμεταξύ τους βυζαντινά, φράγκικα
και τούρκικα».
Πλήθων
Ωστσο την ιδιορρυθμία αυτής της
σιωπηλής πλης θα πρέπει να αναζη-
τήσουμε και στην πνευματική προ-
σφορά των σπουδαίων κατοίκων της
τον καιρ της ακμής της. Aν δεν εί-
χαμε προσπαθήσει να επιδείξουμε
προς την Eυρώπη του 19ου, ως περ-
γαμηνές για την ευρωπαϊκή μας υπ-
σταση, επιλεκτικά στοιχεία απ το
κλασικ ελληνικ παρελθν της αρ-
χιτεκτονικής, της γλυπτικής, της
γλωσσικής αρχαιοπρέπειας, ττε ο
Mυστράς σίγουρα θα είχε εμπλουτί-
σει τον πολιτισμ και την ιστορική
μας παράδοση.
Tτε σίγουρα θα είχε αποτελέσει
λαμπρή σελίδα, τελευταία ελπίδα,
καθώς γραφταν το τέλος της ιστο-
7 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994
AΦIEPΩMA
Mυστράς. Eκεί που κάποτε πλημμύριζε η ζωή και οι σπουδαίες μορφές του Πλή-
θωνα Γεμιστού και του Nικηφρου Mοσχπουλου κατέστησαν την πλη σπου-
δαίο πνευματικ κέντρο, χάσκουν τώρα ερείπια και χαλάσματα.
ρίας του ένδοξου Bυζαντίου. Mε το
Mυστρά ανανεώνεται και δυναμώνει
το ελληνικ στοιχείο. Aπ την ισορ-
ροπημένη πρσμιξη κλασικού και βυ-
ζαντινού πολιτισμού στο Mυστρά έ-
χουμε την απαρχή του βυζαντινού
ελληνισμού. Kαι είναι ο σοφς διδά-
σκαλος και μέγας δικαστής, καθώς
τον ήθελε ο Φώτης Kντογλου, Γε-
ώργιος Γεμιστς ή Πλήθων που διδά-
σκοντας στον Mυζηθρά, απορρίπτει
ως άγονη τη στείρα αρχαιολατρία, τη
γραφειοκρατική βυζαντινή θρησκευ-
τική οργάνωση του κράτους και ανα-
ζητεί ιδανικά που θα φέρουν την α-
ναγέννηση της Eλλάδας.
Δεν πρέπει να μας φαίνεται πε-
ρίεργο που η διδασκαλία του Γεμι-
στού βρήκε γνιμο έδαφος και κάρ-
πισε στην Aναγέννηση της Δύσης, ε-
νώ είχε καταδικαστεί απ τη Bασι-
λεύουσα «ως βλαβερή διά το έθνος».
Nικ. Mοσχπουλος
Σπουδαία εκκλησιαστική μορφή
για τον Mυστρά στάθηκε και ο Nικη-
φρος Mοσχπουλος, μητροπολίτης
Kρήτης, επιβλέπων της μητροπολιτι-
κής έδρας της Λακεδαίμονος. Eκκλη-
σιαστικς, με ανοικτ πνεύμα, έδειξε
μεγάλο ενδιαφέρον για τις τέχνες
και την παιδεία. Eνα απ τα πρώτα
του μελήματα ήταν να κτιστεί η Mη-
τρπολη, αφιερωμένη στον Aγιο Δη-
μήτριο. H επιγραφή που σώζεται, κά-
πως φθαρμένη, μας πληροφορεί τι
την έκτισε με τη συνδρομή του αδελ-
φού του Aαρών, που μπορεί να ήταν
κάποιος πλούσιος γαιοκτήμων, μάλ-
λον λαϊκς. Oι εργασίες στη Mητρ-
πολη τέλειωσαν το 1309 ή 1310. O Nι-
κηφρος Mοσχπουλος αλληλογρα-
φούσε με τους λογίους της Bασιλεύ-
ουσας, τον Mάξιμο Πλανούδη και τον
Mανουήλ Φιλή. O ιστορικς Παχυμέ-
ρης σκιαγράφησε το πορτρέτο: Eνας
καθ’ λα έντιμος και αξιοσέβαστος
άνθρωπος. O Mοσχπουλος μαζί με
τον Παχώμιο, τον κτίτορα της μονής
του Bροντοχίου και του Aφεντικού,
έκαναν τον Mυστρά πνευματικ κέ-
ντρο, οργανώνοντας περίφημο εργα-
στήριο αντιγραφέων χειρογράφων
και προσφέροντας φιλξενη στέγη
σε καλλιτέχνες πενμενους.
Tώρα, μέσα στο καταχείμωνο, οι λί-
γοι φύλακες του χώρου που λιάζο-
νται, άμα το επιτρέπει ο καιρς, στην
αυλή του μουσείου, στην Mητρπο-
λη, και οι φιλξενες καλγριες της
Παντάνασσας είναι τα μνα πλάσμα-
τα που ζουν, δουλεύουν, συριανούν,
επιμένουν και υπομένουν ανάμεσα
στα χαλάσματα. Aπ την άνοιξη ο τ-
πος δέχεται επισκέπτες που αναζη-
τούν άλλοι το μεγαλείο της αρχιτε-
κτονικής στα πέτρινα φράγκικα κά-
στρα του μεσαίωνα και άλλοι την αρ-
μονία των γραμμών και των σχημά-
των στις βυζαντινές εκκλησιές με
τον εξαίσιο ζωγραφικ διάκοσμο.
Oι αρχαιολγοι, απ την Eφορεία
Bυζαντινών Mνημείων της Σπάρτης,
μετρημένοι στα δάκτυλα της μιας
παλάμης, δουλεύουν φιλτιμα, τη-
ρώντας την παράδοση του αείμνη-
στου καθηγητή Oρλάνδου που ήταν
ο πρώτος που εκπνησε συστηματι-
κ πργραμμα αναστηλώσεων, του
καθηγητή N. Δρανδάκη που αποκά-
λυψε μερικά ερειπωμένα εκκλησά-
κια, του καθηγητή Nίκου Zία που
φρντισε να καθαριστούν οι τοιχο-
γραφίες που σήμερα χαίρεται ο επι-
σκέπτης και των άλλων που αφιέρω-
σαν πολλά χρνια της ζωής τους
στην πολιτεία του Mυστρά. Aπ το
1984 άρχισε η συστηματική ανασκα-
φή στα παλάτια. Eργάζονται για τις α-
ναστηλώσεις και λιγοστοί συντηρη-
τές σε ρυθμούς ανάλογους με την
προθυμία του ελληνικού κράτους να
διασώσει τη ρημαγμένη πολιτεία.
O Mυστράς ασκεί μια ξεχωριστή
γοητεία στον επισκέπτη γιατί επιτρέ-
πει στη φαντασία του να ορθώσει, μέ-
σα απ τα χαλάσματα, και πάλι τα σπί-
τια, τα παλάτια, τα αρχοντσπιτα. Σαν
ένα τεράστιο πέτρινο παζλ, αποτε-
λούμενο απ χιλιάδες μικρά γκρίζα
κομμάτια, που ταν παίρνουν τη σω-
στή θέση στην εικνα που σχηματίζε-
ται, αναδεικνύουν έναν ολκληρο κ-
σμο. O Pάνσιμαν έγραψε στο έργο
του «Mυστράς» τι γι’ αυτούς που «η
ιστορία δεν είναι μνον ζήτημα ανια-
ρών και σκονισμένων αρχείων, η φα-
ντασία στον Mυστρά προσφέρει μια
θαυμάσια επιλογή». O Mυστράς, -
νειρο και πραγματικτητα, ζει πέρα α-
π τον καιρ και πέρα απ τον κσμο
τούτο που ζούμε καθημερινά εμείς.
 AΦIEPΩMA

Tο κάστρο και τα τείχη

Kατασκευάστηκαν απ τον Γουλιέλμο Bιλαρδουίνο στα 1249 για να ελέγχει την περιοχή
OTAN ο Γουλιέλμος ο Bιλαρδουίνος
κατέλαβε το κάστρο της Mονεμβα-
σιάς το 1249, ήξερε πως για να προ-
φυλάξει τις πλάτες του, να είναι απο-
τελεσματική η άμυνά του, έπρεπε να
εξασφαλίσει και αυτή την πλευρά,
την πιο ήμερη, του Tαϋγέτου. Aπ
ντια και νοτιοανατολικά σίγουρα
δεν κινδύνευε αφού η πλαγιά γκρεμι-
ζταν κατακρυφα σε βάθος σκοτει-
ν. Oι άλλες πλευρές με την οχύρω-
ση φβο δεν είχαν. Tο κάστρο ήταν
το κύριο σημείο αντίστασης στην α-
μυντική οργάνωση του βουνού. Tα
τείχη δεν ήταν τίποτε άλλο παρά μια
τεχνική προέκτασή του. H επιλογή
του χώρου, καθώς γράφει το Xρονι-
κν του Mορέως έγινε απ το Bιλαρ-
δουίνο ως εξής:
«Kαι σον εγύρισε καλά τα μέρη εκεί-
να λα εύρε
βουνίν παράξενον απκομμα εις ρος
απάνω της Mακεδονιάς κανένα μίλι
πλέον
δια του άρεσε πολλά να ποιήση δυνα-
μάριν
ώρισεν απάνω στο βουνί και έκτισεν
εν κάστρον
και Mυζηθρά τ’ ωνμασε, διτι το έ-
κραζαν ούτως.
Kάστρον λαμπρν το έποικε και μέγα
δυναμάριν».
(Xρον. Mορ. στ. 2990–2991
Γενική άποψη του Mυστρά. H επίκαιρη και κεντρική θέση του για το Mοριά, καθρισαν την τύχη του Mυστρά, που ή-
ταν γραφτ να οχυρωθεί απ τους Φράγκους, για να περιφρουρήσει διακσια χρνια την ακμαία καρδιά του τελευ- Tρία κάστρα έκτισε ο Bιλαρδουί-
ταίου μεσαιωνικού Eλληνισμού. νος: στη Mεγάλη Mάινη, για να υπο-
τάξει ελάχιστα απομεινάρια σκληρών
Σλάβων στο Λεύκτρο και βορειοδυτι-
κά της Σπάρτης, «το τρίτον και ευ-
μορφώτερον του Mυζηθρά το κά-
στρον» (Xρ. Mορ. στ. 4331). H Σπάρ-
τη, La Cremonie, για τους άρχοντες
των Φράγκων αλλά και για τον Bιλαρ-
δουίνο ήταν ο εράσμιος τπος που ε-
πέλεξαν να μένουν, ταν δεν πολε-
μούσαν ανάμεσά τους ή ταν δεν έ-
στηναν μάχη με τους βυζαντινούς.
Kαι στο κείμενο του χρονογράφου
(Ψευδο) Δωρθεου της Mονεμβα-
σίας περιγράφεται με λεπτομέρειες
ο τρπος με τον οποίο ο Bιλαρδουί-
νος κατέληξε στην απφαση να κτί-
σει το κάστρο του Mυζηθρά. Eνα -
νομα που κανείς με βεβαιτητα δεν
μπορεί να πει απ πού το πήρε.

O Mυζηθράς
Iσως να ονομάστηκε έτσι απ το -
νομα του ιδιοκτήτη της περιοχής.
Iσως επειδή ο λφος είχε σχήμα μυ-
ζήθρας. Yπάρχει ακμη και μια ντ-
πια παράδοση που αναφέρεται στους
Tούρκους. Mετά, λέει, απ δύο χρ-
νια συνεχούς, σκληρής πολιορκίας
του Mυστρά απ τους Tούρκους εξα-
ντλήθηκαν λες οι προμήθειες των
πολιορκημένων. Oι Tούρκοι ττε πί-
στεψαν πως θα πέσει το κάστρο απ
ώρα σε ώρα στα χέρια τους. Tτε οι
Tο κάστρο του Mυστρά. Στη σημερινή του μορφή διατηρεί ελάχιστα απ το αρχικ κτίσμα του Bιλαρδουίνου το 1249, νέες γυναίκες που βύζαιναν τα μωρά
γιατί οι αδιάκοπες εργασίες για τη συντήρησή του απ τους Bυζαντινούς κι έπειτα απ τους Tούρκους, το έχουν α- τους έπηζαν τυρί με το δικ τους γά-
νανεώσει σχεδν ολοκληρωτικά. λα και το κρέμασαν για να στεγνώσει

8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994

στα τείχη και να το βλέπει ο εχθρς.
Oι Tούρκοι βλέποντας πως οι πολιορ-
κημένοι είχαν ακμη και μυζήθρα για
να φάνε, απογοητευμένοι έλυσαν
την πολιορκία. Πάντως ο (Ψευδο)Δω-
ρθεος γράφει:
«Aπ την Mονεμβασίαν εκαβαλίκευ-
σεν ο αυτς πρίγκηπας ήλθε εις Mακε-
δονίαν και εκεί έκαμε συμβούλιον μετά
των αρχντων αυτού δυνατν και σί-
γουρον. Eσυμβούλευσεν αυτν απάνου
εις το βουν της Λακεδαιμονίας, που
απέχει έως μίλια εκεί να το κτίσουν, τι
δεν είναι άλλος τπος καλλιτερος και
δυναττερος απ εκείνον. Hρεσέ του η
βολή τους και ο τπος και ο τπος και
της ώρας ώρισεν και εμαζώχθηκαν μα-
στροι και υπουργοί και έφεραν πάσαν
ύλην και ασβέστην και πέτρες, ξύλα και
άλλην υπηρεσίαν του κτίσματος έτζι
άρχισαν και έκτισαν το Kάστρον, και
το ετελείωσαν και το εξφλησαν υψη-
λν και ευμορφτατον και το ωνμα-
σεν Mυζηθράν, διτι ο τπος έτζι ελέ-
γετο Mυτζηθράς».
H ίδρυση του κάστρου του Mυζη-
θρά, που παραφθαρμένα στις μέρες
μας έφτασε ως Mυστράς, σηματοδο-
τούσε την στερνή προσπάθεια των
Φράγκων να ελέγξουν την Πελοπν-
νησο που τους είχε «επιδικαστεί», -
ταν μοίρασαν το 1204, τα ιμάτια της
Bυζαντινής Aυτοκρατορίας. Tο κά-
στρο έμεινε ελάχιστα χρνια στα χέ-
ρια τους. Mετά το κράτησαν για ενά-
μιση αιώνα οι Eλληνες. Kαι τριακσια
πενήντα χρνια πατήθηκε απ τους
Tούρκους, που έκτισαν ακμη και
στο παλι φρο των βυζαντινών, στη
κάτω πλη, εκεί μπροστά και γύρω α-
π τα ανάκτορα των Παλαιολγων,
δικά τους ασήμαντα κτίσματα λεηλα-
τώντας τα υλικά απ τα πέτρινα αρ-
χοντικά.
Tο κτίσμα
Tο κάστρο διατήρησε την αρχική
του μορφή χωρίς μεγάλες επεμβά-
σεις στον εξωτερικ ή εσωτερικ του
περίβολο. Bεβαίως το αρχικ κτίσμα
του Bιλαρδουίνου, ύστερα απ τις α-
διάκοπες εργασίες συντήρησης που
του έκαναν και οι Φράγκοι και οι Bυ-
ζαντινοί και οι Tούρκοι, δεν διατήρη-
σε λη την αρχική κατασκευή του. Tο
τείχος ξεκινούσε ψηλά, απ τη δυτι-
κή πλευρά του κάστρου, αγκάλιαζε
τη βρεια άκρη του πλατώματος για
να φτάσει ως την Παντάνασσα. Kαι
σήμερα η ανάβαση προς το κάστρο,
634 υψμετρο, είναι εξαιρετικά δύ-
σκολη και επίπονη. Oχι ακατρθωτη
για ποιον θέλει να θαυμάσει ολ-
κληρη τη Λακεδαίμονα.
O A. Bon έγραψε πως ο Mυστράς
μας δίνει ένα τυπικ δείγμα κάστρου
ορεινού με ομοιογένεια στο υλικ οι-
κοδμησής του. Tο αμυντικ του σύ-
στημα είναι εξαιρετικ και για τούτο
περίπλοκο. Στηρίζεται στους διπλούς
περιβλους που σχηματίζουν δύο α-
μυντικά συμπλέγματα. O πρώτος πε-
ρίβολος ενισχυμένος απ μια σειρά
πύργων, σε σχήματα τετράγωνα και
κυκλικά, ξεκινά απ τα δυτικά του κά-
στρου για να περιλάβει τα παλάτια
καθώς και το μοναστήρι της Παντά-
νασας ως την άκρη του λφου, εκεί
που αρχίζει ο γκρεμς και η πρσβα-
ση είναι αδύνατη. H είσοδος στην πε-
ριτειχισμένη χώρα γινταν απ δύο
μεγάλες πύλες, την πρτα της Mο-
νεμβασιάς, ανατολικά, την πρτα του
Aναπλιού στα δυτικά, για τις οποίες
έχει ληφθεί ειδική οχυρωματική
πλευρά που εμφανίζονται υπερενι-
σχυμένες. Tις δύο πρτες ένωνε ο
H Πρτα τ’ Aναπλιού. Mια απ τις δύο οχυρωμένες πύλες απ την οποία γινταν η είσοδος στην περιτειχισμένη «χώρα».
κεντρικς δρμος που περνούσε
μπροστά απ τα παλάτια και που το
πλάτος του δεν ξεπερνούσε πουθενά
τα τρία μέτρα, χωρίζοντας ουσιαστι-
κά τη πάνω πλη στα δύο. Oταν πια
δεν χωρούσε άλλα σπίτια ο πρώτος
περίβολος, ττε οι κάτοικοι άρχιζαν
να οικοδομούν και έξω απ τα τείχη.
O δεύτερος περίβολος, νεώτερη
κατασκευή απ την πρώτη, που ξεκι-
νούσε απ την Oδηγήτρια για να κα-
ταλήξει στην Περίβλεπτο, περιέλαβε
το μεγαλύτερο μέρος της κάτω π-
λης ή κάτω χώρας. Θα έλεγε μως
κανείς τι ο κύριος λγος της οικοδ-
μησής τους ήταν για να έχουν ασφά-
λεια τα τρία μοναστήρια, του Aφεντι-
κού, της Mητρπολης, της Περίβλε-
πτου. Kαι ο δεύτερος περίβολος ενι-
χυταν σ’ λο το μήκος του απ κα-
λοφτιαγμένους, υψηλούς πύργους.
Tα τείχη
Tο τμήμα των τειχών που περιβάλ-
λει την πάνω πλη σίγουρα είναι και
το παλιτερο, κάπου στα τέλη του
13ου αιώνα. O αρχιτέκτονας πάντως
H Πρτα της Mονοβασιάς. Eνας κεντρικς δρμος, που το πλάτος του δεν ξε-
περνούσε τα τρία μέτρα, την ένωνε με την Πρτα τ’ Aναπλιού.
του κάστρου είχε στο νου του τι η
φρουριακή κατασκευή δεν έπρεπε
να υπηρετεί μνον την άμυνα του
χώρου αλλά να διαφυλάσσει και την
υποταγή των κατοίκων της Λακεδαί-
μονος.
Στον 15ο αιώνα, ταν ο Mυστράς
βρισκταν σε πλήρη ακμή, ττε ολ-
κληρη η πλαγιά του ήταν κατοικημέ-
νη και οι εκκλησιές και τα μοναστή-
ρια που στην αρχή ήταν στα άκρα του
χώρου, βρέθηκαν ανάμεσα στα σπί-
τια, προστατευμένα χι μνο απ τα
τείχη, αλλά και απ τη δική τους οχύ-
ρωση που ριζε την έκταση που κα-
τελάμβαναν.
Oι Bενετοί, κυρίαρχοι στη θάλασ-
σα, δεν έδειξαν ιδιαίτερο οικοδομικ φα βυζαντινά κτίρια αλλάζοντάς
ενδιαφέρον, ταν ήρθαν στον Mυ-
στρά. Tο κάστρο δεν φαίνεται να ε-
ξυπηρετούσε ιδιαίτερα τα κατακτητι-
κά σχέδιά τους και μάλλον το άφη-
σαν στην τύχη του. Mνο ο Σιγισμν-
δος Mαλατέστας βρήκε ενδιαφέρον
να πάρει μαζί του, το 1464, τα λείψα-
να του Γεωργίου Γεμιστού –σοφοτά-
του φιλοσφου που στη φήμη ερχ-
ταν αμέσως μετά τον Aριστοτέλη, -
KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH
πως γράφει ο χρονογράφος του Pίμι-
νι– για να τα αποθέσει κοντά στους
τάφους των άλλων φιλοσφων που
κοσμούσαν την αυλή του!
Oι Tούρκοι
Oταν πάτησαν το κάστρο οι Tούρ-
κοι επέφεραν κάποιες βελτιώσεις
στην οχύρωση. Προσέθεσαν νέους
πύργους. Eνίσχυσαν τους περιβ-
λους και λα αυτά γιατί το κάστρο
του Mυστρά αποτέλεσε το ορμητή-
ρι τους. Ωστσο, οι περιηγητές ανα-
φέρουν τι οι Tούρκοι έκτισαν ελάχι-
στα τζαμιά και δημσια κτίρια, γιατί
χρησιμοποίησαν τα υπάρχοντα μορ-
τους χρήση. Oπως έγινε με την Aγία
Σοφία που την έκαναν τέμενος.
Aπ τον 18ο αιώνα και μετά κανείς
δεν ενδιαφέρθηκε για την κατάστα-
ση του κάστρου. Eτσι ο πολεοδομι-
κς χαρακτήρας του Mυστρά κρατή-
θηκε αναλλοίωτος. Oι περιηγητές
που έφθαναν στη Σπάρτη αναζητώ-
ντας τα κατάλοιπα των ομηρικών α-
φηγήσεων και της αρχαιτητας, πολ-
λές φορές ανιστρητα συγχέοντος
την με το μεσαιωνικ κάστρο, ταν
ανέβαιναν ως το φρούριο σημείωναν
τι ήδη είχε αρχίσει να γίνεται ένας
μεγάλος ερειπιώνας. Παρ’ λα αυτά
δεν είναι λίγοι οι ταξιδιώτες του
19ου που συγκινήθηκαν και αποτύ-
πωναν το κάστρο στα σχέδιά τους, ε-
ντυπωσιασμένοι απ τον περιβάλλο-
ντα χώρο και την αρχιτεκτονική δυ-
ναμική τους.
O Σατομπριάν που ανέβηκε ως την
κορυφή, στο δρμο του για τα Iερο-
σλυμα, έγραψε πως ήδη (1805) είχε
καταντήσει ένα ερείπιο: «... τα κενά α-
νάμεσα στις επάλξεις, οι ρωγμές στους
θλους και τα ανοίγματα στις δεξαμενές
κάνουν την πορεία πολύ επικίνδυνη.
Δεν υπάρχουν πια ούτε πρτες, ούτε
φρουροί, ούτε τηλεβλα. Oλα είναι έρη-
μα και εγκαταλελειμμένα. H θέα μως
απ ψηλά, απ τον πύργο, ανταμείβει
την κούραση απ την ανάβαση. Kαθι-
σμένος επάνω στις επάλξεις του φρουρί-
ου έβλεπα με θαυμασμ κάτω λη τη
Λακωνία».
9
Mυστράς. Tα Παλάτια. Tα ογκώδη αυτά κτίρια σχηματίζουν δύο πτέρυγες που ενώνονται στο βοριν σημείο του πλατώματος, κλείνοντας έτσι τη δυτική και
Tα παλάτια και τα σπίτια
Mεγαλοπρεπή και εντυπωσιακά κτίσματα μαρτυρούν τη δύναμη και τον πλούτο της βυζαντινής πολιτείας
EIKOΣI χιλιάδες κατοίκους είχε ο
Mυστράς τις μέρες που ήκμασε. Eπί
Bυζαντινών. Aν πριν απ τους Φρά-
γκους, που επέλεξαν τον τπο για ο-
χυρ τους, υπήρχαν άλλοι κάτοικοι
δεν ξέρουμε. Στον περίβολο της Mη-
τρπολης, στον Aγιο Δημήτριο, ο υ-
ποψιασμένος επισκέπτης παρατηρεί
μια σαρκοφάγο, που φαίνεται πως
χρησίμευσε και σαν γούρνα για να υ-
ποδεχθεί τα νερά κάποιας κρήνης,
στην τοποθεσία που ονομάζεται
Mαρμάρα.
Στις τέσσερις πλευρές της είναι σκα-
λισμένες μαινάδες, γρύπες και μια
σφίγγα. Aυτοί που ξέρουν λένε πως
τα θέματά της, αλλά και η μέτρια τέ-
χνη της, την πάνε πίσω στη ρωμαϊκή
εποχή. Kάποιοι, στο χωρι, μου είπαν
τι υπήρχε μια ακμη σαρκοφάγος,
και αυτή γούρνα σε άλλη βρύση, δια-
κοσμημένη με ερωτιδείς που κρα-
τούσαν γιρλάντες, αλλά ούτε που ξέ-
ρουν πτε και πώς εξαφανίστηκε!
Για να βρίσκονταν εκεί απ προη-
γούμενες συνοικήσεις, σ’ ένα απώτε-
ρο παρελθν, οι σαρκοφάγοι ή τα
10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994
την ανατολική πλευρά της τετράγωνης πλατείας.
σπασμένα αρχαία μαρμάρινα αρχιτε-
κτονικά μέλη που διακρίνονται ολο-
κάθαρα ως υλικά εντοιχισμένα στην
τοιχοδομία των εκκλησιών, μάλλον
θεωρείται απίθανο. Iσως τα ανέβα-
σαν απ τη Σπάρτη αυτοί που ήλθαν
να εγκατασταθούν κάτω απ την
προστασία του κάστρου, ταν έκτι-
ζαν το Mυστρά.
O Πουκεβίλ στην περιήγησή του
γράφει για την πλη και τα οικοδομή-
ματά της, αναφέρεται στους κατοί-
κους της, Eλληνες, Tούρκους,
Eβραίους, που έχουν και δική τους
συνοικία ακριβώς έξω απ το τείχος
και επιδίδονται στο εμπριο. Για τις
παλιές μως, ένδοξες εποχές, οι
πληροφορίες του είναι ελάχιστες.
Oταν το 1262 οι Eλληνες πάτησαν
το κάστρο, αφού ο Bιλαρδουίνος έ-
χασε τη μάχη στην Πελαγονία (1259)
απ τις αυτοκρατορικές δυνάμεις
του Mιχαήλ H΄ Παλαιολγου, δεν θα
πρέπει να βρήκαν άλλα κτίσματα πέ-
ρα απ το τείχος, με τους πύργους
στην κορυφή του βουνού και ίσως
και μερικά φυλάκια, ασήμαντα κτί-
σματα των φρουρών. Yπήρχε μνο
στη μέση της πλαγιάς μια μεγαλύτε-
ρη κατοικία, ίσως το σπίτι του στρα-
τιωτικού διοικητή του κάστρου.
Στην αρχή οι Eλληνες, απ τη
Σπάρτη και απ τα γύρω κεφαλοχώ-
ρια, εγκαταστάθηκαν στη βορειοανα-
τολική πλευρά της κάτω πλης. Hξε-
ραν πως η διακυβέρνηση απ τους
Bυζαντινούς, η παρουσία της Oρθ-
δοξης Eκκλησίας, αλλά και η φυσική
οχυρή θέση της περιοχής, τους πα-
ρείχε ασφάλεια. Aρχοντες, πλούσιοι,
πτωχοί διάλεξαν τον τπο που έκτι-
σαν το σπίτι τους, χωρίς πολεοδομι-
κ σχέδιο ή προκαθορισμένα ρια ή
εμφανείς ταξικές διαιρέσεις.
Eτσι τουλάχιστον φανερώνουν τα
απομεινάρια, σπίτια μεγάλα και μι-
κρά, που επιμένουν να στέκονται α-
κμη ρθια παρά την πλήρη αδιαφο-
ρία του ελληνικού κράτους.
O Παχώμιος
Oταν σιγά σιγά άρχισε να μεγαλώ-
νει η δύναμη του Mυστρά, ενώ λο
και αποδυναμώνονταν οι Φράγκοι,
ττε κτίστηκαν και οι μεγάλες βυζα-
ντινές εκκλησιές καθώς είχε ορίσει
ο πρωτοσύγγελος της επαρχίας μο-
ναχς Παχώμιος, άξιος ιερέας που
τον σέβονταν σε λη την επαρχία
για τις γνώσεις του και την ποιτητα
του χαρακτήρος του. Eζησε στο τέ-
λος του 13ου αι. ιδρύοντας τη Mονή
του Bροντοχίου και πέθανε ως η-
γούμενς της.
Στο μοναστήρι αυτ ενσωμάτωσε
και την κομψή εκκλησία των Aγίων
Θεοδώρων και λίγο αργτερα, τιμώ-
ντας την Παναγιά την Oδηγήτρια,
αυτή που δείχνει το σωστ δρμο,
έκτισε μιαν άλλη μεγάλη εκκλησιά
που έμεινε στην ιστορία του Mυ-
στρά με την επωνυμία «το Aφεντι-
κ». Aυτή ήταν και η πιο σπουδαία
εκκλησία του μοναστηριού.
Προκαλεί εντύπωση η ομορφιά
του κτίσματος, που μως μαρτυρά
πσο σημαντικς ήταν ο Mυστράς
την εποχή εκείνη, αφού έρχονταν
και δούλευαν σ’ αυτν σπουδαίοι
τεχνίτες, ζωγράφοι και αρχιτέκτο-
νες απ τη Bασιλεύουσα. Φαίνεται
τι ο Παχώμιος είχε συχνές επαφές
με την αυλή. Aπδειξη θεωρείται η
ύπαρξη των τεσσάρων αυτοκρατο-
ρικών χρυσβουλλων που εκδθη-
καν στη δεκαετία 1312-1322, παρα-
χωρώντας χι μνο μεγάλα κτήματα
στη μονή Bροντοχίου, σε λη την
ελληνική επικράτεια, αλλά και την ε-
ποπτεία μικρτερων μονών.
O Παχώμιος έθεσε τη δική του μο-
νή υπ την επίβλεψη του Πατριαρ-
χείου Kωνσταντινουπλεως. Eτσι, οι
εκκλησιαστικές αρχές της περιοχής
εστερούντο του δικαιώματος της ε-
πέμβασης στη μονή κι εκείνος απε-
λάμβανε ουσιαστικής αυτονομίας
στη διαχείρισή της.

Προσθήκες
O Aνδρνικος Παλαιολγος Aσάν,
δεσπτης του Mυστρά απ το 1316
ώς το 1321, πέτυχε να κατακτήσει
την Aκοβα και την Kαρύταινα, δύο
σημαντικές φράγκικες βαρωνίες,
και ενέταξε τις δυνάμεις τους στο
Δεσποτάτο.
H μακρχρονη δεσποτεία του Mα-
νουήλ Kαντακουζηνού, που ακο-
λούθησε απ το 1348 έως και το
1383, δημιούργησε τις προϋποθέ-
σεις για την οικονομική άνθηση του
Mυστρά. H μικρή, πολυτελής ίσως,
οικία του διοικητή που βρήκε ο Mα-
νουήλ ταν έφτασε εκεί, ως κεφα-
λή, ήταν μάλλον ασήμαντη για να
στεγάσει το Δεσπτη του Mυστρά.
Eτσι στο υπάρχον φράγκικο κτί-
σμα, με τα παράθυρα που κοσμούν
σπασμένα γοτθικά τξα, πρσθεσε
τη βρεια πτέρυγα με τις μεγάλες
αίθουσες υποδοχής στο ισγειο και
τα διαμερίσματα για την οικογένειά
του και τους αυλικούς του στον
πρώτο ροφο.
Tο βορειτερο τμήμα κοσμούσε η
αναστηλωμένη, εστεγασμένη στοά,
στηριγμένη σε πέντε πεσσούς και
στολισμένη με μια σειρά απ μικρά
τξα, χαρακτηριστικά της αστικής
οικοδομής του βυζαντινού Mυστρά.
H οροφή της δημιουργούσε έναν ε-
ξώστη με έξοχη θέα, στη μαγευτική
κοιλάδα του Eυρώτα. Tο μεσαίο δω-
μάτιο του ορφου μοιάζει με παρεκ-
κλήσιο, έχοντας και κγχη. Eλάχι-
στα ίχνη τοιχογραφιών σώζονται.
O δεσπτης Mανουήλ ανήγειρε α-
κμη τον χαριτωμένο να της Aγίας
Σοφίας, ως εκκλησία των ανακτ-
ρων. Για να προσευχηθεί πήγαινε
ώς εκεί με τα πδια, χωρίς επίσημες
πομπές και συνοδεία αυλικών, πως
θα γινταν τις επίσημες ημέρες που
θα έπρεπε να κατεβαίνει στην Mη-
τρπολη, στον Aγιο Δημήτριο για να
εκκλησιαστεί με τη λαμπρτητα που
άρμοζε στον εκπρσωπο του Aυτο-
κράτορος του Bυζαντίου.
Σπουδαία εποχή για το δεσποτάτο
του Mυστρά στάθηκε και εκείνη των
Παλαιολγων: Aπ το 1384 έως και
το 1460.
Oι Παλαιολγοι, αφού είχαν κατα-
λαγιάσει οι ενδοοικογενειακές τους
έριδες, επέκτειναν την κυριαρχία
του δεσποτάτου και ενίσχυσαν τους
δεσμούς –πνευματικούς και οικονο-
μικούς– με τη Bασιλεύουσα. O Mυ-
στράς έμοιαζε ως ασφαλής προέ-
κτασή της σ’ έναν χώρο που η α-
πειλή των Tούρκων φαινταν πολύ
μακρινή.
Mυστράς. H Aίθουσα του Θρνου στα Παλάτια των Παλαιολγων.
Oταν ήλθαν στο Mυστρά οι δεσπ- προς ακρασιν ταπεινοί υπήκοοι αλ- σεις απ τους εξωτερικούς πεσσούς.
τες Παλαιολγοι βρήκαν πως οι κτι- λά και οι άρχοντες και αυλικοί και οι Aλλά φαίνεται πως ακμη και στον
ριακές προσθήκες στο φράγκικο κτί- σύμβουλοι του δεσπτη. 17ο αιώνα σωζταν κάποιο μέρος
ριο και οι νέες κτιριακές εγκαταστά- Για να ζεσταθεί τις κρύες νύχτες της, αφού περιηγητές, σε πλήρη
σεις του Mανουήλ δεν ήταν ικανο- του χειμώνα η αίθουσα του θρνου, σύγχυση, έφταναν στο σημείο να την
ποιητικές για να τους στεγάσει ευ- ο αρχιτέκτονας είχε προβλέψει στο ταυτίζουν με την «περσική στοά» της
πρεπώς. δυτικ τοίχο ένα σύστημα απ οκτώ αρχαίας Σπάρτης.
καμινάδες που φαίνονταν εξωτερικά Oι τοίχοι είναι κτισμένοι με απλή
Tα ανάκτορα σαν αντηρίδες. λιθοδομή. Eπειδή ο τοίχος της πιο
H πρσοψη προς την πλατεία είχε παλιάς πτέρυγας φαίνεται να έχει
Tο ανάκτορο ήταν μικρ και κάπως δουλευτεί καλά με το μυστρί, ίσως
μίζερο για να φιλοξενεί επιφανή μέ- ακμη ως κύριο χαρακτηριστικ της
μια μεγάλη δίπατη στοά που ελάφρυ- και να μην είχε ανάγκη άλλου επιχρί-
λη της αυτοκρατορικής οικογένειας. σματος.
Tτε έκτισαν ένα ορθογώνιο, παραλ- νε σημαντικά τους γκους που ακου-
μπούσαν επάνω της και έδινε μια χα- O τοίχος μως, της BΔ πλευράς,
ληλγραμμο συγκρτημα προς τα φέρει ίχνη απ παχύ κονίαμα, ενώ ί-
δυτικά, με τη μεγάλη πλευρά 33,50 ριτωμένη γραμμή στη μονοκμματη
ψη του μεγάλου οικοδομήματος. H χνη απ κκκινες οριζντιες ταινίες
μέτρα και τη μικρή 10,65. αναπαριστάνουν τη συνήθη δομή με
οροφή σχημάτιζε «ηλιακ» δηλαδή,
Mεγάλοι χώροι για την αποθήκευ- εξώστη. Aπ τη στοά αυτή βρέθηκαν τούβλα. Eνα τερτίπι του αρχιτέκτο-
ση τροφίμων και υλικών κατελάμβα- στις ανασκαφές μνον κάποιες βά- Συνέχεια στην 12η σελίδα
ναν το ημιυπγειο με την καμαρωτή
οροφή, ενώ στο χαμηλ πρώτο ρο-
φο δημιουργήθηκαν οκτώ μεγάλα
δωμάτια, χωρίς να επικοινωνούν με-
ταξύ τους, σκεπασμένα το καθένα με
ημικυλινδρική καμάρα. Iσως να χρη-
σίμευαν ως γραφεία για τις διοικητι-
κές και οικονομικές υπηρεσίες του
δεσποτάτου. Eπάνω σ’ αυτά στηριζ-
ταν ο δεύτερος ροφος, που ήταν ο-
λκληρος μια μεγάλη αίθουσα τελε-
τών, ο «χρυσοτρίκλινος» των βυζα-
ντινών. H υψηλή αυτή αίθουσα είχε
δυο σειρές απ παράθυρα. H πρώτη
είχε οκτώ μεγάλα παράθυρα, στην α-
νατολική της πρσοψη, με πλαίσια υ-
στερογοτθικά.
H δεύτερη είχε έξι κυκλικά παρά-
θυρα. Oλα μαζί άφηναν το φως να
μπαίνει άπλετο και να φτάνει ώς τη
ντια πλευρά, που μέσα σε μια κγ-
χη υπήρχε ο θρνος του δεσπτη.
Γύρω γύρω απ το θρνο ήταν κτι-
σμένο ένα χαμηλ πέτρινο πεζούλι,
σίγουρα σκεπασμένο με πλούσια Προοπτική αναπαράσταση της βρειας πτέρυγας του κτιρίου (Δ) στο συγκρ-
στρωσίδια, που θα κάθονταν οι τημα των παλατιών, το οποίο θα χρησίμευε ως κατοικία των Δεσποτών.

KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH 11


Tο αρχοντικ του Φραγκπουλου. Eχει υπγεια στέρνα και μάλλον κτίστηκε στην αρχή του 15ου αιώνα.
Συνέχεια απ την 10η σελίδα
να, που ίσως και να διαφωνούσε με
τη λιττητα της κατασκευής.
Στην αίθουσα του θρνου ο τοίχος
έχει κονίαμα και σίγουρα θα είχε και
τοιχογραφίες που, μως, οι άσχημες
καιρικές συνθήκες, καθώς έπεσε η
στέγη, ολοσχερώς κατέστρεψαν.
Mεγαλοπρεπές
Xωρίς αμφιβολία, η πτέρυγα που έ-
κτισαν οι Παλαιολγοι με το μεγάλο
της γκο, την περίτεχνη στοά και τη
διπλή, αυστηρή διάταξη των παραθύ-
ρων, δίνουν στο οικοδμημα ένα
μνημειώδη χαρακτήρα που απεικονί-
ζει τη δύναμη και τον πλούτο της δυ-
ναστείας.
Kι ενώ ο σχεδιασμς του κτιρίου
είναι ανάλογος με εκείνον των βυζα-
ντινών κτιρίων, η διακσμηση των
μεγάλων παραθύρων και το κυκλικ
σχήμα των άλλων, θυμίζουν έντονα
τα ιταλικά παλάτια στην πρώιμη Aνα-
γέννηση.
Σήμερα το οικοδμημα, με τα έργα
συντήρησης που γίνονται, επανακτά
την πρτερη μεγαλοπρέπειά του.
Aλλά το ερώτημα παραμένει: Πτε
να κτίστηκε άραγε αυτ το συγκρ-
τημα; Iσως λίγο πριν απ την περίφη-
μη αυτοκρατορική επίσκεψη του Mα-
νουήλ το 1408, στο Mυστρά.
Γιατί πώς θα υποδέχονταν και θα
φιλοξενούσαν τον αυτοκράτορα σ’ έ-
να κτίσμα που θα έμοιαζε με σπίτι χα-
μηλβαθμου αυλικού, σε σύγκριση
με το ιερν παλάτιον της Bασιλεύου-
σας... Iσως, λοιπν, ο κύριος λγος
που οικοδομήθηκαν οι νέες πτέρυ-
γες θα ήταν για να στεγάσουν αξιο-
πρεπώς τον Aυτοκράτορα, που τσο
αγάπησε το Mυστρά ώστε το 1415
ξαναγύρισε για να χαρεί, κάμποσο
καιρ, την ηρεμία και την ομορφιά
της Λακεδαίμονος.
Aπ ττε κι έπειτα η πλη του
12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994
Mυστρά, κάτω απ το κάστρο, πήρε
τις διαστάσεις που ώς σήμερα βλέ-
πουμε.
Iδιαίτερη συνοικία για να μένουν οι
Λιθστρωτο δρομάκι που οδηγεί στα Παλάτια.
άρχοντες και οι τιτουλάριοι δεν φαί-
νεται να είχε ο Mυστράς. Aν και δυτι-
κά απ το παλάτι, στο άνοιγμα, υπήρ-
χαν αρκετά κτίσματα, πιθαντατα τα
αρχοντικά των αυλικών. Πάντως, δί-
πλα στα αρχοντσπιτα και πάνω
στους γερούς τους τοίχους στήριζαν
κι έφτιαχναν τα σπίτια τους και οι
φτωχοί, πως μαρτυρά ο γκος της
οικοδομής τους.
Ωστσο η μορφή των κτισμάτων
καθορίστηκε απολύτως απ το ανω-
φερές του λφου και απ τη γενικ-
τερη πολεοδομική ιδιομορφία της
πολιτείας. Στον Mυζηθρά, χώρος για
μεγάλες πλατείες, για κήπους και άλ-
λη σχεδιασμένα, καθώς στη Bασιλεύ-
ουα ή στη Δύση, δεν υπήρχε.
O Σατωμπριάν, αρχές του 19ου,
γράφει πως είδε πολλούς κήπους
στον Mυστρά. Oμως ττε ήταν ο και-
ρς που η πολιτεία είχε αρχίσει να
παρακμάζει, ο τπος ερημωνταν και
έτσι περίσσευε ο χώρος απ τις ακα-
τοίκητες διπλανές κατοικίες για να
γίνουν και κήποι.
Tον καιρ της ακμής μως το ένα
σπίτι στριμωχνταν δίπλα στο άλλο,
προσανατολισμένα στον άξονα της
πλαγιάς, και ήταν τσο κοντά κτισμέ-
να, που τα δύο μπαλκονάκια ενώνο-
νταν σε μια καμάρα ή κάτω, στο ισ-
γειο, που μπορεί η πίσω του πλευρά
να βρισκταν και μέσα στη γη, περ-
νούσε ο δημσιος δρμος, το διαβα-
τικν. Eτσι ερχταν φυσικ το σχήμα
του σπιτιού, κάπως μακρουλ και ορ-
θογώνιο, με δύο ή τρία πατώματα
ψηλ.
O πιο συνηθισμένος τύπος σπιτιού
ήταν αυτς με τα δύο πατώματα, χω-
ρίς πύργο. Aλλος ήταν εκείνος με το
λιακωτ που βλέπει προς την κοιλά-
δα. Mάλλον σπίτια πλουσίων. Tα αρ-
χοντσπιτα μως είχαν γερ πύργο,
που προστατευτικά παρέστεκε στην
κυρίως κατοικία.
H οικογένεια περνούσε τη ζωή της
στο ανώγι. Tο κατώγι, χώρος για τους
στάβλους ή για τις αποθήκες, είχε
σχισμές μικρές για το φως και χι πα-
ράθυρα, για λγους προστασίας. Tο
ανώγι είναι ένα μεγάλο δωμάτιο με
γύρω γύρω μεγάλο παράθυρο και
πολλές κγχες που χρησίμευαν για
ντουλάπια. Tο μέτωπο του λιακωτού
κυριαρχείται απ μια σειρά με μικρά
τξα, πολύ μορφα δουλεμένα. Oλο
το κτίριο στηριζταν πάνω ένα σύ-
στημα μεγάλων τξων.
Eτσι, πατούσε στέρεα στο έδαφος
που ήταν άνισο, δημιουργώντας ταυ-
τχρονα μια ισορροπημένη ψη στην
κατασκευή. Tο τξο αποτελεί για την
αρχιτεκτονική του Mυστρά κύριο
στοιχείο αρχιτεκτονικ. H στέγη ή-
ταν δίρραχη. Για δώμα ούτε λγος.
Γιατί το βαρύ κλίμα με τους σκλη-
ρούς χειμώνες, τις βροχές και το χι-
νι, δεν το επέτρεπε. Mερικά σπίτια
κατρθωσαν να φτάσουν ώς τις μέ-
ρες μας σε καλή κατάσταση.
Tο πιο σύνθετο, αρχιτεκτονικά,
σπίτι του Mυστρά είναι αυτ που ο-
νμασαν Παλατάκι, λίγο πιο πάνω α-
π τον Aγιο Nικλαο. O Oρλάνδος υ-
ποστηρίζει τι στο Παλατάκι έχουμε
δύο κτίσματα που κτίστηκαν σε δύο
διαφορετικές εποχές. Eχει τρία πα-
τώματα, μεγάλα παράθυρα, μεγάλη
αυλή.
Σήμερα, παράθυρα, δώματα, αυ-
λές, λα πρέπει να τα σχεδιάζεις με
το νου σου, αφού ο κισσς έχει πνίξει
τα πάντα στο σφιχταγκάλιασμά του
με τα ερείπια. Ποιοι άραγε να έζησαν
σε αυτ το συγκρτημα με τον ενδια-
φέροντα εξωτερικ διάκοσμο και τη
λιτή εσωτερική παρουσία κι ήταν ευ-
τυχισμένοι...
Aρχοντσπιτα
Στους πρποδες της πλαγιάς υ-
πάρχει και το αρχοντσπιτο του Λά-
σκαρη, κοντά στη Mητρπολη, με με-
γάλο ημικυκλικ άνοιγμα μπροστά,
που πάνω του στηρίζεται το λιακωτ
με θέα εξαίσια προς την κοιλάδα.
Oλο σχεδιάζουν οι διάφορες υπηρε-
σίες να το σώσουν, λο λένε πως θα
το αναστηλώσουν και λο ο χρνος
αδυσώπητος κάθε μέρα το κερδίζει.
Iσως και ο Aγιος Xριστφορος, ώς
διακσια μέτρα πιο πέρα, να ήταν το
παρεκκλήσι των Λασκάρεων. O Mυ-
στράς είναι ο χώρος που σήμερα
μπορεί ο επισκέπτης να δει τους πιο
αυθεντικούς τύπους των βυζαντινών
σπιτιών.
Kάτω απ την Παντάνασσα αξιλο-
γο είναι το αρχοντικ του Φραγκ-
πουλου. Tα σημερινά ορθογώνια πα-
ράθυρά του είναι κακτεχνη προ-
σπάθεια μιας παλιτερης αναστήλω-
σης. Oι φύλακες λένε με σιγουριά
πως αυτ είναι το αρχοντσπιτο του
Φραγκπουλου, που στάθηκε κάτι
σαν πρωθυπουργς για τον Mυστρά,
και δείχνουν σαν απδειξη το γράμ-
μα φ που υπάρχει ζωγραφισμένο, σ’
ένα μικρ σημείο, στον εξωτερικ
τοίχο που σώθηκε λίγο κονίαμα.
Eχει υπγεια στέρνα και φαίνεται
πως κτίστηκε στην αρχή του 15ου.
Mεγάλο οικοδμημα, σαν των Λα-
σκάρεων, σίγουρα δεν είναι. Aλλά ο
εξώστης του έβλεπε και αυτς προς
την κοιλάδα και δέσποζε στην πε-
ριοχή.
Kαμιά προσπάθεια σοβαρή για να
σωθεί το αρχοντσπιτο δεν γίνεται.
Ποιος να νοιάζεται τώρα για Φραγκ-
πουλους και Λάσκαρεις. Xάθηκαν και
αυτοί μέσα στο χρνο, ξεγλιστρώ-
ντας ανάμεσα στις λέξεις της βυζα-
ντινής ιστορίας μας, που τσο λίγο
άλλωστε, ως λγιοι, εκτιμάμε...
Δρμοι
Bεβαίως, στο Mυστρά φαρδείς
δρμοι δεν υπήρχαν. O πιο φαρδύς
Προοπτική αναπαράσταση αστικού σπιτιού (Aρχοντικ A) το οποίο βρίσκεται στην Aνω Xώρα κοντά στην εκκλησία του
Tο σπίτι του «Λάσκαρη». Προοπτική αναπαράσταση.
είναι αυτς που περνά μπροστά απ
το Παλάτι και το πλάτος του δεν είναι
μεγαλύτερο απ τρία μέτρα.
Aμάξια πολυτελή ή χρυσοποίκιλτες
άμαξες απ εκείνες που είδε η ανα-
γεννησιακή Δύση, ούτε λγος να γί-
νεται. Tο πολύ πολύ οι άρχοντες να
ανέβαιναν προς το παλάτι και το φ-
ρο έφιπποι και οι αρχντισσες ίσως
να κατέβαιναν στις εκκλησίες, ξα-
πλωμένες αναπαυτικά πάνω σε ανά-
κλιντρα, που θα τα κρατούσαν στι-
βαροί υπηρέτες.
Aγίου Nικολάου.
H μνη πλατεία, το πλάτωμα, που
αποτελούσε και το κέντρο της πολι-
τείας, ήταν μπροστά στα δώματα των
δεσποτών και ήταν προσήλιο και α-
πάγκιο. Eκεί, μέρες γιορτινές, στήνο-
νταν και οι κονταρομαχίες ανάμεσα
σε αυλικούς και σπουδαίους φιλοξε-
νούμενους, ικανούς ιππείς, εκεί γί-
νονταν και οι δημσιες τελετές.
Eκεί μαζεύονταν και οι κάτοικοι
του Mυστρά για να ανταλλάξουν ιδέ-
ες και απψεις. Nα μαθαίνουν τα κα-
λά και τα κακά νέα απ τη βασιλεύ-
KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH
ουσα και απ την υπλοιπη Πελοπν-
νησο. Eκεί άκουαν και για τις φραγκι-
κές κακίες.
Πάνω πλη
Στην πάνω πλη δεν κτίστηκαν
ούτε πολλά σπίτια ούτε εκκλησιές
ούτε άλλα, δημσια, οικοδομήματα.
O λφος σκαρφάλωνε απτομος και
δεν άφηνε καθλου περιθώρια, ενώ
το νερ δεν μπορούσε να φτάσει ώς
εδώ πάνω. Mνο οι δεξαμενές έδι-
ναν νερ στα σπίτια της πάνω π-
λης και οι κρήνες που ήταν για το
νερ των φτωχών. Eλλειψη νερού
πάντως δεν πρέπει να υπήρχε.
Aπ τη μια στιγμή στην άλλη, εκεί
που ήλιος λάμπει ψηλά, έρχεται η
μπρα ξαφνικά, ορμητική και μου-
σκεύει τα πάντα στο Mυστρά. Θα
γέμιζε και τις δεξαμενές της πάνω
πλης. Kαι σε λίγο να, ο ήλιος που
αστράφτει πάνω απ το κάστρο.
Aπ τις ημέρες που ζούσε ακμη
ο Mυστράς, η πύλη του Nαυπλίου ή-
ταν η καλύτερη πρσβαση προς την
πάνω πλη, αφού έκανε τον ανήφο-
ρο λιγτερο δύσκολο και μικρτερη
την κούραση του επισκέπτη. Tην
πάνω απ την κάτω πλη χώριζε η
πύλη της Mονεμβασιάς.
O δρμος ανάμεσά τους είναι
στενς και εύκολα θα αποκοβταν
απ τους φρουρούς αν κάποιος ε-
χθρς έβαζε με το νου του να πατή-
σει τα δώματα του δεσπτη, αν κά-
ποια εξέγερση για το δίκαιο του λα-
ού γινταν, στην κάτω πλη. Kαι πά-
νω απ την πύλη, ώς σήμερα, στέ-
κουν μάρτυρες τα απομεινάρια ε-
νς αρχοντικού, ίσως κάποιου αξιω-
ματούχου που θα ήταν υποχρεωμέ-
νος να ελέγχει την ασφάλεια του
Δεσπτη και της πλης.
Mαγαζιά, αποθήκες, εργαστήρια,
σπίτια ήταν λα μαζί σφικτοκτισμέ-
να στην κάτω πλη. Δρμοι ελικοει-
δείς, με λαξεμένα σκαλιά στο βρά-
χο, βοηθούσαν στην προσπέλασή
τους. Eδώ βλέπουμε και αρχοντικά
που διαθέτουν μπροστά ή στο πλάι
κάποιο χώρο ανοικτ. Iσως κάποιον
μικρ μα καλοσχεδιασμένο κήπο.
Eξω απ τα τείχη του Mυστρά
φαίνεται πως κούρνιασαν μετανά-
στες, μεταπράτες και οι Eβραίοι.
Eδώ άλλωστε στηνταν το παζάρι
για άλογα και για τα άλλα μεγαλ-
σωμα ζώα. H πλη δεν πρσφερε α-
νοικτούς χώρους για τέτοιου εί-
δους ελεύθερες εμπορικές συναλ-
λαγές.
O Mυστράς, μια πλη που η αρχι-
τεκτονική της φέρνει μνήμες της
Δύσης. O Mυστράς, μια πλη που
εκκλησιές και μοναστήρια τηρούν
ευλαβικά τους καννες της βυζα-
ντινής αρχιτεκτονικής.
H πρσμειξη των δύο στοιχείων,
σε ενιαίο πλοχμ Aνατολής και Δύ-
σης μας άφησαν έναν τπο πανέ-
μορφο, που δεν μάθαμε ούτε την ι-
στορία του να εκτιμάμε ούτε την αι-
σθητική του αξία να απολαμβάνου-
με. Δεν χρειάζεται να προσκομίσω
αποδείξεις. Tο φανερώνει, ακμη
και στον πιο ανίδεο ξένο, η κατά-
σταση των μνημείων του.
Tα σχέδια είναι απ το έργο του
Aναστ. K. Oρλάνδου «Παλάτια και
σπίτια του Mυστρά», εκδ. «Eστία»,
Aθήνα, 1937.
13
H Aγία Σοφία και τα Aνάκτορα. «Mανουήλ Kατακουζηνς Παλαιολγος Δεσπτης Kτίτωρ» είναι τα μονογράμματα που διαβάζονται πάνω στους κίο-
νες και τις ψευδοπαραστάδες για να παραδίδουν στη μνήμη των μεταγενεστέρων τον κτίτορα αυτής της εκκλησίας, που υπήρξε καθολικ κάποιου
μικρού μοναστηριού.

Tο Aφεντικ, εξωτερική άποψη. Tο κτίριο έχει τη μορφή διώροφου πεντάτρουλλου σταυροειδούς ναού, σχήμα αρκετά νεωτεριστικ για τον Mυστρά,
αν σκεφθούμε τι απ την παραδοσιακή οικοδμηση των Aγίων Θεοδώρων μεσολάβησαν μνον είκοσι χρνια.
 AΦIEPΩMA

Tα μνημεία του Mυστρά

H αρχιτεκτονική, ο γλυπτς διάκοσμος και οι τοιχογραφίες των εκκλησιών

H Mητρπολη (Aγιος Δημήτριος). Kτίτορας της Mονής ο Nικηφρος Mοσχπουλος, μητροπολίτης Λακεδαιμονίας (1286-1289), γνωστς καλλιγράφος κωδίκων και κά-
τοχος σημαντικής βιβλιοθήκης.

ΣTH ΠYΛH που μας ανοίγει το δρμο
για τη μαγεμένη πολιτεία και οδηγεί
τα βήματά μας προς τις εκκλησιές
και τα μοναστήρια του Mυστρά είναι
απ τη θέση Mάρμαρα. Eίναι η κάτω
είσοδος στην παλιά πλη, στα εξωτε-
ρικά τείχη. Aν ακολουθήσουμε το
δρμο αυτ, στα δεξιά μας, η πρώτη
μεγάλη εκκλησιά που συναντάμε εί-
ναι η Mητρπολη.
Kαι αν συνεχίσουμε τον δρμο μας
ακολουθούν η Eυαγγελίστρια, οι Aγι-
οι Θεδωροι, το Aφεντικ. Aπ τους
Aγίους Θεοδώρους ένας στενς και
κακοτράχαλος δρμος μας φέρνει
στην Παντάνασσα, που η ομορφιά
των τοιχογραφιών και η κομψτητα
του κτίσματος μας αποζημιώνει για
τον κπο της ανάβασής μας
H Mητρπολη
Tον επισκέπτη στη Mητρπολη,
πάνω απ την κύρια είσοδ της που
είναι και νεώτερη, υποδέχεται η κτι-
τορική επιγραφή, γραμμένη σε ιάμ-
βους τρίμετρους:
«Tον θείον οίκον τ νδε καινουργεί π θω
Kρήτης πρ εδρος ευτελής Nικηφ ρος,
έχων αδελφ ν Aαρών συνεργάτην
σκηπτοκρατούντος Aυσ νων Aνδρονίκου
Παλαιολ γου συν Mιχαήλ υεί...».
Kαι για να μην ξαστοχήσει ο επι-
σκέπτης πως κτίτορας της Mητρπο-
λης είναι ο αρχιερεύς Nικηφρος
Mοσχπουλος, πρεδρος της Mη-
τροπλεως Kρήτης, στη δυτική είσο-
δο του ναού, στο υπέρθυρο και άλλη
επιγραφή:
«...μνώεο Nικηφ ριο δομήτηρος αρ-
χιερήος...».
Aλλά και η μετέπειτα ιστορία της
Mητρπολης ιστορείται πάνω στην
πρώτη κολώνα του ναού, καθώς
μπαίνουμε δεξιά, ενώ πάνω στις άλ-
λες κολώνες, άλλοι αρχιερείς έχουν
χαράξει, σαν συμβολαιογραφικούς
κώδικες, τα κτηματολγια και τα
προνμια που πήραν απ τις αρχές
για τη Mητρπολη.
O νας έχει χάσει το αρχικ του
σχήμα, της τρίκλιτης βασιλικής, αρ-
χιτεκτονικής ρυθμς στον οποίο πα-
ραδοσιακά υπάκουαν οι μητροπ-
λεις. Oι αρχαιολγοι εξηγούν πως έ-
χουμε διάφορες φάσεις στην οικο-
δμηση της εκκλησίας και το μαρτυ-
ρούν οι διάφορες αρχιτεκτονικές
προσμίξεις καθώς και τα υλικά των
επεμβάσεων. Eτσι σήμερα ο νας εί-
ναι στο κάτω μέρος του βασιλική και
στο πάνω σταυροειδής με τρούλο.
Aσυνήθιστη αρχιτεκτονική σύνθεση
για το Bυζάντιο, αλλά ιδιαίτερα αγα-
πητή στο Mυστρά. Στο Aφεντικ α-
ναγνωρίζουμε την τελειοποίησή του.
O μητροπολίτης Mατθαίος, 15ος αι-
ώνας, που τσο ματαιδοξα χάραξε
παντού το νομά του, προκειμένου
να κάνει τις προσθήκες του στο αρ-
χικ αρχιτεκτονικ σχέδιο, «αποκε-
φάλισε» λη τη σειρά των τοιχογρα-
φιών που είχαν ως θέμα τους τον βίο
του Iησού, στη ντια πλευρά, στο με-
σαίον κλίτος.
Tα κιονκρανα δεν είναι της ίδιας
τεχνοτροπίας. Aλλα παλαιοχριστιανι-
κά και άλλα μεταγενέστερα,ενώ στο
τέμπλο πολλές τεχνοτροπίες και διά-
φορες εποχές συνθέτουν στο τέλος
ένα αρμονικ σύνολο. Στο δάπεδο
κάτω απ τον τρούλο, βρίσκεται ίσως
το πιο συγκινητικ σύμβολο της ι-
στορίας και των λαμπρών ημερών
του Mυστρά: ο δικέφαλος αετς των
Παλαιολγων, πάνω στον οποίο, σύμ-
φωνα με την παράδοση, μια και είναι
μετεγενέστερη η κατασκευή του, γο-
νάτισε για να στεφθεί αυτοκράτωρ ο
γενναίος Kωνσταντίνος.
Eξωτερικά, ο νας στο κάτω μέ-
ρος είναι απλς. Πλινθοπερίκλειστη

14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994

τοιχοδομή με εξαίσια χρώματα γης.
Tα παράθυρα περιγράφονται με ο-
δοντωτ κσμημα. Aπ το διάζωμα
και πάνω το κτίσμα του Mατθαίου
φαίνεται κάπως πρχειρο στην κα-
τασκευή του.

Tο μουσείο
Στα διώροφα κτίρια της αυλής, -
που στεγάζεται το μουσείο του Mυ-
στρά, ο προσεκτικς επισκέπτης δια-
κρίνει τι έχουν εντοιχιστεί εδώ και
εκεί αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη,
δείγμα της αρχαιολατρείας που ποτέ
δεν έλειψε απ το Mυστρά. Aλλωστε
ο ερειπίωνας των παλαιών εκκλησιών
και κτισμάτων της Σπάρτης τροφο-
δτησε πλουσιοπάροχα τις εμπνεύ-
σεις των αρχιτεκτνων που δούλε-
ψαν στην πολιτεία.
Δύο φάσεις διακρίνουν οι ειδικοί
στην εικονογράφηση της Mητρπο-
λης, στο τέλος του 13ου αιώνα. Bε-
βαίως, πολλές τοιχογραφίες έχουν
σβηστεί απ το χρνο. Στο νάρθηκα
μεγαλειώδης είναι η Δευτέρα Πα-
ρουσία. Eνεργέστατα απεικονίζο-
νται οι κολασμένοι, φίδια πράσινα
τυλίγουν το σώμα της αμαρτίας και
διάφορες σκηνές εκτυλίσσονται με
αιρετικούς αρχιερείς, ενώ οι φλγες
της κλασης είναι το στοιχείο που
συνδέει λη την παράσταση. Eντυ-
πωσιακή είναι και η τοιχογραφία της
γέννησης της Θεοτκου, καθώς και
εκείνη που απεικονίζει την παραβο-
λή απ το γάμο εν Kανά. Στο Διακο-
νικ απεικονίζονται οι Aγγελοι του
Xριστού εν Δξη, σε θαυμαστή συμ-
μετρία και ολοζώντανη κίνηση. Tολ-
μηρς ήταν ο ζωγράφος που συνέ-
λαβε να αποδώσει έτσι, σαν στρα-
τιές παρελαύνουσες, τα τάγματα
των αγγέλων. Oι Aγιοι Θεδωροι, νοτιοανατολική πλευρά. Mε την ίδρυση της Mονής συνδέεται τ’ νομα μιας απ τις σημαντικτερες μορ-
Oι διαφορές στς τεχνοτροπίες των φές της νεοϊδρυμένης βυζαντινής πολιτείας, του αρχιμανδρίτη Παχώμιου, που ήταν ηγούμενος διαδοχικά της Mονής των
ζωγράφων που κατά καιρούς δούλε- Aγίων Θεοδώρων και της Mονής της Oδηγήτριας.
ψαν στη Mητρπολη δεν αλλοιώνουν
το αισθητικ αποτέλεσμα. κύριο χαρακτηριστικ του είναι ο τε- Aγίους Θεοδώρους δεν υπάρχει ο –απ τη δημιουργία τεσσάρων μι-
ράστιος τρούλος που μοιάζει τι επι- γυναικωνίτης –φυσική αρχιτεκτονική κρών τμημάτων στο κεντρικ χώρο–
κάθηται λου του οικοδομήματος. προσαρμογή αφού στο μοναστήρι δημιουργούν μια κατανυκτική, ήρε-
H Mονή Σε ανάλογο ρυθμ –και μάλιστα δεν θα επιτρεπταν η είσοδος των μη, ατμσφαιρα.
του Bροντοχίου στο αποκορύφωμά του– έχουν κτι- γυναικών– και χρησιμοποιούνται οι Oι εσωτερικές επιφάνειες του να-
στεί ο Oσιος Λουκάς, το Δαφνί, η Pω- καμάρες. Eδώ δεν υπάρχει και ο νάρ- ού καλύπτονται με τοιχογραφίες που
H Mονή του Bροντοχίου: Oι Aγιοι σική Eκκλησία στην Aθήνα. Στους θηκας. Aυτ το κλειστ των χώρων μως δεν έφτασαν σε καλή κατάστα-
Θεδωροι και Oδηγήτρια (Aφεντικ) ση ως τις μέρες μας. Στο κάτω μέρος
που ίδρυσε και έκτισε ο αρχιμανδρί- των τοίχων μοιάζει σαν να ήθελε ο
της Παχώμιος –και αργτερα ηγού- ζωγράφος να μιμηθεί με τα χρώματά
μενς τους– είναι οι μεγαλύτερες του μάρμαρα. H ορθομαρμάρωση,
εκκλησιές στο Mυστρά. Για τους Aγί- περίτεχνη και πολυδάπανη τεχνική,
ους Θεοδώρους διαβάζουμε στο επι- δίνεται απ τη ζωγραφική δεξιτητα
στύλιο του τέμπλου, που φυλάσσεται του καλλιτέχνη. Kαι πάνω απ τη
στο μουσείο, τι κτίστηκαν απ τον σύνθεση αυτή διαγράφεται μια σειρά
Παχώμιο με τη βοήθεια του Δανιήλ. πολεμικών αγίων.
Oι Aγιοι Θεδωροι κτίστηκαν ίσως Στο παρεκκλήσιο σώζεται μεγαλύ-
την τελευταία δεκαετία του 13ου αι- τερο μέρος απ την εικονογράφηση
ώνα. Δύο δεκαετίες αργτερα κτί- αλλά και αυτή σε κακή κατάσταση.
στηκε η Oδηγήτρια. O προβληματι- Σκηνές αφιερωμένες στην Παναγία
σμς των ειδικών για το πώς έγινε ως ζωοδχο πηγή είναι το κύριο θέ-
και κτίστηκαν δύο ναοί στο ίδιο μο- μα της εικονογραφίας εδώ.
ναστήρι δεν απασχολεί ιδιαίτερα τον Στο παρεκκλήσι υπάρχει και ένας
επισκέπτη. Xαίρεται την αισθητική ο- τάφος, ενώ στην απέναντι πλευρά
μορφιά των δύο κτισμάτων που αν εμφανίζεται η εικνα ενς Παλαιολ-
και κτίστηκαν τσο κοντά χρονικά εί- γου, γονατιστού μπροστά στην ρθια
ναι τσο διαφορετικού αρχιτεκτονι- Παναγία που είναι βρεφοκρατούσα.
κού ύφους. O Παλαιολγος απεικονίζεται με φ-
Oι Aγιοι Θεδωροι έχουν το σχήμα ρεμα βαθύ γαλάζιο και κίτρινη ζω-
σταυροειδές οκταγωνικ, δηλαδή, ο- στήρα, που έχει περάσει, με χάρη, το
κτώ τξα που γράφουν ένα οκτάγω- μαντήλι του. Στην επιγραφή διαβά-
νο κρατούν το μεγάλο τρούλο. Eτσι ζουμε... Mανου-ήλ Παλαιολγος η-
το βάρος του φαίνεται να το σηκώ- κεττικς... Λένε πως είναι ο αυτο-
νουν ισομερώς οι τοίχοι. Oι ειδικοί κράτωρ Mανουήλ Παλαιολγος που
λένε τι δεν πέτυχε η αναστύλωση πέθανε το 1425 αλλά η ιστορία δεν α-
του τεράστιου τρούλου, ο οποίος εί- ναφέρει τι θάφτηκε στο Mυστρά.
χε βρεθεί πεσμένος στο έδαφος. Eγχείρημα εξαιρετικά δύσκολο να
Aκμη και αν είναι έτσι, ο επισκέπτης μεταφερθεί η σωρς του εδώ. Γιατί
αναγνωρίζει τη συμμετρία και την ο- τον απεικνισαν εκεί; Iσως γιατί αγά-
μορφιά αυτού του κτίσματος, που H Θεραπεία του Παραλυτικού. Bρειο κλίτος Mονής Mητροπλεως. Συνέχεια στη 16η σελίδα

KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH 15

Συνέχεια απ τη 15η σελίδα
πησε πολύ αυτν τον τπο.
Tα υλικά απ το Aφεντικ, που
στεκταν σχεδν ακέραιο χρησίμευ-
σαν για να κτίσουν κάποια εκκλησία
της νέας Σπάρτης στα μέσα του
19ου. Eτσι, αφαίρεσαν τις κολώνες
που υποβάσταζαν τον τρούλο. Tτε
κατέρρευσε και ο τρούλος και ένα
μέρος απ τις καμάρες. H αναστύλω-
ση του καθηγητή Oρλάνδου ξανάδω-
σε στην εκκλησία την προηγούμενη
εξωτερική ψη της.
Tο Aφεντικ
O Παχώμιος έκτισε το Aφεντικ
στο νομα της Oδηγήτριας, φημι-
σμένης εκκλησιάς της Kωνσταντι-
νουπλεως και είναι φανερ πως τη
μεγαλοπρέπεια εκείνης ήθελε να μι-
μηθεί, αν ήταν δυνατν, σ’ αυτήν την
εκκλησιά του Mυστρά. Tο κτίριο έχει
τη μορφή του διώροφου πεντάτρου-
λου σταυροειδούς ναού, σχήμα αρ-
κετά νεωτεριστικ για τον Mυστρά,
αν σκεφθούμε τι απο την παραδο-
σιακή οικοδμηση των Aγίων Θεο-
δώρων μεσολαβούσαν μνον είκοσι
έτη. H ιδιοτυπία του κτίσματος είναι
τι με το σχήμα αυτ επιτρέπει τη
δημιουργία ενς «περιπάτου» που
φθάνει ως πάνω απ το διακονικ.
Eνώ ψηλά, στο θλο, στο κέντρο του
σχηματίζεται μια φωτεινή εστία που
διαχέει το φως με τις καμάρες και τα
καμπυλωτά τξα.
H εκκλησιά περιβάλλεται γύρω α-
π στοά, μνήμη απ τον περίπτερο
αρχαίο να. Προσαρμζεται μως
στην ιδιορρυθμία του εδάφους και
είναι μια ακμη απδειξη πως ο αρχι-
τέκτονας επέλεξε μια ποικίλη πρ-
σμιξη αρχιτεκτονικών σχημάτων με
τλμη, χωρίς κονφορμισμ αλλά με
γνώση της αρχαίας ελληνικής παρά-
δοσης. H Oδηγήτρια χωρίς άλλο επη-
ρέασε και τον αρχιτέκτονα της Πα-
ντάνασσας.
Eδώ στο Aφεντικ η ορθομαρμά-
ρωση δεν είναι ζωγραφική απομίμη-
ση. Eχουμε έναν συνδυασμ πολυέ-
ξοδης ορθομαρμάρωσης και τοιχο-
γραφιών, που βέβαια σήμερα δεν
σώζονται. Kαι μνον στην αψίδα του
διακονικού υπάρχει ένα ελάχιστο
τμήμα με διακσμηση, μάρμαρο με
γλυπτ κσμημα και κλαδιά ζωγρα-
φιστά με φύλλα, που μας υποψιάζει
για το πώς θα μπορούσε να είναι το
σύνολο.
Πάντως, η ποικιλία των χώρων που
δημιούργησε το σχήμα του ναού έ-
δωσε την ευκαιρία στους ζωγράφους
που εργάστηκαν για την ιστρησή
του να σχηματίσουν χωριστές εικο-
νογραφικές εντητες για τον κάτω
και πάνω ροφο. Yπάρχουν ολσω-
μοι Aγιοι, χερουβείμ, μάρτυρες, ιε-
ράρχες σε διπλή σειρά και λος ο κύ-
κλος της Θείας Eυχαριστίας και άγ-
γελοι - καρυάτιδες να φέρουν επί της
κεφαλής τους τη δξα του Iησού.
Eξαιρετικά αποδίδεται και ο κύ-
κλος των θαυμάτων απ τον Iησού.
Xρώματα και τλμη στην απδοση
των θεμάτων είναι τα χαρακτηριστι-
κά της ιστρησης του Aφεντικού.
Mαλλιά που πέφτουν στους ώμους
των αγίων και γένια σαν καταρρά-
κτες και πλούσια φτερά στα Xερου-
βείμ που μοιάζουν σαν να έχουν πά-
ρει φωτιά στις άκρες τους και μορ-
φές τοποθετημένες, κατά τρπο θε-
ατρικ, για να υπηρετήσουν την οι-
κονομία της λης σύλληψης.
Tρεις τρποι διαφορετικοί και
στους χρωματισμούς ενδυμάτων και
16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994
σκηνικής παρουσίασης χωρίς αυτ
να σημαίνει πως δούλεψαν και τρεις
διαφορετικοί ζωγράφοι, μας λένε οι
ειδικοί.
O τάφος
του Παχώμιου
Στο βρειο παρεκκλήσι του ναού
βρίσκεται ο τάφος του Παχώμιου. O
ίδιος παρουσιάζεται γονατιστς να
προσφέρει την εκκλησία στην Πανα-
γιά. Yπάρχει κι ένας ακμη τάφος
του δεσπτη Θεοδώρου A΄ που μως
στο τέλος της ζωής του περιεβλήθη
το μοναχικ σχήμα. Mια εξαιρετική
βυζαντινή προσωπογραφία, που -
μως σπάνια την χαίρεται ο επισκέ-
πτης αφού ο φύλακας και κλειδακρά-
τορας δεν επιτρέπει την είσοδο εκεί.
Στο ντιο παρεκκλήσι το ενδιαφέ-
ρον είναι πως οι τοίχοι του καλύφθη-
καν λοι με αντίγραφα απ τα χρυ-
σβουλα που εξέδιδαν κατά καιρούς
οι αυτοκράτορες για την Oδηγήτρια.
Aχνά διαγράφονται τέσσερις άγγε-
λοι στην οροφή, που μως είναι απ
τις ωραιτερες μορφές του Aφεντι-
κού. Mε κίνηση στο σχήμα τους, λ-
γω του κυκλικού του χώρου, με χάρη
και πνευματικτητα διαγράφονται.
Yπάρχει ακμη ένα μικρ παρεκλήσ-
σι νοτιοανατολικά αλλά οι τοιχογρα-
φίες του με το Mυστικ Δείπνο, τους
τρεις ιεράρχες, φαίνονται να υπά-
κουσαν σε μια πρχειρη ζωγραφική
εκτέλεση. Tέλος, στη ντια στοά υ-
πάρχει ένα κοιμητήριο αρχντων.
Ξεχωρίζει η παράσταση ενς άρχο-
ντα που φορά πλούσιο κκκινο φ-
ρεμα υφασμένο με κίτρινα σχέδια.
Aγία Σοφία
Στα παλάτια κοντά, στην πλαγιά, ί-
σως και σαν παρεκκλήσι τους, κτί-
στηκε η Aγία Σοφία. «Mανουήλ Kα-
ντακουζηνς Παλαιολγος Δεσπ-
της κτήτωρ» είναι τα μονογράμματα
που διαβάζονται πάνω στους κίονες
και στις ψευδοπαραστάσεις για να
παραδίδουν στη μνήμη των μετεγε-
νέστερων τον κτήτορα αυτής της εκ-
κλησίας που υπήρξε καθολικ κάποι-
ου μικρού μοναστηριού. Oι αρχαιο-
λγοι ταύτισαν το να της Aγίας Σο-
φίας με το να του Xριστού Zωοδ-
του που ίδρυσε ο Mανουήλ και ένα
σιγίλλιο πατριαρχικ στα μισά του
δεκάτου τέταρτου αιώνα επέτρεψε
να μεταβληθεί σε ανδρικ μοναστή-
ρι. Στο μοναστήρι αυτ θάφτηκε η
Θεοδώρα, σύζυγος του Kωνσταντί-
νου Παλαιολγου αλλά και η σύζυ-
γος του Δεσπτη Θεοδώρου, Kλε-
πα Mαλατέστα. O νας βρισκταν σε
κακή κατάσταση, πως τον περιγρά-
φει ο Oρλάνδος αλλά με την επίβλε-
ψή του ξαναναστήθηκε ο τρούλος,
ξανακτίστηκε η στοά του, άνοιξαν τα
παράθυρα στις αψίδες και μια και-
νούργια κολωνα πήρε τη θέση ενς
αναπληρωματικού πεσσού. O νας
είναι αρχιτεκτονικά απλς δίστυλος,
δηλαδή, ο τρούλος του βασίζεται σε
δύο κίονες δυτικά και ανατολικά α-
κουμπά πάνω στους δύο τοίχους που
διαιρούν το ιερ. Eίναι ένας τύπος
πολύ διαδομένος στον ελλαδικ χώ-
ρο με ψηλές και στενές αναλογίες,
που παρέχουν μως φως στο εσωτε-
ρικ του ναού απ ψηλά, δίνοντας
στις τελετές το ύφος μυσταγωγίας.
Tο ύψος αυτ εξωτερικά δε φαίνε-
ται δυσανάλογο, ίσως και γιατί περι-
βάλλεται απ δύο κομψές στοές, η
μια με θέα την κοιλάδα του Eυρώτα.
Παναγία Oδηγήτρια. Aφεντικ. Bορειοδυτικ παρεκκλήσι. Oι μάρτυρες.

Oι άγγελοι του Xριστού εν Δξη. Διακονικν, Mονή Mητροπλεως.

KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH 17

Συνέχεια απ τη 16η σελίδα
H άλλη στοά ακμη δεν έχει αναστη-
λωθεί. Aπ το καμπαναρι στην άκρη
της βορεινής στοάς, σώζονται δύο -
ροφοι καθώς και η εσωτερική τους
σκάλα, πολύ στενή για έναν επισκέ-
πτη. Στην Tουρκοκρατία έγινε μινα-
ρές και σήμερα κλείνεται με ένα σι-
δερένιο κάγκελο.
Oύτε ο διάκοσμος της Aγίας Σο-
φίας είναι πλούσιος, πως σώθηκε.
Oμως υπάρχει κι εδώ ο δικέφαλος α-
ετς των Παλαιολγων, πάνω στα ε-
πιστήλια. Tο γλυπτ κομμάτι στο τέ-
μπλο με το λιοντάρι –και άλλο ένα
κομμάτι μέσα στο μουσείο με γρύπα–
είναι μέλη απ μεγαλύτερες συνθέ-
σεις του 12ου αιώνα που ξαναχρησι-
μοποιήθηκαν ως υλικά για να καλύ-
ψουν φθορές. Aπ την εικονογραφία
σημαντική είναι η παράσταση του έν-
θρονου Xριστού, ενώ κι εδώ έχουμε
τους ιεράρχες και τον κύκλο της Θεί-
ας Eυχαριστίας. Στο παρεκκκλήσι,
βορειοδυτικά, οι δύο αντικριστοί άγ-
γελοι, καθώς και η υπγεια κρύπτη,
σαφώς μεταγενέστερη, φανερώνουν
το ταφικ χαρακτήρα του μνημείου.
Στο βορειανατολικ παρεκκλήσι η
διακσμηση σαφώς σώζεται καλύτε-
ρα αλλά δεν είναι σπουδαίας τέχνης
παρ’ λο που τοποθετείται στο πλαί-
σιο της παλαιολγειας ζωγραφικής.
Σώζεται και ένα μέρος απ το διώρο-
φο εστιατριο της μονής που ανα-
γνωρίζονται φθαρμένες τοιχογρα-
φίες με απομίμηση υφάσματος και
μαρμάρου και με ίχνη ζωγραφισμέ-
νων πορτρέτων αγίων στις κγχες.
H Eυαγγελίστρια
Πηγαίνοντας απ τη μονή Bροντο-
χίου στη Mητρπολη, αριστερά είναι
κτισμένη μια μικρή εκκλησία που η
αυλή της είναι νεκροταφείο. Πρέπει
να κτίστηκε στις αρχές του 15ου αιώ-
να. Oύτε επιγραφή, ούτε μονογράμ-
ματα, ούτε αναθήματα, ούτε κτήτο-
ρες άφησαν τα σημάδια τους στην
Eυαγγελίστρια, ώστε να έχουμε έστω
και ελάχιστη πληροφρηση για το
να αυτ.
Tα ταφικά μνημεία των παλαιών
κατοίκων του Mυστρά που περιβάλ-
λουν την Eυαγγελίστρια δημιουρ-
γούν μια μελαγχολική ατμσφαιρα.
Δίστυλος σταυροειδής είναι ο ρυθ-
μς της, πως της Aγίας Σοφίας. Mι-
κρές διαστάσεις αλλά με κομψές α-
ναλογίες. Tίποτε ιδιαίτερο στην εξω-
τερική τοιχοδομία της και ο τρούλος
Eυαγγελίστρια. Mικρή εκκλησία κτισμένη στα μέσα της διαδρομής απ τη Mητρ-
πολη στη Mονή Bροντοχίου, που η αυλή της χρησιμεύει ακμα για νεκροταφείο.
18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994
Στρατιωτικοί Aγιοι. Bρειος τοίχος, Mονή Περιβλέπτου.
στηρίζεται πάνω σε τέσσερα παράθυ-
ρα που συνδέονται μεταξύ τους με
τέσσερις κγχες.
Ωστσο έχει πλούσιο γλυπτ διά-
κοσμο, που θεωρείται ως δείγμα της
γλυπτικής που αναπτύχθηκε στο Mυ-
στρά. Kιονκρανα σχεδν στο σχήμα
του κύβου που φέρουν πλούσιο φυ-
τικ διάκοσμο με κλαδιά και σταυρ.
Tο τέμπλο είναι κτιστ και η ωραία
πύλη στολίζεται με περιθύρωμα, μάλ-
λον δυτικής τεχνοτροπίας. Oι τοιχο-
γραφίες είναι σχεδν κατεστραμμέ-
νες. Στον τρούλο μπορεί κανείς να
διακρίνει εικονογράφηση αγγέλων,
στο βήμα ο αμνς του Θεού. Eνδια-
φέρουσες μορφές είναι ενς ιεράρ-
χη και ενς ευαγγελιστή.
H Περίβλεπτος
Kολλημένη πάνω στον απτομο
βράχο, νοτιοανατολικά του εξωτερι-
κού τείχους κτίστηκε η Περίβλεπτος.
H ωραιτερη ώρα να επισκεφθεί κα-
νείς το μοναστήρι είναι αργά το πρωί.
Γιατί μετά το μεσημέρι σ’ αυτ το
κομμάτι του Mυστρά ο ήλιος φεύγει
νωρίς. Σκοτεινιάζει γρήγορα. Για την
ιστορία της Περιβλέπτου δεν ξέρου-
με πολλά πράγματα. Eνα ζευγάρι αρ-
χντων, καθώς φανερώνουν τα εν-
δύματά τους, είναι οι κτήτορες της
εκκλησίας αλλά το νομά τους δεν α-
ναγράφεται. Yπάρχει πάνω απ την
πρτα του πλάγιου νάρθηκα το μον-
γραμμα του Λέοντος Mαυρπαπα
–γνωστής βυζαντινής οικογένειας–
ενώ στα μέσα του 18ου που ανακαινί-
στηκε ο νας ξέρουμε πως τα έξοδα
έκανε ο Παναγιώτης Θηβαίος, επί
Bενετών. Διάφορα φράγκικα σημά-
δια μέσα στο να προέρχονται απ
τη χρήση παλαιτερων υλικών στην
ανοικοδμηση του ναού. Kανείς δεν
ξέρει γιατί επελέγη αυτς ο χώρος,
δίπλα στον βράχο για να κτιστεί το
μοναστήρι της Περιβλέπτου. Iσως
μέσα στο βράχο να υπήρχε παλαιτε-
ρος χριστιανικς νας. Σήμερα ο να-
ς και το κάπως παραμελημένο ε-
στιατριο του μοναστηριού είναι τα
μνα κτίρια που μπορεί να δει ο επι-
σκέπτης.
Bεβαίως η επίσκεψη στην Περίβλε-
πτο είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα,
καθώς η εκκλησία και τα παρεκκλή-
σια που την περιβάλλουν σχηματί-
ζουν ένα εντελώς ιδιτυπο κτιριακ
συγκρτημα, αφού ο αρχιτέκτονας
προσπάθησε να δώσει λύση παρακο-
λουθώντας την ιδιομορφία του βρά-
χου. Tο παρεκκλήσι της Aγίας Aικα-
τερίνης σχηματίζεται πάνω στο βρά-
χο, ενώ κάτω απ τις αψίδες του να-
ού, έξω, έχουν κτιστεί άλλα δύο μι-
κρά παρεκκλήσια που σχηματίζουν
με τις αψίδες τους κάτι σαν εξώστη.
Aν περάσει ο επισκέπτης δίπλα απ
τις αψίδες, μπει στη μικρή και χαμη-
λή πρτα και ακολουθήσει το στεν
και χαμηλ διάδρομο κάτω απ το
βράχο, βρίσκεται ξαφνικά μέσα στο
κύριο μέρος του ναού. Yπάρχει μια
ευχάριστη αντίθεση στο πέρασμα α-
π το σκοτάδι του διαδρμου στο
φως του ναού.
Πολεμικοί Aγιοι
Aπλς δίστυλος είναι ο ρυθμς,
προσαρμοσμένος στην ιδιομορφία
της παράξενης τοποθεσίας του. Xα-
ρακτηριστική είναι η διακσμηση
στις πενταγωνικές αψίδες με το αυ-
λάκι στο γείσο και με τη χρησιμοποί-
ηση παλιτερων υλικών που τσο έ-
ντεχνα έχουν εντοιχιστεί. Eξωτερικά
οι αψίδες είναι πλινθοπερίκλειστες,
ενώ η υπλοιπη τοιχοδομία είναι λι-
τή. Aντίθετα η εικογράφηση στις με-
γάλες επιφάνειες δεν είναι απλή. Oι
τρεις εικονογραφικοί κύκλοι, της
Θείας Eυχαριστίας, του βίου της Θε-
οτκου και ο ευαγγελικς με τις
γιορτές και τα πάθη του Iησού εκτυ-
λίσσονται σχεδν κατά μήκος λων
των επιφανειών. Στις τρεις αψίδες ει-
κονογραφούνται συμβολικές παρα-
στάσεις, ενώ ο τρούλος κατέχεται α-
π την εικνα του Παντοκράτορα
που στηρίζεται σε οκτώ ζωγραφιστές
κολώνες, στολισμένες με κλαδιά. Oι
πλάγιοι τοίχοι έχουν ολσωμους άγι-
ους πολεμικούς. Aνάμεσά τους οι
Aγιοι Δημήτριος και Γεώργιος υπερ-
μεγέθεις.
H ζωγραφική της Περιβλέπτου δεν
παρουσιάζει ποικιλία τεχνοτροπιών,
παρ’ λο που εργάστηκαν σ’ αυτήν
τουλάχιστον τέσσερις ζωγράφοι. Oι
ειδικοί λένε τι διαφέρουν στον τρ-
πο εκτέλεσης του θέματος που επι-
λέγουν. Φαίνεται τι ανήκαν σε μια
σχολή. Xαρακτηριστικά τους είναι η
συμμετρία, η αβίαστη κίνηση, πως
στην Πρθεση, με τη θεία λειτουργία
των αγγέλων, η ευγένεια στη στάση,
πως στο Mυστικ Δείπνο και τη βαϊ-
φρο με τα παιδιά που παίζουν και
τους Iουδαίους που φορούν ενδυμα-
σίες εξαιρετικής ποικιλίας και απο-
χρώσεων, ενώ ο ζωγράφος δεν δι-
στάζει να απεικονίσει κτίρια, εξώ-
στες και ανοικτά παράθυρα που, μέ-
σα σ’ αυτ το κυκλικ σκηνικ, εντε-
λώς θεατρικά, τοποθετείται η εξέλι-
ξη του θέματος. Oι τοιχογραφίες της
Περιβλέπτου, επηρεασμένες απ την
παράδοση της Kωνσταντινούπολης,
είναι σπουδαία δείγματα της βυζα-
ντινής ζωγραφικής στο τελευταίο τέ-
ταρτο του 14ου αιώνα.
H Παντάνασσα
Για την Παντάνασσα, που κτίστηκε
τον 15ο αιώνα και είναι το πιο λα-
μπρ δείγμα της αρχιτεκτονικής που
άνθησε στον Mυστρά -σε απλυτη
αρμονία με τη βυζαντινή παράδοση–
για την ιστορία της, την ομορφιά της,
υπάρχουν αναφορές διάσπαρτες σε
λο το αφιέρωμα του Mυστρά. Iσως
γιατί αυτή η μονή, με την πεντάτρου-
λη εκκλησία που κτίστηκε στην κατη-
φορική ανατολική πλευρά του βου-
νού, έτσι που να φαίνεται απ λον
τον Mυστρά και που έχει κρατηθεί
ως σήμερα σε αρίστη κατάσταση, εί-
ναι το μνο μνημείο που η ζωή δεν έ-
παψε να κυλάει στις φλέβες του, με
την παρουσία των μοναχών.
Iδρυτής ο Iωάννης Φραγγπουλος,
που χάραξε το μονγραμμά του με -
νομα και τίτλους στα επάνω δυτικά
παράθυρα αλλά και στο νοτιοδυτικ
κιονκρανο της εκκλησίας. Στη βάση
του τρούλου έγραψε και μια έμμετρη
επιγραφή, που δύσκολα διαβάζεται,
αλλά που πρθυμα οι μοναχές της
Παντάνασσας απ στήθους πλέον α-
παγγέλλουν:
«Πολλών τυχών σου των χαρίτων Παρθένε
μικρ ν κομίζω σοι δώρον να ν τ νδε
Iωάννης Φραγγ πουλος πρωτοστάτωρ
θεοπρ βλητος εν δεξιώ τυχείν θέλων».
Mια επιγραφή που έχει χαθεί έγρα-
φε πως τα εγκαίνια της μονής έγιναν
τον Σεπτέμβριο του 1428.
Aπ τη δυτική είσοδο, που δεν έχει
πια μεγάλη εμφανισιακή σχέση με
την αρχαία είσοδο, μπαίνουμε σε μια
στενή και μακριά αυλή. Kι ενώ συνη-
θίσαμε στις άλλες μονές να μας υπο-
δέχεται η σιωπή και η ερημία ή κά-
ποιος βαρυεστημένος φύλακας, εδώ
ελαφροπάτητες μοναχές, με επικε-
φαλής τη χαμογελαστή ηγουμένη εί-
ναι έτοιμες να προσφέρουν την φι-
λοξενία τους. Mικρή η αυλή αλλά γε-
μάτη απ γλάστρες με πανέμορφα
λουλούδια και γάτες νωχελικές που
βγαίνουν να λιαστούν στη λιακάδα
του χειμώνα.
Aπ τη μικρή αυλή δύο σκάλες
βγάζουν στην εκκλησία που έχει κτι-
στεί πάνω σε ένα τεχνητ πλάτωμα
για να προσαρμοστεί η οικοδομή
στην ιδιομορφία του εδάφους. O
ρυθμς είναι μοιος με εκείνον στο
Aφεντικ: Kάτω βασιλική τρίκλιτη,
πάνω σταυροειδής πεντάτρουλη. Oι
αψίδες είναι ψηλές με πλούσια εξω-
τερική διακσμηση. H επιφάνεια χω-
ρίζεται απ δύο γείσα σε τρεις ζώνες.
Oι δύο ανώτερες ζώνες έχουν μεγά-
λα παράθυρα, διαδοχικά, αλλού
πραγματικά και αλλού κτισμένα. Tα
παράθυρα στη μεσαία ζώνη ακαννι-
στα αλλού κλειστά και αλλού ανοι-
κτά, στολίζονται με ανθέμια γοτθικά
και χωρίζονται απ κιονίσκους. Mια
κυματοειδής ταινία με ανάποδα τξα
δένει τον τρούλο γύρω γύρω ακρι-
βώς κάτω απ τα παράθυρα. Δεν υ-
πάρχει αρχιτεκτονική ομοιογένεια
στην τεχνοτροπία αλλά αυτ δεν ε-
μποδίζει σε τίποτε το σύνολο να είναι
χαριτωμένο και καλαίσθητο. Tο τε-
τραώροφο καμπαναρι έχει δεχθεί
περισστερες γοτθικές επιδράσεις,
κτισμένο με πλινθοπερίκλειστο σύ-
στημα, με παράθυρα που στολίζονται
απ σπασμένα γοτθικά τξα. Δένει
αρμονικά με το υπλοιπο κτίριο.
H στοά
Aλλά το στολίδι της Παντάνασσας
είναι η στοά της, η βορεινή, που δια-
τηρείται ολκληρη με τις τρεις κολω-
νες της και σκεπασμένη με μικρούς
τρούλους, επιτρέπει στον επισκέπτη
μια εξαίσια θέα προς την κοιλάδα του
Eυρώτα.
Στο εσωτερικ βλέπουμε τρία ει-
δών κιονκρανα. Aλλών σαν εκείνα
τα Mητρπολης, άλλα κάπως κοριν-
θιακά, άλλα πιο κυβικά, λα πάντως
με φυτικ διάκοσμο. Eίναι παρμένα
απ παλαιτερους ναούς και τα επι-
θήματα φέρουν κλαδί και το ένα έχει
χαραγμένο το μονγραμμα του
Φραγγπουλου. Mερικά σχήματα πά-
H Mονή της Παντάνασσας. Iδρυτής της είναι ο Iωάννης Φραγγπουλος, είδος πρωθυπουργού του Δεσποτάτου, που χάραξε
μονογράμματα με τ’ νομα και τους τίτλους του στα επάνω δυτικά παράθυρα και το νοτιοδυτικ κιονκρανο της εκκλησίας.
νω απ την πύλη που οδηγεί στον κυ-
ρίως να θυμίζουν κοσμήματα που α-
παντούται στα τεμένη. Mια σειρά απ
γλυπτά, με μοτίβο κυρίως τον αετ,
βρίσκονται στο μουσείο.
H εικονογράφηση της Παντάνασ-
σας, ψηλά, είναι σε πολύ καλή κατά-
σταση. Στο ισγειο μως πάνω στις
παλιές τοιχογραφίες έγινε νεώτερη
εικονογράφηση. Tα θαύματα του Xρι-
στού, ο βίος της Παναγίας και λα τα
συνήθη προσφιλή θέματα κοσμούν το
μέρος αυτ. Στη ντια πλευρά του
νάρθηκα ένας άρχοντας που φορά
καπέλο σαν εκείνο του Iωάννη Παλαι-
ολγου, ο Xατζιδάκις, μας κοιτάζει ε-
ξεταστικά και με ευγένεια. Eκεί είναι
και ο τάφος του. Tα ζωγραφικά σύνο-
H Παντάνασσα. H εξωτερική διακσμηση των αψίδων και η Bρεια Στοά. Tα πα-
ράθυρα στη μεσαία ζώνη είναι ακαννιστα, αλλού κλειστά και αλλού ανοικτά,
στολίζονται με ανθέμια γοτθικά και χωρίζονται απ κιονίσκους.
λα, Eυαγελισμς, Γέννηση, Bάπτιση
κ.λπ. έχουν διαμοιραστεί στις κυρτές
επιφάνειες του σταυρού, ενώ η Aνά-
ληψη με την πλαστική κίνηση των σω-
μάτων και η Πεντηκοστή καλύπτουν
την καμάρα του ιερού.
Oι επιδράσεις απ το Aφεντικ αλ-
λά και η παρακολούθηση των εικονο-
γραφικών κύκλου της Περιβλέπτου
είναι φανερές, με μια τεχνοτροπία -
μως εκλεκτική. Pλο σημαντικ παί-
ζουν και εδώ οι αποχρώσεις και οι
μορφές τοποθετούνται κατά τρπο
στημένο και θεατρικ με σκηνικά απ
κτίρια που ξετυλίγονται στο βάθος
του πίνακα. Aλλού, πως στον Λάζα-
ρο, η σκηνογραφία γίνεται με τους
βράχους και τα γαλαζωπά βουνά ενώ
KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH
ένας σχεδν πράσινος Iουδαίος κρα-
τάει με αηδία τη μύτη του για να απο-
δείξει το ευαγγελικ τι «ήδη Λάζα-
ρος ζει». H βαϊοφρος έχει σημαντι-
κές ομοιτητες με εκείνη της Περι-
βλέπτου αν και η εκτέλεση είναι δια-
φορετική. Kι εδώ τα μικρά παίζουν α-
νάμεσα σε σπίτια και βρύσες και δύο
«χοροί» ο ένας των Iουδαίων και ο
άλλος των μαθητών περιβάλλουν την
κεντρική μορφή που είναι ο Iησούς
που φτάνει πάνω σε λευκ άλογο. Oι
Aπστολοι έχουν κι εδώ τη διάταξη
του Aφεντικού μνο που τα ενδύμα-
τά τους φέρουν πολλές πτυχώσεις,
κάπως παγωμένες. Πάντως η ζωγρα-
φική στην Παντάνασσα έχει ομοιογέ-
νεια και χαρακτηριστικ της είναι η ά-
ψογη τεχνική εκτέλεση και η επιμονή
της προβολής λεπτομερειών ενς
συνλου. H τέχνη της Παντάνασσας,
παλαιολγεια ζωγραφική στην καλύ-
τερή της ώρα, άφησε τα ίχνη της
στην κρητική σχολή, αργτερα.
Παρεκκλήσια
Στο Mυστρά συναντάμε και πολλά
παρεκκλήσια. Πάνω απ είκοσι είναι
σκορπισμένα εδώ κι εκεί, σε δύσβατα
μέρη και ανάμεσα σε ερείπια. Σε με-
ρικά έγιναν εργασίες αναστύλωσης
και σε άλλα έγινε ανασκαφή για να
αναγνωριστούν σημαντικά τμήματα
της αρχιτεκτονικής τους ή να στερε-
ωθεί μέρος της σωζμενης εικονο-
γράφησης. Tα πιο πολλά φαίνεται να
κτίστηκαν για να «σκεπάσουν» τους
τάφους των αρχντων του Mυστρά.
Tο πιο σημαντικά ίσως είναι εκείνο
του Aγίου Γεωργίου στα ντια και
του Aγίου Xριστοφρου, δίπλα στο
δρμο που μας φέρνει απ την Mη-
τρπολη στην Περίβλεπτο, ακμη και
του Aγίου Nικολάου, μεταγενέστερο
πολύ αλλά με ωραίες τοιχογραφίες.
Eυχαριστούμε την «Eκδοτική Aθη-
νών A.E.» για την παραχώρηση φω-
τογραφιών απ το έργο «Mυστράς,
H Mεσαιωνική Πολιτεία και το Kά-
στρο» (Aθήνα 1992) του ακαδημαϊ-
κού Mανλη Xατζηδάκη.
19
 AΦIEPΩMA

O τελευταίος αυτοκράτορας
O χαμς του Kωνσταντίνου Παλαιολγου ήταν η αρχή του τέλους και για το Δεσποτάτο του Mυστρά
THN ANOIΞH του 1443 ο Kωνσταντί-
νος Παλαιολγος έφθασε στο Mυ-
στρά. Hταν η τελευταία φορά που οι
Eλληνες της Πελοποννήσουν γεύο-
νταν τη δξα. Στις 31 Oκτωβρίου
1448, πέντε χρνια μετά, ο Iωάννης
ο H΄, άκληρος, αφήνοντας την τε-
λευταία του πνοή, ανήσυχος για το
μέλλον της Aυτοκρατορίας, παρήγ-
γειλε να τον διαδεχθεί στο θρνο ο
αδελφς του Kωνσταντίνος «γιατί
ήταν ο ικαντερος απ τους αδελ-
φούς του». Tον Kωνσταντίνο προτι-
μούσε και η μάνα τους, εστεμμένη
αυτοκράτειρα, γιατί έφερε το νο-
μα και της δικής της οικογένειας:
Kωνσταντίνος IA Παλαιολγος, ο
Δραγάσης.
Προικισμένος με αξιλογα προσ-
ντα ο Kωνσταντίνος είχε αναπτύξει
σημαντική δράση. H πολιτική του έ-
τεινε στον προσεταιρισμ των βαλ-
κανικών δυνάμεων, έχοντας αποκα-
ταστήσει καλές διπλωματικές σχέ-
σεις ακμη και με τη Δημοκρατία
της Pαγούζας, προσβλέποντας
στον περιορισμ της βενετικής ε-
πιρροής. Πίστευε πως ήταν δυνα-
τν, ενωμένοι λοι οι χριστιανοί, να
προβάλλουν αντίσταση στην επερ-
χμενη τουρκική λαίλαπα.
H αυτοκράτειρα έδωσε αμέσως ε-
ντολή στον Aλέξιο Λάσκαρη Φιλαν-
θρωπιν και στον Mανουήλ Παλαιο-
λγο Iάγρο να φύγουν, χωρίς καμιά
καθυστέρηση, για τον Mυστρά, προ-
σφέροντας στον Kωνσταντίνο το Mυστράς. Mερική άποψη των Παλατιών με την πτέρυγα των Kαντακουζηνών δεξιά και των Παλαιολγων αριστερά.
αυτοκρατορικ στέμμα. Πρώτα -
μως ζητήθηκε επίσημα απ την αυ- στη Bασιλεύουσα. O επισιτισμς γι- ράτ και μνον ο Σφραντζής, καλά αποθανούμεν και ου φεισ μεθα της ζωής
τοκρατορική αυλή η συγκατάθεση νταν με μεγάλη δυσκολία. Tα νέα πληροφορημένος, ανησυχούσε σφ- ημών».
–τι ξεπεσμς και αυτς– του Mου- που έφταναν έριχναν λο και πιο χα- δρα για την άνοδο του Mωάμεθ. O Aφησε την τελευταία του πνοή
ράτ B΄ για την αποδοχή του νέου μηλά το ηθικ του κσμου. Tο Tαμείο Kωνσταντίνος εκτίμησε τι ο Mου- στην πύλη του Pωμανού. Θα πίστευε
αυτοκράτορα. είχε εξαντληθεί. Kαι ενώ η Bασιλεύ- ράτ ήταν ανίκανος για μεγάλα έργα. πως υπερασπιζταν μνον την Bασε-
ουσα ψυχορραγούσε, στο ιερν πα- Ωσπου ήρθε η πικρή στιγμή, πέντε λεύουσα. Kι μως ο χαμς του ήταν η
H στέψη λάτιον επικρατούσε πολιτικοϊδεολο- χρνια μετά, για να του πει: αρχή του τέλους και για το δεσποτά-
γική διαμάχη και μεγάλη ταραχή για «Tο δεν την π λιν σοι δούναι, το του Mυστρά, τον χώρο της στερ-
Hταν αρχές του κρύου Δεκέμβρη ασφαλώς επερχμενα. ουτ’ εμ ν εστίν νής ακμής του Bυζαντίου. Hταν και
ταν έφθασαν οι αυτοκρατορικοί α- Λίγες εβδομάδες μετά ο Kωνστα- ουτ’ άλλου των κατοικούντων εν ταύτη. πάλι άνοιξη. Mνον που αυτή ήταν η
πεσταλμένοι στον Mυστρά. Στις 6 Iα- ντίνος άφηνε για πάντα τον Mυστρά, Kοινή γαρ γνώμη πάντες αυτοπροαιρέτως τελευταία...
νουαρίου 1449 ο μητροπολίτης Λακε- που τσο είχε αγαπήσει. Δύο μήνες
δαίμονος έστεψε στην Mητρπολη, αργτερα, άνοιξη και πάλι, γινταν
στον Aγιο Δημήτριο, τον Kωνσταντί- δεκτς στη Bασιλεύουσα «παρά πά-
νο ως αυτοκράτορα. Mικρς νας για ντων ασπασίως»...
Bιβλιογραφία
μια τέτοια μεγάλη στιγμή. H παράδο-
1. Corpus Scriptorum Historiae κατά την οποία ο Mυστράς άκμαζε.
ση θέλει τον Kωνσταντίνο να δέχε- H πτώση Byzantinae, Bννη. Σπάνια έκδοση 5. H.H. Kαλονάρος, «Tο χρονικν του
ται, δακρύων, το ύψιστο αξίωμα γο-
O Mουράτ B΄ ήταν στην αρχή ιδιαί- βυζαντινών συγγραφέων που περι- Mορέως», Aθήναι 1940.
νατίζοντας ακριβώς πάνω στο δικέ- λαμβάνει και τα έργα των Παχυμέρη,
τερα διαλλακτικς μαζί του. Aνανέω- 6. Eφ. Kαρποδίνη - Δημητριάδη, «Kά-
φαλο αετ του δαπέδου, που σήμερα Iωάννη Kαντακουζηνού, Γρηγορά στρα της Πελοποννήσου».
προστατεύει ένα κιγκλίδωμα. σε την υπάρχουσα συνθήκη που είχε κ.ά. 7. A. Oρλάνδος, «Παλάτια και σπίτια
Aυτή ήταν η πιο σημαντική και συ- υπογραφεί απ τον πατέρα του και ε- 2. Eλ. Bαλαβάνη, «Στο Mυστρά των Πα- του Mυστρά», Aθήναι, 1937.
γκινητική τελετή στην ιστορία του πέστρεψε στον Kωνσταντίνο την λαιολγων. Γεώργιος Γεμιστς - Πλή- 8. Στ. Pάνσιμαν, «Mυστράς». Aθήνα,
δεσποτάτου του Mυστρά. Hταν συγ- Hράκλεια, παραχωρώντας και την πε- θων», Aθήνα, 1971. 1986.
χρνως και άκρως μελαγχολική γιατί ριοχή Δοξμπους, κοντά στον ποτα- 3. N. Δρανδάκης «Aνασκαφές στα πα- 9. M. Σωτηρίου, «Mistra, une ville
λοι ήξεραν πως τα μεγαλεία είχαν μ Στρυμώνα, για τις δαπάνες του ρεκκλήσια του Mυστρά. Πρακτικά morte», Aθήναι, 1956.
περάσει και μνον γυαλάκια αντί πο- Oρχάν, μέλους της οθωμανικής δυ- της Aρχαιολογικής Eταιρείας», Aθή- 10. Aθ. Tαρσούλη, «Kάστρα και Πολι-
ναστείας που ζούσε στην Kωνσταντι- ναι,1952. τείες του Mοριά», Aθήνα.
λυτίμων λίθων στλιζαν πλέον το 4. Δ. Zακυθινς, «Le Despotat grec de la
νούπολη για να μην αποτελεί κίνδυ- 11. M. Xατζιδάκι, «Mυστράς. Iστορία,
στέμμα της άλλοτε κραταιάς αυτο- Morée», τ. I. Παρίσι 1932.II τ. Aθήναι μνημεία, τέχνη», Aθήναι 1948. Πρ-
κρατορίας. H γενική της κατάσταση νο για το θρνο του Mουράτ B΄. 1953. Kαταγραφή έργων πρωττυπων σφατη έκδοση. Eκδοτική Aθηνών,
ήταν τραγική. Πρσφυγες είχαν κα- Oλοι καθησύχαζαν το νέο αυτο- για την Πελοπννησο, την περίοδο 1992.
ταλάβει κάθε ελεύθερο χώρο μέσα κράτορα για τις προθέσεις του Mου-

20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994

KYKΛOΦOPHΣAN
M. Kαραγάτσης «Nεανικά διη-
γήματα», φιλολογική επιμέλεια
B. Aθανασπουλου, «Bιβλιοπω-
λείον της Eστίας», Aθήνα 1993,
σ.σ. 583, τιμή 4.500 δρχ.
Tα 23 διηγήματα του τμου μαζί
με το θεατρικ μονπρακτο και το
ημερολογιακ κείμενο που περιέ-
χει, γράφηκαν απ τον M. Kαραγά-
τση μεταξύ 1925 και 1933, στην ηλι-
κία δηλαδή των 17 ώς 25 χρνων.
Mε τον τρπο αυτν έρχεται στο
φως η περίοδος της διαμρφωσης
του συγγραφέα, ενς συγγραφέα
μάλιστα τον οποίο η κριτική υποδέ-
χθηκε με τον χαρακτηρισμ του
«γεννημένου πεζογράφου». Eπι-
πλέον τα κείμενα της περιδου αυ-
τής δίνουν τη δυναττητα να διαπι-
στώσουμε τις αιτίες και να διαγνώ-
σουμε τη φύση εκείνου του «κυνι-
σμού» που πρκειται να σφραγίσει
το έργο των ωριμτητας του M. Kα-
ραγάτση.
Tάσος Γουδέλης «Πρωινή επί-
σκεψη», εκδσεις «Eρατώ»,
Aθήνα 1993, σ.σ. 103.
H «Πρωινή επίσκεψη» βρίσκεται
στο μεταίχμιο ποίησης και πεζο-
γραφίας. H αφήγηση μιας «ιστο-
ρίας» είναι έξω απ τις προθέσεις
των περισσοτέρων κειμένων του βι-
βλίου. Tο ατμοσφαιρικ στοιχείο
προκύπτει ως μια εκδοχή τρμου
βασισμένη στις εμμονές του αφηγη-
τή (ή άλλων ηρώων του βιβλίου),
που οδηγούν στην κλειστοφοβία
και την αγοραφοβία. H εσωστρέ-
φεια αυτή σημαίνει άρνηση της βί-
αιης απαλλοτρίωσης του ιδιωτικού
χώρου απ τους σύγχρονους μαζι-
κούς κοινωνικούς ρους.
Mάγδα Nικολαΐδου «Γυάλινα
χρώματα», εκδσεις «Aππει-
ρα», Aθήνα 1993, σ.σ. 46.
Bιβλίο της αγάπης ονομάζει η
Mάγδα Nικολαΐδου τα «Γυάλινα
χρώματα», τρίτο πεζογραφικ της
έργο μετά «Tο μωβ» (1988) και την
«Tελευταία λυγερή άνοιξη» (1990).
Bιβλίο για μια κατατρεγμένη γυναι-
κεία ψυχή που δεν γυρεύει τίποτε
άλλο εκτς απ μια ζεστή γωνιά και
λίγη θαλπωρή, μια σταλιά κατανη-
ση για το πάθος της και λίγη ανά-
παυση.
Claude Hagege «H πνοή της
γλώσσας», μετ. Aγγελική Nικο-
λοπούλου, εκδσεις «Kάτο-
πτρο», Aθήνα 1993, σ.σ. 335.
Σπουδαίος σύγχρονος γλωσσο-
λγος και καθηγητής στο Kολέγιο
της Γαλλίας, ο Kλοντ Aζέζ περι-
γράφει τη δραματική περιπέτεια
των ευρωπαϊκών γλωσσών που συ-
χνά γίνονται κίνητρα εθνικιστικών
και πολιτιστικών συγκρούσεων.
Παρουσιάζει την ποικολομορφία
τους και προβάλλει τις προσδοκίες
για τη διατήρηση της ποικιλομορ-
φίας αυτής. Eναντιώνεται στη μο-
νογλωσσία, στον γλωσσικ και πο-
λιτιστικ ιμπεριαλισμ της αμερικα-
νικής γλώσσας και θεωρεί τι το πε-
πρωμένο της Eυρώπης ανταποκρί-
νεται στο συνεχές άνοιγμα προς τη
γλωσσική πολλαπλτητα.
Bιβλία για παιδιά
Σειρές με παραμύθια, οικολογία και ιστορίες με ήρωες
TA BIBΛIA για παιδιά προσχολικής
ηλικίας, για παιδιά του δημοτικού ή
εφήβους είναι μια αγορά που παρά
τη γενικτερη οικονομική δυσπρα-
γία, ανθεί.
Rosabianca Skira-Venturi «Mια
Kυριακή με τον Λεονάρντο ντα Bί-
ντσι», μετ. Aμάντα Mιχαλοπούλου,
εκδσεις «Aμμος», Aθήνα 1993,
σ.σ. 53.
«T’ νομά μου θυμίζει λιοντάρι και
με κάνει να σκέφτομαι πως έχω κι εγώ
το θάρρος του, τη μεγαλοπρέπειά του
και τη ...χαίτη του. Tο λιοντάρι στα ιτα-
λικά λέγεται λενε. Kαι το νομά μου
είναι Λεονάρντο».
Eτσι αρχίζει να αυτοσυστήνεται ο
Λεονάρντο ντα Bίντσι στην πολύ επι-
τυχημένη σειρά για παιδιά «Mια Kυ-
ριακή με...», που εκδίδεται απ την
«Editions d’ Art Albert Skita».
Σε μια φανταστική αφήγησή του ο
μεγάλος καλλιτέχνης της ιταλικής
Aναγέννησης ιστορεί στους μικρούς
του φίλους τη ζωή και τα έργα που κα-
τρθωσε να δημιουργήσει σφραγίζο-
ντας με τα επιτεύγματά του τον ευρω-
παϊκ 16ο αιώνα.
Eλένη Kαλοκύρη - Δημήτρης Kα-
λοκύρης «Bασίλειος Διγενής Aκρί-
τας», εκδσεις «Kέδρος», Aθήνα
1993, σ.σ. 39.
Bασισμένοι στο χειργραφο του
Eσκοριάλ, οι δύο δημιουργοί του βιβλί-
ου διασκευάζουν την περίφημη ιστο-
ρία του Bασίλειου Διγενή Aκρίτα, του
θρυλικού ήρωα με την υπερφυσική δύ-
ναμη, την απέραντη καλοσύνη και το
χιούμορ που έζησε στο Bυζάντιο στα
ανατολικά σύνορα της Aυτοκρατο-
ρίας. Πρσωπο μάλλον φανταστικ
που συγκεντρώνει λα τα χαρακτηρι-
στικά του θετικού ήρωα, ο Bασίλειος
Διγενής Aκρίτας και τα ανδραγαθήμα-
τά του ενέπνευσαν τους λαϊκούς ποιη-
τές οι οποίοι άρχισαν να συνθέτουν τα
Eκδσεις για το σινεμά
MAZI με τις αθηναϊκές αίθουσες του
κινηματογράφου που εκσυγχρονί-
σθηκαν και καλλωπίσθηκαν, πολλα-
πλασιάστηκαν οι εκδσεις βιβλίων
για το σινεμά.
Kαζου Iσιγκούρο «T’ απομεινάρια
μιας μέρας», μετ. Γιούρι Kοβαλένκο,
εκδσεις «Kαστανιώτης», Aθήνα
1993, σ.σ. 266.
«T’ απομεινάρια μιας μέρας» του βρα-
βευμένου Aγγλου Kάζουο Iσιγκούρο κυ-
κλοφορεί στη σειρά το «Bιβλίο στον κινη-
ματογράφο» εφσον πρκειται για το
μυθιστρημα που αποτέλεσε τη βάση για
το σενάριο της νέας ταινίας του Tζέιμς
Aϊβορι με πρωταγωνιστές τον Aντονι
Xπκινς και την Eμα Tμσον. Πρκειται
για μια μελαγχολική και αστεία ερωτική
BIBΛIO
έργα τους στην Kαππαδοκία τον 10ο
και τον 11ο αιώνα. H εικονογράφηση
στηρίζεται σε αγιογραφίες απ διάφο-
ρες εποχές, ποικίλες τεχνοτροπίες και
«σχολές» τις βυζαντινής ζωγραφικής.
Mπαμπέτ Kολ «H μαμά γέννησε έ-
να αυγ», μετ. M. Kοντολέων, εκδ-
σεις «Πατάκη», Aθήνα 1994, σ.σ. 36,
τιμή 1950 δρχ.
Mιλώντας για «αυγά» και για «σπο-
ράκια» οι δύο μικροί πρωταγωνιστές
της χαριτωμένης ιστορίας θα εξηγή-
σουν με το δικ τους τρπο πώς γεννι-
ούνται τα παιδιά βγάζοντας τους με-
γάλους απ την αμηχανία και διαφωτί-
ζοντας τους συνομηλίκους τους στον
τομέα της σεξουαλικής αγωγής. H ειλι-
κρίνεια, η διακριτικτητα, το χιούμορ
και η φαντασία συνεργάζονται αρμονι-
κά έτσι ώστε να μην χρειάζονται πια οι
ιστορίες με τους πελαργούς, τους λα-
χανκηπους ή τα μεγάλα αυγά.
«Tα κλασικά παραμύθια εικονο-
γραφημένα», διασκευή Eιρήνη
Mάρρα, εικον. Φ. Pοβίρα-A. Aσέ-
ντσιο, εκδσεις «Kέδρος».
Iσπανική σειρά με τριάντα πέντε α-
π τις κλασικές αγαπημένες ιστορίες
ιστορία, ένα συγκινητικ και πνευματώ-
δη στοχασμ με θέμα τις δημοκρατικές
ευθύνες του μέσου ανθρώπου.
Θδωρος Σούμας «Eρωτας, ψυχο-
λογία και αισθητική στο χολιγουντια-
ν σινεμά», εκδσεις «Aιγκερως»,
Aθήνα 1993, σ.σ. 157.
H μελέτη προσεγγίζει θέματα χαρα-
κτηρολογίας και ψυχολογίας των ηρώ-
ων κλασικών σκηνοθετών πως ο Στο-
χάιμ, ο Στέρνμπεργκ, ο Φριτς Λανγκ, ο
Λιούμπιτς, ο Xοκς, ο Xίτσκοκ. Aναλύει
επίσης ορισμένα κλασικά είδη του αμε-
ρικανικού κινηματογράφου (φιλμ νου-
άρ και κομεντί), στα οποία εκ παραδ-
σεως υπάρχει έντονη ερωτική φρτιση,
καθώς και τις σύγχρονες εκδοχές του
φιλμ νουάρ (Πολάνσκι, Pάφελσον κ.ά.).
KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH
των παιδιών πως είναι «O Aλαντίν
και το λυχνάρι», «H Aλίκη στη χώρα
των θαυμάτων», «H βασίλισσα του χιο-
νιού» ή το «Xίλιες και μία νύχτες», τα
νέα παιδικά βιβλία των εκδσεων «Kέ-
δρος» απευθύνονται στην προσχολική
ηλικία και στο δημοτικ.
Zωρζ Σαρή «Aρλεκίνος», εικον.
Eλπίδα Θωμοπούλου, εκδσεις
«Δελφίνι», Aθήνα 1993, σ.σ. 21.
H αγάπη μαζί με τη φαντασία κά-
νουν θαύματα. Eτσι θα ντύσουν τις μέ-
ρες της Aπκριας ένα φτωχικ αγρι
με κουρελάκια απ διάφορα χρώματα,
δημιουργώντας μια υπέροχη στολή αρ-
λεκίνου η οποία θα κερδίσει το βρα-
βείο στο μεγάλο γλέντι των μασκαρά-
δων στη Bενετία.
Φλοράνς Bεριλάκ «Φύση και ζωή
σε οικοσυστήματα. Λχμες και λιβά-
δια –Bάλτοι και τυρφώνες– Xωριά
–ορεινά δάση– Φαράγγια και γκρε-
μοί», εικον. Φρανσουά Kροζά, μετ.
Aννα Πατάκη, εκδσεις «Πατάκη»,
Aθήνα 1993, σ.σ. 40, τιμή 2.500 δρχ.
Ποια είναι η διαφορά ενς κοινού
και ενς αγροδίαιτου χελιδονιού; Πώς
και γιατί εκτρέφουμε τις πασχαλίτσες;
Mε τι μοιάζει ο γαμήλιος χορς του α-
γρικουρκου; Ποιους ρλους αναλαμ-
βάνουν τα ζώα και τα φυτά στο ίδιο
περιβάλλον;
H συλλογή «Φύση και ζωή σε οικο-
συστήματα» δίνει απαντήσεις στα ερω-
τήματα αυτά, παρουσιάζοντας δεκα-
πέντε χαρακτηριστικούς βιτοπους
των φυσικών ζωνών της Eυρώπης.
Γραμμένο με τη συμμετοχή της Oμο-
σπονδίας «Pοδανού - Aλπεων» για την
προστασία της φύσης, το έργο αυτ α-
π τη μια διατηρεί την επιστημονική
του αρτιτητα και απ την άλλη εισά-
γει τον αναγνώστη στον κσμο των οι-
κοσυστημάτων με τρπο απλ και κα-
τανοητ.
21

KINHMATOΓPAΦOI
Eπειδή οι ώρες προβολών μπορεί να διαφοροποιηθούν κατά μερικά λεπτά, προτιμήστε
πρώτα να τηλεφωνείτε.
Oι κινηματογράφοι που έχουν * διαθέτουν Nτ)λμπι Στέρεο.
A£HNA™
A' ΠPOBOΛHΣ
AABOPA* (T. Iπποκράτους, 6423271 - 6462253 Air Condition
Tα χρνια της αθωτητας (περιπ. K) Ωρες 5.40-8.20-11 μ.μ.
ABANA AΣΣOΣ-ONTEON* (Λ. Kηφισίας 234. 6715905)
H φίρμα (περιπ. K-13) Ωρες 4.50-7.55-11 μ.μ.
AEΛΛΩ* (Πατησίων, 8214675)
O άνθρωπος χωρίς πρσωπο (περιπέτεια K-13) Ωρες 6.20-8.40-
11 μ.μ.
AΘHNA (Aβύδου 93, Aνω Iλίσια, τηλ. 77.92.568)
Pομπέν των δασών οι ήρωες με τα κολάν (κωμωδ. K) Ωρες 6.30-
8.30-10.30 μ.μ.
AΘHNA* (Στάση Kεφαλληνίας, τηλ. 8233149)
H φίρμα (περιπ. K-13) Ωρες 4.50-7.55-11 μ.μ.
AΘHNAION* (T. Aμπελοκήπων, τηλ. 7782122) Air Condition
O άνθρωπος χωρίς πρσωπο (περιπέτεια K-13) Ωρες 6.20-8.40-
11 μ.μ.
AΛEΞANΔPA* (Kαλλιθέα. Tηλ. 9560306)
3 χρώματα η μπλε ταινία (K) Ωρες 5-7-9-11 μ.μ.
AΛEΞANΔPA* (Πατησίων - O.T.E., Tηλ. 8219298 - 8832666)
T’ απομεινάρια μιας μέρας Ωρες 5.40-8.20-11 μ.μ.
AΛOH* (Πατησίων 300 - Iακωβάτων 25, 2237660)
Στιγμιτυπα (K) Ωρες 7-10.30 μ.μ.
AΛΦABIΛ–BAR CINEMA* (Tέρμα Mαυρομ., τηλ. 6460521)
Mαθήματα πιάνου (K) Ωρες 6.45-8.50-11 μ.μ.
Παρασκευή - Σάββατο Mουσική - χορς - ταινία, ώρα 1.30 μετά
τα μεσάνυχτα
AMΠEΣE* (Oδ. Bουλιαγμένης τηλ. 9011063)
Pμπιν Γουίλιαμς Kυρία Nταπφάιρ (κωμ. K) Ωρες 5.30-8-10.30
μ.μ.
ANΔOPA* (Eρυθρς Σταυρς, τηλ. 6919815)
Tα χρνια της αθωτητας (περιπ. K) Ωρες 6-8.30-11 μ.μ.
ANEΣIΣ* (Tέρμα Aμπελοκήπων τηλ. 7782316 - 7785449)
T’ απομεινάρια μιας μέρας Ωρες 5.40-8.20-11 μ.μ.
ANNA NTOP* (Γλυφάδα τηλ. 8946617)
H φίρμα (περιπ. K-13) Ωρες 4.50-7.55-11 μ.μ.
AΠOΛΛΩN* (Oδς Σταδίου, τηλ. 3236811)
T’ απομεινάρια μιας μέρας Ωρες 5-7.40-10.20 μ.μ.
AΣTEPIA AΣΣOΣ - ONTEON* (Kηφισίας 334, τηλ. 6208521)
O άνθρωπος χωρίς πρσωπο (περιπέτεια K-13) Ωρες 5.50-8.10-
10.30 μ.μ.
AΣTOP* (Σταδίου τηλ. 3231297)
O άνθρωπος χωρίς πρσωπο (περιπέτεια K-13) Ωρες 5.40-8-
10.20 μ.μ.
AΣTPON* (Tέρμα Aμπελοκήπων τηλ. 6922614)
Pμπιν Γουίλιαμς Kυρία Nταπφάιρ (κωμ. K) Ωρες 3.50-6.05-
8.30-11 μ.μ.
ΘEAMATA
AΣTY* (Oδς Kοραή τηλ. 3221925)
Δύο μέσα στη σούπα (περιπέτεια) Ωρες 6.05-8.15-10.30 μ.μ.
ATΛANTIΣ* (Λ. Bουλιαγμένης Πλ. Kαλογήρων τηλ. 9711511)
Πάμε... χινι; (κωμωδία K) Ωρες 6.20-8.20-10.20 μ.μ.
ATTAΛOΣ* (Nέα Σμύρνη τηλ. 9331280)
M. Butterfly (περιπ. A) Ωρες 9-11 μ.μ.
Aπγευμα ώρες 5-7 Eλευθερώστε τον Γουίλι
ATTIKA* (Πλατεία Aμερικής, τηλ. 8674252 - 8674078)
M. Butterfly (περιπ. A) Ωρες 6.40-8.50-11 μ.μ.
ATTIKON* (Oδς Σταδίου, τηλ. 3228821)
Mια καρδιά τον χειμώνα Ωρες 6-8.10-10.30 μ.μ.
AΦAIA* (Kαλλιθέα, τηλ. 9595534)
Aνήθικη πρταση (αισθημ. περιπ. A) Ωρες 6.30-8.45-11 μ.μ.
AXIΛΛEYΣ* (Πατησίων 177, τηλ. 8656355)
Tα χρνια της αθωτητας (περιπ. K) Ωρες 5.40-8.20-11 μ.μ.
ΓAΛAΞIAΣ* (Aρχή Λεωφ. Mεσογείων, τηλ. 7773319)
Πάμε... χινι; (κωμωδία K) Ωρες 7-9-11 μ.μ.
ΔANAOΣ* (Λεωφρος Kηφισίας - Πανρμου, 6922655) Διαθέτει
και parking
H φίρμα (περιπ. K-13) Ωρες 4.50-7.55-11 μ.μ.
ΔIANA* (Hλ. Σταθμ. Mαρούσι, τηλ. 8028587)
Pμπιν Γουίλιαμς Kυρία Nταπφάιρ (κωμ. K) Ωρες 5.30-8-10.20 μ.μ.
Aπγευμα ώρα 3.15 Aλαντίν μεταγλωττισμένο
EΛΛH* (Oδς Aκαδημίας, τηλ. 3632789)
3 χρώματα η μπλε ταινία (K) Ωρες 6.15-8.20-10.30 μ.μ.
EMΠAΣΣY* (Πατριάρχου Iωακείμ 5 Kολωνάκι, τηλ. 7220903)
Σοκολάτα σε καυτ νερ (περιπ.) Ωρες 5.45-8.10-10.35 μ.μ.
ETOYAΛ* (Πλατεία Δαβάκη Kαλλιθέα τηλ. 9510042-9592611)
H φίρμα (περιπ. K-13) Ωρες 4.50-7.55-11 μ.μ.
ZINA* (Λ. Aλεξάνδρας στ. Σνια 6422714)
M. Butterfly (περιπ. A) Ωρες 7-9-11 μ.μ.
Aπγευμα ώρα 5 Eλευθερώστε τον Γουίλι
IΛION (Tροίας Πατησίων στάση Aγγελοπούλου, τηλ. 8810602)
Λευτέρης Δημακπουλος (ελληνικ) Ωρες 6.40-8.50-11 μ.μ.
INTEAΛ* (Oδ. Πανεπιστημίου, τηλ. 3626720)
Pμπιν Γουίλιαμς Kυρία Nταπφάιρ (κωμωδία K) Ωρες 2.45-5.20-8-
10.40 μ.μ.
Σάββατο μεταμεσονύχτια προβολή Tρελ γουικέντ στου Mπέρνι
Nο-2
KAΛYΨΩ* (Δημ. Σταδίου, Kαλλιθέα 9510950, 9510909)
M. Butterfly (περιπ. A) Ωρες 6.40-8.50-11 μ.μ.
KIN/ΦIKH ΛEΣXH THΣ ETAIPEIAΣ EΛΛHNΩN ΣKHNOΘETΩN (Tο-
σίτσα 11 - Eξάρχεια, τηλ. 8223205)
Προβολές μνο Δευτέρα ώρες 8-10 μ.μ. Xρυσομαλλούσα - O φ-
βος τρώει τα σωθικά
KINHMATOΘEATPO PEΞ (Πανεπιστημίου 48, 3625842)
Xκους Πκους οι 3 μάγισσες (κωμωδία K) Kαθημερινώς ώρες 8-
10 μ.μ.
KOPONET* (Oδς Φρύνης Παγκράτι τηλ. 7521521 - 9029964)
O άνθρωπος χωρίς πρσωπο (περιπ. K-13) Ωρες 6.20-8.40-11 μ.μ.
Aπγευμα ώρα 4 Eλευθερώστε τον Γουίλι
MAPΓAPITA* (Πλατεία Δαβάκη Kαλλιθέα, τηλ. 9568370)
Pμπιν Γουίλιαμς Kυρία Nταπφάιρ (κωμωδ. K) Ωρες 6-8.30-11 μ.μ.
MAPOYΣI AΣΣOΣ-ONTEON 1* (Λ. Kηφισίας 215 Mαρούσι.
6208939)
M. Butterfly (περιπ. A) Ωρες 6.10-8.20-10.30 μ.μ.
MAPOYΣI AΣΣOΣ - ONTEON 2* (Λ. Kηφισίας 215 τηλ. 6208939)
H φίρμα (περιπ. K-13) Ωρες 3.50-6.55-10 μ.μ.
METAΛΛEION* (Παγκράτι, τηλ. 7511515)
H φίρμα (περιπ. K-13) Ωρες 4-7-10.05 μ.μ.
METPOΠOΛITAN* (Bουλ/νης Πλ. Kαλογήρων τηλ. 9706010)
O άνθρωπος χωρίς πρσωπο (περιπ. K-13) Ωρες 5.40-8-10.20 μ.μ.
MΠPONTΓOYAIH* (Πατησίων - Aγ. Mελετίου, τηλ. 8620232)
Πάμε... χινι; (κωμωδία K) Ωρες 7-9-11 μ.μ.
NANA* (Bουλιαγμένης, τηλ. 9711285)
H φίρμα (περιπ. K-13) Ωρες 4-7-10.05 μ.μ.
NIPBANA* (Λεωφ. Aλεξάνδρας, τηλ. 6469398)
Σοκολάτα σε καυτ νερ (περιπ.) Ωρες 6.10-8.30-11.05 μ.μ.
OΠEPA AΣΣOΣ - ONTEON* (Oδς Aκαδημίας 57. Tηλ. 3622683)
H φίρμα (περιπ. K-13) Ωρες 4-7.05-10.05 μ.μ.
OPΦEYΣ* (Aρτέμωνος 57 - Aγ. Iωάννης Bουλ/νης, 9019724)
H αυλή με τα σκουπίδια (ελληνικ K) Ωρες 6.20-8.20-10.20 μ.μ.
OΣKAP* (Aχαρνών 330 - K. Πατήσια. 2281563)
Pμπιν Γουίλιαμς Kυρία Nταπφάιρ (κωμ. K) Ωρες 6.05-8.30-11 μ.μ.
ΠAΛAΣ* (Παγκράτι, 7515434)
Pμπιν Γουίλιαμς Kυρία Nταπφάιρ (κωμ. K) Ωρες 6-8.20-10.50 μ.μ.
ΠΛAZA* (Λ. Kηφισίας Φλκα, τηλ. 6921667 - 6917722)
3 χρώματα η μπλε ταινία (K) Ωρες 5-7-9-11 μ.μ.
ΠTI ΠAΛAI* (Bασ. Γεωργίου B' Pιζάρη, τηλ. 7291800 - 7243707)
3 χρώματα η μπλε ταινία (K) Ωρες 6.20-8.20-10.20 μ.μ.
PAΔIO ΣITY AΣΣOΣ - ONTEON* (Πατησίων Στάση Λυσσιατρείο,
τηλ. 8674832)
Pμπιν Γουίλιαμς Kυρία Nταπφάιρ (κωμ. K) Ωρες 6-8.30-11 μ.μ.
ΣOΦIA (Aργυρούπολη τηλ. 9927447, 9917094)
Pμπιν Γουίλιαμς Kυρία Nταπφάιρ (κωμωδία K) Ωρες 5.30-8-
10.30 μ.μ.
ΣTOYNTIO* (Πλ. Aμερικής, τηλ. 8619017)
3 χρώματα η μπλε ταινία (K) Ωρες 5-7-9-11 μ.μ.
TITANIA* (Πανεπ.-Θεμιστ. 3611147)
H φίρμα (περιπ. K-13) Ωρες 4-7.05-10.10 μ.μ.
TPIANON (Πατησίων-Kοδριγκτώνος, τηλ. 8215469)
Aνήθικη πρταση (αισθημ. περιπ. A) Ωρες 6.30-8.45-11 μ.μ.
TPOΠIKAΛ AΣΣOΣ-ONTEON* (Kαλλιθέα, 9594422)
O άνθρωπος χωρίς πρσωπο (περιπέτεια K-13) Ωρες 6.20-8.40-
11 μ.μ.
ΦIΛIΠ* (Πλ. Aμερικής - Θάσου 11, 8612476)
Aντίο Παλλακίδα (περιπ. K) Ωρες 7.30-10.50 μ.μ
HMIKENTPIKOI
AΛEKA (Zωγράφου, τηλ. 7773608)
Aνήθικη πρταση (αισθημ. περιπ. A) Ωρες 6-8.15-10.30 μ.μ.
ANTAMΣ* ( Περιοχή Aιγάλεω, τηλέφωνο 5989226)
Pμπιν Γουίλιαμς Kυρία Nταπφάιρ (κωμ. K) Ωρες 5-7.30-10 μ.μ.
NTAΛIA (Aιγάλεω, τηλ. 5981432)
Xκους Πκους οι 3 μάγισσες (κωμωδ. K) Ωρες 6-8-10 μ.μ.
Aπγευμα ώρα 4 Aλαντίν μεταγλωττισμένο
ΣΠOPTIΓK (N. Σμύρνη, τηλ. 9333820)
Πάμε... χινι; (κωμωδ. K) Ωρες 6.20-8.20-10.20 μ.μ.
TPIA AΣTEPIA (N. Hράκλειο, τηλ. 2826873)
Πάμε... χινι; (κωμωδ. K) Ωρες 6.20-8.20-10.20 μ.μ.
ΦOIBOΣ (Περιστέρι, τηλ. 5711105)
Pμπιν Γουίλιαμς Kυρία Nταπφάιρ (κωμωδία K) Ωρες 5.45-8.15-
10.40 μ.μ.
ΣYNOIKIAKOI
ANNA NTOP (πλατ. Γλυφάδας, τηλ. 89.46.617)
H φίρμα (περιπέτεια K-13) Ωρες 4.50-7.55-11 μ.μ.
ΠPOAΣTIΩN
ΔIANA* (Mαρούσι, τηλ. 8028587)
Pμπιν Γουίλιαμς Kυρία Nταπφάιρ (κωμ. K) Ωρες 5.30-8-10.20 μ.μ.
Kυριακή ώρα 3.15 μ.μ. Aλαντίν μεταγλωττισμένο
ΠAΛΛAΣ (Eλευσίνα, τηλ. 5546990)
Mαθήματα πιάνου (K)
ΠOΛITIΣTIKO KENTPO NEΩN ΛIOΣIΩN (Aγ. Φανουρίου 99, τηλ.
2637395)
Kάθε Παρασκευή - Kυριακή ώρες 6.30-8.30 μ.μ. Oι περιπέτειες του
Xακ Φιν. Kυριακή πρωί Λα Mπάμπα
ΣOΦIA (Aργυρούπολη, τηλ. 9927447)
Pμπιν Γουίλιαμς Kυρία Nταπφάιρ (κωμ. K) Ωρες 5.30-8-10.30 μ.μ.
¶EIPAIA
A' ΠPOBOΛHΣ
AΠOΛΛΩN* (Πασαλιμάνι, τηλ. 4297502)
O άνθρωπος χωρίς πρσωπο (περιπ. K-13) Ωρες 5.40-8-10.20 μ.μ.
ATTIKON ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ* (Πλ. Aγ. Kωνσταντί-
νου - Hρώων Πολυτ., τηλ. 4175897)
T’ απομεινάρια μιας μέρας (K) Ωρες 5-7.40-10.20 μ.μ.
ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ MOΣXATOY (Hλεκτρικς Στα-
θμς, τηλ. 4816276)
Mνο Παρασκευή - Kυριακή ώρα 8.30 μ.μ.
ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ PEΞ (Aγ. Διονύσιος)
H αυλή με τα σκουπίδια (ελληνικ K) Ωρες 8.20-10.20 μ.μ.
Aπγευμα ΄ρες 4.30-6.20 Nτένις ο τρομερς
ZEA (Πασαλιμάνι τηλ. 4521388)
H φίρμα (περιπ. K-13) Ωρες 4-7-10.05 μ.μ.
KINHMATOΓPAΦIKH ΛEΣXH ΔHMOY NIKAIAΣ (Hλιουπλεως - 7ης
Mαρτίου, τηλ. 4915598)
Kάθε Παρασκευή και Σάββατο ώρα 9 μ.μ. Pομπέν των δασών. Kυ-
ριακή πρωί ώρα 11 Tο βιβλίο της ζούγκλας
ΠNEYMATIKO KENTPO ΔHMOY KOPYΔAΛΛOY (Γρηγ. Λαμπράκη
-Tαξιαρχών, τηλ. 4970475)
Mνο Σάββατο - Kυριακή Aγριες νύχτες. Kυριακή πρωί Eνα απί-
θανο ταξίδι
ΣINE AKPOΠOΛ (Tαξιαρχών 44-Kορυδαλλς, 4952232)
Iνδοκίνα (περιπ.) Ωρες 6.45-10 μ.μ.
ΣINEAK ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ* (Πλατεία Δημαρχείου
τηλ. 4115354)
Pμπιν Γουίλιαμς Kυρία Nταπφάιρ (κωμωδία K) Ωρες 3.10-5.30-8-
10.30 μ.μ.
ΦΩΣ (B' Mεραρχίας τηλ. 4520982)
Eναρξη απ πρωίας δύο έργα. Pομποκπ 3 - σεξ

AΘHNA (Δεριγνύ & Πατησίων, τηλ. 82.37.330). Nιλ Σάιμον «Eνα αταίριαστο ζευγάρι». Π. Φιλιππί-
δης, T. Xαλκιάς. ΠAIΔIKH ΣKHNH. «Oνειροπληση». Mτσαρτ «Mαγικς Aυλς». T. Zαχαριου-
δάκη. K. Λας (Kυρ. 11 π.μ., 3 μ.μ.).
AΘHNΩN (Bουκουρεστίου 10, τηλ. 32.35.524). Eυγ. O’ Nηλ «Πέρα απ’ τον ορίζοντα». Kατερίνα
Mαραγκού, Γ. Kαρατζογιάννης
AKAΔHMOΣ (Iπποκράτους 17 & Aκαδημίας, τηλ. 36.25.119, 36.03.835). Δ. Ψαθά «Eνας βλάκας και
μισς». Δ. Πιατάς. ΠAIΔIKH ΣKHNH: T. Γεωργέλη «O Kοντορεβυθούλης και η Πονηρή Aλε-
πού» - «H Kοκκινοσκουφίτσα και ο Λύκος Tρελογιατρς» (Kυρ. 11 π.μ. - 3 μ.μ.).
AKPOΠOΛ (Iπποκράτους 9-11, τηλ. 36.08.666, 36.43.700). N. Kαμπάνη - B. Mακρίδη «Mου δανεί-
ζεις... τον άνδρα σου;». M. Kαραγιάννη, M. Kοντού.
AΛAMΠPA (Πατησίων και Στουρνάρη 53, τηλ. 52.27.497, 52.44.400). Aλ. Γαλανού «Tα Kκκινα Φα-
νάρια». M. Tζιραλίδου, Στ. Zαλμάς, Eλ. Φίλιππα, Eιρ. Iγγλέση.
AΛIKH (Aμερικής 4, τηλ. 32.44.146). Mπέρναρ Σω «Ωραία μου Kυρία». Aλ. Bουγιουκλάκη, Στ. Λη-
ναίος, Γ. Mοσχίδης.
AΛKYONIΣ (Iουλιανού 42-46, τηλ. 88.15.402). KENTPIKH ΣKHNH: Eρ. Iψεν «O Eχθρς του Λαού». Γ.
Mεσσάλας, Γ. Δάνης. ΠAIΔIKH ΣKHNH: «Eνας κλουν γελάει και κλαίει» (Kυρ. 11.30 π.μ. - 3 μ.μ.).
AΛΦA (Πατησίων 57 & Στουρνάρη, τηλ. 52.38.742, 52.25.032). ΠAIΔIKH ΣKHNH. Eπιθεώρηση «Δώ-
σε μου να κάνω μία». Eλ. Γερασιμίδου, Bασ. Bασιλπουλος, Φ. Nτεμίρη.
AMAPOYΣIOY (Παλαιολγου 9, Πλ. Kασταλλίας, τηλ. 80.25.134). Eταιρεία Θεάτρου «Διθύραμ-
βος». Kαμύ «H παρεξήγηση».
AMIPAΛ (Aμερικής 10, τηλ. 36.39.385). Aριελ Nτρφμαν «O Θάνατος και η κρη». Θέμις Mπαζάκα,
Mάνος Bακούσης, Γιώργος Kώνστας.
AMOPE (Πριγκηποννήσων 10, τηλ. 64.42.869, 64.68.009). KENTPIKH ΣKHNH: Πολ Kλοντέλ «H
Aνταλλαγή» Λυδία Φωτοπούλου, Λ. Γεωργακπουλος. EΞΩΣTHΣ: Στίβεν Mπέρκοφ «Tο τέλος
του οίκου των Aσερ». ΠAIΔIKH ΣKHNH: Tάκη Σαρρή «Oνείρου Oδύσσεια». Θέατρο Kούκλας
(Kυρ. 11 π.μ., 3 μ.μ.)
AMΦI-ΘEATPO Aδριανού 111, Πλάκα, τηλ. 32.33.644). Στρίντμπεργκ «Oνειρδραμα». Λήδα Tασο-
πούλου.
ANAΛYTH (Πατησίων 72 & Aντωνιάδου). T. Oυίλιαμς «O Γυάλινος Kσμος». Kάκια Aναλυτή, Zωή
Pηγοπούλου, B. Στογιαννίδης.
ANOIXTO ΘEATPO (Kάλβου 70, Γκύζη, τηλ. 64.45.749). Σαίξπηρ «Oνειρο Kαλοκαιρινής Nύχτας».
Mηνάς Xατζησάββας, Zαχ. Pχας.
AΠΛO ΘEATPO (X. Tρικούπη 4, Kαλλιθέα, πίσω απ το Πάντειο, τηλ. 92.29.605, 92.32.118). Γιώρ-
γου Διαλεγμένου «Λγω Φάτσας». Aλέκα Παΐζη, Nτενίζ Mπαλτσαβιά, Σπύρος Kαλογήρου.
AYΛAIA (Kουντουριώτου και 2ας Mεραρχίας, Πασαλιμάνι, τηλ. 42.96.414). K. Παπαπέτρου «Πέτα τη
μαμά απ’ το παράθυρο». M. Λεζές, N. Γκίνη. ΠAIΔIKH ΣKHNH. Eταιρεία Θεάτρου «Προσωπείο».
Mιούζικαλ «Tο νησί του Mάγου Πρσπερου». Kώστας Aβραμιώτης (Kυριακή 11 π.μ.- 3μ.μ.)
AX MAPIA (Σολωμού 20, τηλ. 36.39.217, 36.30.086). Aλ. Δουμά, υιού «H κυρία με τας καμελίας». T.
Xρυσικάκος, Π. Xατζηκουτσέλης.
BEAKH (Στουρνάρη 32, τηλ. 52.23.522). Δ. Kεχαΐδη - E. Xαβιαρά «Δάφνες και Πικροδάφνες». Στ.
Φασουλής, Γ. Mπέζος, M. Xρυσομάλλης, K. Pηγπουλος. Δευτ. - Tρ.: Δ. Kεχαΐδη «Tο Tάβλι».
M. Mαυροματάκης, Γ. Συμεωνίδης.
BEMΠO (Kαρλου 18, τηλ. 52.29.519, 52.21.767). Nιλ Σάιμον «Sweet Charity».Σμαρούλα Γιούλη,
Xρήστος Πολίτης, Mαριάννα Tλη.
BEPΓH (Bουκουρεστίου 1, τηλ. 32.35.235). Zαν Kοκτώ «Tα ιερά τέρατα». Xρ. Φράγκος, Tζ. Pουσέα.
BPETANIA (Πανεπιστημίου 7, τηλ. 32.21.579). Yβ Zαμιάκ «O κύριος Aμιλκάρ». N. Tσακίρογλου,
Xρ. Διαβάτη, Π. Xαϊκάλης.
ΓKΛOPIA (Iπποκράτους 7, τηλ. 36.09.400). Σαίξπηρ «Tο ημέρωμα της στρίγγλας». Γ. Kιμούλης, M.
Παπακωνσταντίνου.
ΔHMOTIKO ΘEATPO ΠEIPAIA (Hρώων Πολυτεχνείου, τηλ. 41.20.333). Tζ. Mπέρναρντ Σω «O άν-
θρωπος και τα πλα». M. Bιδάλη, A. Aνδρεπουλος.
ΔIANA (Iπποκράτους 7, τηλ. 36.26.956). A. Σακελλάριου - Z. Γιαννακπουλου. «Oι Γερμανοί ξα-
νάρχονται». Σ. Mουστάκας, M. Mπονέλλου.
ΔIAYΛOΣ (Πεζδρομος Δράκου 9, ύψος Λ. Συγγρού 70-Φιξ, τηλ. 92.39.588, 92.21.060). Mουσική πα-
ράσταση για παιδιά. «H Γοργνα ταξιδεύει τον μικρ Aλέξανδρο». Mαρίζα Kωχ (Kυρ. 3 μ.μ.).
ΔIONYΣIA (Aμερικής 10, τηλ. 36.24.021). Aντον Tσέχωφ «O Γλάρος». K. Δανδουλάκη, Γ. Φέρτης.
B΄ ΣKHNH. A. Pέινολντς, M. Mπουφίνι «Tζρνταν». K. Δανδουλάκη (Δευτ., Tρ., 8.15 μ.μ.).
EΘNIKO ΘEATPO - KOTOΠOYΛH / PEΞ (Πανεπιστημίου 48, τηλ. 33.01.880). Mπράιαν Φράιλ «Xορεύ-
οντας στη Λουνάσα». Aντ. Θεοδωρακπουλος, M. Zαφειροπούλου, M. Mποτέλη.
EΘNIKO ΘEATPO - KATINA ΠAΞINOY / PEΞ (Πανεπιστημίου 48, τηλ. 33.01.880). Mολιέρου «O Mι-
σάνθρωπος». Σμ. Σμυρναίου, Tρ. Kαρατζάς.
ΘEATPA
EΘNIKO ΘEATPO - KENTPIKH ΣKHNH (Aγ. Kωνσταντίνου 22, τηλ. 52.33.322, 52.23.242). Mανλη
Kορρέ «H Kατάληψη». Δ. Λιγνάδης.
EΘNIKO ΘEATPO - NEA ΣKHNH (Aγ. Kωνσταντίνου 22, τηλ. 52.33.322, 52.23.242). Π. Π. Παζολίνι
«Kαλντερν». K. Xέλμη, Γ. Mούτσιος, M. Kεχαγιγλου, M. Pευματάς.
EΘNIKO ΘEATPO - ΠAIΔIKH ΣKHNH (Aγ. Kωνσταντίνου 22, τηλ. 52.33.322, 52.23.242). K. Pουγγέ-
ρη «Aντζελίνα, η Σταχτοπούτα» (Kυρ. 3 μ.μ.).
EΛYZE (Nυμφαίου 12, Iλίσια, τηλ. 77.82.354, 77.71.766). Θεατρική Tέχνη. K. Mουρσελά «H Kυρία
δεν πενθεί». ΠAIΔIKH ΣKHNH. Παιδαγωγική σκηνή Tζένης Φωτίου. Xανς Kρίστιαν Aντερσεν
«Mαγεμένοι Kύκνοι» (Σαβ. 3 μ.μ., Kυρ 11 π.μ., 3 μ.μ.).
EΛΠIΔAΣ (Aριστοτέλους 53 & Σμύρνης, τηλ. 82.29.030). T.X. Mάνερς «Πεγκ, καρδούλα μου...».
Eλενα Tσαλδάρη.
EMΠPOΣ (Pήγα Παλαμήδη 2 - Ψυρρή, τηλ. 32.38.990). KATΩ OPOΦOΣ. Στίβεν Mπέρκοφ «Σαν
Eλληνας». Kλ. Γρηγοριάδης, P. Oικονομίδου. EΠANΩ OPOΦOΣ. Nτέιβιντ Mάμετ «Aμερικανι-
κς Bούβαλος». Δ. Kαταλειφς, Γ. Kέντρος, Δ. Tάρλοου.
EΞAPXEIΩN (Θεμιστοκλέους 69, τηλ. 33.00.879). Aρθουρ Mίλλερ «Tο Tίμημα». T. Bουτέρης, Aν.
Δεκαβάλλα.
EPEYNAΣ (Iλισίων 21, Zωγράφου, τηλ. 77.80.826). T. Kούσνερ. «Oι άγγελοι στην Aμερική». Δ.
Ποταμίτης, B. Kύρου. ΠAIΔIKH ΣKHNH. Nτ. Γουντ «O άνθρωπος–ψωμί». Aγγ. Bελουδάκη.
Σαβ. 5 μ.μ., Kυρ. 11 π.μ. – 3 μ.μ.).
ΘEATPIKH ΣKHNH (Nάξου 84 - Πλ. Kολιάτσου, τηλ. 22.36.890). Nτέιβιντ Mάμετ «Tέρμα τα γκά-
ζια». Aντ. Aντωνίου, N. Aσίκη.
ΘEATPO 28 (Mοσχονησίων 28, πλ. Aμερικής, τηλ. 86.43.263). Aϊρα Λέβιν «Tο δωμάτιο της Bερνι-
κα». Π. Mοντανάρη, K. Tσάκωνας.
ΘEATPO 44 (Zαΐμη 44, Eξάρχεια, τηλ. 82.36.752, 82.30.384). Iον Λούκα Kαρατζιάλε «Mια Φουρτου-
νιασμένη Nύχτα». Γ. Mασαλάς, M. Bουράκη.
ΘEATPO KOΛEΓIOY AΘHNΩN (Στεφάνου Δέλτα 4, τηλ. 67.17.523). Pεσιτάλ τσέμπαλου του Iγκρ
Kίπνις (Tρ.).
ΘEATPO NIKHΣ TPIANTAΦYΛΛIΔH (Στουρνάρη και Kαπνοκοπτηρίου 8, τηλ. 82.27.185).
ΠAIΔIKH ΣKHNH. Eυγκένι Λββιτς Σβαρτς «Πώς νικιέται μια μάγισσα» (Σάβ. 4 μ.μ., Kυρ. 11 π.μ.
και 4 μ.μ.).
ΘEATPO TEXNHΣ - KAPOΛOΣ KOYN (Δ. Aρεοπαγίτου και Φρυνίχου 14, τηλ. 32.22.464, 32.36.732).
Σαίξπηρ «Oπως σας αρέσει». Γ. Λαζάνης, K. Γέρου, Π. Mουστάκης.
ΘEATPO TEXNHΣ - YΠOΓEIO (Πεσμαζγλου 5, τηλ. 32.28.706, 32.29.703). Kάρλο Γκολντνι «Oι Δί-
δυμοι». Δ. Oικονμου, Γ. Δεγαΐτης.
ΘEATPO TOY HΛIOY (Φρυνίχου 10, Πλάκα, τηλ. 32.31.591, 92.27.784). Zαν Kοκτώ «Σατανική Mη-
χανή». A. Παπασπύρος, Δ. Bασιλειάδου, K. Πολυχρονοπούλου. ΠAIΔIKH ΣKHNH. Tζέιμς
Mπάρι «Πήτερ Παν». Δ. Bασιλειάδου, Aντ. Διαμαντής (Σαββ. 4 μ.μ., Kυρ. 11 π.μ. – 4 μ.μ.
ΘEMEΛIO (Λέσβου 3, τηλ. 86.43.310). K. Γκολντνι «O Iμπρεσάριος απ τη Σμύρνη». N. Bασταρδής.
ΘYMEΛH (Mοσχονησίων 32 πλ. Aμερικής, τηλ. 86.57.677). T. Oυίλιαμς «Γυάλινος Kσμος». Eλλη
Bοζικιάδου. ΠAIΔIKH ΣKHNH. Eναλλάξ: Γ. Σπίρι «Xάιντι, η μικρούλα των βουνών» (Σαβ. 4 μ.μ.)
- Tζ. Φερέτι «H Σταχτοπούτα» (Kυρ. 11.15 π.μ.).
IΛIΣIA (Παπαδιαμαντοπούλου 4, τηλ. 72.16.317). Aλαν Eϊκμπορν «Συνέβη και του χρνου». Aντ.
Kαφετζπουλος, Γ. Bούρος.
KAΛOYTA (Πατησίων 240, τηλ. 86.75.588). N. Kαμπάνη - B. Mακρίδη «Kαι μαζί και... μνος». B. Tσι-
βιλίκας, Aννα Kαλουτά. ΠAIΔIKH ΣKHNH. Θίασος «Θεατρικοί Oρίζοντες». Στ. Σπυρπουλου
«Σαλτσογιαουρτοπλεμος στο σούπερ μάρκετ» - μιούζικαλ (Σάβ., Kυρ. 3 μ.μ.).
KAΠΠA (Kυψέλης 2, τηλ. 88.31.068). «Tο Hμερολγιο της Aννας Φρανκ». Δημ. Παπαμιχαήλ, Eλέ-
νη Kούρκουλα.
KAPAΓKIOZHΣ KOYKΛOΘEATPO Θ. ΣΠYPOΠOYΛOY (Λαμπρινής – Eρσης 9, πλ. Λαμπρινής, τηλ.
26.29.046, 29.32.000). (Kυρ. 11.00 π.μ.–5.30 μ.μ.)
KAPAΓKIOZHΣ TOY AΘANAΣIOY (Πν. Kέντρο Δήμου Mοσχάτου, Πλ. Mεταμορφώσεως, τηλ.
41.31.226, 90.11.636). Παραστάσεις Kαραγκιζη (Kυρ. 11.30 π.μ.)
KNΩΣΣOΣ (Kνωσσού 11, τηλ. 86.77.070, 86.24.463). K. Γκολντνι. «H ερωτευμένη υπηρέτρια». Λ.
Tσάγκας, Eλ. Nαζλίδου.
ΛAMΠETH (Λ. Aλεξάνδρας 106, τηλ. 64.63.685). Γουίλιαμ Nτ. Xιουμ «Πρσεξε το σκαλοπάτι». Γρ.
Bαλτινς, K. Kαράντη, Φ. Σοφιανς.
ΛHΔPA (Kέκροπος 12, Πλάκα, τηλ. 32.29.440). Xουρμούζη «O χαρτοπαίκτης». Γ. Mάζης, Γ. Zώη.
ΠAIΔIKH ΣKHNH. Mάνου Kοντολέοντος «O EE απ τ’ άστρα».
ΛYPIKH ΣKHNH - OΛYMΠIA (Aκαδημίας 59, τηλ. 36.12.461). Tσαϊκφσκι «H Ωραία Kοιμωμένη»
(Πεμ.), Πουτσίνι «Tσκα» (Παρ.).
MAΣKEΣ (Aγ. Mελετίου 107 & Λήθης, τηλ. 86.12.509). Mπάμπη Tσικληρπουλου «Ωχ, τα νεφρά
μου». Στ. Tζελέπης, T. Bαμβακίδης (εκτς Δευτ.-Tρ.), «Tέσσερα κομμάτια για σολίστ» (κάθε
Δευτ. 9 μ.μ.).
MEΓAPO MOYΣIKHΣ AΘHNΩN – AIΘOYΣA ΦIΛΩN THΣ MOYΣIKHΣ: Συναυλία Kαμεράτα - Σολίστ Δη-
μήτρης Σγούρος (Kυρ.), Eθνική Συμφωνική Oρχήστρα και Xορωδία της EPT (Tετ.), Pεσιτάλ Katia
Ricciarelli (Πεμ.), Kρατική Oρχήστρα Aθηνών (Παρ.), Oρχήστρα των Xρωμάτων (Σαβ.) AIΘOYΣA
ΔHMHTPH MHTPOΠOYΛOY: Pεσιτάλ πιάνου Λήδας Mασούρα (Δευτ.), Xριστφορος Σταμπ-
γλης / Oρίζοντες (Tετ., 6 μ.μ.), Παναγιώτης Δράκος / φλάουτο - Δανάη Kαρά / πιάνο (Σαβ.).
METAΛΛAΞH (Yμηττού 56 και Mαραθώνος - αίθουσα Γκουέρνικα - Kαμίνια, τηλ. 48.28.647,
41.30.761). Aν. Mπελεγρή «O Mέταλλος, ο Kλουν και ο Kκκινος».
MINΩA (Πατησίων 91, τηλ. 82.10.048 - 82.32.578). Eνεκεν - Bέμπερ «Kυρία Προέδρου». B. Tρι-
φύλλη, Π. Kοντογιαννίδης.
MONTEPNOI KAIPOI - ΠAPOΔOΣ (Γεννηματά 20, τέρμα Πανρμου, τηλ. 69.29.090). Aντον Tσέ-
χοφ «Θείος Bάνιας» (Παρ., Σαβ., 9.15) ΠAIΔIKH ΣKHNH. Θεατρικ Παιχνίδι - Oμάδα Πάροδος
(Σαβ. 3 μ.μ. - 4.30 μ.μ.).
MOYΣOYPH (Πλ. Kαρύτση 6, τηλ. 32.32.391). K. Γουτερχαουζ «Tο τραγούδι μας». Aγγ. Aντων-
πουλος, B. Παναγοπούλου, Eλ. Φωτίου.
MΠPONTΓOYAIH (Πατησίων και Aγ. Mελετίου, τηλ. 86.20.231). Δ. Ψαθά «H χαρτοπαίχτρα». Παί-
ζουν Pένα Bλαχοπούλου, Eρρίκος Mπριλας κ. α.
OΔOY ANTIOXEIAΣ (Aντιοχείας 1 και Πιπίνου, τηλ. 88.32.050). Φραντς Kάφκα «η Δίκη». Π. Oικο-
νομοπούλου, Aντ. Aλεξίου.
OΔOY EPMOY (Eρμού 106, Mοναστηράκι, τηλ. 32.14.950, 86.40.555). Λρκα «H θαυμαστή μπαλω-
ματού». M Pαζή, T. Xρυσούλης.
OΔOY KEΦAΛΛHNIAΣ (Kεφαλληνίας 16, τηλ. 88.38.727). T. Nτορστ «O Φερνάντο Kραπ που έγρα-
ψε ένα γράμμα». Mπ. Aρβανίτη, Γ. Bγλης.
OΔOY KYKΛAΔΩN (Kεφαλληνίας και Kυκλάδων 11, Kυψέλη, τηλ. 82.17.877). «Nέα Σκηνή» Λευτέ-
ρη Bογιατζή. Γ. Xορτάτση «Kατσούρμπος». N. Zορμπάς, Στ. Λιβαθινς.
OPBO (Bουκουρεστίου 3, τηλ. 32.31.259). E. Bέστφαλ «Eσύ και τα σύννεφά σου». Oλγα Πολίτου,
Aλκ. Γάσπαρη.
ΠANEΛΛHNIO (Λεωφ. Συγγρού 106, τηλ. 92.34.197). M. Γιουρσενάρ «Φωτιές». P. Bασιλακοπούλου.
ΠEPOKE (Oδυσσέως 2 - Πλ. Kαραϊσκάκη, τηλ. 52.40.040, 52.32.132). Eπιθεώρηση «Aπ το ωχ στο
Πασ...ωχ». Στ. Ψάλτης, N. Παπαναστασίου.
ΠEIPAMATIKO ΘEATPO THΣ ΠOΛHΣ (Σταδίου 4, τηλ. 32.22.035). Mπ. Tσικληρπουλου «Kραυγές
κυριών». M. Kουνελάκη, A. Παππά.
ΠOΛYTEXNO (Mαυρομιχάλη 157 & Δ. Aκρίτα - Παναθήναια, τηλ. 64.26.666, 64.11.048). Mάικλ
Φρέιν «Eυεργέτες». Δ. Iωακειμίδης. ΠAIΔIKH ΣKHNH Aλαν Eϊκμπορν. (Kυρ. 11 π.μ.-3 μ.μ.).
ΠOPTA (Mεσογείων 59, τηλ. 77.11.333). Σ. Xιλ - Σ. Mάλατρατ «H γυναίκα με τα μαύρα». Aλ. Aλε-
ξανδράκης, Δ. Kατρανίδης. MIKPH ΠOPTA Ξένιας Kαλογεροπούλου. Pάινερ Xάχφελντ «O
Mορμλης» (Σαβ. 3 μ.μ., Kυρ. 11 π.μ. - 3 μ.μ.).
POEΣ (Eυμολπιδών 39, Γκάζι - Kεραμεικς, τηλ. 34.79.426) Θεατρική Λέσχη Bλου. Στρατηγού
Mακρυγιάννη «Oράματα».
PIAΛTO - ΘIAΣOΣ ’81 (Kυψέλης 54 & Aγ. Mελετίου, τηλ. 82.18.973, 88.27.000). Γκολντνι «Kαβγά-
δες στην Kιτζα». N. Δαφνής, Γ. Γεωγλερής, N. Nικολάου. ΠAIΔIKH ΣKHNH. Θίασος ’81. «Oι
περιπέτειες του Bαρνου Mινχάουζεν» (Kυρ. 11 π.μ.-3 μ.μ.).
ΣHMEIO (Xαρ. Tρικούπη 10, πίσω απ το Πάντειο, τηλ. 92.29.579). Bασίλη Zιώγα «O Δον Kιχώτης
σε νέες περιπέτειες». Iωάννα Mακρή, Xρήστος Γαλάνης.
ΣOYΠEP ΣTAP (Aγ. Mελετίου και Πατησίων, τηλ. 86.42.888). Eπιθεώρηση «Δώσε τούρτα στο λα».
Nτίνος Hλιπουλος, Nίκος Pίζος, Zωζώ Σαπουντζάκη.
ΣTOA (Mπισκίνη 55 Zωγράφου, τηλ. 77.02.830). Mποστ «Mήδεια». Λ. Πρωτοψάλτη, Θ. Παπαγεωρ-
γίου. ΠAIΔIKH ΣKHNH Γιάννη Ξανθούλη «Mέσα στο νερ δασκάλα» (Σαβ. 5 μ.μ., Kυρ. 11 π.μ.-
3 μ.μ.)
ΣYΓXPONO ΘEATPO (Nορντάου 12–14, Πλ. Γκύζη, τηλ. 64.58.222). Πέτερ Bάις «H ανάκριση». Bα-
σίλης Διαμαντπουλος, Mαρίνα Γεωργίου.
ΣΦENΔONH (Mακρή 4 και Διον. Aρεοπαγίτου, Mακρυγιάννη, τηλ. 92.35.296). Mορφές απ το έρ-
γο του Bιζυηνού. Aννα Kοκκίνου.
TZENH KAPEZH (Aκαδημίας 3, τηλ. 36.36.144, 36.25.520). Aρθουρ Mίλλερ «O θάνατος του Eμπο-
ράκου». K. Kαζάκος, Δ. Mπεμπεδέλη, Γ. Kυρίτσης. Παιδική Σκηνή: «Παιδική Aυλαία» Γ. Kαλα-
τζπουλου. Aριστοφάνη «Eιρήνη» (Kυρ. 11 π.μ. - 3 μ.μ.).
ΦOYPNOΣ (Mαυρομιχάλη 168, τηλ. 64.60.748). Θέατρο της Aνοιξης. «Eνα άσμα υψώνεται χωρίς
αρχή και τέλος». Σκην. Γ. Mαργαρίτη (καθημερινά έως 3 Mαρ.).
XATZHXPHΣTOY (Πανεπιστημίου 38, τηλ. 36.27.248, 36.10.171). Λ. Mιχαηλίδη - B. Mακρίδη «Tο
...κοριδο της χρονιάς». Π. Mιχαλπουλος, Γ. Mρτζος.

22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994


ΔIΣKOI
Tης Γιώτας Συκκά
ΔΩΔEKA τραγούδια γλυκπικρα, σαρ-
καστικά, που αναφέρονται στην κωμι-
κοτραγική καθημεριντητα που βιώ-
νουμε. Δραματικά, χιουμοριστικά, αυ-
τοτελείς μικρές ιστορίες που διαρκούν,
σο ένα τραγούδι. Γεμάτες εικνες απ
σα, συνήθως, συμβαίνουν γύρω μας,
αλλά μάθαμε να αγνοούμε. Nα ξεπερ-
νάμε τα γεγοντα, να τα ισοπεδώνουμε,
να τα υποτιμούμε.
Mε το δικ του αποκαλυπτικ, για τα
δεδομένα της ελληνικής δισκογραφίας,
τρπο ο Bασίλης Nικολαΐδης (ο δημι-
ουργς της «Oδού Σανταρζα») έρχε-
ται και πάλι να ταράξει τα ήρεμα νερά.
Nα φανταστείτε τι πρκειται για τρα-
γούδια εντυπωσιακά, γεμάτα συνθήμα-
τα και άνοστες στιχουργικές ευκολίες.
O B. Nικολαΐδης ποτέ δεν κατέφυγε σε
παρμοια γρανάζια. Προτιμούσε τους
πιο δύσβατους δρμους. H πρκληση
του στίχου είναι αυτ που χαρακτηρίζει
λα του τα τραγούδια και εν συνεχεία η
μουσική που έτσι κι αλλιώς υπηρετεί το
λγο. Eτσι κι εδώ στις «Aτασθαλίες»
(Λύρα) μιλάει για γνώριμα πρσωπα,
απ το παρελθν και το σήμερα, για μας
τους ίδιους, και την πορεία μας μέσα
στο χρνο. Για την Aθήνα, τον Aντώνη
Tρίτση, τα Bαλκάνια, τη ζωή μας. Mε χι-
ουμοριστική και σαρκαστική διάθεση
που μας λυτρώνει. Oπως η «Iστορία της
Mαρίας Nο 2». Δίσκος που απαιτεί α-
κραση με προσοχή κι χι ένα απλ ά-
κουσμα. Eτσι μνο αντιλαμβάνεται ο α-
κροατής τις διαφορές του συγκεκριμέ-
νου δίσκου απ τους πολλούς άλλους...
 «Tα καράβια μου καίω» τραγουδά
ο Nίκος Πορτοκάλογλου (Πλυγκραμ),
βαδίζοντας στο ίδιο ύφος. Hλεκτρικς
ήχος, αλλά και λαϊκς, με καλά σημεία
αλλά και αδιάφορα, πως άλλωστε συμ-
βαίνει σε κάθε δίσκο. «Ξέρω αυτν που
φταίει» και «Tι σε νοιάζει εσένα» είναι
απ τα σημεία της δουλειάς που ξεχωρί-
ζουν. Oπως και η συνεργασία του με
τον παραδοσιακ εμρηνευτή Σάββα
Σιάτρα που άλλους εντυπωσιάζει κι άλ-
λους χι. O χρνος θα δείξει...
 «Tα λέμε» απ το συγκρτημα
«Kούλες» (Λύρα). Δύο κυρίες, η Aριάδ-
νη Mακίνον (μουσική, στίχοι, ενορχή-
στρωση) και η Δήμητρα Πούλκου (στί-
χοι) είναι υπεύθυνες για το αποτέλεσμα.
Δίσκος «διαφορετικς» χωρίς αυτ να
σημαίνει τι προτείνει κάτι ξεχωριστ.
Σίγουρα πάντως οι «Kούλες» δεν στε-
ρούνται χιούμορ. Aπ ’κει και πέρα βέ-
ς» και η συνταγή
βαια, οι εντυπώσεις είναι ποικίλες.
γους, α-
Aδιάφορες έως και εκνευριστικές...
μενο τεύχος.
Δεσμοί επίδεσμοι
Δουμάς υις στο «Aχ Mαρία» και N. Σάιμον στο Θ. Aθηνά
Tου Γιάννη Bαρβέρη
«Hράσθην κρης. M’ έδωκεν αυτή λεπτά
τα χείλη,
με έδωκεν τα στήθη της, κρησφύγετα χαρί-
των·
την χάριν, νύμφη παλαιά· το σώμα, πυρς
στήλη.
Aλλ’ ήτο άλλο τ’ νειρον και άλλη η κρη
ήτον!
Σπυρίδων Bασιλειάδης,
«Aττικαί Nύκτες», 1875
MIA σκανταλιάρικα ευφρσυνη βραδιά
θα περάσει ο θεατής της «Kυρίας με τας
καμελίας» (1848) στο καφεθέατρο «Aχ
Mαρία». Παρελαύνουν παμπνηρα και
«οξύμωρα» κείμενα και επιλογή χιουμο-
ριστικών τραγουδιών απ τους Π. Xατζη-
κουτσέλη-A. Πυριχο, μουσικές διασκευ-
ές φαιδρυντικκής τρικλοποδιάς του Xρ.
Λαγού και παρφουμαρισμένα σκηνικά-
κοστούμια υπονομευμένης εποχής του
Σ. Πασχαλίδη, σε αιρετική σκηνοθεσία
του T. Xρυσικάκου. O διαβητος φθισι-
κς και διάτρητος υμήν Mαργαρίτα Γκο-
τιέ του Aλ. Δουμά–υιού και το σπαραξι-
κάρδιο ειδύλλι της με τον Aρμάνδο Nτι-
βάλ ευνοούν σήμερα παραπάνω απ πο-
τέ τον παρωδιακ χειρισμ τους. Oι συ-
γκεκριμένοι διασκευαστές-διασκεδα-
στές πως και η νευρώδης σκηνοθεσία
γνωρίζουν καλά τον μηχανισμ ανατρο-
πής και αντίστιξης. Kαθιστούν το δραμα-
τικ γελοίο, περνάνε το συμβατικ ως
αυθαδέστατο, το συνεχές και έλλογο ως
παράλογα αιφνίδιο και τον πλαδαρ με-
λοδραματικ διάλογο ως σαρκαστικ
γλωσσικ σχλιο κοινωνικού συγκριτι-
σμού εποχών. Oλος ο θίασος του «Θεά-
τρου της Γελοιτητας» με την ευεργέτι-
δα εμπειρία των «Δύο ορφανών» (έστω
και χωρίς τους καταλύτες και καταλυτι-
κούς Tζούμα και Mοδιν, έστω και δίχως
την ακρίβεια και την πειθαρχία του θεά-
ματος εκείνου), μέσα απ μια φαιδρτη-
τα στραμπουληγμένη καθαρεύουσα πε-
ριχυμένη με πηχτά μέλια ψευδοσυναι-
σθηματισμού, υπηρετεί την γνήσια πα-
ρωδία. Πώς; Tσιμπώντας σε επιλεγμένες
στιγμές και σημεία τον γλωσσικ, ηθικ,
ιδεολογικ και τελικά ροζ πισιν της κα-
λοκαθισμένης σοβαροφάνειας. Tσιμπώ-
ντας τη σοβαροφάνεια στον νυοστ εκ-
θέτη του απροσδκητου με εξαγμενο
την κυνική απομυθοποίηση του μπαγιάτι-
κου ρομάντσου. Σε αυτή την παράσταση
το ενέσιμα οικείο και μπανάλ στοιχείο
ποζάρει ως διαβολική αγγελικτητα. Tο
σήμερα πλασάρεται ως βλέμμα παρθενι-
κής παιδίσκης που διατίθεται σε ξέσαλη
νουμεράδα. Eτσι γαργαλιέται το μελ και
η ταρίχευση. Γαργαλημένο το τυμπανι-
αίο πτώμα του Δουμά τινάζει τα ταφικά
χώματα και τις αποτιτανωμένες φορμ-
λες του εκβάλλοντας σε νεκροφάνεια.
Mύστες της τυμβωρύχου αυτής χημείας:
η ροδομάγουλη Γκωτιέ-γιε, γιε, γιε του
κατά τπους εκρηκτικού Xρυσικάκου, ο
ύπουλος υπονομευτής Aρμάνδος (Π. Xα-
τζηκουτσέλης) που γεμίζει με το κέρινο
φλέγμα του τη σύριγγα του γελαστικού
ορού, η κοκκεταρία ενς ρουφιανεύο-
ντος μπουντουάρ την οποία διαχέει ως
σατανική Προυντάνς σε εκδοχή αμιγούς
imprudence ο και πάλι έξοχος Mιχ. Γού-
ναρης. Συνωμοτούν ακμη η πεταλουδί-
KPITIKH
τσα Oλυμπία την οποία λεπτουργεί στο
κιτς ροκοκ ο Γ. Pήγας, το μπρούτο αρο-
τριών κτήνος που επιπλώνει ο Γ. Eυδαί-
μων και ο ευέλικτος σε παντοειδή χμπυ
Kμης του A. Παυλίδη. Eνα σύνολο υπο-
κριτικής πελιδντητας, που ξέρει να με-
θοδεύει τη βάση της παρωδίας - βάση
θεμελιωμένη στον αρχικ σεβασμ της
κλασικής αφετηρίας βομβαρδιζμενης
μως εν πορεία απ ανατροπές σημερι-
νής «σοφίας» (O μνος που έπαιζε «σο-
βαρά» δίχως να υποσκάπτει και άρα βρέ-
θηκε εκτς παιδιάς ήταν ο K. Eμμανου-
ήλ. Tσο πολύ εκτιμά τον Δουμά υι;).
Eίδα μια τρελούτσικη παράσταση που
θα μπορούσε, έτσι αντιστικτική, να αφιε-
ρωθεί σ’ λες τις σουρομαδημένες ω-
ραίες ρθια σαβανωμένες μαργαρίτες
κυρίες του λεκανοπεδίου. A, ξέχασα.
(Δεν ξέχασα· τον κράτησα για φινάλε).
Mια Γαλλίδα βλάχα δουλάρα υποδύεται
ξεκαρδιστικά και ο Λευτέρης Λουκαδής.
Xάρμα κωμικής φλέβας πρώτης και κα-
λύτερης γραμμής που έχω απ καιρ ε-
πισημάνει. Mήνυμα επίμονο προς θεα-
τρώνας και μη: Λουκαδής: un nom a
retenir!

Kαι επειδή ο λγος για άτυχους έρω-
τες, την ιδιτυπη και εντέλει προβλημα-
τική συνοίκηση δύο διαζευγμένων αν-
δρών στο «Eνα αταίριαστο ζευγάρι» πε-
ριγράφει ο διαπρεπής σύγχρονος Aμερι-
κανς βουλεβαρδιέρης Nιλ Σάιμον στο
θέατρο «Aθηνά». Tην έξυπνη αυτή κω-
μωδία που πρωτοπαρουσίασε ο Mουσού-
ρης με τον Ξενίδη το 1965 και πάλι ο
Kούρκουλος με τον Παράβα το 1980 ανα-
βιώνουν με γνώση των τεχνικών του εί-
δους η ρέουσα μετάφραση M. Πλωρίτη, η
έμπειρη σκηνοθεσία Δ. Xρονπουλου και
τα θαυμάσια σκηνικά N. Πετρπουλου. O
συγγραφέας δεν επιμένει στην εμβάθυν-
ση της αρχικής σύλληψης περί ανθρώπι-
νης μοναξιάς αλλά μάλλον στην εκμε-
τάλλευση της κωμικής της συνθήκης. O
σκηνοθέτης πάλι, ενεργοποιεί μ επιμέ-
λεια και κέφι τις συνταγές της κουζίνας
αυτής. Δυστυχώς ή ευτυχώς μως δεν
κατορθώνει να δαμάσει (ή ο έλεγχος χά-
KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH
Θέατρο «Aθηνά»:
«Eνα αταίριαστο
ζευγάρι» του Nιλ
Σάιμον. O Πέτρος
Φιλιππίδης (Φέλιξ)
και ο Tάσος Xαλ-
κιάς (Oσκαρ). Σκί-
τσο Eλλης Σολομω-
νίδου – Mπαλάνου.
θηκε μετά την πρεμιέρα;) το μεγάλο α-
τού της παράστασης, τον Π. Φιλιππίδη, κι
έτσι το σύνολο γλυστράει προς τη φάρσα
και προς το ξεχείλωμα, συμβούλους της
εμπορικής επιτυχίας και εγγυητές του
λαϊκού χάχανου. Στους ρους της κωμω-
δίας σταθμεύουν με τις ερμηνείες τους
ο σταμπιλαρισμένος αλλά ευθύβολος Γ.
Kαπετάνιος, η χρηστική καρικατούρα
του Σπ. Mπιμπίλα και οι δύο καλοστημέ-
νες «σαχλογκμενες» Kατ. Πετούση και
M. Kαβογιάννη. O T. Xαλκιάς με τέμπο,
ανθρωπιά, νεύρο, ευελιξία και χιούμορ
υπηρετεί, πως και άλλοτε, τσο την
γνήσια κωμωδία σο και το καλ θέατρο.
Στο πρσωπο του Π. Φιλιππίδη, το λέω α-
νοιχτά, «εγεννήθη ημίν κωμικς». O Φι-
λιππίδης, με απίστευτη αμεστητα, με τα
διδάγματα λων συλλήβδην των κλασι-
κών μαστρων της επιθεώρησής μας, με
σουλούπι Oυλτερ Mατάου, πλαστικές
μούτες απ Φράνκο Φράνκι μέχρι Tζέρι
Λιούις και τεχνικές μνήμες Σταν Λρελ
και Oλιβερ Xάρντι, κάνει τα πάντα. Aστεί-
ρευτος, αεικίνητος, ευρηματικς, αβία-
στος, δαιμνιος, παίρνει μαζί του την πα-
ράσταση, σανιδώνει τα γκάζια της μιμι-
κής και εκτινάσσει τη δίωρη κωμωδία
στην τρίωρη φάρσα. Tέκνο μονογενές
του ταλέντου μπροστά στο οποίο δεν
μπορούμε παρά να αποκαλυφθούμε, ο
συμπαθέστατος αυτς Πατούχας, θα α-
λώσει σύντομα την πρώτη θέση. Γνωρίζει
βέβαια πσο πονηροί, φτηνοί και κακ-
γουστοι είναι οι καιροί· να γνωρίζει μως
επίσης τι ήδη θα χρειαστεί να αρυσθεί
μέγα σθένος αντίστασης απ τον ίδιο
τον εαυτ του ώστε οι καιροί αυτοί και το
ποδοκρτημα της χύδην αποδοχής να
μην μετατρέψουν τον ίδιο σε πλήρη κλ-
ουν και τη θεατρική αποστολή του και τα
καταπληκτικά της εφδια σε διαστολή
τσίρκου. Θα είναι κρίμα, στην επμενη
συνάντησή μας, αυτά που επιεικώς σή-
μερα εκφράζονται ως «φβοι» να έχουν
πανηγυρικά επαληθευθεί, ως καθεστώς.
O «Oίνος ο αγαπητ
μαγειρικής, για τεχνικούς λ
ναβάλλονται για το επ
23
 T HΛEOPAΣH

Aφθονες σαπουν-φουσκες
Aτέλειωτες σειρές επεισοδίων με συνεχείς επαναλήψεις και έλλειψη φαντασίας
Tης Ππης Διαμαντάκου
H THΛEOΠTIKH χρονιά βρίσκεται
μλις στα μισά και η πλήξη άρχισε
κι λας να αναδύεται απ τη γυάλι-
νη οθνη. Tα τηλεχειριστήρια
παίρνουν φωτιές τα βράδια, οι
Eλληνες τηλεθεατές εξασκούνται
ήδη στην παράλληλη παρακολού-
θηση δύο, τριών, μπορεί και παρα-
πάνω προγραμμάτων. Kαι γιατί χι.
Δύσκολα βρίσκει κανείς την έκ-
πληξη και ακμη πιο δύσκολα την
εκπομπή που καθηλώνει, που δίνει
έστω και ένα λγο για την παρακο-
λούθησή της.
O θρίαμβος της μετριτητας, η
μιζέρια της αέναης επανάληψης
των ίδιων θεμάτων και προσώπων,
η αφρητη πλήξη της ακινησίας
και απ παντού η έλλειψη της απο-
ρίας, ο θάνατος της φαντασίας.
Δεν είναι τυχαίο, που η τηλερασή
μας λατρεύει τις σαπουνπερες,
αυτές τις ατέλειωτες σειρές επει-
σοδίων, που πρσωπα εναλλάσ-
σονται στη γυάλινη οθνη κάνο-
ντας πάντα τις ίδιες κινήσεις, λέ-
γοντας τα ίδια λγια με τον ίδιο τ-
νο φωνής, ανθρώπινες καρικατού-
ρες σε μια άθλια αναπαράσταση
«ζωής», που μοιάζει περισστερο
με θάνατο, καθώς λα μένουν ακί-
νητα, αναλοίωτα απ το πρώτο ως
το 100στ ή 300στ επεισδιο.
Eχουν πλημμυρίσει τα ελληνικά
κανάλια, τρεις στην ET1, δύο στην
ET2, τρεις στο Mega, τέσσερις
στον ANT1, σύνολο μνον σε αυτά
τα κανάλια δώδεκα σαπουνπερες
την ημέρα απ μισή ώρα περίπου η
κάθε μία, 360 λεπτά ή 6 ολκληρες
ώρες, χαλαρωτικού, υπνωτικού α-
φρλουτρου για τη σκέψη και τις
αισθήσεις των τηλεθεατών. Aκμη
κι αν δεχταν κανείς τι προσφέ-
ρουν την ανακουφιστική, πολυπ-
θητη «φυγή» απ τις αγωνίες και
τα προβλήματα της καθημεριντη-
τας, ένα τηλεοπτικ κοιν 6 ώρες
ημερησίως «φευγάτο» είναι ήδη
πολύ.
H γη γυρίζει και ο Eλληνας τηλε-
θεατής μένει ακίνητος, να ασχο-
λείται με τα συναισθηματικά προ-
βλήματα της αναξιοπρεπούς για
κάθε λογικ άνθρωπο, Bίρνας
Δράκου, που σέρνεται πίσω απ έ-
να σύζυγο, ο οποίος την απατά
κατ’ εξακολούθηση και ζει τον με-
γάλο έρωτα με τον προγον της.
Aξίζει να δούμε απ τις περιλήψεις
το περιεχμενο τριών επεισοδίων
μιας τυχαίας σαπουνπερας, της
«Kαλημέρα ζωή» του ANT1.
Tρίτη: H Σαβίνα εξηγεί ποια είναι
24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994
η κατάσταση της Tνιας, ενώ ένα
δημοσίευμα της εφημερίδας, που
αφορά τον εραστή της Oλίνας, κά-
νει το Mάχο να προτείνει στη Bα-
νέσα να παντρευτούν. Στο μεταξύ
η Tνια εξαφανίζεται, γεγονς που
προκαλεί τεράστια αναστάτωση
στους δικούς της.
Tετάρτη: O Mάχος ανακαλύπτει
τι ο Πάρης αποφεύγει συστηματι-
κά τα έκτακτα περιστατικά. Eνώ ο
Λεωνίδας Aρχος πιέζει το δικηγ-
ρο να δει τον υπουργ Δικαιοσύ-
νης, η Aγάπη παρουσιάζεται στο
γραφείο της ανακρίτριας μαζί με
το Xριστφορο Aρχο. H Bανέσα
έρχεται αντιμέτωπη με το Bαρνο.
Πέμπτη: O Στάθης προτρέπει
την Aγάπη να ξεχάσει το Mάχο. H
Σαβίνα εκφράζει στο Στέφο για άλ-
λη μια φορά τα αισθήματά της, γε-
γονς που γίνεται αιτία να έρθει
σε ρήξη με την Hλέκτρα. O Mάχος
έχει μια ευχάριστη έκπληξη ταν
επιστρέφει στο σπίτι.
Eτσι συνεχίζεται η σειρά λη την
εβδομάδα, πως ακριβώς την
προηγούμενη, αλλά και τις επμε-
νες. Oι μικρές ιστορίες του Mάχου,
της Aγάπης, του Στέφου ή της Bίρ-
νας, του Γιάγκου, της Σάντρας, πά-
ντα ίδιες, πάντα ακίνητες, πάντα
μακριά απ την αληθινή ζωή, πά-
ντα γεμάτες πανομοιτυπα σκάν-
δαλα, για να ερεθίζουν την κου-
τσομπολίστικη διάθεση ενς κοι-
νού, που εθίζεται έτσι στην ενα-
σχληση με τις ζωές των άλλων
για να ξεχνά τη δική του.
Aκμη χειρτερο μως και απ
τη μια ντουζίνα σαπουνπερες εί-
ναι τι και το υπλοιπο τηλεοπτικ
μας πργραμμα τις αντιγράφει. Oι
ίδιοι άνθρωποι, καλεσμένοι στα ί-
δια τοκ - σου, κάνουν τον κύκλο
των καναλιών, καλεί ο ένας τον
άλλον και ταν εξαντληθεί ο κύ-
κλος αρχίζουν και πάλι απ την
αρχή και λένε πάντα τα ίδια πράγ-
ματα, απαντούν με τον ίδιο τρπο
σε πανομοιτυπες ερωτήσεις,
προσφέρουν την προσωπική τους
ζωή βορά στους σαρκοβρους
δείκτες της θεαματικτητας. Oχι
τι δεν υπάρχουν εξαιρέσεις, για
τις οποίες έχουμε γράψει επανει-
λημμένως. Eλάχιστες μως και χι
αρκετές για ν’ αλλάξουν την τηλε-
ρασή μας.
Tα ίδια ακριβώς πρσωπα καλεί
η Mαλβίνα Kάραλη στις εκπομπές
της δυ χρνια τώρα, για να συζη-
τά πάντα τα ίδια θέματα, ακκιζμε-
νη και ναρκισσευμενη με τον ίδιο
πάντα τρπο, ακίνητη κι αυτή μέσα
στον ακίνητο κσμο της. O Nίκος
Xατζηνικολάου για δεύτερη φορά
έφερε απέναντί του τη Zωή Λά-
σκαρη για να συζητήσουν τα ίδια
γνωστά θέματα της προσωπικής
της ζωής η κάνει εκπομπή για τη
δεοντολογία των δημοσιογραφι-
κών εκπομπών και για τις εξελίξεις
στην τηλεραση και καλεί ανθρώ-
πους της τηλερασης με γνώμονα
το άθροισμα των ποσοστών θεα-
ματικτητας των εκπομπών τους
και χι το αν έχουν άποψη και επι-
χειρήματα για το θέμα που είχαν
να συζητήσουν.
H εκπομπή κατέληξε σε φιάσκο,
σο για τον «προβληματισμ» γύ-
ρω απ το μεγάλο θέμα του ήθους
της τηλερασης και της δεοντολο-
γίας δεν προσετέθη το παραμικρ
και ουδείς ασχολήθηκε. Tα «κο-
νταροχτυπήματα» μεταξύ των κα-
λεσμένων είχαν άλλους στχους.
Aν ψάξουμε τον κατάλογο των κα-
λεσμένων στα τοκ σου θα δούμε
τι είναι πάντα οι ίδιοι πολιτικοί ή
καλλιτέχνες, σο για τις «δημοσιο-
γραφικές» εκπομπές τύπου Xαρ-
δαβέλα και Διγενή, εδώ κι αν είναι
τα θέματα πάντα ίδια, απ τραβε-
στί μέχρι μάγους και χαρτορίχτρες
και απ δυστυχισμένους της ζωής
μέχρι βιαστές.
Aυτς είναι ο κσμος της τηλε-
ρασής μας, πάντα ο ίδιος σαν να
μην αλλάζει τίποτε γύρω μας. Nα
γίνονται τα μικρά και ανούσια των
ηρώων της σαπουνπερας το κέ-
ντρο της ζωής μας και να μην αντι-
δρούμε καθηλωμένοι στην ακινη-
σία απ ολκληρο το τηλεοπτικ
μας πργραμμα. Hσυχοι σο βλέ-
πουμε τους ίδιους ανθρώπους, ή-
συχοι και οι άνθρωποι της τηλε-
ρασης τι δεν θα αναζητήσουμε τί-
ποτε καινούργιο. Kαινούργια είναι
μνον τα προϊντα που διαφημίζο-
νται απ τη μικρή οθνη. Mνον
αυτά αλλάζουν, για να τ’ αγορά-
ζουμε και να νιώθουμε πως αλλά-
ξαμε κι εμείς.