Buhurizade

Mustafa Itrinin Trk Musikisi Dnyasndaki nemi ve

Bestekarlk zellikleri

Peter Salvucci

On yedinci yzyln ortalarndan on sekizinci yzyln bana kadar Trk

Musikisine byk bir katk salayan Mustafa Itri Efendi (1630-1712; Karadenize
gre doum tarihi belli deil ve lm tarihi 1731 olmal (Karadeniz, 366-69)) stn
bir bestekar olarak tannyor (zcan, 36). Itrinin Trk Musikisinde stnl on
beinci yzyln temel nazariyati ve bestekar olan Abdlkadir Meragiden sonra
(hatta bazlarna gre Meraginin ayn seviyesinde) ikinci byk Trk bestekarn
olduunu anlalyor (Karadeniz, 365). Itri, musikiinas olarak Yenikap
Mevlevihanesine bal olup ayn zamanda Harem-i Hmayun ve Enderun-i
Hmayunda hem hocalk ve hanedanlk yapmtr (zcan, 39). Bununla birlikte,
kltrl bir sta olduu gibi hem hattat hem de air idi (zcan, 39-42). Fakat
Itrinin en nemli taraf bestekarlk olup en az bin tane dini ve din d eserleri
besteledi (Karadeniz, 369). Kendi tarz ran bestekarlarn etkisini sndrerek has
bir Trk uslubu yaratp hem ar hem de trk gibi hafif paralar besteliyordu
(zcan, 42-3).

Itrinin mehur olan Neva Kar kapsaml bir formu sunduuna gre,

bestekarn dehasn tamamyla kefetmesine izin verir. Sz konusu aheser iinde

her terennm blm ile yeni bir makam ve sul gekisi birlikte bulundurmaktadr
(Grpnar, 19-20). Mzikologlarn tarafndan bu ok aratrlm eser Itrinin br
geni formu olan Segah Mevlevi Ayini ile benzer bir dehas bulunuyor. lhan
Harmancnn incelemelerin bulgularnda Segah Mevlevi Ayini, verildii ismine

ihanet ederek uak makamyla bitmesi arpc bir bestekarlk yntemi ifa ediyor
(lhan Harmanc, 79-81). Ayinin girii de bugnk segah makamnn sradan
zelliklerinden ziyade yegah makamn rast perdesi zerindeki edd haliyle
balants kuruyor (lhan Harmanc, 77-8). kinci lde karar olan segah
perdesinde kk bir kal gstermeden nce birince lde Rast enisiyle
rastlanmaktayz.

r. 1: 1. Segah Mevlevi Ayini, 1. lsnde yerinde Rast enisi.

nc ve drdnc lsne geldiinde, cmle ve msray bitirerek karar olan

segah enisini gstermeden nce, neva perdesinde uak enisini ima eder.

r. 2: Nevada uak enisi
kinci gftenin banda on drdnc l yerinde uak enisiyle tamamlanyor.
Itrinin kulland uak enisi segaha varmadan nce icra edildiinde segah maye
makamnn havas vermektedir.

r. 3: kinci gftede segah maye.

Segah makamndaki dik hisar perdenin uak enisini bellirtmesi tartlrsa

da lhan Harmancnn neva perdesi zerindeki uak enisi izahn kabul ederek
zengin bir makamsal aa balanabiliriz. Bugnk ada notasyon sistemi bazen
yalanc ynelttiini aklmzda tutarak, Itri gerekten buselik deil nevada uak
enisi alglasayd, o zaman lhan Harmancnn edd yegah kuram temin edilir. Hatta
rast zerinde yegah dizisi on nc yzyln Trk musikisinin esas anlay kuran
Safiyddin Al-rmevinin tarif ettii rast makma benzemektedir. Safiyddine gre,
rast makamnda altnc derecesi tanini (Mi-hseyni) deil, mcenneb araln
deerini sahip olur (Mid-dik hisar) (Uygun, xx). Bylece, segahn rast makamyla
modal ilikisinden dolay segah makamnn dik hisar perdesini kullan da mantkl
gzkyor. Ayrca, Itrinin kulland gibi dgahta uak ve onun paralel
drtlsnde olan nevada uak enileri arazbar makamn zelliklerine yol aar.

r. 4: Safiyddince rast devir (makam).

u ilikilerle birlikte, Neva zerindeki uak enisi rak makamn edd haline

benzemektedir. Bu rak balants lhan Harmancnn edd yegah izahyla ilikine

girip daha da destekleyici bulunuyor.

Itrinin daha kk eserleri Neva Kar veya Segah Mevlevi Ayini gibi eitli

geki balantlar sunmadklar halde, yine bestekarn zarafetini kapsadklarn

grlr. Itrinin simetrik ve sulnde tam oturan cmle bitileri iin tercihi Rehavi
Yrk Semaisinde grlr.


r. 5: Itrinin Rehavi Yrk Semainin ilk iki cmle, saz payesiyle birlikte tam
aruz kalbyla (ikasyla) bitiyor.

Itrinin ada ve dnld ayn asrnn ikinci en nemli bestekar olan Hafz Post
( ~1630- 1694 (ztuna, 104)) ile karlatrrsak, Hafz Postun rten msra ve
terennmleri Itriye gre bir kartlk olarak ortaya kyor. Her iki bestekarn yrk
semiasinde beinci lndeki ikinci vuruuyla msra biterse de, Itri suln sonu saz
payesiyle doldurup yeni sl altnc lsnde balarken, Post saz payesini
gstermeden hemen beinci lnn nc vuruunda terennm balyor.

r. 6: Hafz Postun Rast Yrk Semaisinden ilk msra ile rten terennm.

Post ayn zamanda simetri iin Itriye gre daha az nem verip Rast Yrk
Semaisinin ilk blm yedi llk terennm ile ekleyerek biter. Itri ise, yukarda
rnek 5te grld gibi tam simetrik uyumuyla be llk terennm ile ikinci
cmlesini bitiriyor.

Melodik yaps olarak, hem Itrinin Rehavi Yrk Semaisinde hem Postun

Rehavi Ar Semaisinde eni anlay ana makamndan fazla saptrmadan yakn,

modal eni ilikleri sunmaktadr. Post ise, daha ok argah perdesinde nigar
enisi kullanrken Itri argahta kalmadan rasta bal olarak yerinde uak
enisini gsteriyor.

r. 7: Hafz Postun Rehavi Ar Semaisinden yedince lnde argahta nigar
enisi.

r. 8: Itrinin Rehavi Yrk Semaisinden ilk lde yerinde uak enisi
ardndan yerinde rast.

Her iki bestekar rehavi makam alt genilemesi olan yegah perdesine kadar inip

karar vermeden nce segah perdesine atlar. Byle bir hareket rehavi makam iin
ortak bir seyir anlay gstermektedir.

r. 8: Itrinin Rehavi Yrk Semaisinde karara giden hareket.

r. 9: Postun Rehavi Ar Semaisinde karara giden hareket.

Meyan blmne gelince Itri Posta gre daha cesaret edip seyir sahasn tiz neva
perdesine kadar geniletmektetdr. Post ise, meyan seyri muhayyer perdesine kadar
dolayor.

r. 10: Itrinin Rehavi Yrk Semaisinin meyan blm.

r. 11: Postun Rehavi Ar Semaisinin meyan blm.

Itri kendi ada Hafz Post ile karlatrdmz zaman, birka sonuca

varmamz mmkn. Itrinin geni formlu eserlerinde olduu gibi yaratc makamsal
balantlar ve cesur hareketleri deil, Rehavi Yruk Semai gibi daha kk eserleri
ana makamn seyir hatlarndan saptrmadan yakn enileri kullanmay tercih
ediyordu. Yine baka ada olan bestekarlarna gre, makamn ses sahasn
snyordu. Ayrca, Itrinin keskin ve simetrik gfte-sul imtizac Hafz Posta gre
daha ok tercih ettiini gzkyor. Maalesef ki her iki bestekardan tm
klliyatndan yalnz bir avu rnekleri zamanmza geldi. Fakat bu bilgilerle kaba
karmlar yapmak yine de mmkn olduunu dnlyor. Kantlara gre Itri Bat
Klasik dnemin formal ve cmle anlayna benzer bir yaln ve simetrik cazibesi
gstermektedir. Hafz Post ise, Batnn bir nce gelen Barok dneminin daha
serbest formu ve durmadan melodik cmlelerin rtmesi Postun bestekarlk
yntemine daha yatknd. Dolaysyla, Itrinin mziksel estetik Bat Klasik

dneminin akntsyla birlikte evrim getiini dnlebilir. Hafz Post Barok

dnemin sonlarna kadar yaarken, Itri on sekiz yzyln balangcnda grp Bat
dnyasnda olan bu yeni Klasik hareket ile kendi musikisine gre koutsal bir
hareket yaratn sylemek mmkn m? Karedeniz Itrinin lm tarihi genel
anlayndan daha ge olduunu hesapladna gre, 1731 Itrinin gerek lm tarihi
olarak kabul edersek Bat Klasik dnemiyle birlikte daha uzun vade bir iliki
srdn grlr (Karadeniz, 366-69).
Itri kendisi Bat musikisinden etkilendii dair kesin bir kant yok, fakat Segah
Mevlevi Ayinindeki farkl bir makamla son kararn vermesiyle ile Neva Karda
bulunan nev gekileri Bat musikisinin modlasyon anlayna yneltmi bir
harekete benzediini diyebiliriz. Itri kendisi Avrupaya gittiine dair kesin delil
bulunamamasyla birlikte onun dnemde elilik seyahatlarnda musiki ekipleri
gittiini biliniyor. 1700 ylnda brahim Paaya elik eden krk iki musikiinas
Viyanaya gidip ayn zamanda Avusturya elisi olan Groff Oettingen stanbulda Bat
musikisi sunarak iki musiki ziyafeti Sadrazam Amcazade Hseyn Paa iin
oluturmu (Mert, 61-2). Itri o dnemin en byk bestekarlarndan biri olarak
byk ihtimalle stanbulda Bat musikisini seyretmi veya kendisi brahim Paa ile
Avusturyaya gitmiti. Itrinin dehasndan hi eksiltmeden yabanc musikisinden
verimli bir e benimsemesi imkan dndrc, hatta byle bir benimsemesi
olsayd, onun yabanc kaynaklardan mziksel kavramlar alglayp vermli
karmlar becerebilmesi yine de dehasnn kantdr.

KAYNAKA

Grpnar, Mehmet Haldun. (1991) Buhurizade Mustafa Itri Efendi Hayat, Neva
Karn Makam Olarak ncelemesi ve Elimdeki Notas Mevcut Eserleri. stanbul
Teknik niversitesi: Yksek Lisans Tezi.

lhan Harmanc, Aye B. (2013). Bestekar Itri: Nat- Mevlana ve Segah Mevlevi
Ayninin Makam, Best eve Usul Asndan Deeri, Musiki Dnyamzn
Davudu Buhurizade Mustafa Itri. stanbul: Kltr A.. Yaynlar: 67-99.

Karadeniz, Ekrem (2013). Buhurizade Mustafa Itri Efendi, Musiki Dnyamzn
Davudu Buhurizade Mustafa Itri. stanbul: Kltr A.. Yaynlar: 365-74.

Mert, Talip (2013). Osmanl Ariv Kaytlarna Gre Buhurizade Mustafa elebi,
Musiki Dnyamzn Davudu Buhurizade Mustafa Itri. stanbul: Kltr A..
Yaynlar: 47-62.

zcan, Nuri (2013). Buhurizade Mustafa Itri Efendi,Musiki Dnyamzn Davudu
Buhurizade Mustafa Itri. stanbul: Kltr A.. Yaynlar: 35-46.

ztuna, Ylmaz. (1969). Trk Bestecileri Ansiklopedisi. stanbul: Hayat Neriyat
Anonim irketi.