M.S.KIRIL, B.HANCIOLU 11.01.

2005

DEPREME DAYANIKLI YAPI TASARIMINDA GENEL LKELER

Bilindii gibi depremler, yapya, zamana bal olarak deien yklerin etkimesine neden
olurlar. Buna karlk olarak da, yapda zamana bal olarak deien i kuvvetler oluur.
Depreme dayankl yap tasarmnda ama, sz edilen bu i kuvvetlerin etkisinde ortaya
kmas olas hasarn snrlandrlmasdr. Bu durumda, cevaplanmas gereken iki temel soru
vardr.

Yapda ortaya kmas olas hasarn kabul edilebilir snr nedir?

Bu kabul edilebilir hasar, hangi deprem veya depremlerin etkisinde ortaya
kacaktr?

Bu iki soruya verilecek cevap depreme dayankl yap tasarmnn da temel ilkesini ortaya
koyacaktr. Bu temel ilke, 1998de yrrle giren Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar
Hakknda Ynetmelik (ABYYHY98)de aadaki gibi ifade edilmitir;
Hafif iddetteki depremlerde binalardaki yapsal ve yapsal olmayan sistem elemanlarnn
her hangi bir hasar grmemesi, orta iddetteki depremlerde yapsal ve yapsal olmayan
elemanlardaki hasarn onarlabilir dzeyde olmas, iddetli depremlerde ise can kaybn
nlemek amac ile binalarn ksmen veya tamamen gmesinin nlenmesi
Yukarda sz edilen iddetli deprem, 50 ylda alma olasl %10 olan tasarm
depremidir. Yani, konut ve iyeri gibi binalarn tasarmnda kullanlacak olan depremdir.
Halkn youn olarak bulunduu sinema, tiyatro, okul, spor tesisleri gibi binalar ile depremden
hemen sonra kullanlmas gereken binalarda (hastaneler, itfaiye, salk ocaklar, ulam
istasyonlar, enerji tesisleri vb.) ise bina nem katsays kullanlmak suretiyle, sz konusu
tasarm depremi bytlerek kullanlr.
zet olarak, eer bir bina, ABYYHY98de verilmi koullara uyularak tasarlanm ve ina
edilmi ise, ve depremler etkisinde yukarda aklanan depreme dayankl yap tasarmnn
temel ilkesine uygun bir performans gsteriyorsa, tasarm amacna ulam demektir.
Depreme dayankl bir yapnn, yeterli dayanm (kapasite), yeterli rijitlik ve yeterli sneklie
sahip olmas gerekir. Esasen, depreme dayankl yap tasarmyla yaplan da, yapya bu
zelliklerin kazandrlmasdr.
SPEKTRUM KAVRAMI ve ELASTK DEPREM YK
Bu blmde, tasarma esas alnacak deprem yknn nasl hesaplanaca zetlenecektir. Bu
balamda, spektrum kavramna da deinilecektir. Yap dinamiinden bilindii gibi, ekil 1de
verilmi, zamana bal olarak deien P(t) yk etkisindeki bir sistemin hareket denklemi
aadaki gibi yazlabilir.
(1)

m&u&( t ) + cu& ( t ) + ku ( t ) = P( t )

1/18

M.S.KIRIL, B.HANCIOLU 11.01.2005

u
c

cu&
P(t)

P(t)

m&u&

ku

k
Srtnmesiz yzey

ekil 1
Denklem (1)de m yapnn ktlesini, c snm katsaysn, k ise yapnn rijitliini temsil eder.
ekil 1de gsterilen kuvvetler, ekil 2deki, kat demesi rijit diyafram tanmna uyan tek
serbestlik dereceli yapsal sistem zerinde de gsterilebilir.
m&u&
u
P(t)

ku

k/2

cu&

k/2
c

ekil 2
ekil 2den de grlecei gibi, yapya etkiyen P(t) kuvvetine, bu kuvvete zt ynde 3 farkl
kuvvet kar koymaktadr. Bu kuvvetlerden, m&u&( t ) eylemsizlik kuvveti olarak bilinir ve
ivmeyle orantldr. cu& ( t ) , snm kuvveti olarak adlandrlr ve hz ile orantldr. ku ( t ) ise
yapnn yer deitirmesiyle orantldr ve yapda oluan i kuvvetleri temsil eder. Bu aamada
ekil 2deki tek serbestlik dereceli yapsal sistem ekil 3deki gibi gsterilebilir.
u

P(t)

m, c
k

Vt(t)

ekil 3
ekil 3 de verilen sistemde, ktle tepe noktasna toplanmtr. Yapnn rijitlii ise bir konsol
ubukla ifade edilmitir, bu ubuun ktlesi m ktlesinin yannda ok kktr ve ihmal
edilebilir.
2/18

M.S.KIRIL, B.HANCIOLU 11.01.2005

imdi; sistemin, zamana bal olarak deien P(t) kuvveti yerine, yer hareketi etkisi altnda
olduunu dnelim.
ug

m(&u& + &u& g )

u
m, c
ku

cu&

ekil 4
ekil 4ten grld gibi, yer hareketi etkisi altnda oluacak toplam yer deitirme, sistemin
greli yer deitirmesiyle, yerin yer deitirmesinin toplamna eit olacaktr. Bu durumda,
oluacak eylemsizlik kuvveti de, ktleyle toplam ivmenin arpmna eit olacaktr. Bu
durumda hareket denklemi, (1) denklemindekine benzer biimde, aadaki gibi yazlabilir.

m[&u&( t ) + &u& g ( t )] + cu& ( t ) + ku ( t ) = 0

(2)

m&u&( t ) + cu& ( t ) + ku ( t ) = m&u& g ( t )

(3)

(3) denklemi, tek serbestlik dereceli sistemin, yer hareketi etkisinde snml zorlanm
titreimine ait hareket denklemidir. Eylemsizlik kuvveti toplam ivme cinsinden yazlrken,
snm kuvveti ve yapya geen kuvvet, bal hz ve bal yer deitirme ile orantl
olduklarndan, bal hz ve yer deitirmeye bal olarak ifade edilirler. Bu kuvvetler, ekil
4te, ekil 2dekine benzer biimde gsterilmitir. (3) denklemin her iki taraf mye
blnrse, (4) deki dnmleri yapmak kouluyla (5) denklemi elde edilir.
c = 2m
k
= 2
m

(4a)
(4b)

&u&( t ) + 2u& ( t ) + 2 u ( t ) = &u& g ( t )

(5)

(4) denklemlerinde grlen , asal frekans ifade eder, yapnn doal titreim periyotu T ile
2
arasnda T =
bants vardr. snm oran olarak adlandrlr, betonarme yaplar iin

genelde %5 olduu varsaylr.

(5) denklemi her hangi bir saysal zmleme yntemiyle zlrse, zamana bal olarak
deien yer ivmesi (&u& g ( t )) altnda oluacak yer deitirme (u(t)), sabit bir snm oran ()
3/18

M.S.KIRIL, B.HANCIOLU 11.01.2005

iin zamana bal olarak bulunabilir (time history analysis). Buna bal olarak da, taban
kesme kuvveti (Vt(t)) ve i kuvvetler gibi dier tasarm parametreleri de zamana bal olarak
belirlenebilir. Ayn zmlemeler, doal titreim periyodu (T) farkl tek serbestlik dereceli
sistemler iin de yaplabilir. ekil 5te, 1999 Kocaeli depremi srasnda kaydedilmi Ambarl
kayd gsterilmitir. Yatay eksen saniye (s) cinsinden zaman, dey eksen ise yer ekimi
ivmesi (g) cinsinden yer ivmesini gstermektedir. ekil 5te iaretlendii gibi, maksimum
yer ivmesi (peak ground acceleration-PGA) 0.25g(~2.5 m/s2)dir. Snm oran %5 olmak
kaydyla, periyotlar farkl 3 ayr sistemin, sz konusu yer hareketi altnda yer deitirme
deerleri zamana bal olarak gsterilmitir. Farkl periyotlar iin hesap yaplmasnn nedeni,
periyodun yapnn ktlesi ve rijitliine bal bir parametre olmasdr (bkz. Denklem (4b)).
Farkl periyotlara sahip tek serbestlik dereceli sistemleri gz nne almak, rijitlikleri ve
ktleleri farkl tek serbestlik dereceli sistemler iin hesap yapmay salar.

Ambarl kayd

T=0.2s

T=0.5s

T=1s
=%5 ; T=0.2s

=%5 ; T=0.5s

=%5 ; T=1s

ekil 5
4/18

M.S.KIRIL, B.HANCIOLU 11.01.2005

Yap tasarmnda, ou zaman, yapya etkiyen yklerin zamana bal olarak deiimi
tasarmcy ilgilendirmez. Tasarma esas olan, yapya etkiyen yklerin alabilecei en byk
deerdir. Dolaysyla tasarm asndan, ekil 5te verilmi olan yer deitirme-zaman
deiiminden ok, bu zaman aralnda yer deitirmenin ald en byk deer nemlidir.
Her bir sistem iin bu yer deitirme deeri ekil 5te iaretlenmitir. Bu kez (5) denklemi,
sabit bir snm oran iin, yukarda tarif edildii gibi periyodu farkl (rnein 0.01s T
2.5s arasnda 0.05slik artmlarla) bir ok tek serbestlik dereceli sistem iin zlr, elde
edilen en byk yer deitirmeler, yatay eksende yap periyodunu, dey eksende de en byk
yer deitirmeyi gsteren bir grafie iaretlenirse, ekil 6da gsterilen yer deitirme
spektrumu elde edilir.

=0.05

ekil 6 Yer deitirme spektrumu (1999-Kocaeli depremi-Ambarl yer kayd)

Yukardaki paragrafta akland gibi, yer deitirme spektrumlar, belirli bir yer
hareketi etkisinde, sabit bir snm oran iin, periyotlar farl tek serbestlik dereceli
sistemlerin yapaca en byk yer deitirme deerlerini gsterirler. Bu spektrumdan,
periyoda bal olarak okunacak yer deitirmeye de spektral yer deitirme (spectral
displacement - SD) ad verilir.
Yer deitirme en byk deerini ald anda, yapda oluan i kuvvetleri veren bant (6)
denklemiyle bulunabilir.
(6)

F = k (u max ) = k (SD)

F kuvvetinin, yapya statik olarak etkidii varsaylp, statikten bilinen yntemlerle i

kuvvetler hesaplanabilir. Bu durumda bulunacak i kuvvetler, yer hareketi etkisinde oluan en
byk i kuvvetler olarak kabul edilip, tasarmda kullanlabilirler. (6) denklemi, (4b)
denklemi kullanlarak aadaki gibi yazlabilir.
F = m 2 (SD)

(7)

(7) denklemi, yer deitirmenin en byk deerine ulat anda yapya geen kuvvetin,
eylemsizlik kuvveti cinsinden ifadesidir. Bir cisme etkiyen yk, Newton kanunu gerei,
5/18

M.S.KIRIL, B.HANCIOLU 11.01.2005

cismin ktlesiyle ivmesinin arpmna eittir. Bu durumda, (7) denkleminde 2SD terimleri
ivmeyi ifade ederler. Dolaysyla, spektral yer deitirmesi belirli bir sistem iin ivme deeri,
sistemin spektral yer deitirmesi ile asal frekansnn karesinin arpmyla bulunabilir.
Bu ivme deeri, (5) denkleminin zmyle de elde edilebilir. Toplam ivme (yapnn
ivmesiyle yer ivmesinin toplam), (5) denkleminin zmyle aadaki gibi bulunur.
&u&( t ) + &u& g ( t ) = 2u& ( t ) 2 u ( t )

(8)

Yer deitirmenin en byk deerine ulat an t=ti olarak kabul edilirse, bu denklem, yer
deitirmenin en byk deerine ulat ti an iin, yani spektral yer deitirme iin (9)
denklemindeki gibi yazlabilir.
&u&( t i ) + &u& g ( t i ) = 2u& ( t i ) 2 u max = 2u& ( t i ) 2SD

(9)

Yer deitirme en byk deerine ulat an, hz u& ( t i ) sfra eit olacandan 2u& ( t i )
terimi de sfr olacaktr. Bu durumda (9) denklemi aadaki halini alr.

&u&( t i ) + &u& g ( t i ) = 2 (SD)

(10)

Grld gibi (10) denklemiyle bulunan ivme, sistemin spektral yer deitirmesi ve asal
frekansnn arpmyla bulunan ivmenin mutlak deerce aynsdr. Ancak bu durum, sadece,
yer deitirmenin en byk deerine ulat an geerlidir. Aksi halde hz sfrdan farkl
olacandan her iki ekilde bulunacak ivme deerleri farkl olacaktr ( 2SD ile (&u&( t ) + &u& g ( t ))
snmsz sistemler iin her zaman eittir, snmsz bir sistemde =0 olacandan,
2u& ( t ) her zaman sfrdr). Ayrca, bu ekilde bulunan ivme ( 2SD ) toplam ivmenin
(&u&( t ) + &u& g ( t )) en byk deeri deildir. Yer deitirmenin en byk deerini ald an oluan
ivmedir. Toplam ivme, en byk deerine yer hareketi sresince baka bir t annda ular.
Ancak, yapya statik olarak etki ettirilecek kuvvetin hesab iin, (6) ve (7) denklemlerinden de
grlecei gibi toplam ivmenin en byk deeri deil, en byk yer deitirmeye karlk
gelen ivme deeri gereklidir. nk yapya geen kuvvet greli yer deitirmeyle orantldr.
Bu aamada, spektrum tanmn hatrlamakta fayda vardr. Yer deitirme spektrumunda
akland gibi, spektrumlar, belirli bir yer hareketi etkisinde, sabit bir snm oran iin,
periyotlar farl tek serbestlik dereceli sistemlerin o yer hareketine verecei tepkinin
(response) (yer deitirme, hz, ivme) en byk deerini gsterirler. Yer deitirme
spektrumuyla, periyotlar farkl tek serbestlik dereceli sistemlerin, o yer hareketi altnda
yapacaklar en byk yer deitirmelerin gsterildiinden yukarda sz edilmiti. Bu
tanmdan hareketle, ivme spektrumuyla da, periyodu farkl tek serbestlik dereceli sistemlerin,
o yer hareketi altnda, maruz kalacaklar toplam ivmenin (&u&( t ) + &u& g ( t )) en byk deerlerinin
gsterilecei dnlebilir. Ancak, yapda oluan i kuvvetlerin, eylemsizlik kuvveti
cinsinden hesabnda kullanlacak spektrum, toplam ivme (&u&( t ) + &u& g ( t )) yerine, yer
deitirmenin en byk deerini ald andaki ivmeyi ( 2SD ) gsterir.
kuvvetlerin eylemsizlik kuvveti cinsinden hesabnda (denklem (7)), toplam ivmenin en
byk deeri yerine kullanlan bu ivmeye ( 2SD ) szde ivme veya yalanc ivme (pseudo
acceleration), periyotlar farkl tek serbestlik dereceli sistemlerin szde ivme deerlerini
6/18

M.S.KIRIL, B.HANCIOLU 11.01.2005

gsteren spektruma da szde ivme davran spektrumu (pseudo acceleration spectra) ad

verilir. Yer deitirme spektrumu elde edildikten sonra, her bir periyot deeri iin 2SD
deeri hesaplanarak szde ivme davran spektrumu elde edilir. Bu spektrumdan, belirli bir
periyot iin okunacak ivme deeri de szde spektral ivme (pseudo spectral acceleration
PSA) olarak adlandrlr. Szde spektral ivmeyle spektral yer deitirme arasndaki iliki (11)
denkleminde verilmitir.

PSA = 2 (SD)

(11)

ekil 7de, Ambarl kayd iin elde edilen szde ivme davran spektrumu gsterilmitir. ekil
5te verilmi olan sistemlerin szde spektral ivmeleri de davran spektrumu zerinde
iaretlenmitir. rnein, periyodu 0.5s olan tek serbestlik dereceli sistem iin, (11) denklemi
kullanlarak,
2

1
m
2
2 =
= 157.75 2 PSA = 157.75(0.043) = 6.78 2 = 0.678g eklinde hesaplanabilir.
s
s
0.5

=0.05

ekil 7 Szde ivme davran spektrumu (1999-Kocaeli depremi-Ambarl yer kayd)

ekil 7de grld gibi, yatay eksen yer deitirme spektrumunda olduu gibi tek serbestlik
dereceli sistemlere ait periyotlar, dey eksen ise bu defa yer ekimi ivmesi (g) cinsinden
szde spektral ivmeleri gstermektedir. Burada unutulmamas gereken nokta, ekil 7de
verilen szde ivme davran spektrumunun sadece bir depremin, belirli bir blgeden alnm
kayd iin izildiidir. Dolaysyla, sadece o yer kayd iin geerlidir. Farkl yer hareketleri
iin izilmi davran spektrumlar birbiriyle karlatrabilmek iin, szde ivme deerleri
geerli olduklar yer hareketine ait maksimum yer ivmesiyle (peak ground acceleration-PGA)
normalize edilir ve normalize edilmi szde ivme davran spektrumlar izilir. ekil 8de,
ekil 7de verilen szde ivme davran spektrumunun normalize edilmi hali gsterilmitir.
Ambarl kaydnn en byk yer ivmesi (PGA) deerinin 0.25g olduundan sz edilmiti.
Periyodu 0.5s olan tek serbestlik dereceli sistem iin szde ivme deeri 0.678g olarak
7/18

M.S.KIRIL, B.HANCIOLU 11.01.2005

bulunmutu. Bu durumda, sz konusu sistem iin normalize ivme

PSA 0.648
=
= 2.59
PGA 0.25

olacaktr.

=0.05

ekil 8 Normalize edilmi szde ivme davran spektrumu (1999-Kocaeli depremi-Ambarl

yer kayd)

Buraya kadar yaplan aklamalar yap davrannn dorusal elastik olduu varsaymna
dayanmaktadr. ekil 9da bu varsaym ematik olarak gsterilmitir.
F
F = ku

u
F

Fel

u
uel
ekil 9 Dorusal elastik davran varsaym
ekil 9dan grld gibi, dorusal elastik davran durumunda, yapya etkiyen kuvvet ile
yapnn yer deitirmesi birbiriyle orantldr. Benzer biimde, dorusal elastik davran
kabul ile izilecek spektrumlar vastasyla elde edilecek deprem kuvveti de elastik deprem
yk olacaktr. Sonu olarak elastik deprem kuvveti, szde spektral ivme kullanlarak,
eylemsizlik kuvveti cinsinden aadaki gibi yazlabilir.
8/18

M.S.KIRIL, B.HANCIOLU 11.01.2005

(12)

Fel = m(PSA)
TASARIM SPEKTRUMU

Spektrumlarn, belirli bir yer hareketi etkisinde, sabit bir snm oran iin, tek serbestlik
dereceli sistemlerin, o yer hareketine verdii tepkinin (ivme, hz, yer deitirme) en byk
deerini gsterdiinden daha nce sz edilmiti. Tasarm spektrumlar ise yeni yaplarn
tasarmnda kullanlacak deprem ykn belirlemekte kullanlr. Baka bir deyile, tasarm
spektrumu, kaydedilmi bir deprem iin deil, gelecekte ortaya kmas olas depremler iin
belirlenir. Doaldr ki, bir blgede, gelecekte ortaya kmas olas depremlere ilikin bir
tasarm spektrumu hazrlamak iin, ayn blgede gemite ortaya km depremlerden
yararlanlr. Eer, o blgede, gemite yeteri kadar kayt elde edilememise, bu durumda
benzer zelliklere sahip (deprem odann kayt yerinden olan uzakl, fay mekanizmas,
sismik dalgalarn yayld zemin cinsi ve yerel zemin koullar gibi) baka bir blgede elde
edilmi kaytlardan yararlanlr. ekil 7 ve 8de grld gibi, tek bir yer hareketi iin
izilmi ivme spektrumu krkl bir yapya sahiptir. Ayn blgede, farkl zamanlarda
kaydedilmi yer hareketleri iin izilecek spektrumlarda benzer ekilde krkl olacaktr. ekil
10da, Los Angeles Obregan Park istasyonunda, 1987 Whittier ve 1994 Northridge
depremlerinde alnm kaytlara ait spektrumlar grlmektedir.
3.5
3

PSA/PGA

2.5
2

Northridge1994
Whittier1987

1.5
1
0.5
0
0

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

0.6

0.7

0.8

0.9

ekil 10

Grld gibi spektrumlar genel karakteristikleri itibaryla birbirinden farkl ve olduka

krkldr. Bu farkllklar nedeniyle, rnein, periyodu 0.5s olan tek serbestlik dereceli sistem
iin bir birinden ok farkl deerler almaktadrlar. Ayrca, maksimum deerlerine de farkl
periyotlarda ulamaktadrlar. Bu durumda, ayn blgede kaydedilmi olmalarna ramen, bu
depremlerin hi biri tek balarna, gelecekte gereklemesi olas depremleri temsil etmezler.
Zaten gelecekte gereklemesi olas depremler iin bylesine krkl bir spektrum tahmin
etmek olanakl deildir. Ancak, bu blge iin bir tasarm spektrumu elde etmekte
kullanlabilirler. Tasarm spektrumlar, genelde, o blgede kaydedilmi ok sayda deprem
iin izilmi spektrumlarn istatistik yntemlerle deerlendirilmesi sonucu elde edilirler. Kimi
9/18

M.S.KIRIL, B.HANCIOLU 11.01.2005

zaman, her periyot deeri iin, farkl spektrumlarda elde edilen deerlerin ortalamas
kullanlr. Baz durumlarda ise ortalama yerine, ortalamaya standart sapmann eklenmesiyle
(ortalama+1standart sapma) elde edilen spektrum tasarm spektrumu olarak kabul edilir.
Bazen de, eldeki btn spektrumlar iine alan zarf spektrumu tasarm spektrumu olarak
kullanlabilir. ekil 11de, sz edilen istasyonda, 1987 Whittier, 1991 Sierra ve 1994
Northridge depremlerinde alnm 8 farkl kayt iin izilen spektrumlar, ortalama spektrum
ve ortalama+1standart sapmaya karlk gelen spektrum gsterilmitir.
4.5
4
3.5

PSA/PGA

ortalama + 1 standart sapma

2.5
2
ortalama

1.5
1
0.5
0
0

0.2

0.4

0.6

0.8

T(s)

ekil 11
statistik deerlendirmenin sonucunda, ekil 11de de grld gibi daha dzgn ve
yumuak spektrumlar elde edilir. Gz nne alnan yer hareketi says arttka, istatistik
deerlendirmeyle elde edilen erilerin krkl azalr. Bu nedenle, ynetmelikler de verilen
spektrumlar, tek bir yer hareketi iin izilmi spektrumlara gre ok daha dzgndr.
ABYYHY98de elastik deprem ykn hesaplamakta kullanlacak, normalize edilmi elastik
tasarm spektrumu, yerel zemin snflarna bal olarak verilmitir. Bu spektrum genel haliyle
ekil 12de gsterilmitir. ekil 12de verilmi olan spektrumun yatay ekseninde yap
periyodu, dey ekseninde ise S(T) ile gsterilen yap periyoduna bal spektrum katsays
verilmitir. Spektrum katsays terimi, ekil 8de verilen normalize edilmi spektrumda
gsterilmi olan (PSA/PGA) parametresine karlk gelir.

Elastik deprem yknn hesab iin spektrum katsaysnn verilmi olmas yeterli deildir.
Szde spektral ivmenin belirlenebilmesi iin maksimum yer ivmesi (PGA) deerine ihtiya
vardr. Maksimum yer ivmesi, ABYYHY98de etkin yer ivmesi katsays(A0)na bal
olarak verilmitir. Tablo 1de, deprem blgesine bal olarak kullanlmas gereken etkin yer
ivmesi katsaylar verilmitir.

10/18

M.S.KIRIL, B.HANCIOLU 11.01.2005

ekil 12

Tablo 1 Etkin yer ivmesi katsays

Maksimum yer ivmesi ile etkin yer ivmesi katsays arasnda aadaki iliki vardr.
PGA = A 0 g

Bylece, elastik deprem kuvvetini hesaplamak iin gerekli olan ve spektrum katsays ile etkin
yer ivmesi katsaysnn ve yer ekimi ivmesinin arplmas ile bulunacak olan szde spektral
ivme deeri tanmlanm olmaktadr.

PSA
PSA =
PGA
PGA

A0 g [Ynetmelikte deprem blgesine bal olarak verilir]

S(T) [Ynetmelikte yerel zemin snfna bal olarak verilir]

PSA = S(T)A 0 g
ekil 12de verilmi olan spektrumun yatay ekseninde grlen TA ve TB periyotlar,
spektrum karakteristik periyotlar olarak adlandrlrlar. Bu periyotlar, ABYYHY98de
yerel zemin snfna bal olarak verilmitir.
11/18

M.S.KIRIL, B.HANCIOLU 11.01.2005

Tablo 2 Spektrum karakteristik periyotlar

Bylece, her bir yerel zemin snf ve deprem blgesi iin, elastik deprem ykn
hesaplamakta kullanlacak olan szde ivme spektrumu tanmlanm olmaktadr. ekil 13de
her bir yerel zemin snf iin spektrum katsaylar gsterilmitir. ekil 14de ise yerel zemin
snf 1 iin, 1.,2.,3. ve 4. derece deprem blgelerinde kullanlacak olan szde ivme spektrumu
gsterilmitir.
Bir yapnn tasarmna esas alnacak elastik deprem yk, eer tasarmda kullanlmak zere
hazrlanm bir szde ivme spektrumu varsa, (12) denklemiyle bulunabilir. 1. derece deprem
blgesinde, arl 2000 kN, periyodu 0.5s. olan bir yapnn tasarmnda kullanlacak elastik
deprem ykn, zemin snf 4 iin hesaplayalm. Yap 1.derece deprem blgesinde yer ald
iin etkin yer ivmesi katsays (A0) 0.40, baka bir deyile, en byk yer ivmesi (PGA) 0.40g
olacaktr. (12) denklemi, szde spektral ivme yerine, maksimum yer ivmesine gre normalize
edilmi ivme cinsinden yeniden yazlacak olursa (13) denklemi elde edilir.
PSA
Fel = m
PGA
PGA

(13)

3
2.5
S(T)

Z4
Z3

1.5

Z2
Z1

1
0.5
0
0

0.5

1.5

T(s)

ekil 13 Yerel zemin snfna bal spektrum katsaylar

12/18

M.S.KIRIL, B.HANCIOLU 11.01.2005

1.2
1

[A0S(T)] (g)

0.8

Dep.Bl.4
Dep.Bl.3
Dep.Bl.2
Dep.Bl.1

0.6
0.4
0.2
0
0

0.5

1.5

T (s)

ekil 14 Yerel zemin snf 1 iin ivme spektrumlar

(13) denklemi eldeki veriler yerine konulduunda aadaki halini alr.

PSA
oran baka bir
PGA

anlam ifade ettiinden, bu oranda PGA yerine 0.40g yazlmamtr.

PSA
Fel = m
0.4g
PGA

(14)

PSA
Fel = W
0.4
PGA

(15)

Etkin yer ivmesi katsays(A0)nn 1. derece deprem blgesi iin 0.40 olduu daha nce
belirtilmiti. Bu durumda (15) denklemi (16)daki gibi yazlabilir.
PSA
Fel = W
A o
PGA

(16)

PSA
orannn belirlenmesi gereklidir. Bu
PGA
orann, ynetmelikte spektrum katsays (S(T)) olarak tanmland daha nce belirtilmiti.
Ayrca, bu orann, szde ivme spektrumu deerinin maksimum yer ivmesiyle normalize
edilmesi sonucu elde edilebilecei de aklanmt (ekil 8). Bu durumda (16) denklemi (17)
denklemindeki halini alr.

Bu aamada, elastik deprem kuvvetinin hesab iin

Fel = WS(T)A o

(17)

ABYYHY98, yaplarn tasarmnda kullanlacak olan elastik deprem yknn (17)

denklemiyle hesaplanmasn ngrmektedir. Bununla beraber, bu elastik deprem yk, konut,
iyeri ve oteller gibi yaplarn tasarmnda kullanlacak deprem ykdr. Kamu binalar,
okullar, yurtlar, askeri klalar, hastaneler, enerji retim ve datm tesisleri, depremden
hemen sonra kullanlmas gereken yaplar ve halkn ksa sreli de olsa youn olarak
bulunduu tiyatro, sinema ve spor salonlar gibi yaplar iin kullanlacak deprem yk, (17)
13/18

M.S.KIRIL, B.HANCIOLU 11.01.2005

denklemiyle bulunan deprem yknn birden byk bir katsayyla arplmas sonucu arttrlr.
Bu katsayya bina nem katsays (I) denir.
Tablo 3 Bina nem katsays (I)

Bu durumda, (17) denklemi (18) denklemindeki halini alr.

Fel = WS(T)A o I

(18)

Bina nem katsays ABYYHY98de, Tablo3de gsterildii gibi verilmitir. Yerel zemin
snf 4 ve deprem ykn hesapladmz binann periyodu 0.5s olduu iin, spektrum
katsays (S(T)) 2.5 olacaktr (ekil 13). Bina kullanm amacnn da konut olduunu
varsayarsak, bina nem katsays 1 olacaktr. Bu durumda (18) denklemi kullanlarak elastik
deprem yk bulunabilir.
Fel = (2000)(2.5)(0.40)(1) = 2000kN , eer bina konut yerine okul olsayd bina nem katsays
1.4 olacandan tasarmda kullanlacak elastik deprem yk de 2800kN olacakt. (18)
denkleminden grld gibi, elastik deprem yk, bina arlyla tane katsaynn
arpmndan olumaktadr. Bu katsaylarn arpmna, spektral ivme katsays (A(T)) ad
verilir.
A (T) = S(T)A o I

(19)

TASARIM DEPREM YK

Depreme dayankl yap tasarmnn temel ilkesi daha nce aklanmt. Bu ilkeden
anlalaca zere, tasarmla amalanan, yaplarn iddetli depremleri hasarsz atlatmasn,
14/18

M.S.KIRIL, B.HANCIOLU 11.01.2005

salamak deildir. Bu nedenle yaplar, baz zel durumlar dnda hibir zaman elastik
deprem ykne gre tasarlanmazlar. Yani binalarn elastik tesi davran gsterecekleri (hasar
grerek enerji yutacaklar) daha tasarmn banda ngrlr. Bununla beraber, gmenin
nlenmesi ve can gvenliinin korunmas ilkesi her durumda geerlidir.
F
u
F

Fel

Dorusal Elastik davran

k
Fy
Fd

Snek davran

uy

uel

umax

ekil 15 Snek yap davran

Bu aamada, sneklik (ductility) kavramnn tanmlanmas gerekmektedir. Yer deitirme

sneklii, bir yapnn yk tama kapasitesinde nemli bir azalma olmadan yer deitirme
yapabilme yetenei olarak tanmlanr. ekil 9da verilmi olan dorusal elastik davran
varsaym ekil 15te tekrar gsterilmitir. Dorusal elastik davranta, yap, artan yatay yk
altnda, rijitliinde her hangi bir azalma olmadan, ykle orantl olarak yer deitirme
yapmaktadr. Rijitlikte her hangi bir azalma olmamas hasar olumad anlamna gelir.
Ancak, yukarda belirtildii gibi, yaplar dorusal elastik davran gsterecek ekilde
tasarlanmazlar. ekil 15te snek bir yapnn artan ykler altnda gsterecei davran da
gsterilmitir. Snek yapnn balang rijitlii (k), elastik davran gsteren yapyla ayndr.
Sisteme etkiyen yatay yk Fyye ulancaya kadar, yatay yer deitirmeler, dorusal elastik
davran gsteren yapda olduu gibi, ykle orantl olarak artacaktr. Yk bu deere
ulatnda, yer deitirme deeri de uyye ulaacaktr. Bu noktadan itibaren yapnn rijitlii
giderek azalmaya balar. Yapnn rijitliinin azalmaya balad bu noktaya ilk akma noktas
denir. Yapnn akmas ve rijitliinin azalmas hasarn gstergesidir. Yapnn rijitliinin
giderek azalmasyla, yap daha fazla yk tayamaz. Ancak yer deitirmeler, yapnn yk
tama kapasitesinde bir azalma olmadan, sabit yk altnda artmaya devam eder. Yani yap
elemanlar ekil deitirme yaparak enerji yutar. Yer deitirme deeri umaxa ulatnda,
yap rijitlii ok azalm olacandan, ya daha fazla yer deitirme yapamayarak gme
durumuna gelir, ya da yer deitirme yapabilse bile yk tama kapasitesinde nemli kayplar
olacandan gt kabul edilebilir. ekil 15ten yararlanarak baz kavramlar aklanabilir.
Genel olarak snek bir yapnn gme yer deitirmesi (umax) deerinin yeterince byk
olmas beklenir. Ancak, bu snekliin gstergesi deildir. Snekliin gstergesi, gme yer
deitirmesinin akma yer deitirmesine oran olarak tanmlanan sneklik katsaysdr ().
=

u max
uy

(20)

Depreme dayankl yap tasarmyla hedeflenen, yaplarn deprem etkisi altnda snek
davran gsterecek ekilde tasarlanmasdr. Dolaysyla, tasarm deprem yk olarak, Fel
15/18

M.S.KIRIL, B.HANCIOLU 11.01.2005

yerine, ondan daha kk olan Fd kullanlr. Yani yaplar, dorusal elastik kapasiteleri Fel
deil, Fd olacak (gerekte Fy), ancak, gmeyi engellemek iin de yeterince snek davran
gsterecek ekilde tasarlanmaldr. Elastik deprem yknn (Fel) spektrumlar yardmyla nasl
elde edilecei daha nce aklanmt. Bu durumda, tasarm deprem yknn (Fd) nasl
hesaplanacann aklanmas gerekmektedir. Yapnn deprem srasnda elastik davran
gstermesi iin gerekli olan kapasitenin tasarm kapasitesine oran deprem yk azaltma
katsays (Ra-seismic load reduction factor, response modification factor, strength
reduction factor) olarak bilinir.
Ra =

F
Fel
, Fd = el
Fd
Ra

(21)

Bu katsay, ABYYHY98de, yap periyoduna (T) ve tayc sistem davran katsays

(R)na bal olarak belirlenir. Tayc sistem davran katsaylar, tayc sistem tipine bal
olarak, Tablo 4te verilmitir. Deprem yk azaltma katsays T ve Rye bal olarak
aadaki denklemlerle hesaplanr.
R a (T) = 1.5 + (R 1.5)

R a (T ) = R

T
TA

0 T TA

(22a)

T > TA

(22b)

Bu denklemlerde TA, spektrum karakteristik periyodudur (ekil 10). (18) denklemiyle

bulunan elastik deprem yk, (22) denklemiyle bulunan deprem yk azaltma katsaysna
blnerek tasarm deprem yk elde edilir. Bu yk ABYYHY98de Vt ile gsterilir.

Vt = W

A 0S(T)I
Ra

(22)

Temel olarak, tayc sistemler, sneklik dzeyi normal ve yksek olmak zere ikiye
ayrlmtr. Sneklik dzeyi yksek betonarme ereve sistemler iin kullanlacak olan
tasarm deprem yk, sneklik dzeyi normal betonarme ereve sistemler iin kullanlacak
olann yarsdr. Daha nce elastik deprem yk 2000 kN olarak hesaplanan konut binasnn
tasarmnda kullanlacak deprem yk, binann, sneklii yksek betonarme ereve olarak
tasarlanmas durumunda 2000/8 = 250kN, sneklii normal betonarme ereve olarak
tasarlanmas durumunda 2000/4 = 500kN olacaktr. Grld gibi, ABYYHY98, 1.derece
deprem blgesinde yer alan (zemin snf 4), tayc sistemi betonarme erevelerden oluan
ve periyodu 0.5s olan bir konut binasnn tasarmnda, binann sneklik dzeyi normal olarak
tasarlanmas durumunda arlnn %25i, sneklik dzeyi yksek olarak tasarlanmas
durumunda ise arlnn %12.5i kadar bir tasarm deprem yknn esas alnmasn
ngrmektedir.
Sneklik dzeyi yksek bir tayc sistem tasarlamak, tayc sistemi oluturan elemanlarn
sneklik dzeylerinin yksek olmas halinde mmkndr. Bu nedenle, ABYYHY98, sneklik
dzeyi yksek tayc sistemlerin tasarmnda daha kk bir tasarm deprem yk
kullanlmasna izin vermekle beraber, tayc sisteme yksek sneklik kazandrabilmek iin,
baz ilave koullarn yerine getirilmesini ngrmektedir. Ani ve erken gmeyi nlemek iin
(umaxn yeterince byk olmas iin), kolonlarn kirilerden daha gl olmas ve birleim
blgelerinde kesme gvenliinin salanm olmas istenir. Ayrca, tayc sistemi oluturan
16/18

M.S.KIRIL, B.HANCIOLU 11.01.2005

kiri ve kolonlarn tasarmnda da baz ilave koullara uyulmas gerekir (boyut, boyuna donat
oran, basn donats miktar, enine donat koullar, normal kuvvetin snrlandrlmas vb.).
Tablo 4 Tayc sistem davran katsays (R)

17/18

M.S.KIRIL, B.HANCIOLU 11.01.2005

TASARIM DEPREM YKNN HESABI (ZET)

1. YAPI AIRLII VE PERYODU HESAPLANIR
2. ELASTK DEPREM YKNN HESABI
2.1 Deprem blgesine bal olarak etkin yer ivmesi katsays belirlenir (A0)

2.2 Yerel zemin snf ve yap periyoduna bal olarak spektrum katsays belirlenir
(S(T))
2.3 Yap kullanm amacna bal bina nem katsays seilir (I)
2.4 Spektral ivme katsays hesaplanr A (T) = A 0S(T)I
2.5 Elastik deprem yk hesaplanr Fel = WA(T)
3. TASARIM DEPREM YKNN HESABI
3.1 Tayc sistem tipine bal olarak tayc sistem davran katsays seilir (R)

3.2 Tayc sistem davran katsays, yerel zemin snf ve yap periyoduna bal
deprem yk azaltma katsays belirlenir (Ra)
3.3 Tasarm deprem yk hesaplanr Vt = W

A (T )
Ra

KAYNAKLAR
Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik, Bayndrlk Bakanl
Dynamics of Structures, A.K.CHOPRA
Earthquake Resistant Concrete Structures, G.PENELS, A.J.KAPPOS
DEPREME DAYANIKLI YAPI TASARIMI LE LGL BAZI EK KAYNAKLAR

Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik, Aklamalar ve

rnekler, Cilt I-II, Ergin ATIMTAY
Depreme Dayankl Yap Tasarm ve Deprem Mh. Giri, Zekai CELEP, Nahit
KUMBASAR
Deprem Mh. Asndan Yap Dinamiine Giri, Mustafa ERDK, zal
YZGLL

18/18